Арпалыспен өткен ғұмыр-ай

үш томдық тарихи-көркем шығарма

 

І-ТОМ

КҮҢ МЕН ХАНЗАДА

(роман)

 

 

І-ТАРАУ

ШӨЛ ДАЛАДАҒЫ ЖҰМБАҚ ҚЫЗ

1.Қарақшытөбе

Әне, анау-у – Қарақшытөбе! Содан аман-есен өтсе болды, арғы жағы қауіпсіз. Қарақшытөбені кішігірім тау десе де болады. Баурайында Қостөбе деген екі төбешік бар. Жол сол Қостөбенің екі ортасынан өтеді де, екі айырылады. Содан екі жол Қарақшытөбені екі жағынан айналып өтіп қайта қосылады. Бұл төбе Қызылдың құмындағы ең аты әйгілісі де, әрі ең қауіптісі. Қызба қанды қарақшылар да, аздаған тобы бар, қанды қарулы жол торушылар да осы тұстан шыға келулері мүмкін...

Байлархан бұл жолмен бұрындары да қаншама мәрте жүріп, бұл жол ол үшін өзіне таныс екі ауыл арасындағы сүрлеудей болып, әбден кәнігіленген болса да, дәл қазір бір өзгеше ысқуатта әсер ала келе жатқан. Бойы да елегізігендей ме қалай, айналасын жаңа көргендей жан-жағына алаңдай береді. Кешегі ішкен Кермене шарабының әсері ме, соның әлі қайта қоймаған уыты ма, түсіне алмады.

Ол тағы да жан-жағына елеңдей қараған. Бұйраланған сарғыш өрнекті жалаңаш шегеқұм беткейлері болмаса, анау жатқан жал-жал жуаншық төбелердің ойпаңдары жүзген мен томаршаға тола сығылысып, сыңсыған тоғайды көз алдыңа елестетеді.

Соңында ілесіп келе жатқан керуенге де бағанадан бері бір де бір рет көз салмағанды. Енді жарты көштік жердей аралықта соза тізбектеліп келе жатқан керуен көшіне қайта-қайта қарағыштайды.

Қызылдың құмының қолаттарындағы өсімдік атаулының бәрі де түстері біріне бірі ұқсағанымен жаратылысы әртүрлі. Тасбақа тасалайтын тырбық бұталардан бастап, құм тағылары – қабылан, қарақал (қарақұлақ) мен мәліннің бойларынан асатын қараотынды жыныстармен бірге тіпті түйелі жолушыны жасырар сексеуілдер сықаса өскен алапты жағалай керуен маң-маң басып алға жылжуда.

Мұның желке тұсында келе жатқан, ақ байталға мінген, қазақы бүрмелі көйлегінің етегі самалға желбіреген, масаты мінтәлі, көк орамал тартқан, кәрі қыз болса да әлі онжетідегідей, өңін бермеген сұлу қыз – Шаһназа, Байларханның мазасыз қалыпқа түсіп, жалтақтай бергенін сезіп, атын тақымдай, оған қатарласа берді. Қатарласа беріп тіл қатты:

– Байлархан бек, неге жан-жағыңызға қарағыштап, алаңдайсыз, қарақал әлде қасқырлардан қорқып келе жатқаннан саумысыз?

– Бұл шөлдің тағылары адамға шаппайды, оларға жем болар жемтік мұнда көп. Менің елеңдеп келе жатқаным шөлдің жабайы аңдары емес, жабайы қарақшылары. Ей, Елдәрі! – деп Байлархан дауысын көтере көмекшісін шақырды. Атын борбайлата шауып келген, ірі денелі апайтөс қырма сақалды жігіт басын иіп, құлақ тосты:

– Ләпбай, керуенбасы!

– Ей, Елдәрі-қосынбасы, біз Қызылдың құмынан өттік пе?

– Жо-оқ, Байеке, өзіңіз көріп келе жатқан жоқсыз ба, біз әлі құмдамыз ғой. Жан-жағыңызға қарап көз салып көрсеңізші.

– Елдәрі, айналайын, жан-жақты шолып отыршы, біздің керуенімізді біреулер аңдып жүргендей болып көрінеді, көңіліме.

– Қам жемеңіз, Байлархан мырза, кешегі ұйқысыз өткізген түніңіз бен сол түні бойы сілтеген шараптың әсері болар, – деп, жымия күліп көзінің қиығын Шаһназаға салған. Сосын атына қамшы басып, керуеннің соңына қарай шапты.

Шаһназа сырт пішінімен Елдәріғе сыр бермей төңкере қылымсып, әбден болып-толып қалды да, іштей қаны қайнай ашуланды. Байларханға көрсетпей, Елдәрінің соңынан қарап тұрып оған ернін шығара ғайбат қылды. «Реті келгенде ең әуелі сенің желкеңді қиярмын», – деп ойлады. Сөйтті де сегіз өрім бұзаутіс қамшысын сығымдап-сығымдап қойды.

Байларханның басы қатты ауырып келеді. Кешегі бір аялдамада бұған жағынушылар жүдә көп болып еді. Қызылдың құмының ең бір аса ірі бекеттерінің бірі – Баймұрат ұзақ жол жүріп келе жатқан керуеншілер, етек-жеңін жиып, бас-аяқтарын түзеп, жан шақырып алар молшылықты аялдама. Сол Баймұраттан өткендеріне де міне бір жарым күн. Содан бері құмды шөл бітер емес. Сонау алыстан, сол қапталдан Нұрата тауларының сілемдері болып есептелінетін тырбық қыраттар бір көрініп, бір көрінбей, олар да керуеншілерді ұзатып салған. Олар артта қалып жатса да, керуен жолын жағалаған сексеуіл мен жүзген қалар емес. Құмтарысы мен келіншекбозы, сасыр мен балықкөзі аралас өскен боз құм, боз шөл ішті пыстырады.

Йә-ә, ойды ой жалғайды. Басы қанша ауырып келе жатса да көңілі түйіткілденіп, небір мазасыз ойлар санасын сан-саққа бөлейді.

Қайдан екенін білмейді, есіне Жая хан түсті. Осы Бұхара әмірлігіне қарасты Көктіңұлы ханы Жүсіпқожаның ағасы – Жая бұрын осы өңірде хан еді. Ол өзінің бас уәзірі Ысаның дегенімен жүріп ел басқарды. «Ойсызды би сайласаң, тәкәппар етерсің» дегендей, сол Жая бір күні Ысаның айтқанына жүрмей, өз дегенін істеген...

...Бұл Байлархан сол кездері – жас саудагер. Арқа мен Ұлытаудан тапқан бар байлықтарын керуенге тиеп алып Бұхараға, Шаржауға, Үргенішке, Мейрам-әліге, Мәреуге апарып сатып, ол жерлерден Ұлы Далаға керек бұйымдарды әкелетін. Ол уақыттардың да дәл қазіргіден айырмашылығы жоқтың қасы. Қазір де тап сол кәсібі. Екі жақтың «боқтық» дүниесін біріне бірін айырбастап, сапырылыстырып жүрген жайы бар.

Айырбас үстінен де, сауда үстінен де әжептәуір нәпәқа қалады. Нәпәқа дегені ұяттау шығар, шындығында белшеден батар пайда қалып жатыр. Оның үстіне...

Осы тұста Байлархан жан-жағына қарап-қарап алды. Ойын біреу сезіп қалғандай ұялыс тапқан. ...Ия, оның үстіне аздап ұрлығы да бар. Керуен жолында кездескен иесіз мал ретінде талай жылқылар мен түйелерді керуеннің алдына немесе көш кейін соңына салып айдап кете беретін суық қолдылығы бар еді. Керуен жолында иесіз мал қайдан жұруші еді? Мұнысы әшейін гәп. Шындығында бұл Байлархан тауықтың тұмсығының алдынан тарысын тартып алмаса да, жымын білдірмей жымқырып кетер өңкей тісқаққан жымысқы ұрыларды жанына жинап жүрерді.

Бір алғанда көп алмайды. Он-онбестен асырған емес. Аз малды сіңіру де оңай. Бірақ кейде Таскент маңайына барғанда жылқыны үйірімен, түйені келесімен әкететін. Таскентте сыбайластары көп. «Апам жездеме сай» дегендей, ондағылары да өзі сияқты өңкей жымысқылар. Үйірді де, келені де күнге жеткізбей жіліктеп, жымын білдірмей жібереді.

Бұлардан басқа, Байларханның тағы бір кәсібі бар. Ол – құл сату. Сауда жасап жүрген жерлерінде үйсіз-күйсіз жүрген қаңғыбастарды, жетім-жесірлерді алдап жұмысқа алады да, басқа шаһарға барғанында жылатып, еңіретіп оларды құл базарға сатып, пұл қылады...

Осы тұста, «осылардың бәрін несіне еске алып келемін осы» деген оймен Байлархан жан-жағына қарап алды да, жерге бір түкірген. Өзінің оғаш қылығын жанындағылар байқап қалмады ма дегендей, ол арқа жағына жайлап көз тастады. Сөйтсе, өзінің соң жағында келе жатқан Шаһназа бұдан көз алмай, тесірейе қалған екен. Байлархан өзінен-өзі ұялыс тапқандай болды. Бұл енді осы бір қыздан несіне ұяла қалды екен? Бұл қыз қандай қыз өзі? Кешегі бір аялдама – Қамбарқұдықта осы бір қызды жолықтырған...

...Керменеден шыққанда Кенимехтен азғана жүгі бар, екі түйеден тұратын жолаушылар ілесіп еді. «Бірге ілестіріп ала кетіңізші» деп, өлердегі сөздерін айтып, жалынып отырып алғасын, бұл оларға өздерімен бірге жүрулеріне рұхсат берген еді. Сонымен олар жолай үн-түнсіз еріп отырып, Баймұратқа келгенше сыр бермей, осы Баймұратқа келгенде ғана танысып сырласпақшы ниеттерімен бұған жолыққылары келген. Бірақ әккі Байлархан «арғымақты байтал бастаса, аңғал еркекті сайқал бастағанмен бірдей ғой» деген халық даналығын еске түсіре, қастарына қатын ерткен бұл топты жанына жолатпады. Содан тағы бір күн өткенде, Қамбарқұдықтың аялдамасында әлгі Кенимехтің адамдары ебін тауып бұған бәрібір жолықты. Қамбарқұдық аялдамасында Байлархан шатыр ішінде аз-кем демалып жатқан. Сырттан қарауыл қызметшісінің дауысы шықты:

– Байлархан мырза, сізге кенимехтік керуеншілердің басшысы жолығу үшін кіруге рұхсат сұрап тұр, не бұйырасыз? – деді. Байлархан әрі-бері ойланғандай болып, жөппелдемде жауап бермеді. Сонда да: «елге жақындап қалдым ғой, несіне елеңдей беремін, кірсе кірсін, не айтпақшы ойы бар екен, білейін» деген байламға келген. Кенимехтік керуенбасы басына пәрәнжі жамылған бір кәнизәкті шатырға соңынан ілестіре кірді. Біраз «сіз-біз» әңгімеден кейін кенимехтік керуенбасы:

– Біз Қамбарқұдыққа дейінгі жолды білмеуші едік, біздерді адастырмай осыған дейін ертіп алып келгеніңізге мың да бір алғысымды білдіремін. Енді бұдан әрі Шардараға осы тұстан шығатын тіке жолды өзім де білемін, ал мынау Сізге деген алғысымның белгісі. Сіз қарсы болмаңыз, қарсылық көрсетсеңіз жүдә қапа боламын, аз болса да көптей көріңіз, – деп кәнизәктің әппәқ, сұлу қолының жетегін бұған ұстатты. Кәнизәк өте сұлу екен. Мазандарандық па, әлде хорасандық па, онысын ажырата алмады, өйткені өзбекшені де. Қазақшаны да мандыртып сөйлей алмайды екен. Қыр мұрынды, оймақ ауыз, бозғылт келіншек өз тіліне қазақша-өзбекше араластырып, Байларханды үйіріп әкетті. Керменеден шыққалы бері шарапты ауызына алмай, әлденеден секемденгендей, көңілі қобалжулы еді. Мына Шаһназа – кәнизәк жайсызданған көңілді орнына түсіріп, аз-кем рахатқа батырды. Шарапты әбден сағынғандай көп ішті. Таң ата, бұл ұйқысынан оянса, қасында ашық-шашық Шаһназа-кәнизәк пысылдап, ұйқыны періп жатыр. Байлархан оған біраз үңіле, таңдана қарап қалғанды. Сосын оның ашық-шашық жатқан жалаңаш сүйкімді дене бітіміне барлай да, қызыға көз салды. Содан соң ғана ойға қалған, «мына қатын қайдан келді» деп. Есіне кешегі Керменеден ілескен керуенбасының тірлігі түскені сол еді, бұл дерреу киініп алып, қызметшісін шақырып әлгіні іздетіп еді, қызметшісі оны таба алмай, далаңдап бос қайтып келгенді. Содан бұлар керуенді тез арада аяқтарынан тік тұрғызып, жолға шыққанды...

...Енді міне, басы кешегі сол шараптан ауырып, дыңылдап келе жатқаны. Кәнизәк құла биеге мініп, бұдан сәл кейіндеу қалыңқырап ілесуде еді.

Әне, анау-у – Қарақшытөбе. Содан аман-есен өтсе болды, арғы жағы қауіпсіз. Қарақшытөбені кішігірім тау десе де болады. Баурайында Қостөбе деген екі төбешік бар. Осы Қарақшытөбені көзі бір сәт бағдарлаған еді, Байларханның есіне тағы да Жая хан, оның уәзірі Ыса түсті. Ол тіксінгендей әсерде қалды. «Осы бір, түу-у баяғыдағы оқиға мұның ойына бүгіндікке екі мәрте түскені несі» деп, таңданғандай еді...

...Ия, ол кезде, бұдан онбес шақты жыл бұрын мынау Тұранды көсіле жайлаған Көктіңұлы елінің ханы Жая жарықтық еді. Шардарада тұратын Танап деген байдың Қалысбай деген баласы ханның үйіне қонаққа келіпті. Оны әкесі жіберіпті. Әкесі Жая ханның сыйлас досы екен.

Байлархан Арқадан керуен тартып келе жатып, бұл да Жаяның ордасына тоқтайды. Бұл керуенбасы болғандықтан бұны да Жая хан жақсы көріп сыйлайтын еді. Ол Байларханды әлгі Қалысбайға серік болып, меймандықта отырсын деген ниетпен үйіне шақырғанды. Қалысбайдың негізгі шаруасы қыз айттыру екен. Өзіне емес, сексенге келген әкесіне айттырмақшы. Соның ыңғайын қыздың әкесіне қалай жеткізбекке ақыл һәм рұқсат сұрауға Қалысбайдың келген түрі көрінеді. Хан бас шұлғып отырып рұқсат берген. «Сексендегі шалға онбестегі қыз, тоқалдыққа сәл-пәл қолайсыздау болар» деген уәзірі – Ысаның сөзін өтірік естімегендей сипат танытқан. Естісе де анау Танап байдың жолдастық, достық пейілімен бірге оған қоса беріп жіберген торғайдың балапанының үлкендігіндей, жұмыр қос алтын құйма, ханның қос құлағын тас керең ғып бітеп тастады ма, кім білген, әйтеуір, ол Ыса сөзіне жауап қатпады. Ыса да екінші қайтара үндемеді. Іштей «мейлі өзі білсін, бұл шаруа мемлекеттік маңызы бар шаруа емес қой» деп қоя салған. Сонда «сен ертіп барсаң қайтеді» деген Жаяның емінгеніне бұл да жауап бермеді. Ал Ысаның үндемегенін пайдаланып Байлархан құйысқанға қыстырыла кеткен:

– Онда, мен-ақ «күйеу жолдас» болып бара салайын, әрі-бері жол жүріп, мұндай тірліктерге араласпағалы не заман, осындай әдет-ғұрыптарға араласуды әбден аңсадым. Бүгін қолым бос, ертең асықпай сапарға шығармын, керуеншілер де аунап-қунап дем алып алсын. Әйтеуір қыз үйі осы жақын жерде тұратын  болса болды, – деген.

– Ойбай-ау, жақын ғой, осы жерден бес-алты шақырымдай жерде, теріскей таманда, Қолат деген төбенің етегінде. Ақыры бүгін ерігіп отыр екенсің, барсаң бара ғой, – деп Жая хан қуаныштан құнжыңдап қалды. Бұл ұсыныс пен жауапқа Ыса үнсіз бас шайқап, ләм-мим, тіл қатпаған.

Әлгі айттырғалы отырған қыздың өзі де, оны туған шешесі де орақ тілді шайпауыздар екенін, сылқымсып отырған ұрғашы маймыл не ойлайтынын Ыса білетін. Бірақ, обалы не керек, олар көрінгенге тиісе беретін ақымақтар да еместі. Қыздың әкесі өте момын жан. Адам сыйлай білетін естілігі де, елді қорғай білетін ерлігі де бар кісі. Ыса бұларға «барған бетте келген шаруаларыңды тіке бастап, шалдың көңіліне тиіп қалмаңдар» деп ақыл айтқысы келіп бір оқталды да, бірақ ол ойынан тез қайтқан. «Қоя бер, барғасын өздері көрер, нем бар осылардың тірлігіне араласып, оның үстіне мынау Байлархан ит «мен барам да, мен барам» деп сумаңдап отырған жоқ па, барсын, көрсін, сосын сыбағасын алсын»  – деген, іштей.

Қалысбай мен Байлархан құдалыққа, Қолаттөбеге салып ұрып жетіп келгенде үйдегілер енді бесін шайына отырған беттері екен.

«Ассалау-у-мағалейкө-ө-ө-м» – деп жамырасып бұлар кіріп келгенде үйдегілер, бұларға ит үріп үй ішіне хабар салмағанына таңырқағандай, мына қонақтардың жерден шықты ма,  әлде көктен түсті ме, ойда жоқта пайда болғандарына қайран қалғандай кейіп таныта, орындарынан тұра-тұра қарсы алып төрге шығарысқан. «Кім болсаңдар да қасқырдың не иттің етін жеген қисық болдыңдар ғой» деп, шал іштей бал ашқанды.

Әңгімеден әңгіме қоздап, сөздің тумасы туа-туа ақыры құдалық туралы гәптің толғағы келді. Толғату кезегі Қалысбайда болғанымен ол бұра тартып, айналып өтіп, әңгіменің нысанасын дөп баспай, түлкі бұлаңға салып, жөппелдемеде жерік сөзінің төркінін білдіре алмай, әуре бола берген соң, Байлархан аттың басын төтесінен жіберген.

– Бұл балаңыздың манадан бері тіке айта алмай малтасын езіп, діңкәләп, Сізге емеурінімен түсіндірерге қисынсыздана отырғандағысы сол, мынау ғой, мына сіздің қызыңызды шешелікке сұрап келіп отыр, міне гәптің төркіні!

– Әй, не дейді мына көксоққандар?! Мына тәлпіштің сөзі ырас па? Ал мәгәрки рас болса, онда еліңде ақсақал-көксақалды кемиектерің құрып қалған ба? А?! – деп кемпір баж ете қалды.

– «Қатыны кеткен, қызы бар ауылға қарап жылайды» дейді ғой, бірақ байекемнің қатыны көп, сіздің қызыңызды тоғызыншы тоқалдыққа сұрап отыр, олай болса тоқал айттыруға ақсақал-көксақалды жіберу шарт емес. Құдалыққа біз сияқты қылшылдаған жігіттер де жетіп жатар, – деп Байлархан нықтап қойды тағы да.

Шал үндемей немересіне қарады, сұраулы жүзімен.

Бұл қыз – шалдың немересі. Шалдың баласы мен келіні, яғни мынау бұйырса тоқал болғалы отырған бойжеткен қыздың әке-шешесі бағанағы Баймұрат тарапта бөлек тұрады екен. Олар қыз тағдырын атасы мен әжесінің қолына сеніп тапсырыпты. Қыз атасының емеурінін түсінді де құдаларға:

– Сыланайын десем байдан қорқам, сыланбайын десем тоқалдан қорқам дейтін бәйбіше болсам деген арманым бар еді. Ондай ниетімнің белінен басқыларың келген екен. Олай болса сендердің беттерің ұят отына түбі күймейтін табақтай екен десем қателесермін, бірақ шындығында ыдырап тұрған дамбалдай екен, көздерің сол дамбалдың ыдыраған тесігіндей екен, қызарып тұрғанына қарағанда ол тесік  көз емес көтен секілді екен. Әлде ауыздарың көтен бе, енді пысылдатып жел шығару ғана қалды, – деп, сосын «пірп» еткізіп ернін шығарды да үйден шығып кетті.

Қалысбай мен Байларханның ауыздарына құм құйылды. «Мынадай шайпауыз қыз сексендегі әкеме тоқал болып жарытпас, бірақ мына сөзіңе бір опық жегізермін» деген оймен кектенген Қалысбай үйден үн-түнсіз шықты да жүре берді. Байлархан қазандағы бұрқ-сарқ қайнап, енді пісуге шақ қалған сүр қазының дәмін татқысы келіп, әрі-бері қипақтап үйден шыққысы жоқ еді, бірақ тыста Қалысбайдың атын ерттеп, енді мініп жатқан дыбысын естіп, амалсыздан сыртқа шықты. Кемпір-шалға «ал, хош болыңдар» деп айтуға да сөзін қимағандай, үндемей келіп атына мінген.

Сонымен Қалысбай қыздың шайпау сөзін көтере алмай, оған қатты кектеніп Қосжарсуаттағы Жая ханның үйіне сол бетпен барып жатып алады. Ол құрдан-құр жата бермей ертеңіне қыздан кек алуды да ойлаған еді.

Сол күні қыз мал қарап жалғыз жүрген жерінде ебін тауып, сай-қолаттармен, сексеуіл бұталарға жасырынып жүріп, жақындап келіп, айдалада оны қуып жүріп ұстап алады да, әбден зорлайды. Сөйтіп кеш бата ғана үйіне жібереді. Сосын сол жерден тіке «Шардара, қайдасың» деп тартып кеткен екен. Зорланғанға қорланған қыз сол бойда үйіне қайтпай, тура ханға барады да болған жайыттың бәрін жасырмай, жайып салыпты. Бұл хабарды естіген хан қатты ашуланып, әлгі Қалысбайды іздетеді. Жоқ. Жерге кіріп кеткендей жоғалыпты. Өзінің хандық заңын іске асыра алмаған хан енді одан сайын ашуланып, не істерін білмей дал болады. Сосын Ысаны шақыртыпты. «Мынадайда, мынадай болыпты, енді не істеуіміз керек, ол нақұрысқа қандай шара қолданамыз?» – дейді. Ыса жөнін айтады. Ол:

– Қасиетті Тәуке ханның жеті жарғысында айтылғанындай, ондай қылмыстыны дарға асу ләзімдүр, – дейді.

