АЛМА АҒАШЫ
Үйіне таңға жақын келді. Түні бойы қайда болды, білмейді. Меңіреу далада жүргені, өзен жағасында отырғаны еміс-еміс есінде. Қақпаны ашып кіргенде есік алдына бос жүрген иті арсалаңдап келіп мойнына асылды. Онсыз да ашуы тамағында тұрған Пақыр:
- Жоғал! - деп баж ете қалды.
Өзі намысқой ит еді. Қараптан-қарап иесінен айқай естігеніне күйінді ме, оған тәкәппар көзбен бір қарады да, маңғаз қимылмен кері бұрылды.
Сыртта жарық болғанымен, үй іші әлі де болса қараңғы екен. Сол қолымен ауаны қармай қонақ бөлмеге өтті. Мұнда тып-тыныш. Аудандық кітапханадағыдай. "Түні бойы қайда болдың?" деп қату қабақпен қарсы алатын әйелі жоқ. Тек, төрт қабырға ғана қуанбаса...
Үстіндегі қорғасын тарта бастаған қара костюмді алтын түстес орындыққа ілді. Шаршап тұр, бірақ, ұйқысы жоқ. Елегізи бастады. Үйі үй емес, көр секілді. Бұрыштағы шыны үстелде тұрған шамды жақты. Осыдан соң ғана көңілі орнына түскендей. Сырт-сырт жүріспен асханаға өтті. Бірдеңе жеген болды. Бірақ, тамағынан өтпеді. Тас жеп отырған секілді. Үстелде жатқан газетті алып оқи бастады. Әйтсе де, не оқығанын түсінбеген. Ойы мүлдем басқа жақта. Тоңа бастағанын сезді. Таң қалды. Қазір жаз айы емес пе? Тоңғаны несі?
Пақыр үшін бүгінгі күн - өміріндегі ең бақытты, әрі ең бақытсыз күн. Ол бүгін кенже қызы Диляраны ұзатты. Жиырма жыл қанаттыға мүлдем қақтырмай, шамасы келгенше қанаттыға да, қанатсызға да жолатпай адам қылған Диляраны қайдағы біреуге бере салды. Сол тойда ол өте бақытсыз жүрді. Көңіл-күйі еденде жатты. "Құдеке, Құдеке" деп жанына келгендерге жымиған болды. Бірақ, онысы шынайы шыға қоймады. Тұңғыш қызы Бақытты ұзатқанда дәл бұлай жабырқамап еді.
Той бітпей шопырымен қайтып кетті. Соңына дейін отыруға дәті жетпеген.
Қала артта қалды. Алда - дала. Бүгінгі шілде түні сүттей жарық. Көлік ішіндегі қапырықтан ыстықтап кеткесін, терезені түсірген еді, салқын леп бетінен ұрды. Сонда ғана жаны жай тапты. «Шіркін, түн неткен жарық еді». Оң жағында ұйқыдағы батырдай шалқасынан жатқан тау көзіне қарауытпай анық көрінді. Тас-пас, асуларына дейін. Дәл етегінде пойыз ирелеңдеп барады. Шұбалшын секілді. Жыланға ұқсатқысы келіп еді, бірақ, көзіне шұбалшыннан басқа ештеңе келмей қойды. Сондай баяу. Маңғышлақтан келе жатқан «есек» пойыз ғой, шамасы. Жұмыс бабымен талай отырған пойызы. Сонда бар ғой, барар жеріне жеткенше өліп кете жаздайтын.
...Көлікті айдап келе жатқан шопырына:
- Осы жерден тоқта... Ары қарай өзім барамын, - деді.
Шопыр Пақырға жалт қарады. Жұқа жүзіндегі бадырақ көзі алақандай болып кеткен: «Ары қарай өзім дегені несі? Ауыл іші болса мейлі, айдала».
- ?
- Мені осы жерден тастап кет.
Шопыр енді шын таң қалды. «Есі дұрыс па?»
- Әкеңнің... Тоқта деймін, - деп Пақыр шопырды жеті атасынан сыбады кеп. - Мені осы жерден түсір, сөз түсінбейтін ит неме...
Шопыр жарықтық жүдә момын. Пақырға осынысы ұнайтын. Еш себепсіз ұрыссаң, жет-жебіріне жетсең де, үн-түнсіз отыра береді. "Таз ашуын тырнадан алады" демей ме, Пақыр аудандық, облыстық нән жиналыстардан су тер болып шыққанда ішіндегі бар зәрді шопырына төгетін. Шіркін, мыңқ етпейді ғой, мыңқ етпейді. Шопырларды қолғаптай ауыстырған Пақыр осыған келгенде тоқтаған. Шиеттей үш ұлы бар екен. Әйелі мектепте ән сабағынан сабақ береді дейді білетіндер. Бірде Пақыр көңілі көтерілгенде:
- Жағдайың қалай? Қысылма, әкеңнің... Айта бер. Бірдеңе керек пе? Жалақың аз емес пе? - деп шопырды қыспаққа алған. Ол ештеңе сұрамады:
- Менде бәрі дұрыс, көке. Жағдай жақсы. Біреуден ілгері, біреуден кейін дегендей ғой. Шүкір, Құдайға да, сізге де ешқандай реніш жоқ, - деп жылы жымиған-тұғын. Пақыр елжіреп кеткен сонда. Неткен қанағатшыл еді. «Шіркін, жоғарыдағы шенеуіктер осындай қанағатшыл болса... (қанағатшыл шенеуік көз алдына елестемей қойды, шамасы, табиғатта жоқ болуы керек) Әлгі Жапонияң секілді баяғыда көркейіп кетер ме едік».
...Жүрісі өнбей келеді. Аяғына жармасқан жылбысқы шөпке сүріне берді. Қайта тұрады, тағы сүрінеді. Аздап мас. Әлгінде тойда қызына тілек айтқасын ащы судан тартып-тартып жіберген. Ішіне шоқ түскендей қайнап кетті. "Қызым, бақытты бол!.. Жылағаның не? Қой... Мені ойлама... Сен бақытты болсаң, мен де бақыттымын... Барған жеріңе..."
...Үп еткен жел жоқ. Құп-құрғақ қапырықтан ауа жетпей қылқына бастағасын мойнындағы шоқпар галстукты ағытты. Сонда ғана басына салқын қан жүгірген. Ән айтқысы келді:
- Армандастар қ-а-а-й-да, замандастар қ-а-а-й-да...
Ары қарай білмейді. Бірақ, осы екі қатар өлеңді айтқанда, көңіл-күйі күрт көтерілді. Ішіндігі шері сыртқа әнмен бірге төгілген секілді. Ара секілді "і-і-і, і-і-і..." деп ыңылдап келеді. Құдды оқыстан тамағына бірдеңе кептеле қалғандай. Бір кезде құлағына сарылдай аққан су дауысы естілді. "Пақыр, кел мұнда" деп шақыратындай ма, қалай?.. Солай болып шықты! Тапты. Өзен екен. Жағасына келіп гүрс құлады.
"Ех, Пақыр... Кеше ғана ортаншы қызың Лаура кигізген костюмді лай қылдың ғой. Оңбайсың сен, Пақыр!"
Іші удай ашыды. Егер бұл костюмді өзі алса, дәл бұлай өкінбес еді. Бұл костюмді жан қызы кигізді ғой, жан қызы... Лаурасы... "Әке, сіз үшін тіктірдім. Тойдағы ең әдемі кісі - сөзсіз сіз боласыз. Қане, киіңізші... Мә-ә, әкетай, м-ә-ә... Мүлдем танымай қалдым ғ-о-о-й. Дүниедегі е-е-е-ң әдемі әке сізсіз.. Енді, мына галстукты тағыңызшы..."
"Кешір, қызым... Кешірші..."
Костюмді жумақ болып қолын өзенге малғаны сол, дір ете қалды. Су сондай мұздай. Мастығы лезде тарап кетті. Осы кезде ол ғана жан-жағына анықтап қараған. Шопыры тастап кеткен жолдан жүз қадамдай алыстапты. Бір аттасаң арғы жағасына өтетін өзен маңында үш түп алма ағашынан өзге ештеңе көрінбеді. "Өзен емес, бұлақ болды ғой. Бәсе..." Алма ағаштары тұл емес, жеміс салыпты. Жұдырықтай-жұдырықай болып пісе бастаған. Қаршылдата шайнағысы келді. Жалпы, той-томалақтарда Пақырың дастарқанда қып-қызыл болып самсап тұрған алмаларға қарамайтын да. Қараса да, жегісі келмейтін. Ал, енді мына талдағы алмалардан көз алар емес. Әрине, жегісі келді, бірақ, алманы сабағынан үзбеді. Үзуге қимады. Алмаларды қыздарына ұқсатты. Алмалары - қыздары болса, бұл - алма ағашы...
Ол тойда күйіне ішкен. Кенжесі өз теңін тапты ғой? "Қыз мұраты - кету" дейді. Ендеше қызы үшін қуануы керек емес пе? Өзі де солай ойлаған-ды. Бірақ, төңірегіне қуанған түр танытқанымен, шын қуанбады, қуана алмады. Керісінше, өмір бойы тірнектеп жиған бар дүние-мүлкінен бір-ақ күнде айрылып қалғандай күй кешкен. Оңбаған шолақ белсенді құдалары мен шұбар жылан большевик күйеубаласы бұны кәмпескелеп кетті емес пе! Ұшар басындағы соңғы алманы...
Бойында үш алмасы барда қандай текті, қандай биік еді. Енді қарашы, түк те жоқ. Бұл дүниеде жемісі жоқ ағаштан жексұрын не бар? Қара құзғындар бойындағы үш алманы кезек-кезек іліп-іліп әкеткен. Кәрі ағашты - қу ағаш дейді. Бұл қу ағаш. Себебі, жасы алпысты алқымдаған-ды. Енді бес жылда зейнетке шығады. Солай ойлайтын. Бірақ, бір күнде бес жылға бірден қартайып кетуге болады екен. Бүгін өміріне мән сыйлап тұрған кенже қызы бұны тастап өзгемен кетпек. Шын жұртына кетпек. Ех, жалған-ай. Бұл өмірде бәрі жалған...
Пақыр ауданда қызмет істейді. Шағын да емес, үлкен де емес бір мекемені басқарады. Сол себепті шығар, бір басына жетерлік абыройы бар. Көрген адам:
- Пақыр көке, Пақыр көке, - деп жалп-жалп етіп тұрғаны. Егер бұл әлгілерге бірдеңе деп "өтініш" айтса, жорғалап кетуге бар. Әрине, Пақыр бұған дән риза. Қызметтегі өміріне өкпесі жоқ. Бірақ, адам биікке көтерілген сайын құлаудан қорқады емес пе. Өмір адамды бәріне үйретеді екен. Бір отырыста үстерінен қарайтын нән бастықтарына қайта-қайта тамсана берген:
- Сәке, осы сіз ерекше жаратылған жансыз. Басқалар секілді ұсақ емессіз.
- Осы уақытқа дейін дәл сіздей алтын адамды көрмедік.
Кеш бойы өзі секілді басқа да майда бастықтармен бірге нән бастыққа жаппай аһ ұрумен болды. Біреуі алдындағы стақанға арақ құйды, біреуі тәрелкеге қазы-қарта салып берді. Қырлы стақанына шарап құйғысы келгендер кезекке тұрды. Ол анекдот айтса, бұлар қыран-топан болып күледі. Сәкең сезімтал ғой: "әй, күлмей тұра тұрсаңдаршы, әлі анекдотымды айтып біткен жоқпын. Осы сендер қызықсыңдар, бар ғой" дейді. Неткен әзілқой еді. Өңшең төбешіктер арасында асқар таудай болып отырған бастықтарына қайта-қайта зор денсаулық, мол бақыт тілеумен болды.
...Ертесіне таңертең Пақыр ұйқысынан мең-зең болып оянды. Сонда да болса кешегі отырыстағы іс-әрекеттері, сөздері санасынан кетпепті. Сол мезет ол өзінен қатты жиіркенді. "Неткен жағымпаз едім" деді ішінен. "Бұрын менде мұндай қылық жоқ еді ғой?" Ия, расында бұрын Пақыр өте адал-тұғын. Мекемеде қатардағы қызметкер кезінде ешкімнен һәм ештеңеден де сескенбейтін. Бетке тіке айтатын батылдығы да бар еді, тіпті. Бірақ, әлдеқандай басекеңдердің құдіретімен қызметі өскен сайын тіп-тік денесі бүкірейе берді. Бұрынғыдай емес, қорқақ болып барады. Негізі, адам жас кезінде асқақ болады екен. Бойы да, ойы да, бәрі де асқақ. Арманына дейін. Пақыр кішкентай кезінде мемлекет басшысы болуды армандайтын. Мектеп қабырғасында жүргенде облыс әкімі де жаман емес екенін түсінді. Университетке түскенде әлдеқандай мекемеге бастық болғысы келді, ал, университет бітіргенде жұмысқа орналасуды ойлады.
Адам жасы ұлғайған сайын қоғамға керексіз бола түседі. Алда-жалда асау өзенге салынған көпірден оңбай құласа, бітті дей бер. Тастақ жағада қармайтын талда болмайды. Қақала-шашала тұңғиыққа батады да кетеді. Сол себепті ғой, елпілдек болатыны. "Жалған қылықтар жасамаймын, шынайы Пақыр боламын" деп нән бастыққа ұнамай қалса... Қош, қызмет! Қызметтен айрылсаң, бұл өмірде сенен асқан сорлы адам жоқ... Әрине, Сәкеңнің арқасында ғой, Пақаң болып талтаңдап жүргені. Әйтпесе, бұны жүні жұлынған тауықтай еткісі келетіндер қаншама. Астындағы орынтағы болмаса бұл кім? Ешкім де емес.
Қырықтан асқанда әйелі дүние салды. Мезгілсіз. Сенсеңіздер, сонда Пақыр шын қайғырған. Кеш үйленген еді. Әйелімен бар болғаны он жылдай ғана бірге өмір сүріпті. Қолына әзер қондырған құсы еді, ұшты да кетті. Қазір ақшаңқан аспанда қалықтап жүрген болар.