– Ау, бізде ондай дар ағашы да жоқ ғой, дарды Таскенттен жалға ала тұрамыз ба?

– Жоқ болса болдыру ләзімдүр, анау Сырдарияның жағасындағы жиде мен қарағаштың ұзын, жуандарынан кесіп әкеліп, дар жасата салу керек, әрі бір хандыққа бір дар керек-ақ. Хандығың да, Ордаң да сұсты көрініс береді. Одыраңбайлар Ордаңа келіп ойран да, ойын да салуға сонда сескенеді. Сонда ғана шын мәнінде хан боласың, мәртебең өседі, – деп Ыса ойын-шынын араластыра ақылын нығарлайды.

– Әй, мына ақылың ақыл-ақ! Осындай жөні түзу ақылыңды ертерек неге айтпағансың?! – деп Жая хан Орда алаңына дар тұрғызуға кіріседі. Қалысбайды тауып дарға асатынына сенімді хан, оны әлдеқашан асып қойғандай әсерде болып:

– Бір адамды дарға астыруға сен себепкер болдың, жүзіқара! – деп, әлгі қызды бұл маңайдан аластатуға жарлық берген екен. Оның жолы да оңай табылыпты. Қызды Байларханның керуеніне ілестіріп Бұхара, Баймұрат тарапқа жіберіпті.

Бұл шешімге қарсы болған Ысаның сөзін құлағына ілмепті. «Әрі кетсе Баймұраттағы әке-шешесінің қолына барар, жолда өлмес, мұндағы кәрі кемпір-шал бір күндерін көрер. Болмаса жәрдем беріп тұрармыз, қазынадан» депті. «Байларханға бекерге қосып жіберіп отырсыз» деген Ысаға, «басқа амал жоқ» дегендей иығын қиқаң еткізген де қойған.

Па, шіркін, сонда ғой осы Қарақшытөбе тұсына келгенде Байларханның санасына әлгі қыз туралы бір ой жылт ете қалғаны. Сол ойымен ол осында тез шатыр құрғызып жіберіп, ішіне әлгі қызды оңаша кіргізіп алып, әбден құмарынан шыға жәукемдеп алғаны. Содан Баймұратқа келгенде бұның күйі келіп, әлгі қызды тағы бір құшпақшы болған. Оған нөкер жіберіп шатырына шақыртып еді, ол қыз үшті-күйлі жоғалып кетіпті. Жолдың қай тұсында қалып кеткені ешкімге беймәлім еді. Намысына әбден от болып жанған қыз жолай сексеуілдер шоғырланған ылдида керуеннен жасырынып қалып, керуен ұзаған мезгілде бетінің ауған жағына жүгіре-жүгіре, ертеңіне ғана бір аңшыға тап болады. Бірақ оның аңшыға кездескенін, сол үйде жүріп аңшыға күйеуге шыққанын, күйеуге шығар бұрын оның Қалысбайдан ба, әлде Байларханнан ба белгісіз, әйтеуір бір қыз туып алғанын бұл Байлархан білмейтін...

Со-о-ла-й-й...

Бұл жайт неге қазір есіне түсті екен?

Йә, Қосжарсуатқа анау әлгі құда болып келген көксоққан Қалысбайды несіне жадына ала береді? Ол сонда Жая ханның дарынан аман қалып еді-ау. Кейін бұл қайтар жолда Қосжарсуатқа соққанында ол туралы әңгіменің қызығын естіп еді.

«Т-ү-үһ-һ, құрысын! Оны естен шығарған дұрыс»....

...Байлархан арқа тұсына бұрыла, шұбатылып келе жатқан керуен тізбегіне барлай көз салды. Ұзақ жолдан шаршағандай кейіптегі, ауыр жүктері арқасына салмақ салған керуен тізбегі жүрістерін мандытпай келе жатқандай көрініс берген. Тіпті түйелер мойынына асылып, итінген сайын әртүрлі дыбыс беретін, үлкенді-кішілі қоңыраулардың да мазасы кетіп, сыңғырлаған дыбыстары сиқырлы да, сүйкімді әуендерінен ада болғандайды.

Қостөбенің ортасына кіре бергенде жаңағы боз биедегі сұлу кәнизәк, атын қаттырақ тебіне итіндіріп, жылдамырақ жүргізе Байларханның қасына жанаса қатарласты. Керуенбесы қапталдаса сумаңдай жанасқан келіншекпен қалжыңдасуға тіпті құлықсыз еді. Ол көзінің астымен Шаһназаға бір қарады да, атының шабына өкшесін қадай, асықтыра ілгерілей, алға озған.

Осы сәт Қостөбенің оң жағынан ызы-қиқу ысқырық естілді. Онан соң аттар тұяқтарының дүбірімен қосыла дұшпандық ниеті бар «ұрра-ұр, соқ!» деген дауыстар шыққан.

Шаһназа осыны күтіп келе жатқан еді, ол ат жамбасына қамшы сала Байларханның соңына жетіп алды. Жетіп алды да Байларханның «басы мен мойынын жалғастырып тұрған қарақұсы осы тұс-ау» деп, бұзау терісінен сегіз өрім етіліп өрілген дырау қамшысымен сілтей ұрған. Бірақ Байлархан кешеден бері, тіпті керек десең одан да бұрын көңілі қобалжып келе жатқаны, осындайдың боларын сезген еді. Керуенбасы атының сол жағына жантайып үлгергенді. Бар күшпен шірене сілтенген қамшы ойлаған нысанаға тимей, Байларханның оң аяғының сан етін шалбарымен қоса тіліп өтті. Кәнизәк енді екінші рет қамшы сілтеймін дегенше, күзетшінің біреуі келіншектің иығынан найзамен түйрей, аттан аударған. Байлархан да аттан құлады. Қимылдауға аяғының ауырғаны шыдас бермеген.

Қарақшылардың алдыңғы тобы айқай-сүреңге салып керуеннің орта тұсына тиіскен шақта, соңғы легі бытырай, оның алты-артын орағытуға ниеттеніп шашырай шапты. Керуен күзетшілері де талайдан бері атқара алмай жүрген өз міндеттеріне кірісіп те кеткен.

Тосыннан келген айқайшыл көп аттылының жау екенін сезгендей, тізгінде келе жатқан нар түйелер жетектегі бұйдаларын бырт-бырт үзе, ойқастай, тізбектен шыға беттерінің ауған жақтарына қаша бастаған.

Ноқта баумен бірге құйрықтары да үзілуге шақ қалғандары бақыра жындарын шашып, долылана тапырақтап, үстеріндегі жүктерін аудара, төгіп-шашып шетке қашып жатты. Тіпті кейбірі үстіндегі жүктің тепе-теңдігін сақтай алмай тыраң асып құлап та жатты. Керуен күзетшілері мен қарақшылар қым-қыут соғысты бастан кешіруде еді.

Айқай-сүрең сүт пісірімдей уақытқа созылды да сосын сап тыйылды. Күзетшілердің айқасқа шыққандары өлді де, қорыққандары қашып кетті. Оларды қууға қарақшылардың уақыты жоқты. Шашыраған керуенді тез қалпына келтіріп, тез арада құмға сіңуді көздеген ниеттері, олардың шалт та асығыс, тез де әбжіл қимылдарынан байқалар еді.

 

2. Қаландарлар. Дар ағашы. Жая хан

  Осы кезде қасқа тұстағы Қарақшы төбе баурайындағы жол айрықтан мұздай әскери киінген қырық шақты жігіттен құралған, қаландарлар көрінді. Бұл  қаландарлар әскери адамдардың ең мықтылары. Қаландарларды Бұхарада, Меймургте, Хозморганда, Мервте және тағы басқа үлкен діни шаһарларда даярлайды. Олар дінді жақсы білумен қатар, әскери өнерге өте жетік болады. Бірақ соғыста шейіт болмай, жараланып, әскер қатарына жарамаған жағдайда, олар топтана жүріп, диуаналықты кәсіп етеді де, ел аралап, діни насихат жүргізеді, өнер көрсетеді, тіпті қайыршылыққа дейін барады. Қаландарларды Қытайда, Жаурупада «монах» дейді. Олардың Қытайдағылары құр қолмен төбелесуге өте жетік келеді. Бірақ олардың Бұхарада дайындалатындары да монахтардан кем төбелеспейді.

  Бұл қаландарлар тобы Бұхарада арнаулы дайындалып, қазір шекара күзетінде қызметте еді. Олар керуеннің талауға түсіп жатқанын бірден байқап қалып, қарақшыларға қарсы дүрсе қоя беріп, ат бастарын жіберген. Опыр-топыр айқас қайта басталды. Әлгінде ғана түре қуып қайта айдап жетекке әкелініп бұйдаланған түйелер, бұйдаларын парт-пұрт үзісіп қайтадан тапырақтай қаша бастаған.

  Мұндай жағдайды көрген Байларханның күлкісі келген. Түйелердің алма-кезек әрекеттері әлде мынау ойламаған жерден келіп қалған құтқарушы күштің әсері ме, әйтеуір оның езуіне күлкі келген. Бірақ ол күлмеді, қуанғанынан жылап жіберген.

  Болат қылыштардың жауды орып түсіп жатқан дауыстарынан соң «ах» ұра аттан аунап, құлап жатқан қарақшылардың тірі қалғандары енді керуенді тастай, Қостөбенің арғы жағына қарай өкшелерін көтере қаша бастады.

  Осыларды етпеттеп алып байқап жатқан шала есті Байлархан енді басын көтерген. Қасында шала жансар домалап жатқан Шахназаның басынан бір теуіп, бар ашуын басты. Ол қызды сол аяғымен, сол отырған орнында тепкен еді, аяғын сілтеп қалғанда оң аяғының бағанағы қамшы тілген жарақаты жанын шығарта ауырып, шолтаң ете отырған жерінен қайта құлап түсті.

  Шалажансар қыздың жаны сірі екен, ол бар күшін жинап алды да қолындағы қамшысымен Байларханның басына ұрған. Асылы Байлархан шіркінде оққағар бар ма, қамшы тағы да мүлт кетті. Ол сілтенген қамшы кескінінен қорқа әрмен қарай домалағанда қамшы ысқыра барып майқұйрыққа борп ете тиіп дамбалын айырып түсті. Байлархан құйрығына қамшы тигенде «ойбай» - деп бір бақырып, орнынан тұрмаққа әрекет жасады. Бір қолымен қылышының балдағына сүйене, екінші қолымен құйрық тұсын уқалай орнынан әзер тұрды. Жаңағы қамшы тиген жамбасы мен санының қатты ауырып тұрғанын енді қаттырақ сезгендей, әйтпесе бағана соғыс жүріп жатқанда бұл шықпа жаным шықпалап бұғып жатқанда қамшы тиген жерінің мұндай аши ауырғаны онша білінбеп еді. Енді қорқыныш сейілгесін ауырғаны жанына батып барады. Жан-жағына қарап еді көзіне ілкіде сұлап жатқан адамдарды көрді.

  Жолай керуенге ілескен адамдарды да, күзетшілерді де қарақшылар аямай-ақ қырған екен. Шахназаның шалажансар денесінен сәл әрменіректе аяғы айқаса құлап керуен күзетшісі өліп жатыр. Оның қапталын ала шалқалай сұлап бір қарақшы қалыпты. Киімі де, басындағы сәлдесі де қара түсті екен. Анықтап қарап оның кешегі Кенимехтен ерген керуеншінің біреуі екенін таныды. Қамбарқұдықта бұлардан қалып кеткен жауыз.

  Байлархан енді Қостөбенің бас жағына көз салды, сөйтсе жаңағы мұздай киінген сарбаздар алдарына он бес шақты қарақшыны салып, қойдай маңыратып айдап келеді екен. Бұл көрініс жүдә қошеметті де, қуанышты көрініс еді. Бұндай тамашаны көрген, жаңағы дөңкиіп-дөңкиіп, әр жерде жұтқа ма, әлде боранға ұшыраған қойлар өлімтігіне құсап, өтірік өліп жатқан адамдар орындарынан сілкініп үсті бастарын қағына орындарынан тұра бастағанды. Олар да Байларханнан ешбір кемдігі жоқ кәззәптар еді.

  Егерде мына құтқарушы топ келіп бұларды құтқармағандарында, олардың тағдырларының не болары бір Аллаға аян-ды. Жау қолынан сол өтірік өліп жатқан жерлерінен-ақ ол дүниеге аттанарлары шүбәлі еместі.

   Жолды жағалай келе жатқан әскерлер, жүре-жүре келіп тура Байлархан тұрған жерге келіп тоқтады. Дөңкиіп-дөңкиіп жатқан жеріндегі орындарынан дін аман, сау-саламат түрегеліп, бұларға жолай ілесе келген екі-үш керуеншілер:

-Біздердің керуен басшымыз міне мына кісі, - деп Байларханды көрсеткен, Қаландарларды бастап келген екеудің оң жағындағы бірі – ірі денелі, басына дулыға киіп, онысын сыртынан осы Тұран қазақтарының әскери әдетімен көгілдір орамалмен байлап алған, сұлу жігіт қоюлығын көтере алмай салбырай беретін мұртын ширата құлағына қарай қайырып қойды да, атынан түсіп бұған жақындап келіп сәлем берді.

-Жүктері ауған түйелеріңізді көк майсаға жайып жіберіп біраз отықсын деп, қарап тұрсыз ба? – деп әзілдеді сосын. Жаңа ғана соғыс ашып, қарақшылардан ынтымағы кетіп ыдырап кеткен керуен түйелерін жүгімен қоса қайта тартып алып келгеніне міндетсіп тұрған жоқ, қайта сол ісіне рахаттанып, қуана күлімдеп тұр. Байларханда да ұят жоқ екен, қысылғаннан жерге кіре ұялудың орнына:

-Мына келіншек қамшымен ұрмағанда, мәгәрки қамшы жамбасымды сындырардай опыра ауыртып аттан аударып түсірмегенде, керуенді өзім-ақ қорғайтын едім, - деп екі қолымен төсін қағып-қағып қойды. Оның бұл сөзін әзілі деп түсінген сарбаздар езу тарта көңілденіп күліп алды:

-Ал, керуенбасы мырза, қайдан келесіз, қайда барасыз?

-Керменеден келе жатқан жайым бар, Әулие Атаға барамын. Одан ары қарай Арқа тұсқа жетуім керекті, бірақ онысын әлі нақты шешкен жоқпын, оны Әулие Ата бегі немесе оның керуен нұсқаушысы шешер. Өзімнің тегімді сұрасаңдар, Арқаның қазағымын. Ұлытаудың батыс жағын жайлаған қалың елденбіз.Тіленшіұлы Байлархан деген ағаларың мен боламын.

        –Анау қарақасқа аттың үстінде қаздиып отырған Мир Саид бек. Бұхараның Нұр Атадан Көктерекке дейінгі керуен жолының және шекаралық күзет әскерінің қолбасшысы. Мені сол кісінің оң қолы деп есептеңіз. Ал қазір барып алдына басыңызды иіп тағзым етіңіз.

  Байлархан ақсаңдай басып, қарақасқа аттың үстінде қаздиып отырған, мынау құтқарушы қолдың басшысы Мир Саидтың алдына барып етпетінен түсіп, қашан оған «тұр, басыңды көтер» дегенше жата береді. Сосын барып басын көтерген соң:

-Алдияр тақсыр, жәрдем жасап керуенімді және жанымды мына сұмырай қарақшылардан құтқарғаныңызға мың да бір алғыс, сіздің жолыңызға жаным пида. Мына керуенде небір хұрсан қылар дүние мүліктер бар, ішінен аралап жүріп қалағаныңызды алсаңыз, мен сізге бір шымшым да ренжімей, қайта қуанар едім, - деп тағы да маңдайын жерге тигізіп жатып алды. Мына керуенбасының мына сөзі мен қылығына сарбаздар тағы да жамырай күліскен. Мир Саид те «мырс» ете езу тартты. Сөйтті де Исмайылға көзінің қиығымен қарап күліп қойды. Исмайыл мына қандас бауырының жұрттың алдында сайқымазақ болып жатқанына намыстанғандай болған. Енді амалсыздан дауыс көтерген:

-Ей, Байлархан, тұр орныңнан, сенің келекең бе, әлде мазағың ба? Әлде анау қарақшылардан қорыққаныңнан не сөйлеп, не қойғаныңды білмей сандырақтап тұрсың ба? Бұл қай сандалғаның? Егер бізге дүние-мүлік керек болса, сенен сұрамай-ақ барлық керуеніңді айдап алып кете бермейміз бе? – деді.

Сосын дауысын жұмсарта:

-Біз сізге керуеніңізбен қоса мына қозыдай көгенделіп тізіліп тұрған қарақшыларды да сыйға тартқымыз келіп тұр, - деді.

-Жоқ, ойбай атамаңыз, қарақшылар өздеріңе бұйырсын, маған өз керуенімде жетеді, - деп екі қолын қайта-қайта ербеңдеткен.

-Е, неге керек емес? Қоқанда құл базары бар, апарып сатсаң қаншама ақша болады, - деп енді Исмайыл күлді.

Байлархан ойланып қалды. Іштей күбірлеп ойламаған жерден түсер түсім пайдасын есептеп тұрғандайды. Жаңағы шапқыншылықта бүлінген, бүлдірілген мүліктердің орнын толтырар, тіпті үстеме пайда әкелер құнды нәрсе ғой мына жігіттің айтып тұрғаны. Осылай ойлаған Байлархан енді мына қарақшыларды берсе алатын сыңай таныта Мир Саидке мүләйімси қараған. Ал Мир Саид Исмайылдың мына әзіліне іштей риза көңілмен жымия езу тартуынан жаңылмай отыр екен. Қарақшылар, оның ішінде кеше ғана Шахназаны сыйға тартқан керуеншінің, әлгі құл базар туралы сөзді естігенде жүзі түтігіп, көздері шараларынан шыға бақырайып қорқып кеткенді. «Жоқ, біреуге құл болғаннан қан майданда өлгендеріміз артық» - деген ойларын білдіргендей байлаулы тұрған орындарынан бұлқынысып, жұлқынысып жатыр. Ызалы айқай-шу шығарып ауыздарына келген боқтық сөздерді аямай, ғайбат көрсетіскен сыңайларын танытысқан оларды, сарбаздар найзаларының өткір ұштарымен нұқып, қылыштарының қырымен ұрғылап тыныштыққа шақырған.

-Ойнасақ та біраз жерге барып қалыппыз, керуеніңді жина да Әулие Ата шаһарыңа қарай тарта бер. Қарақшыларды Мир Саид Бұхараға алып кетеді, бұларды құл қылып сатып пайда түсіремін деп дәмеленбей-ақ ғой, одан да анау алдыңдағы мүлкіңе ие болсайшы, адам саған анау алдыңдағы боқ дүние емес, ондай қазақтың ата кәсібінде жоқ нәрсені ойыңнан шығарып таста, миыңа ұялатпа, - деп Исмайыл атына қарғып мінді. Сөйтті де:

-Мен Мир Саидпен Қамбарқұдыққа дейін барамын, содан соң оларды ары қарай шығарып саламын да, қайта ораламын. Сіз ештеңеден қорықпай тарта беріңіз. Соңыңыздан қуып жетеміз. Қазір анау шаһиттерді арулап көмуді ұмытпа, құран оқып бет сипаңыздар, - деп енді Исмайыл «сізге» көшкен. Бағанағы қарақшылар шабуылы кезінде және құтқарушы сарбаздар мен қарақшылардың айқасы кезінде төбе асып қашып кеткен кейбір күзетшілер мына тыныштықты алыстанбақылай көріп енді-енді осында қайтып келіп жинала бастады. Керуенге ілесіп келе жатқан басқа да жолаушылар жиналып, барлығы іске кірісіп кетті.

-Исмайыл інім, сендер мынау жолмен бұрын соңды жүрмейтін едіңдер ғой, сіздерді мен үшін Құдай айдап келген шығар-ә, бұл кімнің жарлығы болды екен? – деп Байлархан белгісіз біреулерге риза болып басын изеп-изеп қойды.

-Ие, Байеке, сөзіңіз дұрыс. Бұрын бұл жол әскери күзетке алынбағаны рас. Жолдың енді күзетке алынғаны қарақшылар тау жықпылдарын қойып енді мынау жапан шөлге шығып кетті. Таудың іші де тыныш емес. Бұл тек күнін көру үшін жүрген қарақшылардың жұмысы емес, мұнда мемлекет-аралық саясат жатыр. Бұхараның жауы екі бүйіріндегі ел Қоқан мен Хиуа. Мынау қарақшылар солардың дем беруімен қимылдап жүрген құйтұрқылары. Бұл керуен жолымен тек ғана Сіз емес талай керуендер жүреді. Ұлы Даламен бірге бұл тарапқа Орысиетпен, Жаурупадан тізілген керуендер қатарын түзейді. Қоқан мен Хиуа олардың тікелей Бұхараға өтпей, өздерінің үстінен жүргенін қалайды ғой. Сонда пайда шаш етектен, әрі мына жолдың тынышсыздығы Бұхараның абыройына дақ түсіреді емес пе? Ұлы Жібек жолының осы тармағына тыныштық орнатуды әкем Жүсіпқожаның ұсынысымен Бұхара әмірі Насыролла қолдап отыр.

-Ие, бәсе мен осы кейінгі бірер жылда мына жолмен жүрмеп едім, әй өзім де сезіп едім, мына жолдың тынышсыз екенін.

-Оның үстіне сол бірер жылдан бері біздің тарапта мал жоғалуы тиылды, бірақ осы Қамбарқұдық, Қарақшытөбе, Баймұрат тұстарында керуен тонау жүдә жиілеп кетті, бұл әдейі біреуге қарсы ұйымдастырылып жүрген тонаушылыққа да ұқсайды.

Осы тұста Байларханның құйрығы қыпылдап кеткен. Бұның бұл өңірдегі мынау тармақ жолмен жүрмегеніне шынындада бірер жыл болған. Сол бірер жылда мына өңірмен Қосжарсуат маңайында мал ұрлау сап тиылыпты, олай болса бұдан басқа ешкім бұл өңірден мал ұрламайды екен да. «Не деген аңқау да, адал халықтардың мекені бұл Тұран қазақтарының жері?» - деп әрі іштей таңданды. Ал енді жаңағы бұның «бұл өңірге ат ізін салмағаныма бірер жыл болды» деген сөзін мынау ат үстінде қырандай сүзіліп отырған мына жігіт, ден қойып ойлай қарап, қорытындыласа менің ғана ұры екенімді жоғалған малдарға тек мен ғана кінәлі екенімді білер еді. «Тіпә-тіпә» беті аулақ, ол ойланбай тұрғанда әңгімені басқа жаққа бұра қояйын деген оймен Байлархан:

-Исмайыл шырағым, мына шалажансар жатқан қатынды не істесек екен, жанын жаһаннамға жіберсек қайтеді, құр қинағанша? – деген.

-Обал сауапты білмейтін адамсыз ба, ол әйел заты ғой, қайта оның сауығып кетуіне жәрдеміңізді тигізсеңізші.

-Обалы жоқ сайтан қатын бұл, бұны өлтіріп тастамасаң бұл әлі талайға кесірін тигізеді, - деп Байлархан бұдан бұрын болған уақиғаны тез-тез қысқаша айтып берген.

Әңгіменің түп төркініне түсіне қоймаған Исмайыл неде болса анау қансырап жатқан әйелдің өзінен біліп көрейінші деген оймен оның қасына жақындап келіп, оны әңгімеге тартқан. Найза мен қылыш бірдей жарақаттаған әйел сөзін мандыртып жеткізе алмады. Тек ғана анау Қарақшы төбенің оң қапталындағы сайда, сексеуіл бұталарының арасында он бес жасар бір қыздың жасырынып отырғанын, лажы болса сол қызды айдалаға қалдырмай бұл арадан алып кетулерін өтінді де одан әрі сөйлеуге мұршасы келмей үзіліп кетті.

Исмайыл жағдайдың анық-қанығына жете алмай, бұл туралы енді кімнен мандыртып жауап аларын білмей тұрғанда, бұған тез жолға аттанайық дегенді айтуға Мир Саид келгенді.

         Бұлар кетерінде  Байлархан дәп бір туған інісін алыс жолға шығарып салып тұрғандай көзіне жас алғанды. Есеңгіреп қалған екен, есі енді кіргендей, ат үстінде отырған Исмайылдың аяғын құшып тұрып:

  -Сен маған іні болуға жарадың шырағым, аманшылықта көрісейк. Енді кездессек менің саған арнаған сыйым дайын тұрар. Өле өлгенше қарызбын! – деген.

  Мир Саидке де осындай сөздер айтты. Мынау Байларханның үрейленген қалпынан енді арылып есі кіргенін Исмайыл түсініп оған өз өтінішін білдірді:

  -Байлархан мырза, сізге де бір өтінішім бар, сіз қазір бір-екі адамдарыңызды анау Қарақшытөбенің оң қапталындағы сайда сексеуіл арасына жіберіп алыңыз. Сол жерде он бес жасар қыз бұғып отырған көрінеді, сол қызды дін аман елге жеткізіп, өзінің қалаған жеріне қалдырып бір жақсылық жасаңыз, - деген.

  -Жарайды, дегенің болады інім, ол Шымкентке барамын десе де Сайрамға, Таскентке барамын десе де апарамын. Тіпті Әулие Атаға дейін алып кет десе, тегін апарамын, сол сенің сөзің үшін одан бір тиын да алмаймын, ол туралы қам жемей, ойланбай жөніңе жүре бер. Ал кездескенше сау тұр қарағым, - деп Байлархан жылағандай болып қоштасты. Сарбаздар даңғыраларын қағып, кернейлетіп, сап түзеп, тұтқын қарақшыларды орталарына алып, Қамбарқұдықты бетке алып жүріп кетті.

     Байлархан мына ойда жоқта аспаннан түскендей болып жәрдемге келген сарбаздарға таң қала соңдарынан ұзақ үн-түнсіз қарап тұрды.

  Әлгі Исмайылдың айтқан тапсырмаларын шала-шарпы орындап, керуенді жолға шығарған. Анау Қарақшытөбе маңындағы сексеуіл  ішінде бұғып отырған қызды да ұзақ іздемей оңай тауып әкелген қызметшілерге ырза көңілін білдірген.

  Он бестегі қыз үріп ауызға салғандай сұлудың өзі екен. Толқынданған ұзын бұйра шашы тобығына түседі. Түрі Тұранның қазағына да, өзбегіне де, тіпті иран нәсіліне де келеді екен. Бірақ сөйлеу мақамы сартша болып шықты.

  Мұқият қарап осы қыздың өзінің бір танысына ұқсастығын байқаған. Әрі-бері ойланып қанша бас қатырса да түк есіне түсіре алмады. Түк те есіне түсіре алмаған соң, қауашақтай басының шақшадай кішірейіп, миында ес атаулыдан, жады атаулыдан шымшымдай да қалмағанын, мына әлгінде ғана болып өткен топалаң аласапыранның әсерінен көрген ол керуенді жолға асықтырды.

  Қызды қара мая үстіндегі жүгі бостау қоршауға отырғыздырып, тізбекті тізілдіріп керуенді түзеді. Ыңырси, боздай қозғалған түйелер тізбегі, енді сәніне келіп, керуен әуені жылқылардың пысқырысқан дыбыстарымен қоса керуеншілердің «әйт-шулеген» дауыстарына ұласты. Опай-топай сандалтып кеткен қыстың қысқа мерзімді болса да қаһарлы боранынан көз ашып жұмғанша құтылған, сөйтіп көктем шуағына асыққан тырналар тізбегіне ұқсай тізіле қозғалған керуеннің сәнін енді тізбектелген түйелер мойынына тағылып әсем бір саз шығара сыңғырлаған қоңыраулардың сыңғыр- сыңғыр үндері кіргізді.

  Байларханның көңілі сиыр сауым щақ өткеннен соң жадырайын дегендей болған. Әлі алда талай-талай жол жатыр, бірнеше күндік жер болса да маңдай тұстан ескен самалдан туған жердің хош иісі келіп тұрғандай сезілер-ді.

  Түу, қияндағы қасиетті Арқа мен оның сәукелесі – Ұлы Ұлытау болмаса да, бір екі көштік жердегі сылаңдай аққан Сырдың бойындағы жайқалған шөптердің аңқыған иісі мен жай ғана, толқыған толқын дыбыстары естіліп жатқандай әсерде еді. Туған жерге қарыс-қарыс, сүйем-сүйем жақындап келе жатқандықтан бұл да бір белгісі болар. Көңілі құлазудан арылып, енді шалқығандай болды.

  Еске түспейтін нәрселер азайыпты. Қайдағы жайдағылар туралы мың ойланып енді тағы да баяғы он бес-жиырма жыл бұрынғы Жая хан есіне түскен. Сол Жая хан еске түсуі мұң екен енді ғана жадынан бағанағы жолдан тауып алған сұлу қыз орын алды. «Ее, кімге десем, мынау қыз әлгі кісәпір Қалысбайға ұқсайды екен ғой, яғни сонау баяғы орақ тілді, шайпауыз қыз осы жолда жасырынып қалып кеткеннен соң тірі қалған екен-ау. Дұр-ресс болған...»

  Ал, сонда бұл қыз неғып бұта арасында жалғыз жасырынып жүр? Жұмбақ нәрсе. Мұны тәптіштеп сұрап алу ләзім. Енді ол қыз әңгіменің бүге-шігесін айтса де. Айтпаймын десе айттырып көруім керек. Сонда бұл қыз менің де қызым болды-ау, ә?

  Байлархан өзінен өзі жымыңдап күліп қойды. Жымыңдап күліп қойғаны, сонау баяғыдағы әлгі шайпыауыз қызды осы Қарақшытөбе қолатының астында оңашалап жәукемдеп бір рахатқа батқаны есіне түскен. Сол мұның жымыңдап күліп отырғаны. Онда бұл қыздың нақты әкесі сол Қалысбай жындының өзі болды. Иә, тура сол Қалысбай, ойпырмай-ә, әдемі қыр мұрны мен шүңірек қара ала үлкен көздері, сол Қалысбайдың көшірмесі. Әпербақан жынды болса да жігіттің әсемі ғой Қалысбай. Мына қызының сұлуын қарашы, үріп ауызға салғандай. Шешесі де шайпыауыз бәдік болса да нақ арудың өзі еді ғой, сондықтан да ғой мыңғырған малы бар, шіріген бай Қалысбайдың сексендегі әкесін менсінбей қойғаны. Әйтпесе басқа төмен етекті біреу болғанда ма, сексен емес тоқсанға келген шал болса да шіріген байға тоқалдыққа тиіп алар еді. Сол Қалысбайдың кесірінен аңқау Жая хан тағынан тайды емес пе?...

  ...Қалысбайдың қылығына ашуланған Жая хан Ысаның ақылымен хан Ордасы тұрған Қосжарсуатқа зәулім дар құрғызады. Бірақ бейбіт өмір сүріп жатқан Көктіңұлының игі-жақсылары жиналып Қосжарсуатта бұл дар ағашы өте қорқынышты көрініп тұрғанын, лажы болса осы дары құрғырды бала-шаға көрмейтін аулақтау жерге апарып тұрғызуды өтінген дейді.

  Бұған Жая көне ме, ол келген халайыққа: - Ау, жарандар, бұл дар ағашы Ордаға қорқыныш емес, қайта басқарудың сәнін келтіріп, сыртқы жауға ерекше бір сұс әкеліп тұрған жоқ па? – деп уәж айтыпты.

  Көпшілік бәрібір райларынан қайтпай сол Орда маңынан кетпей отырып алды. – Оу, халайық егер райларыңнан қайтпайды екенсіңдер онда мен сендерге хан болмаймын, басқа хан тауып алыңдар ендеше, түге, - деп Жая жанбастап жатып алыпты дейді. «Ойбай-ау, біздің Көктіңұлында бұл Тұранның мына пұшпағына хан боларлық, таққа лайық адам жоқ деп тұрмысың, қоңыратта лайықтылар көп, бірақ ондай шешімге Бұхара әмірі – Хайдар көнер ме? Көнбейді ғой. Әмірлікке қарасты кіші хандықтардың ханы тек ғана қожадан болуы шарты бар ғой, Бұхара әмірлігінде. Әмір иелігінен басқа хандықтарда яғни Қоқан мен Хиуа да ханды төреден сайлайды емес пе. Сен хандықтан кетсең орныңа басқа бір қожа келер, ол қандай болып келеді, ит біліп пе? Ал енді мына Ыса хан болар болса, басымызда әңгір таяқ ойнады дей бер, сені қимаймыз, бірақ бұл жолы айтқаныңа көнбейміз» - деп игі жақсылар да орындарынан қозғалмай отырып алыпты дейді. Жая хан шамалы мақтау сүйер кісі еді ғой, жарықтық. Хандыққа Ысадан гөрі өзін тәуір көріп отырған көпшілікке риза болып, енді райынан қайтып, дарды  Орда алаңынан алдырған екен, бірақ түпкі ойынан қайтпапты. Дарды сонау алыстағы Көкшымылдық тарапта орналасқан Жүсіпқожаның Қосқұдығына орналастырыпты. Қосқұдыққа қосарландыра Дар Басы деген атау да беріпті. Шекесіне бір дар аздық еткендей, сосын екінші дар құрғызыпты. Онысы сонау Айғырұшқан тауының арғы бөктеріндегі жазық алаңқайдағы жерде екен. Ол жердегі құрған дардың айналасын таспен қоршатып, маңайына ағаш отырғыздырыпты. Тас пен қыштан үйлер салғызыпты. Жазғы жайлауға шыққанда Орда қызметшілері сол жерге жиналып көптеген мәселелерді шешетін көрінеді. Тіпті бара-бара ол жер кішігірім хан Ордасына айнала да бастаған. Жердің атын соңына Тас Дар Басы атап кеткен дейді. Байлархан ол жерден де талай әрлі-берлі жүрген...  («Дарбасы», «Тасдарбасы» деген елді мекендер әлі де бар)

  Ұлы жібек жолының бір тармағы қазір де сол жерден өтеді. Иншалла осы жолы да сол жолдан өтер, болмаса екінші жол баяғы Қосқұдық – Дарбасының үстінен жүрер...

  ...Жая хан Қалысбайды қайдан да болса тауып келуге, сарбаздарына бұйрық беріп оны қалай да дарға асуға дайындалып күтіп жатады. Бірақ қырсыққанда жуық арада табылар Қалысбай болмады. Шардараға  оны үйіне қайта-қайта іздеп барған шабармандар «ухит-сухит» жауап айтып, тапсырманы мандытпай-ақ қойған.

  Шабармандардың өтірік шапқылап, Қалысбайды әдейі таба алмай жүргендерін Жая хан білмесе де, бас уәзір Ыса палуан білерді. Бірақ білсе де жұмған аузын ашпай, Жая ханға бұл жолы ақыл қоспаған. Не басының іскені бар, Қалысбайсыз да мемлекеттік іс бастан асады. Осы жер дауы мен жесір дауы-ақ миды ашытып-ақ болды. Бұл Тұранның Даласында жер қанша көп болса, сол жер үшін дау одан да көп. Жаугершілікте басы ажырамайтын қазақ жайшылықта басы бірікпейді. Оның басты себебі малы көп. Көп малды бір жерге асырай алмайсың.

  Жая хан ойға алған ісін тындыра алмай мазасы қатты кетіп жүрді. Бұл қашан Бұхара әмірі сияқтанып немесе Қоқан ханы құсап, болмаса Хиуа ханындай болып қылмыскерді дарға асар?

  Өзі үкім шығарып, халықтың көзінше, қылмыстыны шырылдатып тұрып дарға астырса, па-а шіркін, абыройы асқақтап кетер еді.

  Қалысбайды тауып алып дарға асу пәрменін бергелі бір жылдай уақыт өтіп барады. Төбесін көрсететін Қалысбай жоқ. Шынында да бұл кездері Қалысбай әкәң ысқырып өлең айтып Ұратөбедегі базарда саудасын қыздырып жүрген. Бір күні Жая хан алдына Ысаны шақыртқан.

  -Ал, Ыса шырақ, Қалысбай есіңде ме, оны тауып алып дарға асу жарлығына бармақ басқаныма бір жылдың жүзі болып барады. Орда жұмысын тындырымды-ақ орындап жүрсің, бірақ мынау жұмыс қалып барады. Ханның екі сөйлегені өлгені деп бабаларымыз айтып кеткен. Неғыламыз, өлеміз бе енді? – дейді.

  -Жоқ, өлмеңіз, - деген екен Ыса, - сол жарлығыңызды ұмыта салмайсыз ба?

  -Ойбай-ау, қалай ұмытамын?

              -Кәдімгідей, ол жарлығыңыз неге орындалмай жатыр деп осы кезге дейін сұрап, қуынып жүрген жан баласы бар ма? Билердің де, ақсақалдардың да, тіпті анау қуылып кеткен қыздың атасының да сол қыңыр Қалысбайда шаруалары жоқ ғой.  Қыздың атасын қазынаның пұлымен бағып жатырсыз, шүкір жанын күйіттеп өмір сүріп жатыр.

  -Ол шал жанын күйіттеп өмір сүріп жатқаны дәл менің жаныма батады, себебі оның осы кезге дейін ішіп-жеп жатқан атаукері қазынаның пұлы, дәл сол пұлды неге Қалысбайдан өндірмейміз, а?

  -Қалысбайдан қалай өндіреміз, егер оны дарға астырар болсаңыз?

  -Енді жолы қалай сеніңше, тап осы жолы бұлталақтамай айт, жөн болса айтқаныңды орындаймын.

  -Е, оның жолы оңай, «анау шалдың осы кезге дейін ішіп-жеген атаукерінің құнын төлесең бір қасық қаныңды кешемін, Қалысбай!» десеңіз, ол «жан» деп төлейді.

  -Ау, оны жер мен көктен іздеп таба алмай жүрген сен емес пе?

  -Кім, мен бе? Мен іздеген емеспін, өзіңіз емес пе шабармандарға тікелей пәрмен беріп жүрген, маған іздетпей. Мен іздесем, оны жерге кіріп кетсе де табар ем, бірақ мен оны тапқаныммен Сіз ол антұрғанды тілін салақтатып дарға аспақшысыз, жоқ өйтіп неғыласыз, одан да жаңағыдай пұлын алайық та, жіберейік.

  -Ау, сонда елге жария болған менің жарлығым орындалмай қала бермек пе, оу, сонда менің патшалық абыройым қайда қалады, сосын да мынау қос дарды пәленбай ақшаға не үшін құрдық?

  -Ол туралы әсте уайымдамаңыз, әліптің артын бағайық, ел-жұрт ғой, сонша қалың ел бола тұрып қалайша бір қылмыс жасай қоймас дейсіз. Ертеңнен қалдырмай менің анау көксоққан Қалысбайға баруыма пұрсат беріңіз, ісіңізді бәрін тындырып келемін, - дейді Ыса.

  Содан ол Жая ханнан рұқсат алысымен Шардараға аттанып, әлгі Қалысбайдың кәрі әкесіне жолығып, оны әбден қорқыта зәресін зәр түбіне жеткізіп, одан алтын да, мал да, жалпы керек дүниенің бәрін алады. Сосын атының басын Ұратөбеге бұрады да қырық нөкерімен барып, ол жерде сауда жасап, шаш етектен байып отырған Қалысбайды тауып алады ғой.

  Шынын айту керек Қалысбай қанша мықты болғанымен мына қатал мінезді, ойнап жүріп-ақ өлімші етіп сабап немесе өлтіріп кете беретін мінезі бар Ысаны көргенде қорыққанынан қалтырап кетеді. Оның дегенінің бәрін орындайды. Ыса дүние-мүліктерді көліктерге сықастыра артып енді  Тасдарбасыға қайтарында Ұратөбенің әкіміне жолығады. Ол кезде Қоқан мен Бұхара арасы тынышталған шақ.

  Ұратөбенің де біресе Қоқан қарамағына, біресе Бұхара қарамағына өтіп, әбден рәсуәсі шығып шаршаған уағы. «Қайдан келдің, кімсің?»  Ешкімнің шаруасы жоқ.

  Ыса сонымен Ұратөбенің әкімінен:

  -Дарға асуға жазаланған қылмыскерің бармадүр? – деп сұрайды.

  Онысы басын шайқайды.

  -Тауып берсейші! – дейді бұл.

  Анаусы енді басын қаттырақ шайқайды.

  -Жолын жасаймын, құрғақ қасық ауыз жыртар, майлаймын, пұлды үйіп төгемін, - деп бұл да қоймайды.

  Ұратөбе әкімі бәрібір басын шайқауын қоймайды.

  Әкімнен түк шықпағасын Ыса басын салбыратып еліне қайтып келеді. Бірақ іздегенге сұраған, Ордада ызым-қиқы дау болып жатыр екен. Сөйтсе бір келімсек түйесін жоғалтып, сол жоғын осы Тасдарбасыдан іздеп келген екен. Жая хан да бұрқан-талқан ашулы кейіпте. Кейпінің соңы әлгі келімсекті Ордаға ұрықсатсыз кіргені үшін дарға асуға тіркеледі. Сонымен сөздің түйіні Қалысбайды асу үшін құрылған дарға айдаладағы бейкүнә байғұс асылыпты. Соңына Жая ханның бұл қылығын кешірмей, ел толқып игі жақсылар мен жайсандар, билер мен ақсақалдар бас қосып мәслихат жасап, Бұхара әміріне өтініш айтып, оны елден аластатыпты. Содан бұл толқудың соңы насырға шабатынын түсінген Жая хан Ысаның ақылымен бір түнде жасырын түрде Арқаға асып кете барыпты...

  ... Байлархан терең күрсініп қойды. Ия, бұл уақиғаның болып өткеніне де он бес жылдың көлемінен асыңқырапты-ау... Мынау жұмбақ қыз енді қандай жаңалықтарын алып келеді екен?...

 

3. Кездейсоқ кездескен әнші қыз

          Әжептәуір көрінетін, көк сырмен боялған дарбазасы бар үйдің қасынан өте беріп еді, сол дарбаза қасында жуан талға сүйене, көлеңкелеп отырған, ән мақамына берілген, өзі қатарлы қызға түсті көзі.

  Кәмшаттың терісінен, әлде құндыздың терісінен бе, әйтеуір қылшығы үлпілдек, тығыз терімен, айналасы көмкерілген қоңыр масаты дүппәсінің доғалдау төбесінде үкі қауырсыны қадалған.

  Үкі қауырсынының түбінің айналасына кілең жылтырақ теңгелер жабыстырыла қадалыпты. Ондай теңгелер күмісі, алтыны араласып, жаңағы көмкерме терінің астынан қатарласа салбырайды. Сол қатарласа салбырап тұрған теңгелер қатарының астыңғы ішкі жағынан да қатары көрінген зерлі шашағы тағы бар.

  Тура маңдай тұста, әлгі дүппә-бөрікті көмкерген терінің қылшығы үстіне меруерт қадалыпты. Көгілдір торғыннан тігілген көйлектің етегі тізесін, аяғын, мәсісін жауып, бүрмеленген етегі жерде көлбеп жатыр. Көйлек сыртында қырмызы жеңсіз мінтә.

  Белін қаусырма қысып тұр. Мінтәсі оқаланған екен.

  Әдемі.

  Сол әдемілікке қыздың сұлулығы одан сайын жарасады.

  Әппәқ қыз.

  Сүттей ақ, сопақшалау жүзі өте тартымды, өзіне шақырып тұрғандай. Ән айтып отырып, қара көзі күлімдеп, ол Мәделіге қараған.

  Мәделі де қызға көзін айырмай салып біраз тоқтап тұрған. Қыз да әнін соңына дейін аяқталғанша жалғастыра берді. Бірақ ол да Мәделіден көз алған жоқ.

  Ән жүдә ұзаққа созылды. Әлде қыз бір қулықпен созып отыр ма, бірақ Мәделіге әннің өмір бойы аяқталмағаны керек болып тұр, мына тұрысында.