Күйбең тірліктермен жыбырлап жүре бергенде, жасы отыздан асып кеткенін байқамапты да. Таныс-паныстары сыпсыңдаса бастаған:
- Әй, бір себебі бар-ау осы.
- Дені сау адам дәл осылай жүре ме?
- Еркек болса баяғыда қатын алатын еді ғой.
Түн баласы ұйықтай алмай құлағы шуылдай бергесін үйленуге бел буды. Таңдауы, осы Гүлайна. Өзінен сегіз жас кіші. "Бұл менің әйелім" деп жанында ертіп жүру үшін жаратылғандай. Әйтпесе, құрдастары көпшілік ортада әйелдерімен бірге көрінуді қойғалы қашан. Саяқ жүруге тырысады.
- Алғаш үйленген кезде жап-жас, көрікті сияқты еді. Қазір не болғанын білмеймін. Өз-өзіне қарауды қойды. Өзіне қарамаған әйелге кім қарасын? Шынымды айтайыншы, онымен бірге жүруге қорсынатын болыппын, - деп әйелдері жайлы мұң шағатындар бар.
- Студент кезіңдегі махаббатың емес пе? Дүниеде одан өткен хас сұлу жоқ, ешкімді мінгізбейтін асау-тұғын дейтін едің. Сол асауды жуасытқан мен болдым деп мақтанатының бар-тұғын.
- Мәселе сода болып тұр ғой. Әсіреқызыл тез оңады екен. Екі бала туған соң өзін тастап жіберді. Бұрынғы бекзаттығынан түк те қалмаған. Кір-кір халат киіп жүреді. Моншаны бұрынғыдай аптасына екі рет емес, айына бір жағатын болды. Онда да тау болып үйілген кірлерді жууға.
...Той-томалақтарда "жас жұбайларды" көрген өсекке құмар жұрт ауыздары ашыла таң қалған.
- Қасындағы әйелі ме?
- Білмеймін. Мүмкін, қарындасы шығар.
- Қой, қарындасына ұқсамайды. Әне, қарашы, белінен құшақтап алыпты. Әйелі сияқты.
- М-м... Әдемі екен.
Ал, дүниеге тұңғыштары келгенде ашық қалып кеткен ауыздарына құм құйылды. "Қырсық бір айналдырса, шыр айналдырады" дейді ғой. Бұл қырсық жұртты аямай-ақ азаптады. Қызметтегі қарапайым Пақыр көп өтпей қарапайым емес Пақаң болды. Бақыттан соң тағы екі қызды дүниеге әкелдірді. Еркек екенін дәлелдеді. Пақырың бұл дүниедегі ең бастысы құндылық - отбасы екенін сонда ғана ұқты ғой. Бірақ...
...Құдай ұл бермесе, не амал. Көнген де қойған. Дегенмен, үміт соңында өледі емес пе, Пақыр әлі де болса ұлдан дәмелі еді. Құдай да бұларға деген алтындай ұл баланы әдейі сары майдай сақтап отырған шығар. Осылай ойлаған, жасы отыздан енді асқан Гүлайна тағы бала тууға кетәрі емес-тұғын. Ол Пақырды шын қуантқысы келген. Бірақ, адам деген тағдырға қарсы шыға алмайды екен, дертке шалдықты, төсекке таңылды. Сондағы Гүлайнаны көрсең ғой. Тірі әруақ болған да қалған. Бәрінен бұрын жанына бататыны - орнынан тұра алмай қалғаны. Дүниеде бұдан артық қорлық бар ма екен? Түні бойы үнсіз егілетін болды: «Е-е, Құдай, мені бұлай қинағанша, жанымды тезірек ал».
Түзде бастығына, үйде қыздары мен әйеліне қараймын деп Пақыр әбден титықтап бітті. Әрі жүнжігенін ешкімге сездіргісі келмейтін.
- Су... су әкелші.
- Дәретханаға шығаршы.
- Қыздарға қарадың ба? Әлгінде қарындары аш еді.
- Өйтші, бүйтші, - десе айтқанын істеп қас-қабағына қарап отырған күйеуіне Гүлайна дән риза еді. Бірақ, бір жағы оған жаны қатты ашитын. Бұрынғы Пақыр емес, әбден таптала-таптала төбешік болып қалды. «Еркекті еркек ететін - әйел екен ғой» деп ойлады. Қиындыққа кезіксе болды, аяздағы стақандай быт-шыт болып қирап қалады. Әйел секілді қара нардай қайыспай соңына дейін бару жоқ. Әрине, бәрі емес, көбісі сондай. Алмағайып заманда базарда қап арқалап сауда жасаған кім? Әйелдер. Түн баласы көз ілмей қамыр илеп, асқабақ турап, манты жасаған кім? Оны базарға апарып өткізген, шиеттей бала-шағаны асыраған кім? Тағы да әйелдер! Ал, еркектер қызметтерінен айрылып қалғанда, арақ ішіп теледидар алдында өткенді аңсап жатты емес пе? Бұған Пақырың куә. Ол кезде орда бұзар жаста. Өте білікті маман. Дүние қазандай төңкеріліп кетсе де, алдағы жарқын күндерге деген сенімінен айрылған емес. Бағына орай, (енді біреуге бақ, біреуге сор) бұл қызмет істейтін мекемеде қысқарту жүрді. Кәрі-құртаң, тәжірибесі аздар көшеде домалап қалды. Міне, сол кезден бастап Пақаңның айы оңынан туды. Бірден бастық болып кеттім дей алмас, бірақ, өте-мөте тез көтерілді. "Сұлулық құрбандықты талап етеді" дейді ғой, Пақыр бұл сөзді өзінше өзгертіп алды:
"Мансап құрбандықты талап етеді".
Гүлайна Пақыр байғұсты көп қинамаған секілді. Бар болғаны үш жыл жатты ма, әлде он жыл жатты ма, нақты білмейді, әйтеуір, алты айға жетпей көз жұмған. Тірі кезінде кепкен матадай қуарып кеткен қан-сөлсіз жүзі өлгенде қауыз ашқан раушан гүлдей жайнап жатты. Сонда Пақыр бұған таң қалған. Екеуі алғаш танысқан кездегі періште Гүлайнаны көргендей болып жүрегі бір аунап түскен еді.
Қыздары ол кезде жас. Гүлайна о дүниелік болғанда тұңғышы Бақыт мектепке енді барған еді. Диляра болса тәй-тәй басып келе жатты. Содан кейін Пақыр үйленбеді. Негізі үйленгісі келді, бірақ, үйленбеді. Өзі де талай көрген, өгей шеше өзгеге ана болып жарытпайды екен. Кішкентай кезінде көрші үйде тұратын досы өгей шешенің қолында өсті. "Өсті" деп Пақыр мырс етті: "айтуға неткен оңай еді, әкеңнің...". Енді, бар ғой, досының өмірі өмір емес, асылық болса Құдай өзі кешірсін, тозақ еді.
Пақырлар бала кездерінде таңнан-кешке дейін көшені бермей асыр салып ойнайтын. Сондайда жандарына көршілері Елеусіз келеді. Кейде ғана. Көп жағдайда үйінен шыға алмайды. Елеусіз бұлармен бірге ойнағысы келеді.
- Балалар, қақпаға тұрайыншы, тым құрыса, - дейді. Дауысы сондай жалынышты шығады. Еңсесі әбден езілгендей бейнебір.
- Жарайды, - деп Пақырлар келіседі. - Бар, қақпаңа. Ойын біткенше тұрасың. Түсіндің бе?
- Иә.
Бірақ, арада жарты сағат өтер-өтпесте Елеусіз келген үй жақтан:
- Елеусіз! Әй, Елеусіз! Қайдасың? - деген зәрдей ащы дауыс шығады. Сонда Елеусіз дір ете қалатын. Бұл - өгей шешесі. Әйеуір, Елеусізге тыным бермейді.
- Әй, қараң қалғыр Елеусіз! Қораны неге тазаламағансың? Мен тазалауым керек пе? Көктей солғыр, - деп көшеге өгей шешесі шығады. Қолында оқтай. "Ақыры, көшеге шықты. Ендеше, қасыма келсін" деп Елеусіз де безірейе шешесіне қарайды.
- Көзің аққыр, сүмелек. Неменеге безірейесің? Сорлы неме, - деп Елеусізді оқтаймен аямай сабайды кеп. Ойын-күлкілері сап тыйылған Пақырлар шеше мен балаға абыржи қарады.
- Жүр үйге, көктей солғыр. Қораны тазала. Бақшада арам шөптерді жұл. Қарашы бұны. Қамысты бос ұстасаң қолыңды қияды.
Онда Елеусіз бірінші сынып оқушысы. Өзін ұрған әйелге қарсы тұра алмай, тістенген күйі үйіне қайтады. Пақырларды қимай. Құмардан шыға ойнай алмай. Ішіндегі аңсармен. "Ертең қайтып келемін". Бірақ, ертесіне келе алмады. Одан кейін де. Бір апта бойына. Ешек секілді қара жұмыс істеуден қолы бір сәт босамайды. Өгей шеше босаттырмайды. Болмаған, қара қатын болдыртпаған балалық шақ. Сол Елеусіз он жасар кезінде басынан қатты соққы алып, есалаң болып қалды.
Сол себепті Пақыр қайта үйленбеді. Қыздарының өгей шешеге қарап жаутаңдап өскенін қаламады...
Жұмыстан шыққасын тіке үйіне қайтады. Бұрынғыдай дос-жарандарымен тау шатқалдарында, асхана-масханаларда думандатуды қойғалы қашан. Себебі, бұл келгенше қыздары үйде аштан-аш отырады. Шешелері қайтқанда олар әбден азды, бордай тозды. Тым көңілсіз күй кешетіндер қатарына қосылған-ды. Сонда Пақыр байғұс жаны жай таппай алас ұратын. Қыздарды шер деген тажал құрт жалмап бара жатты. Тамақ батпайды. Аза берген, аза берген. Аштықтан емес. Құсалықтан. Бұл дертке қарсы ешқандай дауа жоқ. 1-ші сынып оқушысы болса да, Бақыт өте сезімтал. Пақыр оларға:
- Аналарың алыс жаққа кетті. Жақында келеді, - деген. Бірақ, аналарының енді қайтып оралмайтынын Бақыт іштей сезеді. Содан болар, үндемейді. Ал, әлі естері кіресілі-шығасылы Лаура мен Дилярадан обал-ақ. Шешелері бір ай өтсе де оралмағасын, әкелерінің құлақ етін жейтін болды.
- Мамам қашан келеді? - дейді Лаура сондайда.
- Ма-ма..., - дейді әлі тілі былдырақ Дилялра да әпкесінен қалысқысы келмей.
Екеуі де әкелеріне үміттене қарайды. Көздерінде мұң жатыр. Ана сүті әлі ауыздарынан кеппеген баланың көзінен мұң көрген қандай ауыр. Сонда өзі кешкен күйді Пақыр жауына да тілемес еді. Тек, кейбір жауларына ғана болмаса. Тілім-тілім болған жүрегінен қан сорғалады. Қыздары ең болмаса, жаңа туған баладай шын жыласа екен дейді. Жер тоқпақтап аунаса екен, "біздің мама қайда?" деп үйді бастарына көтерсе екен. Бірақ, қыздары өйтпеді. Шешесіз жетімдікке мойынсұнғандай іштен тынды. Іштен тынған баланы көргеннен артық қасірет бар ма? Екі жасар Диляра кейде-кейде жылайды. Бірақ, Бақыт оны дереу жұбата қояды: "Мама ертең келеді". Сонда бұрышта отырған Лаура әпкесіне "қойшы, рас па?" дегендей сеніңкіремей сынай қарайды.
- Иә, рас.
- Өтірік айтсам, арқама мың пышақ түссінші деші.
- Сен шаршадың, Лаура. Ұйықта.
Бұрын үй шаруасына мүлдем жоқ Пақыр бұл күнде тамақ істеуді керемет меңгерген. Қазір анау-мынау аспазыңнан кем түспейді. Өзбек палауы, кавказ кәуәбі, қазақ еті дейсің бе, Пақыр істеген тамақ тіліңді үйірмей қоймайды. Тоқ болсаң да, шошқадай жей бергің келеді. Қыздары шағым айтқан емес. Егер еркектер шын қаласа, тамақты әйелдерден он есе дәмді етіп істейді деген рас екен. Әйтпесе, неге бес жұлдызды мейрамханаларда бас аспаздар - ер адамдар? Бұрын осыған Пақыр таң қалатын. "Сабадай болып асханада жүргендеріне ұялмай ма, намыссыздар?" деп өзінше ашуланатын еді.
Иә, өмір адамды бәріне үйретеді екен. Жыл өткен сайын қыздары үй шаруасына жарай түскен, жарай түскен. Гүлайнасы тірі кезде үйде отыратын әйелдерді еріккендер деп ойлаушы еді. Сөйтсе, қателесіпті. Қателескенде де, оңбай қателесіпті. Еден, ыдыс-аяқ, кір жуу, есік алдын сыпыру, тамақ істеу... Айта берсе көп енді... Мұның бәріне шамасы келмейді екен. Сосын, жұмысындағы екі шаруа әйелге ақыға істететін болды. Бұл да мәз, даңғарадай үйіндегі жайрап жатқан бар шаруасы біткеніне. Олар да мәз, қосымша нәпақа тапқанына. Тіпті, қыздары да мәз екен. Себебі, әлгі әйелдер басекеңнің қыздары болғасын, бұларға елжіреген, еркелеткен болып кетеді:
- Ой, айналайындар сол!
- Мәссаған, мынау не деген әдемі қыз? Шашыңды кім алып берді? Ертегідегі ханшайымнан аумай қапсың ғой!
- Мә-ә, көйлегің неткен әдемі еді. Өзің тіктің бе?
Әйел мейіріміне мұқтаж қыздар үшін бұл ғажап емес пе? Осыны аңғарған Пақыр кейін терілері қара, бірақ, жүректері ақ әйелдерді үйіне жиі шақыратын болды.