  Ән қалықтап аспан биігіне шыға шырқаған кезде, қыздың оймақтай ауызының ашылғаны да байқалмады, тек ғана қыздың дөңгелектеу қара көзі қысыңқы тартылып кетеді.

  Ән мақамына, оны орындап тұрған қыздың сұлулығы мен оның дауысына балқып, бір рахат күй кешіп тұрған Мәделіні арқа жағынан біреу келіп, иығына қатты итеріп қалды осы кез.

  Бұл дүниені ұмытып, өзінің қайда тұрғанын есінен шығарып, ерік болмысымен әуенге беріліп кеткен Мәделі, иығынан әлдебіреу қатты жұлқып қалғанда қыздың тура алдына омақаса құлай жаздады.

  Абырой болғанда, айқара ашылып тұрған дарбаза есіктерін тіреп қойған белағаштан етпеттей секіріп бара жатып ұстай алғанды. Мұны көрген қыз шошынып орнынан атып тұрды.

  Ән сап тиылды. Мәделі қатты ұялыс тауып, қыз жүзіне назар салып еді, қыз жүзінен мазақтаудан гөрі әбіржудің нышанын көрді.

  Бірақ бәрібір сұлулығын жоғалтпаған, хас сұлу күлсе де, жыласа да әдемілігін жоғалтпайды. Қызда бұған деген жанашырлық пен қаналыстың белгісі жоқ емес.

  Осы бір табан астынан пайда болған өзгерістен соң оның себепкерін көрмекке Мәделі арқасына жайлап бұрылды. Бұл алғашында ойлап еді, арқасынан итеріп қалған, қыздың әкесі болар деп, сөйтіп бұрылып қараса әкесі де емес, атасы да емес, әшейін өзінен сәл жасы үлкендеу, мұрын астында мұрты тебіндеп қалған жігіт екен. Оның мұқатып тұрған түрінде бұны кемсіту сыңайы да байқалады. Ал маған не істемекшісің дегендей, екі бүйірін таянып, шіреніп, адамның жынына тиер түрде.

  -Неғып, бұл қызға қарап калдың, өміріңде қыз көрмеп пе едің? Кімсің өзің, осы қазір тұрған жеріңде мұрныңды бет қылайын ба, а?! – деді әлгі жігіт түкірігі шашырап.

  Мәделі мына сауалға ашуланғанынан жауап та қата алмады. Үн-түнсіз, жігіттің бетіне қарап біраз тұрған. Бұл үнсіз тұрысын бұның қорқып тұрғанына бағалап, әлгі жігіт, Мәделіні енді біраз төмпештеп алмақ ниетпен оның қасына жақындаған.

  Мәделі оның ойын тез түсінді де өзі оның қасына жақындай берді. Сөйтіп жігіттің алдына жайлап келді де, қақ тұмсықтан жұдырықпен бір перген.

  Жігіт қолын сермеп үлгермей, шалқасынан мұрттай ұшты. Екі қолы мен екі аяғы төрт жаққа кетіп, төрт-бес құлаш жердегі борпылдақ топырақты сүзе құлады.

  Мына қыз енді жүгіріп келіп жігітке араша түсер деп еді, жоқ ондайы болмады, қыз тез-тез жылдам басып үйіне еніп кеткен.

  Жігіт орынынан тұра алмай сол күйі жатқанды. Оның жуық арада орнынан қозғалмайтынын Мәделі де біледі. Өзінің нағашы атасы, атақты батыр – Жаушыға да тартқанын, өзінің жүрек жұтқан батыр – әкесі Жүсіпқожаға да  тартқанын өзі сезеді.

  Талай төбелестерде қарсыласқан өз қатарлары бұның бір жұдырық сілтегенінен қалған емес.

  Үйіне кіріп кеткен қыз қолынан жетелеп шешесін ертіп шықты. Өзі асығыс жүріп, сөйлеп келеді:

  -Торыбайдың өзінен болды, оған қой деңізші, өзінен өзі тиісті, мына бала жай өзімен өзі тұрса да, Торыбай оны итеріп жіберіп, құлата жаздады. Бұл бала кінәлі емес, Торыбайдың өзі кінәлі.

  -Қызым-ау естідім ғой, несіне айта бересің, Торыбай кәне, өзі қайда кеткен? – деп апасы Торыбайды іздеп жан-жағына қарап қарманды.

  Енді Мәделі бұл жерден тез-тез кетіп қаларын да, әлде әліптің артын бағып осы жерде күтіп тұра берерін де білмей, сарсаң күйде тұрғанды. Алпыстарға келіп қалған ана, Мәделінің қасына қызымен қатарласа келіп:

  -Кәне, жаңағы қағынғыр Торыбай? – деп емінді.

  -Әне, әнеуу-у жатыр көшеде шаң қаба аунап, - деп Мәделі сұқ саусағын шошайта, көшені көрсетті.

  -Ойбай көтек, не дейді?! Мен оны... мен оны, көшеде шаң басып жатқан тулақ па десем, ойбай-ау өлтіріп қойғаннан саумысың, тіпті қимылдамайды ғой, - деп анасы оған қарай жүгірді.

  Қыз әдемі көзін бір төңкеріп алып, сосын қабағының астымен жымия қарады. Сөйтті де:

  -Сауап оған, өзі ғой тиіскен. Өзіне де сол керек, әркімге бір тиіседі, жайына қарап жүрмей. Бір жұдырық тигеннен өле қоймас, - деп Торыбайға жақындаған.

  Барса Торыбай апасының жәрдемімен басын көтеріпті. Тұмсығы тез арада ісіп, көздері жұмық болып қалыпты. Көзінің орнында екі сызық әрең жылтырайды. Абырой болғанда бұл азғана қарбаласты көршілер байқамады.

  Қыздың қасындағы ана, өзінің інісінің содырлығын бұрыннан білетіндігінен, мына жағдай туралы көшеге жар салмады әйтеуір. Ол қыздың көмегімен Торыбайды үйге тәлтіректете, сүйемелдей алып кетті. Мәделі енді бұл жерден кеткісі келмей біраз қипақтап тұр еді, іздегенге сұраған дегендей, жаңағы қыз тез арада үйінен қайта оралды. Сілейіп тұрған бұның алдына тез-тез жүгіріп келді де, өзін өзі әрең тежеп кілт тоқтады. Дәл бір бұрыннан, ежелден, баяғыдан, көптен бері сағынып жүрген, ескі танысын, кәдімгі қимасын, сонардағы сүйгенін қазір, енді, дәл осы кезде көргендей, ентелей, ынтызарлана, сағына жүгіріп келіп, жігіт алдына бір қадам қалғанда, құшақтай жаздап, аймалай жаздап, есі кете ентіге, әрең тоқтады. Неге, не үшін осынша асығыс келгенін, неге, неге тез тоқтала қалғанын қыз өзі де түсінбеді.

  Тек ғана дөңгелектеу нәркес жанары күлімкөзденіп, шарасызданып Мәделінің көзіне тіктеп қарап тұра берген. Егер дәл қазір осы ауылдың ер жеткен сүр бойдақтарының бір тентегі болса, мына жағдайда мына сілейіп, ындыны кеуіп тұрған мына шарасыз қызды бас салып құшақтап әбден аймалар еді. Мынау құмырсқанын беліндей үзілейін деп тұрған қыпшасынан әбден құмары қанғанша қысар еді.

  Бірақ Мәделі әдепті бала. Бұл жолы да әдеп сақтады. Қанша әдеп сақтаса да жүрегінде махаббат сезімі оянған кез ғой. Бұл да қызды бас сала құшақтап, ақ тамағынан иіскей жаздап, бірақ өзін өзі тежеп әрең тоқтатқан. Күндіз тапа-тал түсте ұят болар. Қайткенде де жігіт өзі бастап бір сөз айтар деп үміттеніп телміріп тұрған қыз мына Мәделіден қайран болмағасын сөзді өзі бастады:

  -Шынында да осы сен, кімсің?

  -Мен. Мен бе, Мұхаммедәлі, былайынша Мәделімін.

  -Мұхаммед Әли, Мәдәли?!.

  -Ия, Мәделі.

  -Қоқанның ханы ма?

  -Жоқ, Қоқанның ханы емес.

  -Қайдан келесің?

  -Таскенттен.

  -Ташкеннен?!

  -Ия, Таскенттен.

  Қыз таңырқай біраз үнсіз тұрды. Бірақ қос жанарын Мәделінің жүзінен айыратын емес. Таң қала, оймақтай ауызын ашыңқырай тағы біраз, жігіттің жүзіне барлай қарап тұрды да:

  -Енді қайда барасың? – деді.

  -Сәдірқожаның үйіне.

  -Мына Сәдірқожаның үйіне ме? – деп қыз сұқ саусағымен бұл жерден көзге көрініп тұрған ұзынша етіп салынған, итарқа тамды көрсетті.

  -Ия... Сол Сәдірқожаның үйіне.

  -Немене, олар туыстарың ба еді?

  -Ия, ағайындарым еді.

  -Ол үйге қашан келдің?

  -Осы қазір, енді келе жатырмын.

  -Ее, жаңа айтқан екенсің ғой, Тәшкеннен келе жатырмын деп.

  -Тәшкеннен емес, Таскенттен келемін!

  -Бәрібір емес пе?

  -Жоқ, сізге бәрібір болса да, маған бәрібір емес!

  -Неге?

  -Негесі сол, Тәшкен деп, өзіңнің шала екеніңді білдіріп тұрсың, таза болсаң Таскент дер едің ғой!

           -Солл-ай... , солай де.

  Қыз жігітке тағы да таңдана барлай біраз қарап тұрды.

  Мәделі өзін базардағы сатылар бұйымдай көріп алғысы келіп қызығып тұрған мына қыздың қылығына ыңғайсызданып тұрса да сыр бермей ақырына дейін шыдап баққысы келген. Тіпті ол қыздың бұл сұрақ қойыстары мен ынтығып тұрған қылығы бұған ұнап та тұрғанды. Сондықтан да қыз бұған таңатқанға дейін сауал бере берсе де жауап беруге ерінбейді. Ерінбегені не, қуана қуана келісер. Қыз енді жігіттің бойына көз салды. Қапсағай жауырынды мына бала өзінен тіпті ұзын екен. Үстіндегі қалалық түрлі түсті киімі жараса қалыпты. Әсіресе басындағы төрт бұрышты әдемі тақиясын екі орап байлап бос жіберген орамалы жігіттің иығы мен жауырынын жауып, бұған жігіттік ерекше бір сұс беріп тұр. Тура баяғының батырларындай.

  -Мен білсем сен менімен құрдас шығарсың осы? – деді  қыз.

  -Білмедім.

  -Мен он жетідемін, өзің нешедесің? – деп қыз тағы ынтыға қарады.

  -Мен бе, мен он сегіздемін, - деп Мәделі өзін мына қыздан үлкен етіп көрсеткісі келіп құрдастығын жасырды. Қыз маржан тістерін көрсете күліп, жүдә қуанып кетті.

  -Бәсее-е, өзімде солай ойлап едім, менен не бір жас үлкен, немесе менімен жасты шығар деп, ал анау жаңағы жігіт жиырма екіде, ол менің нағашым, өте қызғаншақ, содыр жігіт. Мені жұрттан қызғыштай қориды. Көпшілік жиындарға жібермейді.

  -Ол тағаң болса, үйіне кетпей есек тағалап жүр ме мұнда?

  Мәделінің бұл сауалына қыз сыңғырлай күлген. Сосын ұзақ сонарлау әңгімеге кірісіп кетті.

  Ол маған неге екені түсініксіз, әйтеуір үйіне бармай осында тұрады. Біздің Көктеректің базарында таразыбан болып жұмыс істейді. Әкесі бай саудагер, Шардара шаһарында тұрады. Менің әкем де Қалысбай деген Шардараның атақты бай саудагері.

  -Қалысбай дейді? Қалысбай, Қалысбай..., бұрын мен бір жерден естігенмін бұл есімді. Ал енді нағашың да, өзің де Шардараның адамдары екенсіңдер, неғып жүрсіңдер бұл жерде?

  -Мен шешеміз екеуміз баяғыдан, кішкентай кезімнен осында тұрамыз, менің әкем нақсүйерімен Шардарада тұрады, ал бәйбішесі Қосжарсуатқа жақын жерде тұрады. Менің шешем әкемнің тоқалы. Әкемнің бес-алты әйелінің жан-жақта өмір сүріп жатқанына түсінбеймін. Бәлкім әкем саудасын жүргізіп, ел аралап жүруіне ыңғайлаған шығар. Әкем мұнда анда-санда бір келіп сауда жасап, бізге азық-түлік, мүлік, алтын, ділдәні көп-көп қылып әкеліп береді де, өзі Шардара мен Ұратөбедегі нақсүйерлерінің үйіне кетіп қалады.  Мен сені бір көргенде-ақ шынымды да, сырымды да айтып қойдым ғой, - деп бетін шымшып дауысын шығара қаттырақ күліп алды.

  Ал Мәделі болса: «Мына қыз шын ғашықтық дертке ұшырап жынды болып тұр да, не шынымен жынды шығар» - деп қисса жырлардағы, баяғы замандағы шығыстағы ғашықтарды еске алды. Ондай құбылыстан бұл Мәделі де ада емес-ау.

  Бұл да Мәжнүнге  ұқсап тұрды. Қыз жүзінен көзін тайдыра алмай, қимастықпен бұл жерден кете алмай, бір іңкәрліктің дариясына шомылып, шыға алмай тұр.

  -Мен онда, кеттім, - деді Мәделі күмілжіп.

  -Кете бер!

  Қыз көзін ойнақшытып тағы бір төңкеріп алды. «Кетсең алыс кетпессің, маған керек болып қалсаң, өзім-ақ тауып алармын» деген сыңайда. Мәделі айтқан сөзіне және өз ойының орындалмай қалғанына өкініп қалды. Жігіттің ойы өз нарқын арттырып көрмекші-тін. Жаңа ғана «мен кеттім» деп айтқан жігітке қыз: «қайда асығасың, барар үйің міне тұр ғой, тұра-тұр әйтеуір бір барарсың» дейтін шығар деп күтіп еді, онысы болмады.

  -Неғып тұрсың, енді, бара бер, әлде менің есімімді сұрап алуға ұялып тұрсың ба? Атымды айтпаймын, мен керек болсам өзің сұрап біліп аларсың, әне-е, көрші атам үйінен шықты, мына тұрысымды көрсе ұят болар, - деп бұрылды да үйіне қарай аяғын тез-тез басып кете барды.

 

  Рысбибі апасы, кешкілік асқа майпалау дайындапты. Бұл тамақтың қазақша атауы майлы палау.

  -Палау – қазақтың сөзі. Палау деген тағамды өзбекше «аш» дейді. Яғни ас дегендері. Бірақ палаудың алғашқы шыққан отанын ешкім де білмейді. Палауды алғаш дәмін татып көрген күпілі қазақ, «паһ, шіркін дәмі палдай /бал, әсел/ тәтті екен, мынау нағыз пал-ау!» - деген екен. Содан бұл дәмнің түрінің аты палау болып кетіпті-міс. Мүмкін рас шығар, біздің қазақ ат қойғыш, тілге бай ғой, - деп Сәдірқожаның үлкен ұлы Кәдірқожа білгішсінді.

  -Әй, тамақтың атын тергеп не қылайын деп едіңдер, маңызы тамақтың атында емес, дәмнің затында, тамақ жеп отырғанда көп сөйлемей, тек ғана дәмнен алып және қонаққа алдырып отыру керек, Мәделіжан жесейші, - деп Рысбибі апа үлкен жайпақ ағаш табақтағы асты Мәделінің алдына ысырыңқырап қойды. Ас дәмді болыпты, апайы бар өнерін салып-ақ дайындаған екен.

  Тамақ желініп болғасын енді Рысбибі шай құйды. Шай құйып отырып сөзден де қалар емес.

          Енді бұл Рысбибі апа тағы бір ұзақ сонар әңгімеге кіріспей тұрғанында сыртқа шығып кетіп, Кәдірқожаны ертіп алып, Келес бойына қыдырып келуді ойлаған Мәделі, Кәдірқожаның бүйірінен түртіп, далаға шығып келейік деп ымдаған. Ас қайырылып дастархан тез жиылғасын бұлар сыртқа шықты. Бұлармен ілесе Кәдірқожаның қарындастары Керімсұлу мен Алма шыққан.

 

4. «Жүзік салу». «Ақсүйек»

           Бұл төртеуі өзенді бетке алып, ауылдың өзен жақ шетіне шықты. Үлкен базардан әрі өтсең Ұлы Жібек жолының бір тармағы  қиқа-жиқа арба жолдардың қатары, ойылып қалған түйе жолдар мен сызыла қалған есек жолдары бар Таскент – Сарыағаш – Ишанбазар – Шардара соқпағы өтерді. Бұл Көктерек Сарыағаш пен Ишанбазардың ортасында. Бірақ Сарыағаш пен Таскентке өте жақын орналасқан.

  Балалар ойнайтын тегіс көкорай ажырықты алаңқай осы жолдың арғы бетінде, иретіле аққан ару Келестің қойнауында. Балалардың ойнауына жүдә қолайлы жер. Айлы түн сүттей жарық. Бұлар төртеуі алаңқайдың шетіне кіре бере-ақ кішкене балалардың шулай ойнаған дауыстары да естіліп жатты.

  «Тыштым-сидім құмпақ, тыштым-сидім құмпақ» - десіп балалар сонау ескі «бәдікке» ұқсастау, ескі қазақы ойынның қызығына беріліпті. Мәделі де кішкене кезі есіне түсіп, ойын әуенін біраз тыңдап алмақшы болып тоқтап, балалар дауыстарына құлақ тоса, аз-кем аялдап тұрды.

  «Иығым күйді-көтім күйді мәә-ә, иығым күйді-көтім күйді мәә-ә»...,

-«Артыңдағы немене?

-Аппақ-аппақ жұмыртқа!

-Бір қанатын берсейші?!

-Боқ қанатын жесейші!»

 -Екі жақтайын ба, бір жақтайын ба?» «Әлің келсе тыржақта, әлің келсе тыржақта!».

  Мұны естіп Мәделінің көңіліне күлкі қонақтады. Өзінен өзі мәз болып күліп, есіне балалық шағы оралды.  Қызық ойын еді-ау шіркін. Енді қазір бұл сияқты ойынды ойнауға ұяттау сияқты. Қанша дегенмен балалықтан өтіп, жігіттік есі кірген ғой. Ал анау кішкентай балаларға бұл ойын өте қызықты ғой, бұл да сондай кішкентай болса дәл қазір барып оларға қосылып кетер еді. Мәделі балалық шағына саяхаттап үнсіз тұра берер ме еді, егер Кәдірқожа оның жеңінен тарпағанында.

  -Қап мына көршінің әнші қызы тағы да келіп қалыпты-ау, ойынды да, ойынның қызығын да, бәрін де құртатын болды-ау, - деп Кәдірқожа таусыла сөйледі.

  -Е, неге ол ойыңды құртады екен?

  -Сен анау, кішкене балалардың ойнап жатқан жерінен әріректегі үлкен балалар жиналған топ арасындағы үкілі бөрік киген қыпша бел көк көйлекті қызды көріп тұрсың ба?

  -Иә, көріп тұрмын.

  -Көріп тұрсаң, ол өзі жақсы қыз, өзі әнші, дауысы өте керемет.

  -Ал, онда не деп тұрсың, қайта бізге жақсы емес пе, әнін тыңдаймыз.

  -Тыңдағаның құрысын, кейін берекеңді қашырады, одан да тыңдамай-ақ, оларға жоламай-ақ аулақ жүрген жақсы, - деп Кәдірқожа тоқтап қалды. Осы кезде қасындағы екі қарындастары да:

  -Жүріңдер үйімізге қайтайықшы, бүгін де бір берекесіз ойын болғалы тұр екен, - деп үрпиісті. Мәделі жаңа әлде ғана анау көрші қыздың осында екенін көріп қуанышы қойнына сыймай шаттана бастап еді, мына туысқандарының сөздерінен секем алайын деді.

  -Не болды-ей сендерге, соншама үрпиісіп, қайтсақ қайтармыз, бірақ себебін айтсаңдаршы, адамды ойландыра бермей, - деп Мәделі анығын білгісі келген.

  -Өй, анау қыздың үйінде бір есерсоқ ағасы бар, өзі Шардараның байының баласы, өзі осы жақта жүреді. Бұл қыз оның жиен қарындасы...

  -Жарайды, жарайды, түсінікті, енді арғы жағын айтпай-ақ қой, мен-ақ жалғастырайын, - деп Мәделі екі қолын көтеріп Кәдірқожаның сөзін тоқтатты. – Бұл қыздың жаңағы нағашы ағасы өте қызғаншақ, ол қыздың қасына жақындап кетсең немесе сөйлессең, не болмаса бірге ойнап-күлсең бітті, таяқ жейсің солай ма?

  -Солай. Оның үстіне одан бүкіл Көктеректің  балалары қорқады. Тек ғана балалары емес, үлкендері де қорқады. Ал әкім де, сүдір де, қазы да, найып та, ол жігітке сатылған, соның сөзін сөйлейді.

          -Өй, қой, Кәдеке, көршінің мақтауын жеткіздің, арғы жағын айтпай-ақ қой, мен ол жігітті танимын, - деді жайбарақаттана. Бұл сөзге Кәдірқожа таңданғандай кейіп танытты. Мәделіге күдіктене қарап:

  -Бәсе, бәсе бағана мен үйге келгенде, сен үйде тығылып, мына қыздарға жүн түтісіп отыр едің, бәсе, бұл неғып қыздарға көмектесе қойды екен десем, біздің үйге келе жатқаныңда Торыбайға жолығып, одан таяқ жеген екенсің ғой, - деп күлді. Мәделі мына Кәдірқожаның сөзді бір бастаса сампылдап, ұзаққа шабатын әдетінің Рысбике апасының мінезіне аумай тартқанына таң қалды. Бірақ Рысбике сөзді көп сөйлегенімен үйге ырыс әкелгіш. Мына Кәдірқожаға сондай қасиеті де жұққан болса мына мылжыңдығы білінбес еді деп ойлаған Мәделі:

  -Кәдірқожа көке, жасыңда қалжыңды көп айтсаң, үлкейген соң мылжың боларсың деген қазақта мәтел бар, енді жарты жолдан қайтпалық, неде болса бара көрелік, ал алда-жалда ол тиісіп бара жатса онысын көрерміз, жүр барайық, - деп Кәдірқожаның жеңінен тартқан.

  -Барсақ барайық, бірақ ол сол жерде болса онда анау қызға жоламай жүреміз. Егер де ол бұлардың арасында жоқ болып мұнда кейінірек келсе, онда ол келген заматта осы төртеуміз тобымызбен үйге үн-түнсіз кете берейік. Сонда бізге тиіспейді.

  -Жарайды сенің дегенің болсын, - деді Мәделі.

  Жаңағы ойнап жатқан кішкентай балалар қастарынан өткен бұларға үрпиісе- үрпиісе бір-бір қарап алды да, ойындарын одан әрі жалғастыра берген: «-Артындағы немене? –Аппақ-аппақ жұмыртқа! – Бір қанатын берсейші?! – Боқ қанатын жесейші!!! – Боқ қанатын жесейші!!! Екі жақтайын ба, бір жақтайын ба? – Әлің келсе тыржақта, әлің келсе тыржақта!» - Әне инем түсіп қалды, міне инем түсіп қалды!» - десіп балалар шуылдаса, ойындарын жалғастыра берген.

  Бұлар, арасында жаңағы әдемі қызы бар топқа келіп қосылды. Бұл топтың арғы жағында да бірнеше топ ойынның қызығына батып жатыр.

  Айгөлек-ау, Айгөлек, Айдың жүзі дөңгелек,

  Теміршіден дем шығар, үзеңгіден  тер шығар.

  Ақ терек пен көктерек, Көктерекке кім келед?

  Бізден сізге кім керек, Көктеректен кім керек?

  -деген көпшілікпен айтылып жатқан ойын дауысы естіледі.

  Жаңағы әдемі қызы бар топ дөңгелене қатар тізіпті. Қатардағы қыз бен бозбала аралас. Ортасындағы ойын жүргізуші олардың әрқайсысымен қос қолын беріп, «ассалаумаалейкүм» дегендей, ойыншылардың екі қолын бірдей алып, амандасып жүргендей сыңай танытуда.

  Ойыншыларға жақындап келіп қалған төртеудің арасындағы Мәделіні әлгі әнші қыздың назары байқап қалып, ойын қатарында тұрған жерінен бұған қарай жылдам басып келді де, мұның қолынан ұстап алды. Сосын: «Келдің бе, бері  жүр, алтын жүзік ойнаймыз» - деп өзінің қатарына тұрғызған.

  -Тобымыз көбейді, егер жүзік әлігіге дейін салынып қойылса онда ойын қайта басталсын, - деді ойынға қатысушылардың біреуі. Жүзік әлі тасталынбапты, ойын жалғасын таба берді. Ойын басқарушы қатар дөңгелекпен топтың арасын қайта-қайта айналуда.

  Асаба дөңгеленген ортаны төрт айналды, бес айналды, алты айналды. Әйтеуір әзірше жүзіктен аман. Енді соңғы жетінші айналымда маған сала қоймайтын шығар, жүзік алғашқы айналымдарда-ақ біреудің қолында кеткен болар деп енді ғана Мәделі еркін жайбарақат тұр еді, осы жетінші айналымда жүзігі құрымағыр мұның алақанында қалып кетті. Әншейінде қорықпайтын жүрегі су ете қалған. Дәп бір ұрлық жасап қойғандай жан жағына қараған. Оң жағында әнші қыз, сол жағында Керімсұлу. Керімсұлуды қоя берші, мына әнші қыздан ұялып, әбігерленгендей сыңайы бар.

  Бағанағыдан бері бұл оның жүзіне жүз рет қараған шығар. Бірақ бәрібір оның түрі мұның есіне ешқандай сақталмайтын сияқты, тағы да қарай бергісі келеді. Мұнысын қыз да іштей сезетіндей, бұл оған қараған кезде ол да бұған қарайды да, жанарлары бірдей түйіскенде, бойжеткен назарын төмен сала қояды.

  Асаба топты жетінші рет айналған соң, ортаға шығып, ойыншы көпшілікке біраз қарап үнсіз тұрып қалған. Ойыншылар қолдарын қусырып тұрғанымен құрсаудың шеңберін тарылтып жіберіпті. Тіпті Мәделі мен әнші қыздың иықтары түйісіп қалыпты. Ойын жүргізуші асаба қыздар мен бозбалаларға,  «кейін, кейін жылжыңдар» - деп шеңберді кеңейтті. Ойыншылардың араларының алшақтықтары бір қадамдай болды-ау дегенде, «жүзігім қайда?» - деп айқайлаған.

  Ойын үйдің ішінде ойналса, жүзік салынған адам қасындағы екі көршісіне білдірмей орнынан тұрып кетер еді, егер көршісі біліп қойса оны орнынан тұрғызбай, қимылдатпай құшақтап отырып алады. Ал енді ойын сыртта далада болғандықтан керісінше, жүзік салынған ойыншыны көршілері жерге отырғызбауы керекті. Орнынан көтеріп, арқалап аласың ба, әлде құшақтап, белінен қысып екі аяғын жерге тигізбей көтеріп тұрасың ба өз еркің. Мықтылар күш бермеуі мүмкін, бірақ көрші екеу болғаннан соң екеулеп жабылып жүріп дегендерін іске асыруға болады. Ойынның мақсаты қыз бен жігітті жақындату ғой.

  Мәделі жүдә ыңғайсыз жағдайда қалды. Намысы екі жаққа да бірдей тартып тұр еді. Біріншісі, қыздарға ерік бермей, жерге отыра қалу, сөйтіп өзі айыптан құтылып мына екі қызға айып төлету. Бірақ екінші жағынан қараса, өзі мына мөлдірдей болып тұрған қыздарға бірі туысқаны, бірі бүгін ғана танысса да, жүрегінен орын ала бастаған, қимасындай сияқты ғой. «Шырылдап» отырып, оларға айып төлетуге намысы жібермей-ақ тұр. Керімсұлуды қойшы, ол өзіміз ғой, айтса бір ән айтар, әлде бұратыла билеп берер. Ал мына қыз ән салар, бірақ айып төлеткенім ұяттау болатын болды деп ойлап тұрғанында асаба тағы айқайлаған. «Көрейін, егер мына қыздар білегімнен ұстап шындап бара жатса, жерге отыруға мыналар маған дес бермеген сияқты сыңай танытып, айыпты өзім төлеп бір ән айтып бере салармын» деп іштей ойлана Мәделі жерге жүрелей отыруға ыңғайлана берді. Бұлай да болады екен-ау, мына екі қыз бұған қарар емес, олардың енді екі көздері арғы жағындағы көршілерінде. Олар тіпті Мәделіге жүзік салар-ау деген ой қаперлеріне кірмегендей. Мәделі ешкімнің қарсылығынсыз, жерде жүресінен отыр, жұрт күлісіп жатты, «әй, қыздар жан-жақтарыңа қарасаңдаршы» деседі. Мұның барлығы әп-сәтте, қас-қағымда болды. Көрші қыз сыңғырлай күлді. Сосын:

  -Өлә-әә, мен саған жүзік салады деп ойламаппын, - деді. Ол сөзін естіп қойған асаба:

  -Мейманның да бір өнерін көріп-тыңдауымыз керек еді, бейқам тұрған өз обалдарың өздеріңе, енді айыптарыңды төлеңдер, - деп екі қыздың қасына жетіп келген. Керімсұлу қолындағы білезігін берді. Әнші қыз да қолынан білезігін алмақшы болып жатыр еді, асаба:

  -Тоқтай тұр, білезік, сырғалар көбейіп кетті. Біріңдікі біріңе ауысып кетеді. Онсыз да ауысып кетіп жатқандары көп-ақ. Ондайды азайту керек, сондықтан маған сенің мына бөрігің ұнап тұр, соны бер деді.

  -Қойыңызшы, бәрібір емес пе?! – деп қыз бөрігін бергісі келмеген.

  -Қой болмайды, бересің, айттым ғой мына білезіктер егіздің сыңарындай екен, айдың жарығында ауысып кетеді деп,  - деген асаба, қыздың бөрігіне жабысты. Қыз амалсыздан бөркін шешіп беріп еді, оның қалың шашы иығына, одан төмен бөксесіне, одан төмен қарай балтыр тұсты сипалай өтіп, тобыққа тоқтады. Орап-орап бөрігінің ішіне тығып тасталған қолаң шаш, ширатыла түсіп, жартылай жайыла, кейбір сілемдері иықтан оза, алға қарай асыла құлап, тырсиған томпақ кеудені жаба сипай, тобымен төменге, етекке құлап жатқандары бар. Бұны көрген жігіттер мелшиіп-мелшиіп тұрып қалды. Ауыздары ашылып, мына сұлулыққа таң қала қарады. Ай астындағы Айсұлу осындай болатын шығар. Айдың күміс сәулесі, әппәқ жүзді одан сайын әрлендіріп, қап-қара қою, ұзын да қара шаштың бояуын қанықтырып, одан сайын аруландыра түскен. Ақ пен қара қатар тұрса, кейде нағыз сұлу сурет сала алады екен. Ақ маңдай, қара қас, ай қабақ, қара кірпік, ақ бет, қара көз, ақ тамақ, қара мең, ақ балтыр, қара қал, ақ жүз, қара шаш!

  -Түу-у, шашым қобырап кетті ғой, бөрігімді қайтып беріңізші! – деп әнші қыз ренжігендей болды. Асаба да мына сұлулыққа есі кетіп, есеңгіреп қалды ма, әйтеуір бөрікті тез иесіне қайтарып берген. Қыз біраз әуреленіп, шашын орап-орап төбесіне үйіп, бөрігін киіп алды. Сосын:

  -Ауысып кетпек түгіл жоғалып кетсе де мейлі, мә мына білезігімді ала ғой! – деп ыңғайсыздана, Мәделіге көзінің қиығын салған... Білезікті алмауға ешқандай қарсылық көрсетпеген асаба, енді көпшілікке қарап:

  -Кәне, көпшілік не дейсіңдер, тағы бір дөңгелетеміз бе, әлде осы табыстарымызбен соқыр қазыға жүгінеміз бе? – деген.

  - Жүгінейік, жүгінейік! – десіп шуласты, көпшілік. Оларға осы дұрыс еді, егер тағы дөңгелетсе, өздерінің ішінен тағы бір екеуі айып төлейді, оданда тезірек мына айыптылардың өнерлерін тамашалаған дұрыс ғой. Сөйтуге асықты бұлар. Асаба:

  -Кәне Кәдірқожа ортаға шық, сен әзірше айыпты емессің ғой, сені соқыр қазы сайлаймын, - деп оның қолынан ұстап ортаға шығарды. Сол жерде қыздардың біреуінің орамалын алып, Кәдірқожаның көзін таңып тастады. Сөйтіп айыптылардың берген заттарынан тұратын, ортадағы үйменің ішінен бір тақияны суырып алды да:

  -Мына заттың иесі қандай өнер көрсетсін? – деп Кәдірқожаға қараған. Кәдірқожа аз-кем ойланып тұрды да:

  -Тауық болып шақырсын, - деді.

  -Кәнекей, мынау кімнің тақиясы еді? – деп ойын жүргізуші көпшілікке қарады. «Құрақбайдың тақиясы» - деп көпшілік шулап жатыр. Ортаға Құрақбай шығып, түнде қалай тауық болып шақырамын, одан да таң атқанды күтейін, - деп уәж айтты.

  -Е, онда құрбақа болып бақылдасын, қазір дегендей уағы,  - деді қазы. Мүйіз сұраймын деп құлағынан айрылғандай болған Құрақбай: «Қазы деген бір сөзінде тұруы керек, қораз боламын» - деп қарсы дау айтып жатты. Ойыншылар бірі күлісіп, біреулері өкпелескен кейіп білдіруде.

  -Қазының айтқанын орындау керек, әтеш болып шақырсын.

  -Жоқ, құрбақа болып бақылдасын!

  -Немене, ойынды бұзып? Ойын бұзғанды ойыннан шығару керек.

  -Тақиясын бере салшы, соның бақылдағанын тыңдамай-ақ қояйық.

  -Жоқ, тақиясын берме, тақиясын анау алысқа бұталардың арасына лақтырып жібер, жүрсін сол таң атқанға дейін тіміскіленіп, іздеп.

  -Үй-й, қойыңдаршы тауық болып шақыра салсын да, - деп біреуі Құрақбайды жақтап еді, «барқ, бақ, бақ, барқ» - деген дыбыс шығарып, Құрақбай бақа болып бақылдай салып еді, жұрттың бәрі қыран-топан күлкіге батты да қалды.

  -Жете ме? – деп асаба қазыға қарады.

  -Менің көзімді шешсеңдерші, көзіммен бірге құлағымды да байлап қойғансыңдар ма, Құрақбайдың дауысы естілмей жатыр, - деп қазы бәлсінді. Сосын көзіндегі орамалды шешіп алды да:

  -Кәне Құрақбай, берменірек келіңкіреші, дұрыстаңқырап бақылдашы, - деген еді, Құрақбай «уа-арық» деп дыбыс шығарды. Бұған көңілі толмаған Кәдірқожа  Құрақбайдың қолынан ұстай жетектеп ортаға шығарған. Сосын оған «аяғыңды бүгіп отыр» - деп әмір етті.

  -Ал аяғымды  бүгіп отырдым.

  -Енді  екі қолыңның саусақтарын жайып, алақаныңмен алдыңдағы жерді еңбектей тіре!

  -А-ал!

  -Әб –бәсее, енді құрбақаның отырысына ұқсайсың. Бұл көрініске жұрт ду-ду күлісіп жатты.

  -Енді, барқылдайын ба?

  -Жоо-оқ, тұра тұр, алға қарай төрт аяқтап секіресің де, сосын барқылдайсың, сондай қимылды үш төрт рет қайталауың керек, үйтпесе бомайды.

  -Өй қойшы-ей, ұят ғой.

  -Ұят емес, қызық қой, қызық болады, сенбесең төрт аяқтап қарғып көрші, қарғыған сайын «барық, уарық» деп дыбыс шығар, сонда аумаған құрбақа боласың, кәне, қанекей бір-екі рет істеп көрші, сосын өзің-ақ үйреніп кетесің, - деп Кәдірқожа Құрақбайдың арқасынан қаққыштап қояр емес.

  -Егер қазының айтқанын істемесең, тақияңды бермеймін, тура анау ағып жатқан Келеске лақтырамын, - деп асаба да қояр болмады. Сөздері құрдастарға тамаша жарасып-ақ тұрды. Айтқандарын істемесең мына құрдастарынан құтылуға болмайтынын түсінген Құрақбай, ыржаң-ыржаң күліп алды да, бақаға ұқсап бір қарғып, «бақ, барық, уарық» - деп екі қарғып, «бақ, барық, уарық» - деп секіріп-секіріп қойды. Көрермен ойыншылар қыран-топан күлкіге батып қалған. «Ақыры болар іс болды, енді  азы не, көбі не, көпшілік бір қарық болсын, онда» дегендей Құрақбай да жаңағы қимылы мен дауысын оншақты рет қайталаған. Мынаусы бір рахат қызық боды, оны сөзбен айтып жеткізу қиынды. Керімсұлу күлкіден ішегі түйіле жаздап жерге отыра қалған, көрші қыз «аха-ха»-лап күліп, Мәделінің иығына екі қолымен қалай асылғанын өзі де білмей қалған.

  Құрақбай енді әбден қызды, ол күлегештерді күлкіден әбден шаршата жығайын дегендей, төрт тағандап, секіріп, барқылдап жүр. Оны асаба қуып жүріп әрең дегенде тоқтатты.

  -Өй тірілігің бар болсын, болды, болды, рахмет, үлкен жігіт бол, тоқтай ғой енді, - деп құрдасының арқасынан қақты. Сосын:

  -Қалай екен, ырзасың ба? Тақиясын берейін бе? – деп асаба ерекше бір ықыласын Құрақбайға аударып, Кәдірқожаға қарады.

  -Жо-жоқ, тағы бір..., - деп қазы да қояр емес.

  -Қой-ей, болды-ей енді, әкел тақиямды, - деп Құрақбай тақиясына жабысты.

  -Мә, жарайды ала қойшы, - деп асаба оның тақиясын қолына ұстатты да:

  -Мынау заттың егесін қандай айыпқа бұйырасыз? – деді қолына білезікті ұстап. «Ол, ол ма?» - деп көзі байланған Кәдірқожа біраз ойланып қалды. «Жылқы болып кісінесін немесе бір аяқтап ортаны үш рет айналсын» десем бе екен, - деп екеуінің қайсысын айтарын білмей тұрғанында, ойыншының біреуі « ән айтсын» деп сыбыр ете қалған. Бұл сыбырды естіп қалған Кәдірқожа, мына зат  кімдікі болса да жақсы әншінікі немесе ән дегеніңнің иісі мұрнына бармайтын, ән айта алмай, барылдап, қырылдап, масқара боп, жұртқа күлкі болар біреудікі екенін сезіп қойды да:

  -Бір ән айтып бере қойсын, - деді. Асабаның қолындағы көрші қыздың білезігі еді.

  -О-о, жақсы болды ғой, ол менің білезігім, әкел, мен ән айтып беремін, Кәдірқожа тағы бір бәлені шығара ма деп зәрем ұшып, қорқып тұр едім, жақсы болды ғой! – деп қыз қуана күліп, ортаға шықты.

  -Мә, мынау домбыра! – деп асаба арқасына асып алған домбырасын алып, қыздың қолына ұстатты. Қыз домбыраны қолына ұстап оның құлағын баппен келтірді. Дауысын кенеп, ыңғайланып алып:

  -Жақсылап тыңдап алыңдар, мынау менің көптен бері ойланып, толғанып жүріп жаңадан шығарған әнім еді, кімге арнағанымды өзімде білмей жүргенмін, бүгін ол табылғандай болды. Енді иесі табылған соң жүрек түкпірінде сақтап неғылайын, көпшілікке де тыңдатар кез келді, төрелігін өздерің айтарсыңдар, - деп домбыраны мойнына асып алды да, оның құлақ күйін тағы да тексеріп көріп, бабына келтірді. Сосын бір сағынышты әуенді шертіп ала жөнелген. Саз алғашқы естігеннен-ақ, Мәделінің арқасы шымырлап, өзін қоярға жер таппай кеткендей болды. Саз әуезге айналды да, әуез әуенге айналды. Әуен қалықтап, қыздың дауысы ең жоғарғы шекке жетті. Ән қалықтап тұрып бірден төменге түсті де, созыла сағымданып, сағынышты сарыала жапырақтарын түсіріп күзді елестетті. Қыр гүлінің қызыл-сары бояулары араласа, жүректі қан-жоса қыла қинай, келші, жетші тезірек жаныма, дегізіп, лүпілдете соқтырып, сананы сан-саққа жүгіртіп, біресе қуанта, біресе біреулерден қызғанта, көре алмай ғашығын, боздатып мұңайта, түсінде көріп, бел құшып, аймалар, иіскетер алқымды, қуанып күліп сыңғырлап, қол ұстасып жүгіртер, ғашықтарды елестетті бұл ән. Ән ұзаққа созылды. Мәделінің бағанағы көшеде келе жатқандағы естіген әні.

  Мәделі бір орнынан қозғалмай, көзін қыздың жүзінен алмай, бұл жолы да бағанағысынан танбады. Ән соңы ішектей созылып аяқталды. Қыздар әнші қызды қаумалап, құтты болсын айтысып жатты. Жігіттер көтермелеп, таңдай қағысып, таң қала мақтасып жатты.

  Жүзік ойыны айыпқа берген заттарды әнге, биге, күлдіргі қимылдарға айырбастаумен түннің бір уағында аяқталған. Әлгі «ақ терек, көк терек» деп шуласып жүрген балақайлар үйлеріне әлдеқашан тарқасып кетіпті.

  -Балалар, бір рет «Ақсүйек» ойнайық та, сосын ұйқысы келгендер, үйлеріне қайта берер, оған қалай қарайсыңдар!? – деп асаба көпшілікке қараған.

  -Ойнайық, ойнайық! – десіп, - өткендегі ақсүйек қайда екен? – дескен қыз, жігіттер асабаның сөзін қолдады.

  -Ә, оны қазір тауып келемін, өзім бір жерге тығып қойғанмын, - деп Кәдірқожа өзен бойындағы, шетте тұрған биік талға қарай жүгіріп кетті.

  -Іздесек іздейік, бірақ «Ақсүйек» ойыны әр жерде әртүрлі ойналады. Сіздердің ойындарың біздердікіне ұқсай ма, әлде өзгеше ме? Шартын айтып көріңдерші?

  -Жоқ, сен ең әуелі өздеріңдікін айтып көр.

  -Жарайды, айтайын, біздің ауылдың «Ақсүйек» ойыны мынадай: Мына шеңбер секілдендіріп, кішкене меже сызамыз. Сосын, қазір бәріміз екі топқа бөлінеміз. Әр топтың бір-бір басшысы болады. Шек тастаймыз. Шек қайсысына шықса ойынды сол бастайды. Екі топтың да ойыншылары бір жерге үймелеп, теріс қарап тұрады. Жаңағы шек шығып, ойын бастауға құқ алған топтың басшысы, жаңағы үймелеген екі топ теріс қарап, көздерін жұмып, алақандарымен басып тұрғандарында, ақ сүйекті әлінің бар келгенінше күшпен алысқа лақтырады. Сосын «ал іздейміз» дейді. Жеке дара немесе  екеуара жұптасып, кейде үшеулеп жүріп жаңағы сүйекті іздеу керек. Ақ сүйекті ең бірінші тапқан адам: « Алақай ақ сүйек, басыма қонды бақ сүйек» - деп, мына шеңбер межеге қарай жүгіреді. Сол ақ сүйекті тапқан адамның қарсыластары оны қуып ұстауы керек. Ал ол жаңағы соңынан қуып келе жатқан қарсыласы бұған енді жетеді-ау деген кезде ол ақ сүйекті өзінің жақтасына лақтырады. Анаусы оны қағып алып әрі қарай жүгіре береді. Егер қарсыластары жетіп алып, оның денесіне қолын тигізсе, ақ сүйекті оған беруі тиіс. Жақтастар қайсысы болса мейлі онысы болсын, қарсыластарына жеткізбей, ақсүйекті оларға бермеудің амалын істеуі керек. Қатты жүгіріп, қақпақылдап, біріне бірі лақтыра, межеге жетулері қажет.