Жасы келген сайын біртүрлі түсініксіз күй кешетін болған. Әйтеуір, бойындағы сезімдері бұрынғыдай емес. Күйреу, өкпелеу дегенді білмейтін секілді еді. Қазір, біледі. Қыздары сәл қатты сөйлесе болды, жүрегіне дық етіп қадалатындай ма, қалай? Пақыр, айтсаңшы, қадала ма? Әрине. Жасыра алмайды. Қадалады да. Қадалғанда қандай! Ұзақ уақыт бойы "түу, сен де бір..." деп ауырлау сөз айтқан қызына өкпелеп қалады. Оған біржолата сөйлемей қойғысы келеді. Бірақ, қызы "әке" деп келсе, "ау" деп жатқан орнынан аунап түсетін.
Соңғы кездері ішетінді шығарды. Шығарды дегенде, жалғастырды. Он жылдай қойып кеткен еді. Бұрын дос-жарандармен көп ұрттайтын. Кеңес Одағында өскен ағын ғой, бұлар. Сонда заман талабы солай болды ма, бәрі жаппай ішетін. Ішпейтін адам қоғамнан өз-өзінен шеттеп қалады. Мерекелердегі ең танымал тілек:
- Жолдастар, қане бақыт үшін алып қоялық! – еді.
Олар арақ көрсе сабыр сақтап отыра алмайтын әдеттерінен арыла алмаған. Онда тұрған не бар? Деп ойлайды Пақыр. Күнә екенін білсе де. Құдай өзі кешірсін. Өлесі болып ішпейді. Шамасына қарайды. Ең бастысы, көшеде аунап жатқан жоқ.
Үйіне мас болып келгенде қыздары "әкелеп" орнына жатқызатын. Бұл сондайда қыздарына бойындағы бар мейірімді аямай төгеді:
"Жандарым менің... Сендерге бірдеңе керек пе?"
"Ештеңе керек емес, әке".
"Алдайсыңдар мені, ә?.. Күшіктер... Менің аудандағы абыройымды білесіңдер ғой?"
"Білгенде қандай!"
"Сендер мені сыйлайсыңдар ма?"
"Айтасыз-ау сізде, әке".
"Бүгін айлық алдым, айналайындар... Костюмімді әкеліңдерші, айна-л-а-а-а-йын-дар.... Қалтасында жатыр. Сендер өйтіп мені алдамаңдар... Жұрт Пақаңның қызы дейтіндей жарқырап жүрсеңдерші, айналайындар... Қалаған киімдеріңді алыңдар, айна-л-а-а-а-йын-дар..."
Алғашқыда қыздары өсе бастағанда Пақыр қуанатын. Бірақ, кейін уайымдайтын болды. Қыз деген тез бойжетеді екен. Кеше ғана "әке, бүгін кешке үйге келесіз бе? Кеше келмей қойдыңыз ғой. Әбден күттік" деп көжектердей жәудіреп отырушы еді. Енді қарашы, бұл күнде шаштары тірсегіне түсетін болған. Қыздары қандай сұлу. Шешелері секілді. Тек, тұңғышы Бақыты өзіне тартқан. Аздап тәмпіш мұрындығы болмаса, ол да өзінше сұлу.
- Пақа, құда болайық, - деген әзіл-шыны аралас небір ұсыныстарды ести-ести құлақ еті өлді. Сондайда:
- Балалар өздері біледі, - деп құтылады. - Қазір заман басқа. Ондайға көне қоймайды.
Бала кездерінде қыздары тым тату еді. Бақыт пен Лаура сіңлілері Диялраны қорғау жолында талай ұл балалармен жаға жыртысты. Бір-бірлері үшін өліп қала жаздайтын. Сонда олар бұл дүниеде өздерінен асқан бақытты жандар бар-ау деп ойламайтын. Әрине, ең жанды жерлері - аналары. Дегенмен, "үш күннен соң адам көрге де үйренеді", олар уақыт өте келе аналарынсыз-ақ бақытты болуды үйренді. Үйренуге мәжбүр болды. Енді мәңгі келмейтін адамды қашанғы күте бермек?
Қыздары кішкентай кезде қандай қызық еді...
Жиырма жыл бұрын жыл бұрын Бақыт екінші сыныпта оқитын. Оларға 28 желтоқсанда мектепте Жаңа Жыл кеші болған. Сол кеште бұларға Аяз ата сыйлықтар таратты. Қараса, ішінде бықыған тәттілер. Бақыт ол кезде өзімшіл емес, бауырмал. Мектептен үйіне келгенде, қораптағы тәттілерді сіңлілерінемен бөліскен...
- Әке, Аяз ата бізге не үшін сыйлық берген жоқ? – деді тәттіге тоймай қалған Лаура.
- Келесі жылы сендер мектепке барғанда береді, - деген сонда Пақыр.
Бірақ, келесі жылы мектепке Лаура барғанымен, Диляра бармады. Төрт жасар қызға қайдағы мектеп? Жаңа Жылды сыйлық алу деп түсінетін Диляра: «Мен биыл тағы да сыйлық алмайтын болдым» деп көз жасы көл болды.
Жүрегі ауырған Пақыр сол күні базардан сыйлықтар алып, есік алдындағы қасат қарға көмген. Сөйтіп, қыздарына:
- Аяз ата кеше сендерге сыйлық әкеліпті. Сыйлық даладағы қар астында жатыр екен, - деген.
Осы сөзді естуі мұң екен, олар есік алдына құлдыраңдай жүгірді. Күректі көтеруге шамалары жетпегесін, қарды қолмен қаза бастады. Әбден аударыстырды. Ақыры, бір кезде жылтыраған қағазға оралған сыйлықты тапқанда Диляра қуанғанынан есінен танып қалған.
Пақыр қалаға барғанда бейнемагнитафон алып келген. Жанында мультфильм таспалары бар. Онысы қыздарына керемет ермек болды. Нұршуақ таулы аудан болғасын ба, мұнда күздігүні дауыл жиі тұратын. Дауыл болғанда долы дауыл. Жұрт бұны «Шақпақ желі» деп айтады. Сондайда көшедегі шірік электр бағаналары қирап қалады. Екі-үш күн жарық болмайды. Үйді қою қараңғылық басқанда Пақыр май шам жарығымен іштері пысқан қыздарына ертегі оқып береді. Қыздары айтқызбасына қоймайтын.
- Ерте, ерте, ертеде, бір шал мен кемпір болыпты.
- Әке, бұл "Ұр тоқпақ" па? - дейді қыздары жан-жақтан жамырай.
- Иә.
- Басқа ертегі айтып беріңізші. Кеше айттыңыз ғой, Ұр тоқпақты.
- Басқа ертегі дейсіңдер ме?
- Иә. Ұр тоқпақты жаттап алдық. Он рет айтқан шығарсыз.
Сөйтсе, "Ұр тоқпақтан" басқа ешқандай ертегі білмейді екен. Дереу қаладағы жолдастары арқылы ертегі кітап алдыртқан. Ауданда кітап дүкені құрығалы қай заман.
Жаздыгүні бақшада шөжектер секілді шүпірлеп алқоры, шабдалы жеп жүрген қыздарына алыстан қарап отырғанды жаны сүйетін.
- Әке, қараңызшы, мына алма қып-қызыл боп пісіпті. Жеп көріңізші.
- Не деген тәтті, -дейді Пақыр алмадан бір тістеп.
- Таспен атып түсірдім, - деп қызы мәз болды. - Сіз жесін деп. Биіките өсіп тұр екен. Қолым жетпей қойды.
- Абайла, - дейді Пақыр алаң болып. - Тас басыңа тиіп кетпесін.
Көктемде жаңбыр жауса, қыздары үйде отыра алмай, есік алдында ойнайтын. Сонсоң, бір уақытта үйге түшкіре-жөтеле кіреді. Бұған әрине, Пақыр уайымдайды. Ауырады ғой. Не істейді енді? Ойлана келе айла тапты: «Кеше аналарың түсіме кірді. Ол сендерге өкпелеп қалыпты». Сонда қыздары әкелеріне таң-тамаша кейіппен қарады: "Ол бізді қалай көрген? Не үшін өкпелеген? Біз не істедік?" Саса қоятын Пақыр ма: "Аспаннан көріпті. Егер үстеріңе жаңбыр тамшысы тиіп кетсе, ол сендерге ренжиді. Егер тигізбесеңдер, қуанады. Ол қуанғанға аспанға кемпірқосақ шығады" дейді. Сол күннен бері қыздары аналарын ренжітпеу үшін жаңбыр жауса болды, қолшатыр астына үймелей қалып аспанға қарайды. Кемпірқосақты күтеді. Бірақ, құрығыр кемпірқосақ кейде ғана шығады. Сонда қыздары:
- Алақай, кемпірқосақ, - деп айқайлар еді.
- Мәссаған, Бақыт! - дейді Лаура жүрегі жарылардай қуана. - Ананы қара, біздің мама отыр кемпірқосақта.
- Қане?
- Әне, анау отыр ғой. Дұрыстап қарашы. Көрдің бе?
- Иә, иә. Көрдім! Ол да мені көрген сияқты. Қол бұлғады.
- Шынымен қол бұлғады ма?
- Иә, шынымен.
...Айлық алған кезде үйіне ет, ұн, картоп секілді азық-түліктен бөлек, қыздарына қорап-қорап кәмпиттер, қызылды-жасылды көйлек-көншектер әкеледі. Сонда кенже қызы:
- Алақай, біз бай болдық! – деп шын қуанатын.
Ортаншы қызы базарда жүрсе, мүлдем үндемейді. Мылқау сияқты.
- Қай ойыншықты алғың келеді? -дейді Пақыр.
Лаура көңілі қалаған ойыншықты қолымен нұсқайды. Пақыр одан: «Неге үндемейсің?» деп сұрап еді: «Базар ұрсады, деп сыбырлай жауап берген. «Базар деген кім?» дейді бұл. Қызы айтады, "Базар бізді аңдып жүреді. Көзге көрінбейді. Егер қатты сөйлеп қойсам мені өзімен бірге алып кетеді". Кафеде де сондай. Құдайдай сенетіні: "Тамақты түгел тауысып ішпесе, кафе ұрсады". Қарны жарылғанша ішеді. Бұны аш екен деп ойлаған әкесі тағы тамақ алдыртады. Бұл тағы ішіп қояды. Қорыққанынан.
Жасөспірім шақта Лаура мен Диляра махаббат жайлы көп әңгімелесетін болды. Әңгімелері түннен-түнге, таңнан-таңға дейін созылады.
- Лаура, рулары бір қыз бен жігітке жүре беруге бола ма?
- Сенің есің дұрыс па? Әрине, болмайды. Рулары бірлер - туысқандар.
- Түсінікті.
- Не? Жігітің рулас болып шықты ма?
- Қайдағы жігіт? - деп Диляра қысыла күлді. Ашыла күлді. Қуана күлді. Мұңая күлді. - Сыныптас құрбым кеше айтады, жігіті Сиқым руынан екен. Өзі де Сиқым қой. Енді не істеуге болады, айтшы дейді. Мен білмеймін дедім. Сол себепті ғой, сенен сұрап жатқаным.
- Ә-ә... Құрбыңа айт. Әлгі жігітпен кездесуді, тіпті, сөйлесуді қойсын. Түбі жақсылыққа апармайды.
Махаббатқа қатысты ырың-жырыңды жек көретін Бақыт:
- Қызықсыңдар сендер, - деп сіңлілеріне қабақ шыта қарады. - Одан да сабақ оқысаңдаршы. Жігіт деген қашпайды. Махаббат-сахаббат деп топас болып қалатын болдыңдар ғой, - деп әпкелік ақылдан да жіберетін кейде. Оқымысты еді өзі. Сүйікті пәні - биология болатын. Осы пәннен мектебіндегі ең үздік оқушы болды. Мұғалімі Бақытты жылда аудандық пәндік олимпиадаға жіберетін. Бірде бағы шабады, бірде шаппайды. Бақыт 10 сыныпта аудандық пән олимпиадасында 3 орын алған. Ең үлкен жетістігі сол еді. Пақыр сонда кәдімгідей қуанған. Орын алғанына емес, көбіне тұнжырап жүретін қызының қуанғанына.
Бір тойда өзі секілді бір бастық мақтана берген:
- Мақтанды демеңіздер, менің ұлым вундеркинд. Мектебінде одан асқан білімді оқушы жоқ екен. Директор мені көрсе құрақ ұшады: "Балаңыз осындай да осындай" деп. Биыл ұлым география пәнінен облыстық олимпиадаға барғалы жатыр. Біздің ауданда оған тең келетін оқушы жоқ. Дұрыс түсініңіздер. Мен өзім мақтанғанды жек көремін.
Әлгі бастық биге кеткенде қасындағы қатындар пыш-пыш сыбырласқан: «Вундеркинд бәлесі де жоқ. Баласына ауданнан орынды сатып әперген. Облыстыққа шамасы жете қояр ма екен?»
Сол тойда Пақыр қатты ойланды. "Мен де қызыма көмектесе аламын ғой. Неге осы уақытқа дейін ойыма келмеген? Бірінші орын аламын деп жылда тыраштанады да жүреді. Бірақ, сағы сынады да жатады".
Қызынан тәмтіштеп сұрады. Жоғары сынып оқушыларына аудандық олимпиада келесі аптада өтеді екен. Сөйтіп, аудандық білім бөлімінде істейтін сыйлас інісіне хабарласты. Мән-жайды түсіндірді. "Болды, көке, болды" деп ол қалды.
Бір аптадан соң кешқұрым биология пәнінің мұғалімі үйге телефон шалған: «Пақыр Жолдасұлы, қызыңыз аудандық пән олимпиадасынан бірінші орын алды. Құттықтаймын. Енді 1 айдан соң облыстық олимпиадаға қатысатын болды».
- Не дейді? Рас па?
- Сізбен біздің мектеп директоры сөйлескісі келеді екен. Ертең келе аласыз ба?
- Тырысамын.
...Директор айтты: Білім саласына "пара" деген жегі құрт түсіпті. Қызы қанша жерден Әл-Фарабиден кейінгі үшінші ғалым болса да, облыстық білім жарысында мүлдем орын ала алмайды екен. Тек, бір-ақ жағдайда тұғырға көтерілуге болады. Ақша! Бұл көк қағаз кез-келген жолды аша біледі дейді. Қысқасы, облыстық білім басқармасында менің таныстары бар екен. Егер 500 доллар берсе, Бақытқа 3-ші орынды алып береді екен олар. Пақыр "жарайды" деп, ертесіне айтылған соманы тауып берді. Бірақ, арада жарты ай өткенде, мектеп директоры ақшаны қайтарып берген: "Пақа, 3-ші орынды бізге дейін басқа біреу алып қойыпты. Біз үлгермей қалдық" деді мұңая. Пақыр да мұңайды, директормен бірге.
Олимпиадаға бір күн қалғанда аудандық білім бөлімінде істейтін сыйлас інісі таңертең бұны жұмысына арнайы іздеп келді:
- Көке, - деді алып-ұша. - Пәндік олимпиаданы өткізетін комиссия мүшелерінде ауыс-түйіс болыпты. Мен сондағы бір кісіні танимын. Біздің жерлес. Түсі игіден түңілме дейді ғой. Егер қаласаңыз, сол кісіге жолығайық. Бүгін бармасақ болмайды.
Пақыр бар жұмысты тастады да, інісімен қалаға аттанып кетті. Қаңтар айы. Жол көк тайғақ мұз. Жаз күндері 1 сағатта қиналмай жететін қалаға 3 сағатта әзер барды. Бұлар мінген көлік тайғақ мұз салдарынан Қарақшы асуында аударылып кете жаздаған. Мерт болып кетулері ғажап емес еді. Шопыры мықты екен.
Әлгі кісі Пақырды танитын болып шықты. Пақыр кабинетке қобалжи кіргенде: "Ассалаумағалейкум, аға" деп құрақ ұша амандасты. Басында шіренген біреу шығар деп ойлаған бұл таң қалған. Әлгі домалақ кісі "Мен сізді танимын. Ораз деген ініңізбін. Машаттан боламын. Кезінде сіз бізге көмектескенсіз. Соны әлі ұмытпадым" дейді. Бұл Пақыр кімге көмектеспеді. Қолы ашық жан қой. Әйелі: "мұншалықты ашық болмасаңшы, ақшаны желге шашпасаңшы" деп майдай шыжғырылатын. Бірақ, Пақыр сонда да қоймайды. Көңілі түскен адамды сыйлап жібермесе басы ауыратын.
Ораз айтты:
- Қызыңызға орын алып беремін деп айта алмаймын. Мен тек комиссия мүшесімін. Онда мен секілді тағы 5 адам бар. Мен жарысты әділ өткізуге тырысамын. Яғни, шу болмас үшін алдын-ала ақша берген оқушыларды және қызыңызды бір кабинетке жинап, тағы да қосымша тур ұйымдастырамын. Бұл тур комиссия мүшелерінің алдында өтеді. Егер қызыңыз білімді болса, орын ала алады.
- Енді, өздерің білесіңдер ғой. Әйтеуір, әділ өтсе болды.
- Күмәнданбаңыз, аға.
Бақыт ақшаға сенгендерді шаң қаптырды. Бәйгеге бірінші жетті. Бірінші орын! Қуанышында шек болмады. Сол олимпиададан кейін өзіне деген сенімі мен құрметі керемет артты. Сыныптастары төбелеріне көтерді:
"Бақыт енді көктемде Республикалық олимпиадаға барады!"
Көре алғандар, көре алмай "Кім ол?" деп көзілдірік таққандар көп болды. "Қызыңызға тіпті 3-орын да жоқ" деп мұңайған директор таң қалған. "Қалай? Қалай?" дей берді бір кездескендерінде. "Білмеймін" деген Пақыр марайма дидармен. "Биыл олимпиада әділ өтті дейді. Мүмкін себебі сол шығар". "Мүмкін" деді директор. Сонсоң, Пақырға дән риза кейіппен қарады. "Қолы ұзын екен" деп қойды ішінен. Директор 25 мамыр күні өтетін соңғы қоңырау салтанатына Пақырды құрметті қонақ ретінде шақырды. "Шақырған жерден қалма" дейтін Пақыр барды бәлсінбей. Төрде отырды. Құда секілді. Директор сөз сөйледі. Асаба секілді. Алтын белгілерді атап өтті. Сонсоң:
- Биыл біз жоғары жетістіктерге жеттік, - деді жүзінен нұр шашырай. - 11 "Г" сыныбының оқушысы Пақырқызы Бақыт облыстық пән олимпиадасында биология пәнінен 1-ші орын алды! Республикалық олимпиадаға қатысты, - дегенде жұрт жапырыла қол шапалақтаған. Сонда Пақыр көз алды тұмандана бастағанына куә болды. "Көз алды тұмандану" деген биологиялық үрдіс екен ғой! Бұрын әдеби теңеу деп ойлайтын. Ары қарай не болғаны есінде жоқ. Әйтеуір, бір қараса, көк аспанда қарға секілді, жоқ, қыран секілді қалықтап жүр екен.
Бақыт бұл туралы білген жоқ. Ол бірінші орынды өзім алдым деп жүрді. Әрине, өзі алды. Тек, сонда әкесі жүгірмегенде. Орын алмағанда өмірі басқаша өрбір ме, еді, кім біледі...
Иә, айтпақшы, бұлар өтпелі кезеңде әкелерімен жиі сөзге келіп қала беретін болды. Бұны қоя берші, үш қыз бір-бірімен ұрысатынды шығарды. Ұрысқанда енді қатты кетеді. Сонда Пақыр жанын қоярға жер таппай қиналатын. Жалпы, қыз деген қиын халық екен.
Бір күні жұмыстан кештетіп келсе, үйде шаң-шұң ұрыс болып жатыр екен. Дауыстарынан таныды. Бақыты пен Лаурасы. Арасында Диляара жүр: "Қойыңдаршы, болды". Екі түйе арасындағы шыбын секілді.
- Бармайсың дедім ғой. Отыр үйде!
- Барамын.
- Е, Лаура, болды! Қой деймін. Жақсылықпен айтып тұрмын.
- Кетші бар. Шешем бе едің сонша? - деп Лаура сыртқа атып шықты. Есік аузында "кірейін бе?", "кірмейін бе?" деп өз-өзімен арпалысып тұрған әкесімен соқтығыса жаздаған. Ол ұзатылатын қыздай әдемі киініп алыпты. Үстінен гүл иісі ме, әлде бал иісі ме, анық білмеді, әйтеуір, жұпар иіс бұрқ ете қалған. Әкесіне қарады. Көзінде ыза оты алаулап тұр.
- Не болды, Лауратай? - деді Пақыр қызына ақырын ғана. Ол жауап бермеді. Негізі, әлдене деп жауап бергісі келді. Бірақ, ұялды ма, көшеге жүгіре жөнелді. Артынша, үйден Бақыт шықты. Дұшпанға есесі кеткендей тістеніп алған:
- Отырысқа барамын дейді, - деп бұған өзімсіне қарады. -Күн сайын таңертең есеп беретін орынбасары секілді. - Рұқсат бермей қойған едім, "сен кімсің?" деп өзіме атылды. Осыдан келсін, көрсетемін оған. Оңбаған десе.
- Бақыт, ол өзі біледі ғой. Бара ма, бармай ма. Онда сенің не жұмысың бар? - деп Диляра шықты бір кезде.
- Өлә, енді сен шықтың ба? Қазір көзіңе көк шыбын үймелетемін, Диляра. Тыныш отыр.
- Қойыңдар болды!..
...Пақыр бұрыннан-ақ бір күні жалғыз қалатынын сезетін, бірақ, ол күн әлі алыс секілді көрінетін де тұратын. Қателесіпті. Бар болғаны, бірер асу қалған екен. Бірде облыстан келген қонақтарды қыдыртпақ болып орталық саябақ маңында жүр еді, көзіне қызы Лаурасы оттай басылды. Жүрегі дір ете қалған сонда. Қасында бір балаң жігіт жүр. "О, әкеңнің... Бақыт рас айтыпты ғой". Лаура мәз. Жігіт әзіл айтып жатқан секілді. Қызы күле береді. Үйде салмақты сияқты еді. Қылығы түзде екен ғой.
Үйіне көңілсіз қайтқан. Ортаншы қызы жігітпен жүре бастапты. Сонда тұңғышы ше? Қазір Қрағандыда оқуда жүр. Өзіне өзі би, өзі қожа. Мүмкін, жігіттермен жүретін де шығар? Жарайды. Жас кезінде ойнасын, күлсін. Ал, мына Лаураға не жоқ? Әлі ана сүті аузынан кеппеген бала емес пе?
Қақпаны ашып жатқанда үйден Лаура шықты:
- Ой, әкетай,, келіп қалдыңыз ба?
"Иә" деп мырс етті Пақыр ішінен. Әшейінде бүйтіп қарсы алмаушы еді. Бүгін өзгеріпті.
- Әке, қарныңыз ашқан шығар? Жүріңіз, сізге тамақ дайындап қойдым.
Әйтеуір, жеген болды. Сонсоң далаға шықты. Көз байлана бастапты. Бірақ, жүректі байлау мүмкін емес мұндайда. Пақыр есік алдында ұзақ жүрді. Бақшадағы жеміс ағаштарына су құйды. Қорадағы тауықтарға жем шашты. Қызы есік алдына қайта-қайта шығады:
- Әке, шаршаған жоқсыз ба?
- Жоқ.
- Әке, біз кеше суғардық қой, бақшаны. Несіне әуре болдыңыз? - деп қызы қасынан шықпай қойды. "Қу қыз-ай!" Лаурасы бұны ұйықтаса екен деп жүр. Ал, бұл ерегіскенде ұйықтамай қойды. Бар жұмысты тындырған соң, есік алдындағы тапшанда отырып кітап оқи бастады. Бұрын кітап көрсе, лоқситын-ды. Кітап оқитындарға таң қалатын. "Сөредегі том-том кітаптарды оқығаннан шыққан мүйізің қане, көрсетші?" деп бір жолдасын әжуа қылғаны бар. "Жүрісің мынау, сүзектен тұрған науқас секілді". Жолдасы айтады: "Кітап бұл эстетика". Пақыр айтады: "Эстетикаңның әкесінің аузы... Кітап бұл уақыт өлтіру".
Жүрегі сезгендей бар екен, аспанды жұлдыздар қаптай бастаған кезде біреу көше жақтан құйқылжыта ысқырды. Біздің Пақыр да жігіт болған. Маубастар қатарынан емес. Бұл не қылған ысқырыс екенін түсіне қойды да, кітапты тастай сап, аюдай денесіне қарамай әбжыланша атып шықты көшеге. Сирен ағашының түбінде бір бозбала жайбарақат тұр. Үйден күлімдеген қыз емес, түттіккен еркек шыққанда сасқалақтап қалды.
- Бері кел.
- ?
- Бері кел деймін, - деп Пақыр айқайлап жіберді. Бозбала безгек ауруына шалдыққан теңізшідей қалшылдай жөнелді. Аяқтары бір-біріне шалыныса Пақаңның жанына келді.
- Кімсің сен?
Ол жауап бере алмай төмен қарады. Тілі мүлдем икемге келмей тұр.
- Енді тағы көзіме көрінсең, басыңды жұламын. Ұқтың ба?
Бозбала "иә, ұқтым" дегендей Пақырға жаутаңдай қарады. Маңдайынан қара тер саулап кетіпті. Ай жарығынан байқады.
- Бар енді, кет.
Бозбала безе жөнелді. Артынан қарап тұрған Пақыр жерге былш етіп түкірді. Ұялмай қақпа артынан ысқырады-ей. Басынғаны ма? Әке үшін бұдан артық қандай қорлық бар? Қазіргі жастар, жастары несі, жалпы адамдар қорыққанды ғана сыйлайды. Егер ұл баласы болғанда ғой, ешкім дәл бұлай жақын келіп ысқырмас еді. " Ех... Ағасы түгілі, шешелері жоқ. Қыздарына тәрбиені кім береді? Әке тәрбиесі бір бөлек, шеше тәрбиесі бір бөлек қой. Қызға қашанда шеше жақын. Әкесіне айта алмайтын сырларын анасымен бөлісер еді. "Мүмкін, мен оларды түсіне алмай жүрген шығармын?" Осы оймен келе жатқанда, алдынан Лаура шықты.
- Әке, кешірші, - деді. Үнінде өксік бар. Әкесі дәл бұлай ашуланады деп ойламап еді.
- Қызым, - деген сонда Пақыр. Қалжыраңқы үнмен. - Жарайды, егер жақсы көрсең, жүре бер әлгі бадырақ көзбен. Нашар бала емес сияқты... Тек, мені ешқашан ұятқа қалдырма. Басқан қадамыңды аңдып жүрер шамам жоқ... Түсіндің бе? Егер ұятқа қалдырсаң бар ғой, айтпады деме, мен өз-өзімді асып өлтіремін. Өйтіп тірі жүргенімше, өлгенім артық".
Лаура әкесіне жыламсырай жақындап кеп құшақтай алды.
- Әке, олай демеңізші. Мен сізді ешқашан ұятқа қалдырмаймын. Уәде беремін. Көрдегі басыңызды төрге сүйрейтін боламын.
Пақаңның көңілі қатты босады.
- Әзірге көрде емеспін, - деді ол. - Жарайды, енді бара ғой.
Көз алдына альтернативті өмірді ойша елестетті. Егер үш қыз емес, үш ұлы болғанда, басқаша жүрер ме еді? Айбарлы қолбасшыдай. Бірақ, бұда үш қыз. Жүрісі мынау енді, гүл өсіретін бағбан секілді. Тіпті, Пақыр кейде өзін ит секілді сезінеді. Мал қоритын. Ал, жігіттер шибөрілер. Мүмкін қасқырлар. Малды іліп әкеткісі келеді. Ал, Пақыр оларды ілдірмей күзетеді. Түзде жүрсе "қызыңды берсей" деп кейбір терезесі теңдер тиіседі. Әрине, алғысы келіп өліп бара жатқан олар жоқ. Ұлың жоқ, яғни мысың жоқ деп басынған түрлері ғой...
* * *
..."Өзен жағасында өгіздей болып жатқан кім?" деп шегірткелер бір-бірімен өзара шырылдаса бастады. Шақырылмаған қонақты жақтырмай жатқан сияқты. Ал, Пақырға бәрібір. Жұрт пікіріне түкіргені бар. Көре алмай айта береді дә. Әлгінде ғана лай болған костюмі енді мыж-тыж болды. "Ұлым... Тоист, қызым алып берген еді ғой... Кешірші мені, Лауратай, кешірші..." деді дауысы қарлыға. Қызынан он, жиырма, бәлкім жүз мәрте кешірім сұраған шығар. Артынша, өлең айта бастады.