  -Біздің ойнайтын «Ақсүйегіміз де» осыған ұқсастау, бірақ біздердікі екі топқа бөлінбейді. Жұп-жұп болып бөліне іздейді.

  -Сосын?

  -Сол, ақ сүйекті тапқан адам мадаққа ие болады.

  -Оның несі қызық, біздерде жеңілген топ әр ойында айыпқа бір затын беріп отырады, ойынның қайталану саны топта ойнайтын адам санымен өлшенеді. Ойын межеге жеткенде айыптылар соқыр қазының шешімімен айыбын ән айтып, би билеп, қызықты қимылдар жасап заттарын қайтып алады.

  -Мадаққа ие болғаннан осынысы дұрыс екен, қызық болады, - деп жаңағы асаба болған жігіт қуана қоштады, - келіңдер осы шартпен ойнайық.

  Сонымен ойыншылар екі топқа бөлініп, ақсүйек лақтырылды. Көрші қыз Мәделінің қолынан мықтап ұстап алды да:

  -Жүр, екеулеп іздейікші, - деп оны қолына жетектей ұсынысын білдірген. Мәделі, жүрегі лүпілдей, шамалы ұялшақтаса да, қыз тілегін қайтармай, ақсүйекті бірге іздеуге шықты. Межеден шамалы ұзап шыққасын қыз айтты:

  -Біз бәрібір бұл жерден ақ сүйекті іздеп таба алмаймыз, одан да жүр, сонау ару Келесті жағалайық, бәлкім сол маңнан тауып алармыз, - деп.

  Екеуі өзен жағасына келген. Енді бұл жерде Мәделі ынта-шынтасын сала, ақ сүйекті іздеп жүрген сыңай танытып жүр. Бірақ, қайда-аа, Келестің жағасы ну тоғай. Ақ сүйекті айлы түнде емес, күндіз тал түсте іздесең де таба алмайсың. Қалай болғанда да бұл жақта ақ сүйек қайдан болсын. Адам лақтырмақ түгілі, «қытайшамен» атсаң да ақ сүйек жаңағы межеден бұл жерге дейін жетуі екі талай. Ақ сүйек бәлкім жаңағы межеден жүз қадамдай алыста жатқан болуы керек, ал бұлардың іздеп жүрген жерлері ол межеден кем дегенде жүз елу- екі жүз қадамдай қашықтықта. Мәделі тек қыздың көңілі үшін ғана ақ сүйекті іздеп жүр. Қыз Мәделінің қолынан тас қып ұстап алған, ол қалай қарай жүрсе бұл да қалмайды. Мәделі әдейі ынта-шынтасымен іздеп жүргендей, бұта-бұтаның түп жағын етігінің басымен түртіп-түртіп қояды. «Бұл жерде жоқ екен, енді анау сабағы суға малынып тұрған, кесілген талдың түбінде жатқан шығар, жүр сонда барайық» - деп Мәделі солай қарай жүрген. Екеуін де іштей күлкілері қыштап келеді. Бірақ білдіргілері келмейтін сыңайлы. Өздерінше барын салып іздеп жүрген кейіпте. Судың жағасын «шылп-шылп» шылпылдатып, әрі бері кезіп жүрді. Сосын біраздан соң әнші қыз:

  -Мәделі, сеніңше қалай осы, ақ сүйек суға түсіп кеткен жоқ па екен, бәлкім, а? – деді.

  -Түссе түскен шығар, жүр өзеннің ішін іздейік, - деп Мәделі тоқтап шешінуге ыңғайланды.

  -Өлә-ә, жындысың ба, су салқын ғой.

  -Несі бар, салқын болса, мен суықтан қорықпаймын, сен түскің келмесе өзің біл жағада отыра бер, мен ақ сүйекті судың ішінен өзім-ақ іздеймін, - деп отыра қалып етігін шешпекші болып жатқанда қыз:

  -Мен, ақ сүйекті іздеп шаршадым, одан да жүр анау-уу, қисайып тұрған талдың қасына барып біраз отырып, дем алайық, - деді.

  -Дегенің болсын, біраз демалып, шаршағанымызды бассақ, ақ сүйекті осы маңнан оңай-ақ тауып алармыз, - деп Мәделі жымия күлді.

  Екеуі күлісіп жүріп, өзенге қарай етпеттей, ұмтыла өсіп тұрған талдың қасына барған. Тал мен өзен жағасы арасы құмдауыт екен. Кепкен шеге құм мен майда түйіршік тастар араласқан екен кей жерлері. Бұрын бір кездері бұл жер өзеннің табаны болғанға да ұқсайды. Өзенге қарай ентелей өскен талдың түбінде бір де бір шөп өспеген. Айналасы таза құм. Қыз шынымен-ақ шаршаған ба, әйтеуір тал түбіне жетісімен құм үстіне жүресінен отыра қалды. «Үх, шаршағаным-ай» деді. Мәделі шекпенін шешіп, жайып тастады да:

  -Мына құс төсектің үстіне отырсаң болар еді, жердің сызы суық шығар, - деп бәйектік ыңғай танытты. Сосын өзі де жаюлы шекпеннің шетіне жайғасты. Етігін шешіп, шетке лақтырып тастап, жалаң аяғын құмға тықты.

  -Ой рахатын-ай, жаңа әлде аяғым ысып кетіп еді, - деп тобығына дейін құммен көмді. Сөйтті де иегін екі тізесіне қойып, тілерсегін құшақтап отырды. Қыз жерге төселген шекпеннің екінші жағына келіп отырып, жігіттің арқасына өзінің арқасын сүйеді. Қыздың арқасы өте ыстық екен. Мәделі үндемей отыра берді. Қыз бөрігін шешіп, өзінің сол тізесіне  кигізіп қойды да, оң аяғын алға созды. Қолаң шашы тағы да таудан құлаған қара тасқындай, сауылдай төгілді. Толқындана келіп бір бөлігі Мәделінің омырауын жаба, тізесіне сусып, ұшы құмға жайылып, өзен жақтан лекіп тұрған саумал желге желбіреп жатты. Қыз шашының өзіне тән жұпар иісі мұрын қытықтап, кеудені кере дем алғызып, көңілді бір іңкәрлікке жетеледі. Жігіт қыз шашының қытығына қимастықпен құмартып, есінен айырыла елітіп отыра берген. Үн-түнсіз. Еш қимылсыз. Қанша уақыт болса да осылай отыра берер еді, бірақ үнсіздікті тағы да қыз бұзды.

  -Сен бала, осы ұйықтап қалған жоқсың ба?

  -Жо-жоқ!

  -Онда неге үндемейсің?

  -Не деймін?

  -Бір нәрсе десеңші.

  -Жаңағы ақ сүйек табылды ма екен?

  -Мына отырысымыз ақ сүйек іздегеннен қызықтау емес пе, асылы сендер жақтың екі топқа бөлініп ойнағанынан біздің жақтың жұптасып ойнағаны қызықты-ау ма деп қалдым?!

  -Сен қыздың айып төлеп ән айтуға онша зауқың жоқ-ау, деймін, менімше.

  -Менің шашым саған кедергі келтіріп жатқан жоқ па? – деп қыз қулана күлді.

  -Жоқ, қайта маған жақсы болып қалды, жылынып отырмын, - деп Мәделі де қуақыланды.

  -Мен бұрын шаштың жұмсағы, қаттысы, ұзыны, қысқасы, түсінің түрлі түстісі болатынын білуші едім, бірақ шаштың суығы әлде ыстығы болатынын бірінші рет естіп отырмын.

  -Онда сен жігіт атаулымен мұндай жағдайда бірінші рет кездесіп отыр екенсің дә?

  -Сен Ташкенде тұрасың ба? Ол жерде де кешқұрымда, ай жарықта өзіміздің қазақтың ойындарын ойнай ма?

  -Ташкен емес, Таскент!

  -Таскент? Таскент!, Үййі-бай, тілім сақау сияқты бұратылып тұр ғой, «ш» әрпіне тілі келмейтіндер, оны «с» деп айтады, мысалы, «күшік» деген сөзді «күсік», «мышық» сөзін «мысық» деп айтады сақаулар, сол сияқты үйренбеген адамға Таскент деген сөз де сақаудың сөйлегеніндей болып тұр ғой.

  -Жоқ, мүлде олай емес, қайта Ташкен дегенің сені сарттың қызына ұқсатып тұр, бұрындары осы өзіміздің өзбектеріміз де Таскент дейтін еді, кейін келе-келе Тошкен дейтінді шығарыпты, біз қазірден бастап абай болмасақ, тек сен сияқты Көктеректің қазағы ғана емес, бүкіл Тұран қазақтары Тәшкен деп сөйлейді. Сонда біз Ұлы Дала қазақтарының алдында үлкен ұятқа қаламыз...

  -Мені ондай саясат қызықтырмайды ғой, қайтейін, ал сен менің жаңағы сұрағыма жауап бермедің...

  -Мен ол жерде ойнап жүрмедім ғой, мен ол жерде медреседе оқыдым емес пе?! Медреседе азаннан кешке дейін оқытады, жұмыс істеуге де үйретеді. Бірақ қиын жұмысқа салмайды. Уақтылы тамақтандырып, уақтылы ұйықтатады, көшедегі ойындарға шығармайды. Тәрбие тәртібі сәл қаталдау.

  -Сонда не, әке-шешең Тәшкенде тұрмай ма?

  -Әке-шешем Қосжарсуатта. Ертең ауылыма жол жүремін. Ертең Сәдірқожа көкем Қауыншыдан жұмысын бітіріп келіп қалса, одан көлік сұрап алып, ауылға қайтамын.

  -Сен мықты жігіт екенсің.

  -Оны кәйтіп біліп қойдың?

  -Үш жыл Тәшкенде оқу оңай емес, сен әлден дайын домыллаһ емессің бе? Негізі оны айтқым келіп отырғаным жоқ еді. Сенің бағанағы күшіңе таң қалдым. Торыбай оңай жігіт емес, бағана мен осында көпшілікке шыққанымда ол орнынан тұра алмай жатқан. Енді одан сақ болғайсың. Қиқарлығы қатты, ақысын алмай қоймайды. Ол қиқар мінезімен, сенің бір ұрғаныңа құлағанына намыстанып, орнынан әдейі тұрмай жатқан да болуы керек. Оның ендігі ойының бәрі, сенен қалай да өш алу болады, ал сен ештеңе ойламай, оның қызғыштай қорып жүрген қызының арқасына арқаңды сүйеп жайбарақат жатырсың, мұны көрсе ол намыстан өті жарылып кететін шығар. Жүрегінің түгі бар дейтін жігіттер осы сендей болатын шығар.

  -Шыли мақтап жібердің ғой, осы сені соған айттырып қойған жоқ па екен, оған айттырмаған болса, онда басқа біреулерің жоқ па әйтеуір?

  -Әзірше жоқ. Айттыруға көбісі менің әнқұмарлығымнан, жұрт ортасына қымсынбай шығып, тоқтаусыз айта беретін әншілігімнен қашқақтайтын болуы керек. Ал өз еркіммен әліге дейін біреуді жақсы көрген емеспін. Сен ше? Саған айттырып қойған қыздар көп шығар?

  -Өзіме айтып, әлі ешкімді маған айттырған емес, ал менсіз әке-шешемнің не істеп жүргендерін білмеймін.

  -Өзіңнің ойыңда жүрген біреуің бар шығар ә?

  -Жоқ-ей, айтып отырмын ғой, үш жыл Таскентте жүрдім, енді ғана ғой есейген сияқты болғанымыз. Таскентке кетерден бұрын ауылда балалар-қыздар болып түйе бағатынбыз. Түйе бағамыз деймін-ау. Оны түйекешке ұқсап баққан да емеспін. Әншейін әйтеуір, ауылға қайтып келіп қала беретін кейбір аруаналар болады, соларды өрістегі келеге қосып, сондағы түйекештерге тапсырып келеміз. Әке-шешелеріміз бізді сонда әдейі жіберетін болуы керек, көңіл көтеріп, далаға қыдырып қайтсын деп. Бірақ біздерге, келеге жақын бармаңдар, оның үлегі не буыршыны тістеп алып жүрмесін деп тапсыратын.

  -Келе?

  -Ия, келе.

  -Ол не, келе деген?

  -Келе деген бе, ол мысалға жылқы тобын «үйір» дейміз, сиыр тобын «табын» дейміз, қой-ешкі тобын «отар» дейміз, сол сияқты түйе тобын «келе» дейміз.

  -Біздің ауылда түйе сирек қой, топтатып, не еді әлгі, келе етіп бақпайды. Түйенің көп жиналатын жері керуенсарайда. Мұндағылар түйелерін сол керуеншілерге жалға береді. Келе деп сенің сөзіңді бөліп жібердім-ау, әңгімеңді жалғастыра бер.

  - Жалғастыратын дәнеңесі жоқ, не айтамын?

  -Қосжарсуат хан ордасы дейді ғой, ол жерде малшылар мен қатар егіншілер де, балықшылар да көп екен деп естідім, сенің әкең солардың қайсысы?

  -Ешқайсысы да емес.

  -Енді кім, әкім бе?

  -Хан ғой.

  -Қойшы-ей, Жүсіп хан ба, сенің әкең?

  -Немене ұқсамаймын ба?

  -Е-е-е, бәсс-е-е, ұқсайсың, ұқсайсың. Ханзадамын де?

  -Сендерде ханның баласының әйелін не дейді, ханша дей ме, әлде ханым дей ме?

  -Ханша деп қызын айтады, ханым – әйелі. Ал баласының әйелін ханның келіні дейді, неменеге сұрадың?

  -Жай әшейін, - деп қыз жай ғана күрсініп қойды.

  -Хан келіні болмақ ойың бар-ау, шамасы?

  -Несі бар, олардың да келіндері біздердей ет пен сүйектен жаратылғандар шығар, дәм-тұз бұйырса бола салармыз. Бірақ сіздер Бұхараға қарайсыңдар ғой. Қоқан иелігінен қыз алмайтын шығарсыңдар?

  -Қыз дегенің салық пен зекет емес қой, ала береміз.

  -Біздерде қыздарды да салық орнына ала береді, сіздерде қалай, Қоқаннан өзгешелігі бар ма?

  -Негізі сендер Қоқанға салық төлемеулерің керек еді, себебі осы Келес өңіріндегі Көктерек, Қауыншы маңайы Көктіңұлы хандығының жері. Елдің тыныштығын ойлаған Бұхара әмірі Насыролланың келісімімен бұл жердің тұрғындары, Қоқанға салық төлейді. Ал Жылға, Дарбазадан әрі қарай Сыр бойына дейінгі малшы егіншілердің бәрі салықтан бос. Сырдың арғы бетінен сонау Тамды, Үшқұдық, Нұрата, Баймұрат сияқты Көктіңұлы хандығына қарайтын жерлердің адамдары Бұхараға зекет төлейді, бірақ олардың алатын салығы сендерден Қоқан алатын салықтардан үш еседей аз. Бұхараның Қоқанға қарағанда мұсылманшылығы зор. Мұсылманшылық, имандылық жүрген жерде адамгершілік азбайды, халық тозбайды. Адамның адамға деген мейірімі, сүйіспеншілігі, сыйластығы мол болады.

  -Осының бәрін медреседе оқыта ма?

  -Әрине, бірақ енді бұдан былай ол жерде де білім беру, оқыту қатты өзгерістерге ұшырап жатыр. Мемлекетті басқару тәсілдері, халықпен жұмыс істеу, хандықты тұрақтандырып, оны күшейту әрі одан сайын ұлғайту жолдары қатты өзгерістерге ұшырап, жаңа тәсілдерге көшіп жатыр. Егер жаңа құсбегі – Ескендір бұл райынан қайтып, өзгеріс ендіруін баяулатпаса, сөз жоқ биыл не келесі жылы Бұхарамен аралықта қым қиғаш дау-дамайға килігіп соңы қатты соғыспен аяқталып, Қоқан ханы Мұхаммед Али де, бектердің бегі Искандер бек те тақтарынан таяды. Сол жаңа саясаттың арқасында мен де Таскентте оқымайтын болдым, енді Құдай жол түсірсе, Бұхараға барамын.

  -Сенің әңгіме айтысың үлкен адамдардың сөздеріне ұқсайды екен, әлде оқыған адамдар солай сөз саптай ма қайдам. Сен, айтпақшы, менің есімімді сұрамадың-ау? 

  -Бағана өзің ғой, кейін айтамын деген, сол уәдеңді күтудемін

  -Мен сені осында, Көктеректе біраз болатын шығар деп едім, өзіңе тиісіп, біраз миыңды ашытып, басыңды айналдырып, тәлпіштеніп жүре берейін дегенмін. Оным әшейін балалық қиял екен. Сен ертең еліңе жүресің. Күтетін уақытың жоқ, мен енді саған есімімді айтайын, Таһмина деген құрбың мен боламын, туыстарымның бәрі мені Балдай дейді.

  -Неге?

  -Балдай тәтті, әнші дегендері шығар, - деп қыз сыңғырлай күлді.

  -Сен бағана Қосжарсуатта әкемнің бәйбішесі тұрады дедің-ау, жолың түссе келсейші біздің ауылға да. Айтпақшы бізде келер оншақты күнде той болады, соған шықырып отыр деп ойлай бер. Кәдірқожа, Керімсұлулар барады, солармен бірге барарсың, қайткенде де кел. Жарай ма?

  -Тойдан қалмауға тырысамын ғой.

  -Бәйбішенің біз қатарлы балалары бар ма, мен танитын шығармын?

  -Бар, Күләш деген қызы бар.

  -Ее, Сабира апа екен ғой. Иә, енді есіме түсті, бағанағы Қалысбай деген кісі, сен соның қызы ма едің, көңіліңе келсе де айтайын, ол кісі қайдам қандай екенін, бірақ жас кезінде сотқар болған адам дейді. Біздің Жая атамыздың хандықтан кетуі сол кісінің бір қисықтық тірлігінен болған дейді.

  -Білмеймін, әйтеуір әйелқұмарлау жан болыпты ғой жас кезінде, мен білмейтін әлі қаншама тоқалдары бар екенін қайдам. Бірақ өз ісіне пысық жан ғой. Кім әкесін жек көреді. Сен не айтсаң да көңіліме алмаймын ғой. Мен біртүрлі тоңа бастадым, қайтпаймыз ба?

  Мәделі үнсіз отыра берген. Қыздың шашының жұпар иісіне елітіп, орнынан қозғалғысы келмей отырған. Әйтпесе мұның да аяғы тоңа бастағанды.

  -Ұйықтап қалдың ба ей, жігіт? Жүр, қайтайықшы, - деп қыз Мәделіге бетін бұрды. Сөйтті де, жігіттің бетінен «шөп» еткізе сүйіп алып, орнынан атып тұрған. Тез-тез қолаң шашын бір бұрымдап, орап жіберіп, бөрік ішіне жасырып, бас киімін киіп алды. Сосын үйіне қарай аяқ басып, кете барған.

  Мәделі енді орнынан қозғала, аяғына шұлғауын орап, етігін киіп, орнынан түрегелген кезде, қыз ауыл шетіне ілігіпті. Жігіт асықпай аяңдап алаңқайға келді. Мұнда ақ сүйек іздеп жүрген ешкім жоқ, бәрі әлдеқашан үйлеріне кетіп қалыпты. Аспанда жұлдыздар қаша бастапты. Ауыл ішінен әтештердің шақырған дауыстары естіліп жатты.

 

ІІ- ТАРАУ

 

ПАРМАНАШЫ ЯДГАР БЕК

 

1.Ишанбазарда

  Ишанбазардың құрметті әкімі доп-домалақ, сеп-семіз, денесімен басы біртұтас, бөренедей дәуқара екен. Көзі де күлтілдеп ісіп кетіпті. Шамасы кеше түнімен көкнәрді кесеге езе ішіп, карта ойнаған-ау.  Карта деген құмардың да бұл маңайға келгеніне алпыс жылдай болып қалған екен. Әсіресе осы маңның әкімдерінің таптырмас ермегіне айналған.

  Соңғы алпыс жылда бұл маңға келген жаңалықтардың тағы бірі арақ. Бірақ бұл шіркінді әзірше қолынан келіп, қонышынан басатындар ішеді. Бұл қызметтегі үлкен кісілер ишан мен молдалардан жасырынып, оларға білдірмей оңашада кәйіп етеді екен. Арақты бұл Ишанбазар түгілі Таскенттің базарынан да табу қиын. Оның табылатын жері тек ғана керуенсарайлар. Ишанбазар керуенсарайы Таскент керуенсарайынан кішілеу болғанымен Көктеректегіден анағұрлым үлкен.

  Әсіресе Қызылжар мен Троицк шаһарларынан келетін керуендер дәл осы Ишанбазарға бір соқпай өтпейді.  Оның себебі осында Орынбордың сауда уәкілдігі орналасқанды.

  Осы келімсектердің аталары бұл жерге бұдан алпыс шақты жыл бұрын осы арақтың ізін салып, жолын ашқанды. Жаппай жалпылама ашпаса да, там-тұмдап үкімет қызметкерлерін ауыздандырып, бойларын үйретіп, солардан біраз абырой мен құрмет алған да сияқты. Бірақ бұл ащы судың қарапайым халыққа пайдасыз екендігі түгілі тіпті зиянды екенін ишандар мен молдалар мына ел басқарушы жайсаңдар мен қасқаларға қанша ауыз шаршатып айтқандарымен бұл ащы судан ат құйрығын кесер бұлардың түрі көрінбеген. Ит пен бала қорыған жерге өш боладысы дұрыс шығар, сонымен бірге бұл жердің әкім, сүдір, найыптары да қорыған нәрсеге өш екенін білдіргендей.

  Осы Ишанбазардың әкімі де сондай екен, бұл туралы жасырын жансыздар Таскенттің жаңа  бектер бегі – Искандер бекке жеткізіпті. Бұл хабарды естіген Искандер бек, уақыт өткізбей тез арада парманшы Ядгар бекті осы Ишанбазарда тәртіп орнатуға және карта ойыны мен ішкілікті түбірімен құртуға һәм арақ пен карта сатушыларды тұтқындау үшін Ишанбазарға аттандырды.