"Өзіңді іздедім, шарқ ұрдым, таппадым..."
Сонда алма ағашында қонақтап отырған құстар пыр етіп ұша жөнелгендей болды. Нақты не болғанын аңғармай қалды. Шөп арасындағы шегірткелер тағы шырылдаса бастады. "Түу, жай жатса мейлі екен, енді маза бермейтін болды ғой". Бірақ, Пақыр оларды елемеді. Өзінен кішкентайларды әбден елемей үйренген басы оларды тыңдай қойсын ба? "Осында осылай жата беремін. Ешкімді тыңдам-а-а-а-й. Өзім білемін". Сонсоң қасқыр секілді ұлыды ма, қой секілді маңырады ма, тауық секілді қыт-қыттады ма, білмейді. Дәл қазір сырттан біреу келіп, алма түбінде аунап жатқан Пақырды көре қалса, өмірден баз кешкен алқаш не жынды деп ойлар еді. "Сол алқашың менен әлдеқайда бақытты" деп Пақыр сол жағына аунап түсті. "Арағы болса болды, одан асқан бақытты жоқ. Ал, жынды адам өзінше, өз алдына бақытты. Өз бақыты өзінде. Бақытсыз адамдар соны көре алмай жынды дейді. Осы адамдар қызық". Дәл осы кезде алақандай бір шегіртке бетіне шыр етіп қонса бола ма? Көздері ежірейе:
- Әлі жатырсың ба, жылауық Мәжнүн? - деп үн қатқандай болды. Сонда ешімді тыңдамайтын Пақаң орнынан атып тұрған. Үстінегі костюмді шеше салып сілки бастады:
- Астапыралла, астапыралла. Құдай сақтады, - деп күбірлей берді. - Шайтан ба десем, шегіртке екен ғой.
Әлгінде ғана ауа қапырық сияқты еді, енді салқындапты. Аспанға қарады. Қап-қара аспан көгере бастағандай. Құланиек бозалаң деген осы шығар? Бағана өзін батыр етіп тұрған ішімдік әсері тарқап кетті ме, енді шындап қорқа бастады. Елсіз жерде жалғыз-жарым жүрген адамды жын иектеп, Шәкең арбайды деп талай естіген. Шәкеңдер адам көзіне сақалды ешкі, жас бала, ақ көйлекті қыз болып көрінеді дегенді де ұмытпаған. "Жаңағы шегіртке сөйледі ғой? Мүмкін, сайтан шығар? Көзіме шегіртке болып көрінді ғой деймін" деп ойлағаны сол, денесі суып кетті. "Мұнда қалай келгенмін? Өзі де бір қорқынышты жер екен. Бұл бір тылсым түн болды. Қой, есім бар елімді табайын". Қиядағы жолға қарай жылжи бастады. Иә, жылжи бастады, жүрген жоқ. Арақ уыты бойынан әлі толық тарқай қоймапты. Жілік-жілігіне қорғасын құйылған ба, әйтеуір, әзер келеді. Қадам басқан сайын шекесінен тер пора-пора болып ақты. Осы кезде желке тұсынан:
- Басеке, - деген күмілжіңкі дауыс шықты. Өмірде небір сәттер болады ғой. Бақытты һәм бақытсыз дегендей, қуанышты яки мұңды. Ондай сәттерді біздің Пақаңа таңсық емес. Ал, бірақ, талай рет тізеден су кешсе де, дәл мынандай сәтті ешқашан бастан кешпепті, бар ғой. Кешпей-ақ қойса да өкініші жоқ еді. Жүрегі соқпай қалды. Түн ортасында, елсіз далада бұны біреу "Басеке" деп тұр. Басеке екені рас. Бірақ, дәл мынандай жағдайда...
- Пақыр көке!
Енді шынымен де жүрегі соқпай қалды. Тіпті, бір уақта ауа жетпей тұншыға бастады. Өліп бара жатқанын сезді. "Қош, жалған дүние..." Өмірмен қоштасу осыншалықты оңай болғаны ма? Адам өлер алдында өкінеді дейді, Бірақ, Пақыр онша өкіне қоймады. Өкініші жоқ сияқты. Өлсе болды, Гүлайнаны көретіндей құдды. О дүниеде екеуі сағыныса қауышатындай. Кеңес Одағы тұсында дінсіз болып өссе де, бұл күнде Жаратушы Иенің бар екеніне ішіндегі әлдебір түйсікпен сенетін болған. Жора-жолдастарына адал болды. Ал, Гүлайнасына бір-екі жерде адал бола алмады. Бір-екі жерде дегені несі, одан да көп қой. Қанша еді, он жерде ме, әлде жүз бе? Жә... Қойшы... Ұят екен, бар ғой... Жаман басшы болмаған сияқты. Үш қызы да құтты ұясына қонды. Бірақ, бұл жалғыз қалды. Қолында қалатын ұлы жоқ. "Тұяқсыз қалдым... Шежіре кітапқа менің есімім кірмейді енді". Қанша дегенмен де, немере бір бөлек, жиен деген бір бөлек. Басқа қан. Басқа тек. Жай ғана ата болғысы келген, нағашы ата емес. Жиен немере... Суық естіледі екен. "Бөтен немере" деген сияқты. "Қартайғанда қалай жалғыз тұрамын? Қыздарым қашанғы қасымда болады? Қашанғы келе береді? Өз ошақтары бар енді. Түтін түтету керек. Тамыр жаю керек". Енді өле берсе болады. Арманы жоқ адамдай. Бірақ, сонда да мына өмірді қимайтын сияқты. Мына айды, жұлдыздары. Мына жылбысқы шөпті, тасты. Әлгі шегірткені де қимайды екен.
...Оянса, көлік ішінде отыр. Рөлде шопыры.
- Есіңізді жидыңыз ба? - деді шопыры қуанышты дауыспен. - Тойдан келе жатырсыз, көке. Қызыңызды ұзаттыңыз ғой. Бағана көлік ішінде ыстықтап кеткесін жан шақырмақ болып жол бойында көліктен түстіңіз. Біраз тұрдыңыз да, қайтадан міндіңіз... Көз ілдіңіз.
Шопыр басекеңнің "Ары қарай өзім қайтамын. Сен кете бер, әкеңнің..." деп өзін қуып жібергенін айтқан жоқ. Қуып жіберсе де кетпей, Пақырды артынан білдірмей аңдығанын, өзен жағасына гүрс етіп құлағанда жаны қалмағанын, Пақаңның қызынан кешірім сұрағанын, косюм жуғанын, өлең айтқанын, әлдекімдермен ұрысқанын айтпады. Ештеңе айтпады. Бәрі ішінде қалды. Білді. Елсіз даладағы мас Пақырды жын иектеп кетсе, көлік астына түссе, мүмкін жұмбақ жағдайда ажал құшса, обалы кімге? Жауап беретін кім? Әрине, бұл. Сен өлтірдің деп соттап жіберер, тіпті. Сонда шиеттей балаларды кім асырайды?
...Тамағынан ас өтпегесін, Пақыр жатын бөлмесіне қарай теңселе қозғалды. Жұбанышты сол жерден табатын секілді. Жатын бөлмесіне кірсе, Гүлайна төсегінде кітап оқып жататындай көрінетін де тұратын. Шифоньерде әлі күнге дейін әйелінің киімдері ілулі тұр. Қызыл плащы, қоңыр етігі, сүт түстес жемпірі жанына сондай ыстық. Тастауға қимаған. Әйелінің көзі ғой. Бұларды көрсе, тоқсаныншы жылдардағы жұпыны өмірі көз алдына елестейді.
Сандықты ашып, ішінен ескі фотоальбомды алып шықты. Парақтай бастады. Қолдары дір-дір етеді. Міне, мына ақ-қара түсті суретте Гүлайна екеуі алғаш бас қосқан кезі. Екеуі де жап-жас. Көздерінен нұр себезгілейтіндей. Өмірге махаббатпен қарайтын шақтары.
Ал, енді мына суретте Күншуақ қаласындағы зообаққа барған кездері. Мұнда енді тек Гүлайна екеуі ғана емес, Бақыт, Лаура, Диляра да бар. Ортаншысы түйеде, тұңғышы иығында отыр. Әлі 1-ге де толмаған сүт кенжені әйелі құшақтап алған. Гүлайна фотоаппаратқа емес, Пақырға ыржия қарап тұр. Шамасы, сонда Пақыр әйеліне күлкілі бірдеңе айтқан болу керек...
Гүлайнамен бірге бар болғаны екі-ақ фотоға түсіпті.
Танысқандары да бір қызық. Қырыққа тақаған әйелдей бойындағы ыстығы һәм қызығы қайта бастаған жаз айы болатын. Пақыр мекеме жұмыстарымен қалаға бара жатқан. Ол кезде қазіргідей бастық емес, орынбасар. Ауданнан шыға берістегі жолда өткен-кеткен көліктерге "мені ала кетіңдерші" дегендей қол сермеп бір келіншек типтес қыз тұр. Ол кезде көлік аз. Бар болса, кілең Сәбеттікк мәшинелер.
Пақыр дереу тоқтай қойды. Бұл тоқтамаса, басқа біреу тоқтап қоятындай.
- Қарындас, қайда барасыз?
- Қалаға.
- Отырыңыз.
Бұлар мінген көлік қос есікті "Нива" еді. Пақыр көліктен түсті. Келіншек типтес қыз қысыла-қымтырыла тоңқаңдап Ниваның артқа орындығына әзер жетті. Сол қыз Гүлайна еді. Тұйықтау секілді көрінген. Жол бойы Пақыр қойған сұрақтарға жауап берумен шектелді. Әрі тым қысқа.
- Осында тұрасыз ба? - деді Пақыр көлікке отыра сала.
- Иә.
- Кімсіз? Яғни, қайда істейсіз дегенім ғой, - деді Пақыр арада шай қайнатым уақыт өткенде.
- Шаштаразбын.
- Қай маңдағы шаштаразда істейсіз? - Бұл кезде шырпы тұтанатын сәт ұлудай жылжыған.
- "Мастар" кафесінің маңындағы шаштаразда.
...Сыр білдіргісі келмеген Пақыр бір күн өткен соң емес, үш күн өткен соң Гүлайна істейтін шаштаразға кездейсоқ бас сұқты. Аядай бөлме. Бірақ, тап-тұйнақтай. Екі шаштараз келіншек клиент жоқ болғасын, шай ішіп отыр екен. Гүлайна есік аузында тұрған Пақырға аңтарыла қарады. Пақыр да оған қараған. Ыржия. Бірақ, Гүлайна бұл секілді ыржимады. "Сәлеметсіз бе?" деп ресмилік танытты. "Келіңіз, мұнда отырыңыз"... "Қалай алу керек?" деп басынан ұстады. "Шашыңыз қайратты екен" деп те қойды. Дауысы қатқыл болғанымен, алақаны жұп-жұмсақ, жұп-жұмыр екен. "Иә, қайратты" деп Пақыр бас шұлғыған. Кейіннен сол бір жұмыр алақан үшін шаштараздан шықпайтын болды.
- Жұрт айына бір рет келетін еді. Сіз апта сайын келетін болдыңыз ғой? Қызықсыз сіз, - деп күлген Гүлайна бірде. Сол бір күлкіден соң, екеуінің араларындағы бөгет быт-шыт болып қирады...
...Жұмыс уақыты аяқталар кез-тұғын. Жоқ, жұмыс аяқталуына әлі үш сағаттай уақыт бар еді. Пақыр шаштараз алдында Гүлайнаны күткен. Күтпес те еді, тек, әлгінде ол сыңғырлай күлгені болмаса. Өзінше жақсылыққа жорыды. Кешкұрым қызыл плащты Гүлайна құрбысы екеуі шаштараздан шыға берген. Пақыр өз-өзіне ыза болды. Тек, Гүлайнаны шығады деп күткен. Ал, құрбысы жөнінде неге ойланбаған? Енді, амал жоқ.
- Сіздерді үйлеріңізге дейін жеткізіп салсам қарсы емессіздер ме?
Қыздар бір-біріне қараған. Құрбысы көпті көрген біреу екен:
- Жоқ, мені апарып әуре болмаңыз. Қазір күйеуім келеді. Дұрыс түсінбей қалуы мүмкін. Ал, сіз Гүлайнамен кете беріңіз - деді. Сосын Пақырға қулана қарады. Бұны жақтырған түрі ғой. Егер құрбысына ұнаса, онда Гүлайнаға да ұнағаны. Өзі де сымбатты жігіт емес пе? Екі қолға бір күрек жұмысы, астында көлігі бар. Жарқын болашаққа деген үміті де жоқ емес. Одан артық не керек тағы? Иә, үй керек. Біраз ақша жисын, сосын үйіңді де алады.
Пақыр көлігіне қарай бүлкектей бергені сол еді, Гүлайна:
- Жаяу қайтайықшы, - деді.
...Бұл кезде, жаз емес, мезгіл жуыла-жуыла оңып кеткен шүберектей болған сұп-сұр күз болатын. Үстіндегі қызыл плащы қара желмен желбіреп келеді. Жалаңаш талдар бүрісе шайқалады. "Жаурамайсың ба?" деген Пақыр сонда. Қыз оған күлімсірей қарады. "Қалай ойлайсыз?" Пақыр бозбала емес. "Ә, жаурамасаңыз бопты да" деген де қойған.
Қыз тауық қора секілді үйде тұрады екен. Қызды қайдам, сонда Пақыр қатты қысылды.
- Шәй ішіп кетесіз бе? - деген сонда Гүлайна.
- Ішіп кетемін.
- Ішкіш екенсіз, - деп күлді қыз. "Енді" деп Пақыр да өтірік күле салған сонда.
...Ауылдан келіпті. Оқуға құжат тапсырған, бірақ, түсе алмай қалған. Әрі қайта құру заманында оқуға ықыласы да болмапты. Сосын, ауылда қарап жатқысы келмей, жұмыс істей бастаған. Таныс құрбылары арқылы осындағы шаштаразға жұмысқа тұрды. Сол күннен бері 5 жыл өтіп кетіпті. Жасы қазір жиырма төртте екен. "Ұзақ жылдан бері Зинайда деген орыс әжеймен осы үйде бірге тұрамын" деді. "Кемпір үйде жоқ па?" деді Пақыр. Сөйтсе, ол жылда дәл осы мезгілде, күзгі қара суықта үйіне апталап қонбай ауданды аралап кетеді екен. Қанына сіңген әдеті. Әлдекімді іздейді дейді. Асылып өлген қызымен, соның күйігіне шыдай алмай бақилық болып кеткен шалымен сөйлеседі дей ме, кім біледі.
- Кәрі қыз болып қалам деп қорықпайсыз ба?
- Несіне қорқамын?
- Енді... Өміріңізді жалғыз өткізбей, ел қатарлы аяулы жар, ардақты ана болғыңыз келетін шығар?
- Еркек бар, азамат жоқ. Бәрінің ойы тау етегінде. Ұшар биігіне шыққысы келмейді. Енжар бәрі.
- Мүмкін, сіз өзіңіз шығарғыңыз келмейтін шығар? Дәл қазір айналаңызға қараңызшы. Есі дұрыс азамат бар. Сіз өзіңіз көрмей отырсыз, - деп Пақыр сөзін жұмбақтап аяқтады. Сонда қыз бұған жымия ма, әлде мұңая ма, әйтеуір ұзақ қараған.
- Қызықсыз сіз, - деді ол бір кезде. Пақыр іштей: сенсіз өмір қызықсыз" деді келіншек типтес қызға өзімсіне қарай. Осы уақытқа дейін қалайша бойдақ болып жүре берген? Енді өмірін Гүлайнасыз елестете алмайтын сияқты.
...Пақыр таңға жақын бір-ақ қайтты. Түні бойы шай ішкен. Екеуі. Шай үстінде бір-бірі үшін жаратылғандарын түсінді. Өмірге деген көзқарастары бір секілді. Көп өтпей отау құрды. Тойлары сонау Мәскеу қаласынан үш мың шақырым қашықтағы Нұршуақта өтті. Дүркіремесе де, алыс-жақынға күркірі естілді.
Есінде, Гүлайна Бақытқа жүкті кез. Екеуі көшеде бірге келе жатқан. Гүлайна жаяу жүргенді керемет жақсы көретін. "Мен өзім жаяу жүргішпін" деп әзілдейтіні бар. Үстінде сол баяғы қызыл плащ. Пақыр оған жаңа плащ әпергісі келген. Бірақ, Гүлайна ескіні кигенді жаным сүйеді деп қарсы болды. "Өзің білесің" деп бұл қоя салған.
- Пақыр, тұңғышымызды Бақыт деп атайықшы, - деп бір кезде күйеуіне еркелей қарады.
- Егер қыз болса ше?
- Қыз болса да. Бақыт деген бейтарап ат. Қызға да, ұлға да қоя беруге болады.
- Жарайды.
Бақыттан кейінгі екі қызына Лаура, Диляра деп заманауи аттар қойды. Кішісіне "Ұл" жұрнағынан басталатын ат қойғысы келіп еді, бірақ, ол ойынан тез айныды. Сол заманда жұрт қыздарына жаппай Адель, Анель, Карина сияқты еуропалық аттарды қойып жатқанда бұл олардан қалсын ба? Егер қызынан біреу "есімің кім болады?" деп сұрасса, "Ұлту" немесе "Ұлжалғас" деп тұра ма? Ұят қой. Құлдық сана ма, әлде заман талабы солай болды ма, Пақыр Бақыт пен Лаураны орыс сыныбына берді. Заман түзелгеннен кейін, 1980-ші жылдары "болды, күні бітті, қайтыс болды" деп ойлаған қазақ тілі өлмей аман қалған соң, Диляраны ойлана келе қазақ сыныбына берді. "Не дегенмен де тәуелсіз ел болдық қой. Мүмкін, келешекте Қазақстанда қазақ тілі патшалық құратын шығар".
"Жас жұбайлар" бес жыл бойына пәтерден-пәтер, бөлмеден-бөлме қоймады. Небір адамдарды көрді: Кең пейіл, тар пиғыл, ақ көңіл, күлгін көңіл. Тиынға тісі сынған кетік, жүрегі керең, көңілі соқырлар да болды, тіпті. Өкінішке орай, ондай адамдар бұл өмірде көп екен.
- Тұратын болсаңыздар, үш айға алдын-ала төлеңіздер.
- Үш айға алдын-ала? Оған ақша жоқ қой. Ай сайын төлейікші одан да.
- Онда үйде жоқ. Сау болыңыздар!;
- Сендер 1500 теңге төледіңіздер. Қалған 250 теңгені кім төлейді?
- Түсініңізші, дәл қазір ақша болмай тұр. Кішкене шыдай тұрыңызшы. Төлеймін. Ақыңызды жемеспін".
- Үш күн уақыт беремін. Егер төлемесеңдер, жүктеріңді алып қайқайыңдар. Менің пәтерімдей пәтер жоқ бүкіл ауданда. Жарығы бар, газы бар. Менің пәтерімде тұрғысы келетіндер өте көп. Сендер сияқты 1750 теңге емес, 1850 теңге төлеуге бар. Ал, сендер шіренесіңдер кеп. О несі-ей.
Нұршуақта бұлар тұрмаған үй жоқ шығар. Бақыт пен Лаура сондай қоныстарда дүниеге келген. Онда жағдайлары болмай әбден әбіржіді. Гүлайна: "Шіркін, дүниедегі ең бақытты адам - баспанасы бар адам шығар" деп ойлайтын. Бірде түс көрді. Түсінде лай илеп, терезе ойып жүр екен. Сол түсті бекерге көрмепті. Көп өтпей күйеуі бастық болған. Зейнетке шыққан кәріс әйел орнына Пақырды қоюға ұсыныпты. Сосын Пақыр үй алды. Онда да әлдеқандай құдіретпен. Ата жұртына кемпірімен бірге ауып бара жатқан неміс шал бұларға бір жарым қабатты үйді өте арзанға берді. Бір Құдайға қараған жандар екен. Әйтпесе, дәл сондай үй үшін қазақтар аспандағы айды сұрайтын. Пәтер азабынан зәрезап болған Пақыр мен Гүлайна үйлі болғанына сене алмады.
- Шынымен үйге қол жеткіздік пе?!. Бұл енді біздің үй ме?.. Өңім бе, түсім бе?
- Иә, біздің үй. Бұл бір ғажап болды.
Дегенмен, үй әлі бітпеген. Мүлдем. Тек, қаңқасы ғана қалқаяды. Қабырғалары құмдалмаған. Едендері жоқ. Есік-терезе жөнінде айтқан артық шығар. Бірақ, осыған да Құдайға шүкір. Шал мен кемпір аядай бір бөлмеде тұрыпты. Бұлар да сонда өмір сүрді. Ең бастысы, пеші бар. Қыстан қорықпай-ақ қоюға болады. Жерге екі қабат киіз төсеп жата береді. Қой жүнінен иленген киіз суықты өткізбейді екен. Қазіргі адамдарға өтірік, сол бір бөлмеге Пақыр, Гүлайна, үш қызы, бәрі еркін сиятын. Сонда ұйықтайды, сонда тамақ ішеді, сонда теледидар көреді, сонда қонақ күтеді. Нағыз әмбебап бөлме. Кейін Пақыр ондай құдіретті бөлмені қайта кездестірмеген.
Тағы бір бес жылда үйді толық бітірді. Пақыр істейтін мекемеде Александр дейтін күзетші шал болды. Тамаша адам. Жұрт оны "Дядя Саша" дейтін. Пақыр сол Саша атайды үйіне жиі жіберетін. Дұрысы, Гүлайна шақыртатын. Себебі, Пақыр қара жұмысқа жоқ. Ал, Гүлайна сұмдық еңбекқор. Бір сәт қимылсыз отыра алмайды. Дядя Саша екеуі есік алдына төккен құмды қапшықтап, кірпішті зембілмен қораға тасиды. Ұлы Отан соғысы тұсында салынған ескі сарайларды бұзады. Дядя Саша әңгімешіл. Гүлайна одан:
- Пақыр жұмыста не істейді?
- Кіммен сөйлеседі?
- Мекемеде қандай әйелдер бар?
- Күйеулері бар ма?
- Өткенде комиссия келді деп таңға жақын бір-ақ келді. Комиссияны күткені рас па?
Осы жайлы тәмтіштеп сұрайтын. Дядя Саша әңгімешіл болғанымен, Пақыр жайлы тіс жара бермейтін. Бастығы ғой. Бұл үшін бастығы мен әйелі арасында ұрыс болғанын қаламайды.
- Мен ештеңе білмеймін. Мен тек күзетшімін. Көбіне түнде болмамын жұмыста. Басекеңнің жұмысы қиын. Тексеріс деген жиі болады. Рас. Қонақтарды күтемін деп қатты шаршайды. Қалыңдығы кірпіштей қағаздар жазады. Дәл Пақаң секілді ешқандай жазушы жазбаған шығар. Кабинетіне кіргенде ылғи байқаймын. Жұмысбасты, - дейді Дядя Саша Гүлайна құйған ыстық шайды үрлей ішіп. - Негізі Пақыр нағыз азамат. Мүлдем пара алмайды. Өкініштісі, қазір мына нарық заманында Пақырдай кісілер аз ғой. Оның алдындағы бастықтар ұятсыз еді. Онсыз да мардымсыз жалақыны тістеп-тістеп, жұлым-жұлым қып әзер беретін, - дейді қуырдақтан қарбыта асап.
Бірде Пақыр жұмыста отырғанда Гүлайна телефон шалды.
- Алло!
- Алло, Пақыр! - деді әйелі. Өкси. Пақыр селк ете қалды.
- Не болды?
-...
- Не болды деймін? Сөйлесейші, - дейді Пақыр шыдамыздана.
- Ол... Ол... Қайтыс болып кетті, - дейді әйелі солқ-солқ етіп. Дауысы үзіле-үзіле әзер естілді. Пақырда жан қалмады. Орнынан атып тұрған. Ештеңеге қарамады. Үйіне құстай ұшты.
Келсе ебіл-дебілі шыққан әйелі есік алдындағы тапшанда отыр. Аспандағы күнді сұрт бұлт жапты сонда.
- Не болды?
"Кім қайтыс болды?" деп сұрай жаздаған. Бірақ, тілін тістеп қалды. Жүрегі атқақтап тұр.
- Ол бұ дүниеден өтіп кетті.
- Кім?!.
- Зинаида апай.
- Тіфу, бағаналы бері солай демейсің бе? Мен қыздарыма бірдеңе болып қалды ма деп десем. Жүректі ұшырдың ғой.
- Зинаида апай... Анамдай болып кеткен еді. (Гүлайна тұрмысқа шыққанда, Зинайда апай бұны қимай "қызымдай болып кеткен едің" деп бауырына қысқан. "Енді қалай жалғыз тұрамын?" деп жылағанда Гүлайна жанын қоярға жер таппады.)
- Қойшы соны әлдеқандай етпей. Өлмесе, одан әрі.
- Сен... Сен қатігез адам екенсің, Пақыр. Жоқ, адам емес, итсің. Жоқ, ит сенен гөрі дұрыстау. Адамгершілігі бар, - деп Гүлайна бұған ызбарлана қарады. – Сендей... Сендей сайтанға қосылған мен де ақымақпын.
Бірақ, арада бірер күн өткенде күйеуіне деген ашуы толықтай тарқап кетеді. Көңілденсе:
- Қазір ойласам таң қаламын, - деп ауыз жаппай әңгіме айтатыны бар. - Үш жыл бұрын өрік басына өрмелеп кетіптпін.
- Онда тұрған не бар? - дейді Пақыр немқұрайлы шәйді сораптап.
- Сонда мен Лаураға екіқабатпын ғой, түсінесің бе? Онда Лаура жеті айлық, - дейді Гүлайна.
- Ойбай, - деп Пақыр баж ете қалған. - Есің дұрыс па?
- Соны айтамын ғой. Егер өрік басынан құлағанда ішім жарылатын еді.
- Енді бұлай істеуші болма.
- Жарайды, істемеймін, - деді Гүлайна жас баладай ұяла. Істемеді сосын расында.
...Бәлкім, сіздер де сезген шығарсыздар, Келіншегі қайтқалы бері Пақыр тым балажан болып кетті. Тірісінде жұбайының қадіріне жетпепті. Жетпепті дегенде, Пақыр отбасына құдайы қонақтай жайлы еді. Қатын-баласына ұрысқан, қол көтерген емес. Бірақ, жарына, қыздарына көп көңіл бөле бермейтін. Көбіне түзде жүрді.
Бірде Пақыр таңертең үйіне шашы ұйпа-тұйпа, көйлегі мыж-тыж болып келген. Бұндай жайт алғаш рет болып тұр. Үйіне таңертең бір-ақ келді!!! Бұрын құрығанда түн ортасында келуші еді. "Әйелім ұрсатын болды-ау" деп есік алдында ұзақ іркіліңкіреп, үйге аяқ ұшымен кірді. Дәл осыны күткендей алдынан әйелі шыға келді. Жалмауыздай. Таңертең үйінен "жаным" деп шығарып салған Гүлайна:
- Қайда жүрсің, нақұрыс? - деп қарсы алды.
- Комиссия... Соны күтемін деп...
- Не қылған бітпейтін комиссия ол?
- Енді қазір тоқсан соңы дегендей. Есеп-қисапты өткізу керек...
- Түнде өткізесің бе не?
- Комиссия ертең басқа мекемені тексеру керек. Жұмыстары көп. Уақыт жетпей жатыр. Сол себепті...
Ол тақтада тұрған оқушыдай жөні түзу сылтау таба алмай, бірдеңені шатып-бұтты. "Нақұрыс-ай" деп Гүлайна оған атып жіберердей қарады. Бұл көзқарастан ауыр жараланған Пақыр жер шұқылады. Ал, үшінші қыздары дүниеге келгелі бері Пақыр да, Гүлайна да қатты өзгерді. Бұрынғыдай емес. Түнде үйіне қонбай, таңертең оралатын Пақырды:
- Келдің бе? - деп кінәлі адамдай сүмірейе қарсы алады. - Әйтеуір, аман-есен келсең болды, - дейді сонсоң естілер-естілмес күбірмен. Пақырға ашулануды қойғалы қашан. Керісінше, өзін кінәләйтін. "Ұл туып бере алмағаныма күйінеді ғой".