  Ядгар бекке бұдан да басқа шұғыл мемлекеттік тапсырмалар бар болатын. Бұл тапсырмалар Қоқан хандығындағы қазақ уәләятының астанасы Таскентке бағынысты және жартылай бағынысты ел-жұрт пен елді мекендердің дамуының жаңа жобалары хақында тұғын.

  Бұлардың ішіндегі ең түбегейлі мәселелердің үлкені салық туралы жаңа пәрменнің жаңа жобасы-тын. Осы жобаның алғашқы сынақ қадамын осы Ишанбазардан бастап көрмек. Ишанбазар шекаралық жер.

          Елдің жағдайы мақтарлық емес көрінді. Жүдә кедей. Мақта егіп, егін салғандары өте аз. Әр үйде бес-алты қой мен бір-екі сиырдан артық мал жоқ. Бұлардың келе жатқанын алдын ала біліп қойып, малдарын тығып тастаған-ау дейін десе, онысы ақиқатқа келіңкіремейді, қора қопсылары тар. Көбісі шіріп-іріп құлағалы тұр. Зекетшілерді көргеннен-ақ адамдары оларға айқайлап, қарғап-сілеп, балағаттап зар илей бастайды. Иттері де арық, құр сүлдерін алып, үруге әрең дауыстары жетіп, кейбірі қыңсылап, бұта түбіне, әлде қисайып тұрған қора айналасына қашады. Мұрты майланып, қарны салбырап, қызара бөртіп жүрген ауыл алпауыттары дегендері жоқтың қасы. Бұлар кештете демалуға түскен үйлерінен семіз қой жей алмады.

  Енді екі күн аралап, үшінші күн дегенде Ядгар бек бұл жердегі ауылдардан тіпті түңілді. Әбден қалжырап шаршаған. Әлде де жергілікті зекетшілер мықты екен, зекет төлеушілердің шыңғырған-бақырғандарына, айқай-қарғысына елеңдемей, өз істерін тындырып жүр. Өздерінде аяушылық жоқ па, әлде еттері өліп әбдеп бойлары үйреніп кеткен бе безіреюден танбайды. Енді біраздан соң Ядгар бектің құлағы шыңылдап, басы ауыра бастаған. Жүрегі айнып, лоблыды. «Тозақты көрмеген, жұмаққа мұрнын шүйіредінің» кебі болды-ау бұл, Таскенттің өмірі тозақ па деп жүрсе, жоқ ол жер дәп мына мекендерге қарағанда ұжмақ іспеттес екен. Ол енді қасындағыларын жинап алды да:

  -Енді жігіттер, қайтайық, қалғанын кейін жалғастырармыз. Мынау жиналған малдарды кешегідей Ишанбазарға өткізіп санағын алыңдар. Ал сен екеуің сонда барыңдар, - деп бір нөкерімен бір зекетшіні Ишанбазарға қайтарды. Оларға: «Ишанбазардағы әкімге айтыңдар, ондағы тірліктерді өзі жалғастыра берсін, мен осы жерден тіке Ташкентке қайтамын» деп тапсырма берген. Сөйтіп қасындағы бір нөкері мен қосшысын алып өзі Құркелесті бойлап жүріп отырды.

  Сосын ат үстінде келе жатып ойға шомды. «Искандер бектің мұнысы жөн болмады, оған ақыл айтқан менікі де дұрыс болмады, халықтың қарғысына ұшырамасақ игі боларды. Шынында да қатты зорлық жасап жатқан жоқ па екенбіз? Мынау ел біздің ойлағанымыздай бай ел емес екен. Қазақтар шіріген бай болады дейтіндері қайда бұл? Жұрттың айтқанына сене бергеніміз қалай бұл? Өзіміз қазақтардың арасында болып көрмегесін басқа біреулердің айтқандарына сене бергеніміз бе? Мұндағы елдің барлығының жағдайы осылай болса, бұларды жылма-жыл кедейлендіріп, тақырға отырғызғанда біздің мемлекетімізге не пайда, сонда болашақ не болмақ? Жұрттан барын екі жылда сыпырып алсақ одан соң не күн көреміз? Жо-жоқ болмайды. Бұнымызды доғаруымыз керек, ең болмаса бес алты жыл қоя тұруымыз керек. Иә, бес алты жылға қоя тұрып шыдауымыз ләзім. Халыққа әзірше дәл қазір жеңілдік жасап, әлдендіріп алсақ, енді бір бес-алты жылда күйленеді. Халық бір әлденіп алса, бастары аман болып тұрса, салықты бес емес он еселеп те төлейді. Осыдан барғасын осы ойымды Искандерге айтып түсіндірейін» - деп бел байлады.

  Құркелестің тармақтары да, салалары да баршылық екен. Дәл осы бір тұстарда саласы да болып, тармағы да болып бөліне иір-қиыр ағып жатқан арықтар мол көрінді. Енді бірде үлкен өзен солтүстікке қарай қашты. Бұлар да өзенмен бірге теріскейге бет алғанды. Арықтар мен атыздар бөліп жатқан мақта егістіктері кейде тығыз, кейде таздың басындай. Мақталықта да, егістікте де түк шықпай арам шөп қаулай өскен тұстар жүдә көзге көп ұрынады. Сонау шетте бір шайла көрінген. Ядгар бек соны көре сала атын тоқтатып:      

  -Мына мақташылардан харадж алып па едіңдер? – деп көңілсіз сұрады.

  -Ия, Сіздер келмей тұрғандарыңызда-ақ алып қойғанбыз, өйй, бұл жердегі мақташылардан мақта терімі басталып,  науқан орталанбай жатып қолдағыларының бәрін сыпырып алып қойғанбыз! – деп зекетші Тұрхан насаттана жауап берген.

  -Онда биылғы жаңа пәрмендегі зекет түрін бұлардан биылша жимағанымыз жөн болар.

  -Е, неге?

  -Негесі сол!

  -Ал биылдыққа төлемегендерден ше, олардан да бес есе алмаймыз ба сонда, түк түсінсем бұйырмасын, - деп Тұрхан иығын қиқаң еткізді.

  -Олардан жаңаша алу керек, алты есе емес, он есе, жиырма есе! – деп Ядгар бек ақырып жіберген. Ішінен «Мынауың нағыз шаш ал десе бас алатынның біреуі ғой, қап өзіміз де нағыз ит екенбіз, осыншама сергелдеңге неге түсіп жүрміз» деп ойлай бере алдындағы тұрған зекетшіні басына қамшымен салып қалғысы келіп бір тұрды да райынан тез қайтқан. «Бірақ бұл байғұста тұрған не бар? Өзім емес пе едім, пәрменді адал орындаңдар деп үйреткенім, осы мен қандай өзгерістерге ұшырап барамын? Жындандым ба? Қой, сап көңілім, Ұлығ Қоқан ханы мәртебелі Мұхамед Әли үшін және Искандер бек үшін жаным пида деп ант бермеген бе едім? Олай болса бұл қай сасқаным?  Бірақ мынау қиналған халықтың ашыққан  көздері оқтай атып, қарғыстары жан жүйкемді  тоздырып бара жатқан жоқ па?»

  -Тақсыр, сізге не болды?! – деп Тұрхан мұның ойын бұзбағанда, бұл талып құлар ма еді қайтер еді. Баяғы Қожакенттегі соғыстың зардабы да бар-тын. Тәжіктер ол шаһарды Хужант дейді. Сол шаһарды Қоқанға қосуға қатты қимыл жасаған осы Ядгар бек сонда қатты жараланғанды, енді анда санда осылай сыр білдіріп қояды.

  -Ештеңе болған жоқ, анда санда осылай бірдеңе болады, соңымнан қалмаңдар! – деп Ядгар бек енді атына қамшы басып айдалаға шаба жөнелген. Астындағы күрең айғыр шабысқа жақсы екен, шүу деген бұйрықты алмай жатып-ақ тақымы қысылғаннан оқтай зулай жөнелді. Құлақ түбінен ызғырық желді ызыңдата, құйғыта шапқан. Тұрхан мен нөкер де соңынан ілесе шауып қалыспауға тырысып, аттарын лекіткен. Ядгар бек қиян далада ұзақ шапты. Әлде де шаба берер ме еді, алдынан ескі құлаған мазар көрінбегенде. Талай ескі замандарды басынан кешіре, әбден шөгіп, төрт құлақтары үгітіліп, құландыға айналған мазарды дәл қасына келгенде әрең байқаған. Әрең байқаған да атының ноқтасын шірене тартқан. Бар күшімен шауып келе жатқан ат бірден тоқтай алмай, айналшықтап барып кідірді. Ядгар бек атынан ауып барып, құлай жаздап қайта түзелген. Мұнысы несі сонша шауып, өлетін бала молаға қарай жүгіредінің кері ме мұнысы, мына қазақтың даласы моласымен айқындалғаны ма? Өзіме де обал жоқ, дала кең деп шаба бергенім не менің, бұл дала кең болғанымен оны кең деп ойлау әсте қате пікір болар, бұл даланың әрбір жусаны, әрбір төбешігі, әрбір сайы, бұл жердің перзенттері үшін саусақпен санаулы болар. Қаласын берсе де даласын бермейтін қазақтың бізден бір артықшылығы осында ма екен?

  Кер даланың самалы Ядгар бектің құрысқан денесін ширатқандай болды. Енді ол кең далаға сүйсінгендей қараған. Есіне әжесінің қазақ екендігі түсті, бірақ ол кісінің қай аймақтан екенін білмейді, әйтеуір дала қазағының қызы екен. Бұл сол кісінің ұрпағы болғанынан да шығар, дала саумал самалымен немересінің бетінен аймалай өпкендей әсер етті. Ядгар бектің көңілі шалқып, денсаулығының тез қалпына келгенін сезді. Соңдарынан енді қуып жеткен серіктеріне жылыұшырай:

  -Сусындарың бар ма? – деп күлімсірей қараған.

  -Сусын болғанда, жүдә қатты шауып шығандап кеттік білем, оқасы жоқ, қымыз ішесіз бе, әне, анау шайлада қымыз болады, Көктіңұлының еріккен аңшылары, шайла тігіп, аң аулап жатқандары, - деп Тұрхан әудемжердегі тігілген қосты көрсетті.

  -Олар бұл жерде неғып жүр, өздері жер салығын төлей ме?

  -Қайдағы жер салық, Харадж да, зекет те төлемейді.

  -Төлемесе біздің жерде неғып жүр, қуу керек.

  -Сызып қойылған шекара болмағасын, біз оларға ештеңе істей алмай қойдық, біздердің малымыз олардың жерінде жайылатын болғасын, біз де оларға әзірше күш көрсете алмай жүрміз.

  -Ә, солай де, онда барып көрейік, не әңгіме айтар екен.

  -Барғанымыз жөн, әкелерін танытып, тезге салып берсеңіз, жүдә сауап болар еді, «біз Бұхара әмірлігінің Көктіңұлы еліміз, сендей сасық қоқандықтарды танымаймыз», деп бізге менсінбей қарайды, – деп Тұрхан өкпесін де, кегін де жайып салды. Ядгар бек мына сөзді естіп қазақтың бұлай бөліне бірі-бірімен ит-ыржың болуларына қоқаңдықтарша қуанудың орнына қайта ренжігендей болған. Бүкіл мұсылмандарды, ұлттарды ғана емес қандас туыстарды бөліп қойған мына хандық саясатқа нәлет жаудырғанын өзі де байқамаған.

 

 

2.Ешкім күтпеген уақиға

  Сырттағы төрт иттің төртеуі де абалап үріп, алысқа ұзап бара жатқанын шайла ішінде енді шай қамына кірісіп, судың ыдысын іздеп жүрген Қосбалта естіп, тез сыртқа шықты. Жаңбыр, қар суларын сел, тасқын кезінде ойпаңға апарып құятын қара арықты бойлай үш салт атты осылай қарай жорға жүріспен келе жатыр.

            «Бұлар кімдер болды екен» деп екі қолын күннен көлегейлеп біраз қарап тұрды. Мұздай қару-жарақ асынып, әскери киініп алған оларды көргенде Қосбалтаның алғашқыда жүрегі мұздап қоя берді де, бірақ, демде өзіне-өзі келген. Шайлада қалған қылышына барғысы келіп бір тұрды да, ол өз ойынан тез қайтып, шайла ішінде дем алып жатқан Фаридты дауыстап шақырды. Бұрын қайбір қаймана келе жатқанда мұнша әбігерге түспейтін мінезі сәл-пәл өзгеріске ұшырап тұрғанына өзі түсінбеген. Сөйтіп дегбірсізденіп тұрғанда, үш салт атты да бұның алдына келіп қалды. Амандық, саулықтан соң «шайлаға кіріңдер» деп бұл емеурін білдіріп еді, «сусын берсеңдер, мынау шайлаңа аз-кем жайғассақ па деп едік, егер рұқсат берсеңдер ғана» - деп Ядгар бек кішіпейілдік танытқан.

          -Рұқсат әуелі Алладан, содан соң бізден, мырзалар, көңіліңіз тыныш болса сусын табылар, аттан түсіп аз-кем дем алыңыздар. Қатын бала-шаға ауылда еді, бірақ өзіміз де бір мейманның көңіліне жағатындай қызмет жасай алармыз, – деп Қосбалта келімсектерді мейман ретінде күтуге бел байлаған сыңай көрсеткен. Ядгар бек риза көңіл білдіріп атынан түсті. Қоңсы шайладан сәлем бере шыққан Фарид көліктерді, орылып әкелінген балықкөз бен палоты пәлектеріне оттатуға ыңғай білдіріп, арық жағасына қарай алып кеткен. Қосбалта шайлаға жайғасқан меймандарға шұбат әкелді. Сосын:

          -Қайын енелерің бар ма, жоқ па ол жағын білмеймін, бірақ әйтеуір онша жек көрмейді екен, тайлақ етінен қуырдақ болып жатыр еді, сол сіздерге де бұйырмақшы екен, сәл сабыр қыла тұрыңдар, енді бір түйе сауым кезде ол да пісіп қалар,- деп қонақтарының қастарына жайғасқан. Ядгар бек мына ақкөңіл жігітке қызыға қарап отырды да:

          -Жігітім көңіліңе ризамыз, Алла бұйыртса берер дәміңнен қашпаймыз, қалай қарайсың, Тұрхан бек? – деп қасында Бұхараны жаулап алып келгендей шіреніп жатқан зекетшіге қараған. «Ойсызды би сайласаң, тәкаппар етерсің» дегендей, Тұрхан мына Таскент парманашысының «өзінен ақыл сұрағанына» жүрегі жарылардай желпініп, көңілі ісіңкіреп кетіп, парманашының мына сөзін түгел естігендерге мұрнының астымен қарап отырды да:

  -Пүфф, - деді дәл бір біреу қасынан сасық жел шығарып қойғандай тыжырына әрі маңғаздана. Сосын: - Бұл қуырдақ «піссе, бұйырса, бұйырмаса» деп қарап отыратын жағдай жоқ, мен әйтеуір қалай болғанда да жеймін, қарнымыз ашыңқырап кетті, - деп сол күйі, оң жамбастап жатқан жерінен қолын бүйіріне таяна өтіріктен кеңкілдей күлді.

  Ядгар бек мына сөзден соң қайта ашуланып сазара қалған. Бірақ жекіріп сөз қатпады. Тұрхан парманашының бет-құбылысының тек өзгергенін, оны тағы да ауырып отырдыға санап Қосбалтаға:

  -Біздің парманашы бек аздап науқастанып отыр еді, көп сөйлеп көңіліне жақпайтын сөз айтпаңдар, енді ыстық шай әкелсеңдер дұрыс болар, ептеп анау дене қыздыратындарың болса кәнекей, - деді. Соны айтып ол Ядгар бекке қарап еді одан ешқандай мақұл не қарсы жауап болмағасын, оң алақанын қайта-қайта жер сиырғандай жалаңдатып, Қосбалтаға ымдай берген. Қосбалта ымға түсінбейтін бала емес, түсіндім дегендей басын изеп шайладан шығып кетті. Фарид екеуі қоңсы шайладан Ишанбазарда дайындалып жасалатын, балдай шырын шараптың бір месін былқылдатып көтеріп әкелді. Мұны көрген Ядгар бек сәл-пәл тыжырынса да қарсы сөз айтпады. Мына жігіттер бір көңілдерін көтергісі келген екен де, үйде ішкізбейміз, жұмыста ішкізбейміз, мынау түзде де тиым салсам ыңғайсыз болар, бүлінетін ештеңесі жоқ қой, оның үстіне мына Тұрхан да ішкілікке ыңғайы асып тұрса да мені сыйлап, менімен жүргелі ауызына шарап алған емес, бүгіндікке бір рұқсат бере салайын, бұл жерде әдеп бұзыла қоймас деп ойлаған. Шарап әкелінсе де, Қосбалтаның көңілі пәс түскендей еді. Бірақ оның орнына Фарид қуанулы. Бұның бұндай бал ішімдікке көңілі әуес, бұл жерде айдалада, әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ жерде шарап сілтегенді өте жақсы көретін. Тек ғана Қосбалтаның тәк-тәгімен бұл зиянкестің ізіне басыбайлы түсе алмай-ақ жүрген. Мына былқылдақ мес сол күйі былқылдай бұлардың қолдарына қонып, мына дастарханға келгенде  бұның да шырағы жанып көзінің алды жайнап шыға келгенді. Ядгар бек шарапқа сол қырын қараған күйінше отырысынан жаңылған жоқ. Ішпеді. Қасындағыларға ішіңдер деп те айтпады. Ішпеңдер деп те тиым салмады. Қосбалта бір пиялайын тауысты да «мен болдым, көп іше алмаймын, әлгі қуырдақты көріп келейін» деп шайладан шығып кеткен. Қосбалта кеткесін Фаридке еркіндік тиіп, үлкен кесемен бірінен соң бірін, үш-төртеуін өңештен өткізіп жібергенді. Тұрхан одан қала ма? Бірге бір, екіге екі, үшке үш деп Фаридтен қалысар емес. Тіпті бір кесе көптеу ішіп озды. Аш қарынға түскен шарап оңдырсын ба, Қосбалта қуырдақтың астындағы отты қозғап келемін дегенше, мына екеуінің сөздері де өзгере бастапты. Ядгар бек шала ұйқы болып қалғыңқырап отыр екен.

  -Әй, қуырдақ келгенше шыли сапырмай тұра тұрмадыңдар ма, аш өзектеріңе түседі ғой, байғұстар-ау, - деді Қосбалта зілсіз дауыспен.

  -Байғұс дейтіндей сен бізді, кімсің өзі?! – деп Тұрхан зірк ете қалған. Бұл сөзге Қосбалта іштей шамданып қалса да ештеңе демеді. Бірақ Фарид Тұрханға ала көзімен ата қараған. Тек Қосбалтаның ернін тістеп ымдауымен өзінің ішкі ашуын әрең тежеген. Қосбалта:

  -Қуырдақ та бір шамалы уақыттан соң пісейін деп қалыпты, оған дейін аз-кем әңгіме айта отырайық, - деді. Сосын:

  -Е, жүргінші екенсіздер, қарап отырғанша бұйымтайларыңызды айта отырыңыздар, бәрібір айтылатын нәрсе ғой, кетер алдында айтты не, қазір айтылды не, - деді. Осы кезде шарапқа мас болып отырған Тұрхан, әңгімені бастауын Ядгар бектен күтпей-ақ сөзді төтесінен қойды:

  -Сен не деп отырсың, мені танымадың ба? Қайдағы жүргіншілер? Мен сені бір өткендегі, бетімді қайтарып жібергендеріңе кешірім өтініп, дәм сыйлап, шарап сыйлап отыр ма екен деп үндемесем, сенің бізді менсінбей жүргіншілер деуің қалай, ой шіріктер! – деп әкіреңдеген.

  -Әә, қай жерде көрдім деп, бағанадан  бері есіме түсіре алмай отырсам, Қоқанның құйыршығы ма едің? – деп Қосбалта тісін ақсыйытты . – Мына нөкерлерің де Қоқаннан келді ме?

  -Ей, сен байқап, көзіңді ашып қара, мынау қарасақал Қоқанның осы өңірінің парманшысы, Тәшкеннің он биінің біреуі, құсбегі Искандердің шөбере ағасы және оң қолы Ядгар бек, - деп Тұрхан басын иіп, бекке қарап тәжім жасады. Ядгар бек жөткірініп қойды. Біраз паңданғандай үнсіз отырды да, солай, түсіндің бе дегендей Қосбалтаға ежірейе үңілді. Сосын:

  -Қоқан жерінде тұрғаннан соң ханына қызмет жасап, салығын уақтылы төлеп отырған абзал болады. Оның үстіне қазір енді бұдан бұлай қарай салық алты есеге дейін көбейген, оны да ойлау керек. Салықты уақытында хәм төлеп тұрсаңдар, Ұлығ хан Мұхамед Алидің сендерге рахымы түседі дүр, - деп шайланың іргесіне аузындағы насыбайын шырт түкіріп тастады.

  -Кімнің жерінде тұрғаннан соң дейді? – деп Фарид басын кекшең еткізіп көтеріп алды. Ол сөздің басын шала естіп қалған сыңайлы.

  -Қоқанның жерінде! – деді Тұрхан қатты дауыстап.

  -Қоқан дейді? Қоқан керек болса салықты бізге төлесін,  Келестің суын ішіп отырып, мынау Ұлы Даланың асын ішіп отырып, даңғыраңа тышайын дегендерің бе, бұл? – деп Фарид қисайып жатқан жерінен көтеріле отырды.

  -Ей, сен мас болып қалдың ба, мас болмақ түгілі есіңнен ауысып қалсаң да мұндай сөздерді ендігәрі айтушы болма, тіліңді кесіп аламын, гөдәк! Ондай сөзді естімейтін болайын! – деді әп-сәтте көзі шатынап ұясынан шыға жаздаған Ядгар бек. Парманшының мына пәрменіне ыға қоймаған Фарид:

  -Қандай сөзді? – деді оған сыздана қарап.

  -Кімнің жерінде дегеніңді, бұл Қоқанның жері!