Еркекке бұдан артық не керек?
Қазір ойласа, ол ештеңеге айырбастамайтын алтын сәт екен...
* * *
Неге екені белгісіз, Гүлайнадан туған үш қыз өскен сайын бір-бірінен алыстай бастады. Үшеуі үш қалада жүргесін бе, бастары қосылмай кеткен-тұғын. "Аралары алыстап кетпесе игі еді" деп Пақыр сары уайымға бататын. "Бір-бірлеріңе жиі телефон шалсаңдаршы" деп айтудан жалықпайтын. "Е, Бақытқа ма? Ә, кімге, Лаураға ма? І-і, Диялараға ма? Жарайды. Хабарласамын ғой" деп қоя салады. Қыздары бір-бірі несі, тіпті, әкелеріне хабарласпайтын болды. Сонда жалғыздықтан торыққан Пақыр студент қыздарына өзі телефон соғады:
- Қызым, тамақтан ақшаны аяма, - деп сөз бастайды. - Студент кезімде қара нан жедім деп айтпа ешқашан. Өйтсең, кешірмеймін. Мен қара нан жеп өстім. Себебі, ол кезде заман қиын еді. Ал, қазір заман басқа. Барлық жағдай жасалған. Ұялы телефон бар, карточка бар. Интернет бар. Бәрі бар ғой. Бірдеңеден қысыла қалсаң, дереу хабарласа ғой... Ақша бар. Әрқашан тоқ жүр. Түсіндің бе? Біздің кезде заман қиын еді. Қазіргідей телефон жоқ. Телеграмма деген...
- Ой, әке, мың рет айттыңыз ғой. Шаршамайды екенсіз.
Бақыты мен Лаурасы оқуда жүргенде, жалғыз жұбанышы - қолындағы Диляра-тұғын. Үйде екеуден-екеу қалған. Бірақ, сонда да болса, көңілді еді. Торықпайтын, елегізімейтін. Әрқашан көктем күніндей жарқырап жүретін көңілді қызы жабықтырмайтын:
- Әке, бүгін бізің мектепте не қызық болғанын білесіз бе?
- Әке, мен бар ғой, бүгін, - деп Пақырға шегі жоқ әңгіме айтудан жалықпайтын.
Бірақ, ең соңы Дилярасы да оқуға түскенде, дұрысы түсіргенде Пақыр бір қуанды, бір мұңайды. Бір қуанды, бір мұңайды...
Қызы өте аз балл алды. Ұлттық бірыңғай тестілеуден. Сонда ол үш күн бөлмесінен шықпай ағыл-тегіл жылаған еді.
- Бәрі дұрыс, - деп жүрегі езілген Пақыр жігері құм болған қызының арқасынан қақты. - Бекерге торыға берме. Аз балл алдым деп жылағаның не сонша? Сол да жылайтын нәрсе ме? Алматыда оқығың келе ме? Оқытамын. Англияда оқытамын керек болса...
Ақыры, ол алмалы қалаға оқуға кеткелі бері даңғарадай үйде жалғыз қалған. Пақыр өзінше ойлаған, "Диляра оқуға кетсе, Бақыт жаныма келеді. Жалғыз қалмаймын". Бірақ, Бақыты Қарағандыда қызмет деп уақытша, сосын отбасы деп тұрақтап қалып кеткен.
Дегенмен, Дилярасы үйіне жиі келеді. Жүрегі нәзік. Әкесінің жалғыздықтан қиналатынын сезеді, шіркін. Қызы келетін күн Пақыр үшін мереке. Сол күні ол ерекше дайындалады. Таң азанымен өзбек еркектері секілді базар аралап, анау-мынау алып, палау басады. Палау басқанды жаны сүйеді. Сосын үйді жинаған болады. Әйтеуір, сонда сұрқай үйіне сән кіретін. Сән емес, жып-жылы жан кіреді. Өлі үй тіріледі. Қызы үйіне бір қап қуаныш арқалап келе жатқандай көрінетін. Бірақ, бұл жолы қызы бір қап қайғы арқалап келген секілді...
Күз-тұғын. Сол күні Пақыр монша жағу үшін бақшадағы қураған ағаштарды бұталап жүрді. Жалпы, күздігүні дүние сұрықсыз күйге түседі ғой. Әсіресе, ауыл-аудандар. Сонда көңіл шіркін қатты құлазиды. Әлдеқандай бір балғындықты, шуақты бірдеңені аңсайды. Бұл көңіл деген түсініксіз жаратылыс қой. Пақыр осындай күндері ой көліне жиі шомылатын болған. Бұрын көл суы мөлдір сияқты еді, қазір қоқыс аралас бірдеңе.
Бір кезде біреу қақпаны біреу тарсылдата соқты. "Бұл кім болды?" деп ойлады. Сөйтсе, қызы Диялара екен. Пақыр абдырап қалды. Әшейінде Диляраны станциядан өзі қарсы алушы еді. "Әке, мен ертең Нұршуаққа сағат таңғы 6-да "Отырар" пойызымен жетемін" деп ескертетін. Сондайда жаны жадырап сала беруші еді. Ал. бұл жолы ол әкесіне айтпай ұрын келіпті. Жанында өзімен жасты бір жігіт тұр. Бұл не қылған келіс екенін сезе қойды...
...Түскі ас үстінде қызы:
- Әке, сіздің алдыңыздан өткелі келдім, - деді. Қипақтап әзер деді. Пақыр үндемеді. Жігіт жерден бірдеңе іздеп, болашақ қайын атасына тіктеп қарай алмай, жан-жағына қарай берген. Талай жыл бастық болған Пақырыңның сұсты көрінетіні рас. Диляра тағы бірдеңе дегендей болды:
- Осы жазда тұрмысқа шықсам қалай қарайсыз?
Қалай қарайды? Түзу қарайды. "Шықпайсың" демейтін шығар. Табиғат заңы. Қызы ғашық болыпты. Жігіт те. Екеуі де бір-бірін жақсы көретін сияқты. Не десін енді?
- Қарсы емеспін.
Әйтеуір, сол күні болашақ күйеубаласы онша сөйлмеді. Бірақ, ниеті таза екенін сезді. Талай жыл қызметте жүргесін адам тани біледі.
Кешқұрым бақшадағы отындарды қораға тасымақ болып еді, ұялшақ жігіт:
- Көке, әуре болмаңыз. Мен өзім, - деп қолындағы бұталарға жармаса кетті. Күні бойы қарап отыра беруге қысылған ғой. Іші жылып қалды. "Ұяты бар бала сияқты".
- Жарайды. Мына қораға қаттап жина онда, - деп Пақыр асықпай келіп тапшанға отырды. Осы кезде:
- Әке, не жаңалық? - деп Диляра отырды жанына. Әкесіне бажайлап қарап еді, жүрегі ауырды. Өзіне мәңгі 40 жасар болып көрінетін әкесі қартая бастапты. Шашындағы ақтар шамадан тыс көбейген. Беті жыра-жыра болып барады екен. Бұрын байқамаушы еді. Уақыт деген қатігез. Ешкімді де аямайды екен.
- Ешқандай. Бәрі тыныш менде, - деп Пақыр сергек сөйлеуге тырысқан. - Жүргенбіз сол. Өзіңде ше? Жатақханаң суық емес пе? Түскі асқа не ішіп жүрсің? Айтпақшы, Алматыда ауа райы қалай қазір? Бізде күн суық. Айналайын, қалпақ киіп жүрші. 9 сыныпта оқитын кезіңде менингит бола жаздағаның есіңде ме? Бақыт айтпағанда мен білмейтін де едім. Айтпақшы, Бақытпен хабарластың ба? Не дейді? Телефон шалмай кетті ол... Іздемейді...
...Ертесіне күйеу баласы мен қызы пойызбен Алматыға оқуларына кетті.
Сонда Пақыр... Станциядан үйіне құр сүлдері қайтқан. Өзін тастанды баладай сезінді. Түсінді, ешқайда жібергісі келмейді екен. Қыздары қасында мәңгі жүре берсе. Жиырма жылдан астам уақыт шашың ағара өсірген алтындай құралайыңды қайдағы біреу түк болмағандай жетектеп алып кетсе... Қандай қиын! Төзуге болмайтын әділетсіздік! Бірақ, өмір заңы солай. Расында қыз - қонақ екен...
...Кетті. Алматыға. Бұрынғыдай оқуға емес. Күйеуге. Жылға татыған күндер күнтізбеден жыртыла берді. Бірінен соң бірі. Мағынасыз секундтар, сағаттар, күндер...
...Қайда жүрсе де, Пақыр мұң құшағында. Жұмысындағы бас бухгалтер Қатира өзімен құрдас әйел. Ол бұны бес саусағындай біледі. Пақыр күннен-күнге майы кеткен сүйектей мүжіле берген. Бұны сырттай бақылап тұру қиын еді. Қатираға. Ширек ғасырдан бері бірге жұмыс істеп келе жатқан құрдасына жаны ашитын:
- Үш қызды құтты мекеніне қондырған әке жұмаққа барады. Білесің бе? - деді бірде ол Пақырға.
- Иә, - деді бұл жолы өмірден шындап баз кешкен Пақыр немқұрайлы.
- Ендеше қуанбайсың ба?
Пақыр Қатираға қарады. Өлімсіреген көзбен. "Қалай қуанамын? Енді мені сен түсінбесең білмеймін онда".
- Ұлым жоқ деп мұңайма. Есікті ашатын үш қызың барда сенен асқан бақытты жан жоқ.
- Есікті ашатын?
- Иә, ашатын. Білмейсің бе? Баяғыда жаңадан отау құрған жас жұбайлар өзара келісіпті. "Егер үйге әке-шешеміз келсе, есікті мүлдем ашпай қояйық". Не керек, бір күні ұл баланың әкесі келеді. Келісім бойынша, ұл ашпай қояды. Ертесіне қыз баланың әкесі келеді. Қыз да ашпай қояды. Сөйтіп, байғұс әкесі шүйкедей болып қайтып бара жатқанда қыз шыдай алмай есікті ашып жіберіпті де, көзінен жас поралап әкесіне қарай жүгіріпті. Керемет ия? Сенің қыздарыңа қатты қызығамын. Шеттерінен с-о-о-нд-а-а-й тәрбиелі, инабатты. Сені қатты жақсы көреді.
...Пақыр сол күні үйіне көңілді қайтқан. Шынында да несіне мұңаяды? Қыздары тірі. Дендері сау. Бақытынан екі жиен немересі бар. Ал, Лаурасынан әзірге біреу. Диляраға әлі ерте. Бұған қызығатындар көп емес пе? Қыздары Пақырды жерге қаратқан емес. Әйтпесе, оң жақта отырып жүкті болып қалғандар қаншама? Күйеуден қайтқандар ше? Шүкір. Ондай бақытсыздықтардан дін аман. Қыздары шеттерінен білімді. Шалғай ауылда қор болып жүрген ешқайсысы жоқ.
Бақыты бұзықтау қыз болғасын момын күйеуге тиді. Мүмкін, күйеуді өзіне тигізді. Күйеубаласы тым момын. Құдасы Тақыр жұмыс істемейді. Әйелі Бішкектен киімдер әкеліп сауда жасайды. Одақ тұсында Құрыш жолдас салдырған көпқабатты үйде, екі бөлмелі пәтерде тұрады екен. "Құдаға жарымадым" деп ойлады Пақыр. Тойдан соң, жұрт пыш-пыш етіп өсектескен. "Құдасы кедей біреу екен", "Терезесі тең біреу табылмай қалған ба?", "Екеуі дастарқан басында қалай отырады?", "Бай мен бай құда болса, араларында жылқы жүреді, кедей мен кедей құда болса, араларында есек жүреді. Ал, Пақыр мен Тақыр құда болса, араларында не жүреді?" деп күлгендер де көп болды. "Құдада тұрған не бар?" деп ойлады Пақыр. "Ең бастысы, Бақыты мен күйеубаласы екеуі тату-тәтті тұрса болды да".
Қызы дәл осылай тұрмысқа шыға қояды, ана болады деп кім ойлаған. Басқалар ойласа ойлаған шығар, бірақ, Пақыр мүлдем ойламаған. Ол үшін қызы мәңгілік сәби. Ешқашан өспейді. Есінде, Бақыты төрт жасар құйтақандай қыз еді. Ауданға көшпелі цирк келіпті. Кішкентай кезінде цирк дегенді тек кітаптап оқып өскен соң ба, оған бұл қашанда таңсық. Өзін қанша ересекпін дегенімен, ішінде балалық көңіл әлі бар. Ешқайда жоғалмаған. Тек, «сабырлы, салмақты» деген сандықта жасырулы жатыр. Электр бағанасына ілулі тұрған хабарландыруды көргенде көңілі өрекпіп, сәл болмағанда қос қолымен санын шапаттап секіре жаздаған Пақыр отбасымен барғысы келді сонда. Бірақ, әйелі екіншісіне жүкті еді. Перзентханада жатқан. Сол күні Пақыр үйде іші пысқан қызын жетектеп циркке барды. Цирк жаздық алаңқайға тігіліпті. Іші ат шаптырым. Маймылдары бар екен. Қызына бұл қызық көрінді. Әкесіне қарап, маймылды нұсқай берді. «Анаң қара, анаң қара...» Кейбір қойылымдарға қызы сықылықтап күлгенде, Пақыр шат-шадыман болды. Аудан басшысы ауысып, соңғы уақыттары өзі де жұмыстан шаршап жүр еді. Әлгінде қызы күлгенде бар шаршағаны ұмыт болды. Түнге қарай цирк те аяқталды. Бір қараса, қызы отырған орнында ұйықтап қалыпты. Ұйқысы сондай тәтті еді. Пақыр оны оятуға қимай, бауырына қысқан күйі үйіне қайтқан. Ай жап-жарық. Жып-жылы жазғы жел әке құшағында томпиып жатқан Бақытты өбектей берді. Сонда Пақыр қызын жел екеш желден де қызғанған. Сол күні аспандағы бүкіл жұлдыздар Бақытқа қызыға, Пақырға қызғана қарап тұр еді: «Неткен әдемі, неткен сүйкімді қыз».
Иә...
Уақыт қатігез...
Ортаншысы бір қылықты қыз еді ғой. Ақыры, Астана оқуда жүргенде күйеуге тиіп тынды. Бақуат жерге. Құдасы мен құдағиы да заң саласында қызмет істейді. Пақыр үшін үш қызы да сұлу, бірақ, жұрт үшін ең көріктісі Лаура еді. Әкесіне қымбат костюм әпергені сол ғой. Бірақ, күйеубаласы қызынан алты жас үлкен екен. Осы ғана жанына аздап батқан. Бірақ, өзі де Гүлайнадан сегіз жас үлкен еді ғой? Онда тұрған не бар? Гүлайнаны алақанында аялап ұстады. Күйеубаласы да Лаураны қадірлейтін шығар.
Әйтсе де, күйеубаласына мүлдем мейірімі түспей қойды. Жасына жетпей қозы қарын байлап алыпты. Байлыққа мастанған кекірейме біреу. Алғаш танысқанда бір қолын ғана берген сап-сары бәлені әбден былшылдата ұрғысы келген. Қызына ашуланды. "Таңдауың осы болғаны ма?" деп айтпақ та болды. Бірақ, ойлана келе ол ойынан айныды. Болары болды. Бояуы сіңген соң айтқаннан не пайда? Таңдаған тазға жолығады дейді ғой. Баяғыда Лаурасына кешқұрым үй алдына келіп ысқырған жігітті ойлады.
Бірде әлдебір жұмыстармен орталық емханада жүр еді, дәлізде қарсы келе жатқан бір жігіт "көке, ассалаумағалейкум" деп қос қолдап амандасқан. "Кім боласың, айналайын?" деп Пақыр имантаразы жігітке таң қала қарады. Түрі тілінің ұшында тұр. Бір жерден көрген сияқты. Бірақ, есіне түсіре алмай қойды.
- Көке, кешіріңіз, - деген әлгі балаң жігіт. - Өткенде Лаураға келген мен болатынмын. Есіңізде ме?
- Ә, сен бе едің сол бала? Сен де мені кешір. Қатты кеттім сонда.
- О, не дегеніңіз, көке.
Түсінігі мол екен. Бірден ұнатты. "Әке көрген оқ жонар" демей ме:
- Әкең кім? - деп сұраған Пақыр.
- Жарылқасын.
- Сейдалиев Жарылқасын ба?
- Иә.
- Әй, мен әкеңді танимын ғой, - деген Пақыр сонда жас баладай қуана. Өзі секілді марайма дидарлы Жарылқасын екеуі той-томалақтарда талай дастарқандас болған. Ортақ жолдастары өте көп. Өте дархан кісі. Көңілі түссе - көл. Ал, түспесе - Арал теңізі. Мүлдем түспей қойса - Қарақұм. Алма - алма ағашынан алысқа түспейді. Әділ тура әкесіне тартыпты. Түрі де, мінезі де. Өткенде қалай танымай қалғанмын деп таң қалды. Бұны білгенде қуып жібермес еді. Жәкең екеуі құда болса, арманы жоқ. Өмірлері ұқсас. Ол да бұл сияқты бастық. Тері-венерологиялық дей ме, әйтеуір, сондайларды емдейтін бір орташа аурухананы басқарады. Бұда үш қыз болса, ода үш ұл. Гүлайнасы өзінен сегіз жас кіші болса, Жәкеңнің әйелі өзінен он екі жас кіші екен. Замандары бір. Екеуі де Кеңес Одағының құрт түсуге құмбыл жемістері. Адами моральді бірінші орынға қояды. Жылтырақ дүниеге қызыққан емес. Жарылқасынға қараса Пақыр өзін көргендей болады. Қазіргі құдалары өзіне онша ұнамайды. Үш қайнаса да сорпалары қосылмайтын біреулер. Ортақ әңгімелері жоқ. Ал, Жәкеңмен сағаттап әңгіме айта беруге бар.
Қыздары қолында қалмайтынын біледі. Сол себепті, Пақыр оларды жақын жерге тұрмысқа шықса екен деп тілейтін. Құдайдан жалбарына тілейтін...
Кейін не болғанын білмейді, әйтеуір, Лаура мен Әділ араласпай кеткен. Сонда Пақыр қызына білдірмесе де, іштей мұңайған. Егер қызы Әділмен отау болғанда, бұл Жәкеңнің үйіне, Жәкең бұның үйіне қыдырыстап, қонақтап құж-құж болып жатар еді. Жиендерімен тау етегіндегі саяжайына барар еді. Онда өзі еккен жеміс ағаштары жайқала жапырақ жайған. Шүпірлеген жиендеріне қызара піскен алма, өрік, шабдалыдан үзіп, орамалымен сүртіп береді. Олар "рахмет, ата" деп қыршылдата шайнар еді. Сонда Пақыр оларға мәз болып қарап тұрудан еш жалықпас. Қартайғанда бұдан артық не бақыт бар? Егер қызы мен күйеубаласы "мұнда жұмыс жоқ, болашақ жоқ" деп ауданда тұрғысы келмесе ше? Ештеңе етпейді. Шүкір, мықты-мықсыз таныстары көп. Талай жыл басшылық қызметте болған Пақырлар оларға Нұршуақ ауданына көрші Күншуақ қаласынан лайықты жұмыс тауып береді. Жәкеңнің де арманы тура Пақаңдікіндей екен. Бір ұлы осы Нұршуақта қолында қалса, немерелері жанында жүрсе екен дейді. Өмірінің соңы күн шуағында, жасыл желек аясында өтсе дейді. Бірақ, Оңтүстіктегі ит байласа тұрғысыз құмды Амансай ауылынан келген құдағиы Салтанат қалада тұрғысы келеді екен. Туғалы бері шаң топырақ арасында өскесін бе, "қалалық" болу өмірлік арманына айналыпты. Жәкең бір отырыста ағынан жарылған, әйелі екеуі бір-біріне керағар жандар. Плюс және минус. Дұрыс қой. Плюс пен минус қана бір-біріне тартылады. Плюс пен плюс мүлдем тартылмайды. Гүлайна екеуі де бір-біріне керағар жандар еді. Үйленгенге дейін көзқарастары бір сияқты-тұғын. Бүкіл ерлі-зайыптылар сондай ғой.
Шіркін... Бәрі жай ғана арман болып қана қалды ғой. Күйеубаласы осы қозықарын сары болды. Әрі жолы түспес сонау қиянда тұрады. Астанада. Мүмкін, керісінше. Нұршуақ қиянда.
Үйіне келгенде өзін нашар сезінді. Әлгінде Қатирамен сөйлескендегі көтеріңкі көңіл-күйінен жұрнақ та қалмаған. Қақпаны ашып, көлікті есік алдына кіргізді. Сосын рөлде біраз отырды. Далада ешкім жоқ. Тым-тырыс. Бұрын қыздары есік алдында асыр салып ойнап жүруші еді. Көлік дырылын естіген қыздары: "Әкем келді, әкем келді" деп көшеге атып-атып шығатын. "Әкемді мен жақсы көремін", "Жоқ, мен жақсы көремін", "Бәрінен де мен жақсы көремін" деп те таласатындары бар. Ұл балалар тымпиып-тымпиып өз-өздерімен жүре береді ғой. Ал, қыздар әкелеріне деген сезімдеріне тұсау салмайды, жасырмайды. Қылықты болады. Олар еркелеп мойнына асылғанда Пақыр өзін он жасқа, жоқ, жиырма жасқа бірден жасарып кеткендей сезінетін.
Үйіне, жоқ, көрге кіргендей болды. Балалы үй базар дейді. Ал, баласыз үй шынында да мазар екен. Қалай дәл тауып айтқан. Қазіргі қазақтарды білмейді, бұрынғы қазақтар қандай ақылды болған десейші.
Күндегі әдетінше қонақ бөлмедегі теледидарды қосты. Жыбыр-жыбыр қозғалыстар, жарқын-жарқын дауыстар. Қуыршақтар. Жасанды бірдеңе. Көңілі көтерілмеді. Керісінше, езіле берді.
Бір кезде бұны қап-қара елестер қоршап алғандай болды. Жан-жағына алақ-жұлақ қараған. Ешкім жоқ. Жалғыз өзі. Денесі өзінен-өзі суи бастады. Бүрісе түскен. Соңғы кездері қоян жүрек болып барады. Не екені белгісіз, көрінбейтін бірдеңе бұны аңдып жүретіндей. Сол себепті, даңғарадай үйіне қайтқысы келмейтін болған. Жұмыстан кейін жора-жолдастарымен бөгелгісі келеді. Бірақ, олар «Пақа, ренжіме» деп, от басы, ошақ қасына асығатынды шығарған. Онда кемпірі, ұлы мен келіні, немерелері күтеді. Ал, Пақыр ше? Қайда асығады?
Түні бойы ұйықтай алмады. Есіне өткені түсе береді. Бірде мәз болып қуанса, енді бірде өкініш өзегіне от салады. Қалың ойдан құтыла алмай төсегінде ары-бері аунап шығады. «Қазір, мейлі, жұмыс істеймін. Ал, зейнетке шыққанда не істеймін? Жалғыз өзім осы үйде тұрамын ба? Мүмкін, Алматыға барармын? Сол жерден үй алып, қызыма жиі қонақтап барармын. Әй әкеңнің, үшеуі үш қалада. Әлде Астанада тұрармын? Қой, ол жақ суық. Қарағанда не, Астана не... Іһі... Суық? Сол да сөз болып па? Қыздарым үшін тіпті Айға да баруға әзірмін... Жарайды, әлгі Астанаңа бардым делік. Бірақ, онда ешқандай жора-жолдастарым жоқ қой? Бәрі осында, Нұршуақта. Қалай сиямын онда? Қой, не де болса, ер туған жерінде... Өлмеспін... Қыздарыма жылтыңдап бара берсем, сонда тұрсам, қадірім қашар құдалар алдында. Алыстан сыйласқан жөн секілді. Қыздарым қонақтап өздері келеді».
Тек, таңға жақын ғана көзі жай-жай іліне бастайтын.
Осы жылы Жаңа Жылды жалғыз қарсы алды. Бос дастарханда жалғыз өзі отырды. Тұнжыраңқы. Себебі, бір күн бұрын қыздары бірінен соң бірі телефон соқты:
- Әке, біз келе алмайтын болдық, - деген Бақыт.
- Әке, бізге қонақтар келетін болды. Биыл болмады. Енді келесі міндетті түрде жиендеріңізді ертіп барамын, - деген Лаура.
- Әке, - деп Диялара да бірдеңелерді айтқан.
Қыздары жылда Жаңа Жылды өз шаңырақтарында қарсы алады. Осы жылды әкелеріне арнаса қайтеді? Қыздары, жоқ, құдалары неге өзімшіл? Бір жылда 365 күн бар. Ал, Пақыр олардан тек 1-ақ күн сұраған. Жаңа Жылда қыздары жанымда болса деген. Жоқ, жібермейді ғой, құйрық-бауыр жескен құдалары. Жібермейді. Іштері тар. Бір сәт бұны да ойламай ма?..
«Мүмкін, қыздары өздері келгісі келмейтін шығар?»
"Жоқ" деп Пақыр шоршып кетті. "Олар күйбең тірліктен босай алмай жүр. Әйтпесе, келер еді". Бірақ, үш қызы бір дастархан басына әлі жиналмады. Олар төркіндеріне анда-санда келеді. Бірақ, әрқайсысы әр уақытта. Біреуі жазда ат арылтса, біреуі қыста.
Сонда бар ғой, қыздары "келе алмайтын болдық" деп телефон шалғанда, Пақыр еңкілдеп кеп жыласын. Еркек басымен. Талай жылдан бері дәл бұлай жыламап еді. Бұл жолы өз-өзін ұстай алмаған. Бірақ, жылағаны кинодағыдай әдемі шықпады. Ентіге ме, әлде қыстыға жылады ма, өкіре жылады ма, білмейді. Бір білетіні, теңселе далаға шыққан. Сонсоң қора маңында тау болып үйілген қар үстіне құлай кетті. Бет-аузы тоңданып, көзіндегі ыстық жас мұзға айналды.
...Бұл күнде Пақыр алпыстан асқан.
...Телефоны шылдыр ете қалды. Соңғы кездері тек тәтті елеспен ғана өмір сүретін құс ұйқы Пақыр төсегінен атып тұрды. Сағат таңғы тоғыз. Қатира екен телефон соққан. "Комиссия келеді. Кешікпе" деген түрі ғой.
Үй іші ала көлеңке. Пердесі ашық терезеге қарады. Ақ жаңбыр қаңылтыр шатырды сытырлата ұрғылайды. Көптен бері күн райы тұнжыраңқы.
«Қой, бұл не жатыс?» деп орнынан тұрды. Қимылы ауырлапты. Беті-қолына су шашыратып, (бәрібір жан дүниесіндегі кірді жуу мүмкін емес екен) дастархандағы шұжықты апыл-ғұпыл жеп, (жалғыз қалғалы бері ас батпайтын болған) есік алдына шыққанда...
Қаққан қазықтай қатты да қалды. Өзі еккен алма ағашының түбіндегі тапшанда үш қызы отыр.
Сенесіздер ме, үш қызы отыр!
Пақыр өз көзіне өзі сене алмай, таң-тамаша болды. Шын ба, жын ба? Өң бе, әлде түс пе? Адам ба, елес пе? Сонау ит арқасы қияннан қыздары Пақырды іздеп келгені ме? Бұны керек еткені ме? Тәтті әпермесе қиғылық салатын ерке қызды ұзатқалы бері, (сол күннен бері үш жыл өте шығыпты) Бақыт, Лаура, Диляра үшеуі бірінші рет бірге. Жайдары отыр. Бір-бірінен мәңгі ажырамайтын үшем секілді.
- Әке, бізге ертегі оқып беріңізші.
Осылай деп тапшаннан ба, әлде көктен бе, үлбіреме ақ қанатты бүлдіршін қыздар үн қатқандай болды...