  -Атаңның басы! Бұл Ұлы Даланың оңтүстік пұшпағы – Тұран қазағының жері! – деп Фарид орнынан атып тұрды. Сосын:

  -Қоқанға салық төлеудің қандай болатынын мен сендерге көрсетейін! – деп анадай жерде шаншылып тұрған күрекке қарай жүгірген. Істің насырға шауып бара жатқанын кеш түсінген Тұрхан:

  -Әрине, әрине қазақтың жері, бірақ жұрт қатарлы зекетіңді төлей бермейсің бе, бір кесе шарапқа мас болып қалдың ба түге?! – деп оның соңынан жүгіре беріп еді, оған Фарид қарамады. Қолына іліккен күрекпен Тұрханды әлгі «Қоқанның жері» деген сөз шыққан ауызынан салып жіберіп шалқасынан түсірді. Мына басталған кесапаттың енді оңайлықпен бітімге келместігін тез түсінген Қосбалта, орнынан қарғып тұрды. Әлгі Тұрханды күрекпен бетінен ұрып мұрттай ұшырып, енді жүгіріп келе жатқан Фаридті шаппақ оймен қынабынан қылышын суырмақшы болып жанталасып жатқан Ядгардың бетінен бір теуіп шалқасынан жатқызған. Шайла құлап, оның бір тіреуішін Қосбалта суырып алды. Шайланың қамыс пен топырақ жаппасына, торға түскен жайындай бұлғақтап әрең шыққан Ядгар бекті Қосбалта шайланың тіреуіш бақанымен басынан тағы ұрды. Ол қылышын сермеп үлгермей етпетінен түскен. Енді Қосбалта Фаридке көмекке ұмтылды. Бұл кезде Фаридпен Ядгар бектің нөкері қылыш сермесіп жатқан. Нөкер ірі нардай. Буырқанған бурадай өкіріп, бақырып, Фаридті таптап кетердей секіріп-секіріп ұрыс салып жүр. Ол қолындағы қылышымен Фаридтің қару етіп ұстап жүрген күрегінің сабын екіге бөліп тастаған екен. Фарид қашқалақтап, секіріп, домалап жүріп анау құлап жатқан Тұрханның беліндегі қылышын қолына іліндірді. Бірақ оны қынынан суырып үлгермеді. Нөкердің барылдай айқайлап сілтеген қылышы оның иығын орып түсірген.

  -Қап әтеңе нәлет-ай! – деп осы кезде жәрдемге үлгермеген Қосбалта қолындағы тіреуіш бақанмен нөкердің беліне ұрған. Қолынан қылышы ұшып түсіп, қисая аударылған нөкерді жерде жатқан оның өз қылышын алып, мойнынан шапты. Ақырған дыбыс естіліп, бұл кейін бұрылып қараса, түтігіп Ядгар бек келіп қалыпты.

  Екеуі сүт пісірімдей қылыш ұрысты. Қосбалта қазақтың аты әйгілі батыры Лұқпанның ұлы еді. Ол әкесімен бірге Жүсіпқожа қолымен Сырдың арғы бетіндегі қарақшыларға қарсы жорықтарға талай қатысқан жырындының өзі болатын. Жүсіпқожа хан бұл Қосбалтаны жастығына қарамай жиырмаға толар толмаста-ақ қырық басы етіп қойғанды. Денесі шағын болса да орғыған қояндай шапшаң әрі жылдам-ды.

  Ядгар бек те бостан босқа парманшы болып жүрген жоқ шығар. Оның Қоқан ханы Мадалиге тек ғана басы істейтіндігінен де емес, сонымен қатар орасан күш иесі және де айлакер қылышкер, майдандасу өнерін жетік меңгерген сайыскерлігімен де ұнаған әккіс еді. Тек ғана Ядгар бектің Мадали ханға шамалы қайшылау саясаты ұнамай оны хан ордасынан шеттетіп, Таскент құсбегінің қол астына жібергенді. Асылы Қоқан хандығына бағынысты басқа уәләяттарға қарағанда мына Таскент уәләяты тіпті күрделі еді. Оны басқару және бір қалыпта ұстап тұру қиямет қайым қиынды. Бәлкім оның тұрғындарының ұлты бөлектігінен бе, әлде басқа уәләяттардың бәрін қосқанда да оны он орап алатын жер ауқымының кеңдігінен бе, әлде сонда тұратын халықтардың сирек орналасуынан ба және де ру-руға бөлініп шілдің боғындай шашырап кеткендігінен бе, әйтеуір түсініксіз еді.

  Ядгар бек Таскентке парманашы болу лауазымын алғанына қуанбаса ренжімеген. Өзінің іштей суқаны сүймейтін сол бір жұлдызы қарсы Мұхамед Али ханнан шамалы болса да алыстау жүретінін ойлап, қайта көңілі біршама көтерілгендей де болған. Хан бұны осы Таскентке жіберер пәрменімен таныстырып жатқанында бұған мұқатқандай жүз құбылысымен айызы қана қараған. Бұл оның бұлай қарағанына іштей таңданған да. Іштей түсінбей «мені бір Тұрфанға немесе Кәпірстанға /Нұрстанға/ жібергендей тіпті айызы неге ғана қана қалды екен бұл ханның? Мынау тұрған өзіміздің Ташкентке жібергеніне неге ғана менен бір ақысын алғандай қуанулы екен бұл сайтан?» деген. Енді түсінейін деді. Дәл қазір түсінейін деді. Бұл Таскент Әндіжан мен Намангандай мамыражай, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған тыныш, маужыраған жер емес екен. Мұнда шілдің боғындай бытыраған, бір бірін қосылмастай қас көретін, сонымен бірге, бірінен бірі ажырамастай дос көретін адамдар тұрады екен. Бұнда кейбірі су мен майдай біріне бірі тіпті де жұғыспайды екен. Сонымен қатар кейбірі жігі жоқ сүйектей ажырамайды екен. Енді байқайын деді, мұнда бұлаң құйрық түлкілерінен ақырған арыстандары көп екен. Міне, мына ақымақтардың арыстаннан нелері кем? Ашулары шартта-шұрт, найзағай ойнағандай. Не болды? Үшеуі мерт болды. Енді мына екеуміздің қайсысымыз мерт болар екенбіз? Ядгар бек осылай ойлай жүріп Қосбалтамен сайысып-ақ бақты. Бірін бірі алар емес. Енді сайысып жүріп Ядгар бек қарсыласына сұрақ салған: 

  -Сенің далаңда бәрі осындай, меймандарын сыйламайтындар ма? – деп айызы қана қылыш сілтеген.

  -Жоқ, біздің дала қонақжайлы, бірақ тонаушыларды сыйламайды, оларды былай істейді, - деп Ядгар бектің сілтеген қылышын бойына дарытпай қағып жіберді де өзі шабуылға шықты.

  -Біз тонаушы емес, билеушіміз!

  -Жоқ қателесесіз, біздің өз билеушіміз бар.

  -Ол кім еді мен естімеген?

  -Ол Жүсіп хан!

  -Оны Бұхара ғана хан таниды, ал біз танымаймыз.

  -Соны білсең не дейсің?

  Бұл екеуі осылай сөзбен де, қылышбен де қағысып біраз жүргеннен соң шаршады ма, енді үнсіз сайысты. Үсті бастарын түгел қан жауып кеткен. Қылыш тиіп кескен жерлері тызылдай ауырып тұрса да жан беріп, жан алу үшін екеуі де бірін бірі аямады. Бір ыңғайын тауып Қосбалта Ядгар бекті ұршығынан теуіп құлатқан. Құлай бере қолы аспанда қарманғанда оның қылышын да бір ұрып ұшырып жіберді. Қылышты осы жолы да асығыс сілтеп еді, онысы қиялай барып қапталымен Ядгар бектің басына тиіп, есінен тандыра жер жастандырды. Енді оның мойынын шабамын деп бұл қылышын аспандата көтеріп еді, арқасынан құр сүлдесі ілініп әрең дегенде келген Тұрхан бұның жауырын тұсына кездігін қадады: Қосбалта бар күшін жинап қылышымен Тұрханның белінен шауып үлгерген. Содан Қосбалта да, Тұрхан да жерге бірдей құлаған.

  Аспан айналып түскендей болған. Тіршілік тыныштыққа ұласты. Жаңағы шатыр-шұтыр, шаң-шұң пергілескен, бірін бірі алқымдап, аянбай қимылдаған жігіттердің қимыл әрекеттері тылсым дүниеге өтті.

  Арпалыс сәтте абалаған иттер мына үнсіздіктен шошынғандай аспанға қарап ұлып-ұлып алды да, үрпиісіп үнсіз шошайып-шошайып отырысты.

  Ашық аспан түнеріп, жоғарыда тазқаралар мен құзғындар пайда болған. Олар да үнсіз қалықтайды.

  Осынау құлаққа ұрған танадай тыныштықты бір сәт Ядгар бектің ыңырсыған дыбысы бұзды. Бұл дыбысқа иттер арс-арс үрді де айдалаға қарай қашқан.

  Ыңырсыған жалынышты үннен ит екеш ит те қорқып кеңістікке қарай безгенді. Ядгар бек сүйретіліп орнынан тұрмақшы болып еді, онысы орындалмады. Біраз қансырап қалыпты. Денесінің қылыш тиген жерлерінен әлі де қан тамшылауда еді. Ол еңбектей жылжып қылышын тауып алды, оған сүйеніп орнынан тұрып, ақсаңдай әрең дегенде маңайында бұған жаны аши, таңырқай қарап тұрған аттың қасына барды.

  Айдалада сұлап жатқандардың арасынан тірі жанды көріп қуанғанынан ба, әлде мына ессіз екі аяқтылардың бірін бірі болмашыға мерт қылып жайрап жатқандарына өкінгеннен бе, жануар осқырынып жіберіп, ұзақ кісінеді. Мына жайрап жатқандардың жалғыз іске жарар тірісі осы ғана екеніне сенді ме, әлде мынау жәрдемсіздің халін түсінді ме, әйтеуір, өзіне мінуге икем жасағандай болды. Сөйтіп есті жануар алдыңғы аяғын бүгіп Ядгар бекті мінгізіп алуға ыңғай білдірген.

  Бұл Фаридтің аты еді. Ол ең болмаса мына тірі жанды өз ауылы Тасдарбасыға жеткізбек ниеттінде сияқты. Сосын ол Тасдарбасы жақтан мына қимылсыз жатқандарға жәрдем келер деген ойы бар сияқты.

  Ядгар бек барлық күшін жинап, аттың арқасыына асылған. Ат өзінің үйреншікті жолына түсіп Тасдарбасы қайдасың деп жай ғана аяңмен жүріп отырды. Үстіндегі адамның құлап қалмауы үшін жайлы жүріске салды.

  Иттер алысқа лағып кеткен. Үрген дауысы да естілмейді. Тек ғана бағанағы Тұрханның «бұйырмаса да жеймін» деген қуырдағының күйген қолқаны қаптырар иісі ғана білінеді бұлардың соңында...

 

 

3. Қос қасқыр мен Ядгар бек

           Мәделі Көктеректегі Сәдірқожаның үйінен шығарда Таһминамен ыммен ғана қоштасты. Қыз шарбақтан шықпай көзінің астымен қарап шығарып салды. Сәдірқожа Мәделіні жаяу жіберуге ыңғайсызданып, оның астына нағыз бәйге аты – Көкбестіні мінгізгенді. Жүсіпқожа ханның немере қарындасын алғандығынан Мәделіге жезделік сый-сыяпат көрсеткендігісі болар. Ол соңына қайта-қайта қарайлай берген Мәделімен Көтеректің әудемжеріне дейін келіп, қош айтысып, елге сәлем жолдағасын, астындағы бәйгекөк Көкдөненінің бетін үйіне қарай бұрған.

         Ал Мәделі былай шыға бере Көкбестінің жүгенін қоя берді. Ытылып тұрған жануар «мына жаңа егеме шабысымды көрсетейін» деді ме, оқтай зымырады. Мәделіге де керегі осы еді. Таскентте жүргенде атпен шабуды сағынатын. Енді елге келе жатыр. Енді еркіндікпен «ер қанатымен» ұшатынына қуанды. Ет пісірімдей уақыт шапқасын Көкбестінің қолтығына қолын салып көрді. Көбесі сөгіліп, қолтық терлей бастапты. Енді шабысты баяулата, сүт пісірім уақыттан соң аттан түсіп жаяу жүрді.

         Содан жаяулата жүре-жүре шаршағасын тоқтап, қоржыннан ас-ауқат алып жеп, дем алып алған. Атты да демалдырды. Ол көкшүйгінге жайылап біраз жусаған. Местен су ішкізді.

         Күн еңкейгенде Көкбестінің ертоқымын түзетіп қайта атқа қонған еді. Жануарды асықтырмай бір қалыпты аяңмен жүріп отырған. Көкбесті анда-санда танауын бір пыр еткізіп терін суытып, «таңасуда» еді. Толық ай толықсып қазақтың дөңгелек жүз аппақ қыздарындай болып, жер жүзіне өзінің күміс нұрын аямай-ақ шашуда. Ай беті сүттей. Жер беті күндізгідей жарық болмаса да айналадағы жаратылысты бірінен-бірі ажырата тануға әбден болатын еді. Жұлдыздардың бәрі қашқан. Бағытты бағдарлауға жұлдыздарға сенуге болмайды. Тек қана айға ғана қарау керек. Оған да қайта-қайта қарап отырмасаң, ай қозғалысын өткізіп алсаң қателесуің мүмкін.

  Кенет сонау көкжиектен жылқының ышқына кісінеген дыбысы шықты. Жылқы жануар жаны қиналып пышаққа ілінгенде немесе мойнына бұғалық түскенде, әлде қасқыр тартқанда осылай кісінеуші еді. Қатты қиналғандағы жан айқайы. Мәделінің денесі жаңағы жанұшыра кісінеген жылқы даусын естігенде сәл мұздағандай болды да, тез жиналды. Ат көрпенің астына қыстырылған дойыр қамшысын суырып алып, қолына оңтайлап ұстады. Біраз тың тыңдап еді, жаңағы дыбыс енді шықпады.

  Айдалада бұл не қылған дауыс, бұл маңайда ауыл да, қыстау да жоқ. Мал да, ел де Сырдың жағасында, Арыстың сағасында, некен саяғы Ордабасы мен Ақдалада. Отырықшылары мен жатақтары елді мекендерде. Әлде құлаққа солай естілді ме. Құлаққа солай естілді дейін десе Көкбесті де құлағын тікірейте дауыс шыққан жаққа жалт қараған. Шайтан дауысы болса жылқы өйтіп қарамас еді ғой, ал ол ібіліс болар болса, онда жануарларға білінбеуі де, көрінбеуі де керек.

  Мәделі тілін кәлимаға келтіріп алды. Жаңағы денені жайлаған шамалы қорқыныш пен елегізу сап тиылды. «Илла-лла-һи-илла Аллаһ, Мұхаммед расул Аллаһ» - деп тағы бір қайталады. Енді жігіттің бойын бір құмарлық биледі. Аттың басын солай қарай бұрды да, қолындағы қамшыны қыса ұстап, дауыс шыққан жақты бағдарға алып, солай қарай шапты. «Айтақ-айтақ» - деп ит қосқандай айқайлап қойды. Аз-кем шауып отырып ойпаңға түсіп  еді, міне қызық, бір жалғыз жылқы әрі-бері ойқастап жүр. Түзу бағытпен қашпайды, ойпатты айнала шауып жүр. Енді байқады, соңында құйрық тістесе, енді тістеймін, енді секіремін, енді жабысамын деп алдым-бердімге салып қасқыр жүр. Жан-жақты не болып жатыр, бұл маңайда басқа жандар бар ма, жоқ па, оны ұмытқан. Жылқының бар ойы құтылу, ал қасқырдың бар болмыс мұраты осы жылқыны қайтсе де ұстау, жеу. Жылқы жануар ойпаңмен біраз ұзай шабады да, қайта айнала қашады. Жаңағы жеріне қайта бұрылып келеді де тағы кері кетеді. Мәделі бағыт-бағдармен жай-жапсарды түсінді де, бір Аллаға сиынып, Көкбестінің тізгінін босатты. Ит-құс көрсе жыны бар ма қайдам, Көкбесті қасқырға қарай тұра ұмтылды.

  Мәделі де өзін жігерлендіріп «Алатауға» басты. Ат дүбірі мен айқайды естісе де қасқыр қылығынан жаңылмады. Жылқының жанын алқымына келтіре қууда еді. Жылқы байғұс енді ғана жанын сақтар бір жәрдем келе жатқанын сезді. Сезді де енді қуғыншыға ыңғай бере, айналма шабудан айнып, түзу қашты. Мәделіге де керегі осы еді. Қылтың-сылтың, жан-жаққа бұлтыңдамай тіке сытылған жылқы мен қасқырдың соңынан түсіп кеп берген. Көкбесті де ырду қызыққа қосылып кетті. Бұрында Сәдірқожамен бірге Сарыжонда қасқыр-түлкіні талай қуған. Қуып отырып, озбақшы болып жанамалай өткенде Сәдірқожаның бір қамшы сілтеуінен қалмай «қаңқ» етіп белі шойырыла құлаған талай қасқырды да, түлкіні де көрген. Сондайда бұның да делебесі қозып, еті қыза түсетін. Өзі де қасқыр қуып әбден әккі болған еді. Енді міне тағы да мына тамашаға қосылып кетті. Көкбесті мына ырду-дырдуға қызыға кірісе қасқырды әудем жерге барғызбай-ақ қуып жетті. Кәрі сіңірі шығып, ыңыршағы айналған кейуана қаншық онсыз да алдындағы жылқыны қуып жете алмай, діңкәләп жүр еді, Көкбестінің қуғынға қызыққаны сонша, жетіп алып оны алдыңғы болат тұяқтарымен таптап кете жаздады. Арттағы ат тұяғының дүсірін кәрі қаншық сонда ғана естіп, соңынан келіп қалған қауіпті көзбен көрмей-ақ сезіп, құйрығын бұтына қысып оңға қарай тайқып кетті. Мәделінің күткені де осы еді, ұшына жұмыр тас байлағандай түйіні бар сегіз өрім дойыр қамшымен арқа жонынан салып өтті. Қасқыр «арс» ете етпеттей омақаса құлап, қиралаңдап орнынан тұра алмай жатып қалды. Соңынан түскен қауіптен құтылғанын сезген жылқы жануар шиыра көтере қашқан жал-құйрығын түсіріп сонадай жерден кері бұрыла, екі құлағын тікірейте бері қарап оқыранып тұрды да, қатты кісіней ары қарай шауып кетті. Сол шауып кеткеннен қайта кері бұрылып даланы аз-кем ойқастап жүрді. Мәделі жылқының мына жүрісіне түсінбей біраз соңынан қарап тұрған. Жылқы біресе оқыранып, біресе кісінеп әудем жерде айнала шауып, бір кезде барып қалың өскен жусандардың арасына тоқтады. Енді Мәделі бұл атты ұстамақшы болып солай қарай бағыт түзеді. Жирен айғыр енді ерсілі-қарсылы шаппай бір жерді айнала, кісіней жер тарпып, кейде қос аяқтап аспанға қарғып-қарғып мазасызданды. Мәделі жиренге жақындай бергенде байқады, жылқыға таяқ тастам жерде қараңдай созылған сұлба жатыр екен. Жақындап, анықтап қараса, қырындай құлап бір адам жатыр да, оның қайыстан тігілген көк етігінің өкшесіне тістей етбетінен омақасып түскен арлан серейіпті. Екеуі де қимылсыз. Үнсіз. Еш нәрседен бейхабар. Мәделі аттан түсіп, қамшысын оңтайлап, жәйменен жылыстап жақындай түсті. Сосын тоқтап «кімсің-ей» деп дыбыс шығарған. Жауап болмаған соң тағы да жақындай түсті. Жәйлап үңіле қарап көрсе, беліне қылыш байлаған, қаруы сайланған, басында сәлде, киімі ерекше әскери адам ес-түссіз жатыр. Оның өкшесін тістей құлаған арлан, жағы қарысып, жан тәсілім қылыпты. Мәделі жатқан кісіні шалқасынан аударып, мұрны мен кеудесіне құлағын тосып, тіршілік хабарын естімекші болып, тың тыңдаған. Кеуде тұстан жүректің әлсіз дүрсілі естіліп тұрғанын білді де, атына барып торсықты әкелді. Қапелімде басына сүйейтін ешнәрсе таба алмаған соң, аяқ жақта өкшені тістеп созылып жатқан қасқырдың жағына қамшы сабын тығып, оның тісін етік өкшесінен ажыратып алды да, сүйреп отырып, әлгі жатқан адамның басына жастады. Торсықтағы судан ұрттап алып, әлгінің бетіне екі-үш мәрте бүрікті. Сәлден соң одан ыңырсыған дыбыс шықты да «су-у» дегендей сөз естіді. Аздап, бір-екі тамшы су аузына тамызылды. Мәделі енді оның үсті-басына анықтап қараса киімдерінің пышақпен тілгілегендей әр жер, әр жері жырым-жырымы шығып жатыр. Жырымдалған жерлеріне қан жағылған. Кей жерлеріне денесі де көрініп тұр. Мұның тірі екеніне көзі жеткізген соң оның аузына тағы да екі-үш тамшы су тамызды да, тез орнынан тұрып, бағанағы қасқырды іздеуге беттеді. Әлгі жирен айғыр әлі аяғын тарпып оқыранып тұр екен. Мәделі оған аяғын бір басып, екі басып жәймен жылжып жүріп, жүгенінен ұстап алды. Жануар есті екен. Басын иіп, мұны иіскеп, жалбарынғандай, Мәделінің қолтығына тұмсығын бірді-екілі тығып-тығып қойды. Жирен дәл сол тұрған жерінде шідерленді. Алысқа ұзап кетпесін деп ноқта жібін сол жерде өскен жыңғыл түбіне байлады. Көкбестімен шауып отырып әлгі қасқыр-қаншық жаққа барды да, оның желкесінен бүре ұстап, құйрығын жер сыдырып осында әкелген. Екі қасқырды теңдеп жиренге артайын деп еді, онысы аспанға шапшып, құлағын жымитты, бір орнында шиыршық айналып, қасына жолататын емес. «Мына бәтшағарың, өмірінде қасқыр көрмеген болып шықты ғой» - деп Мәделі енді оларды Көкбестіге теңдеп артты. Екі қасқырдың мойындарынан қосақтап байлап, ердің артқы қасының иегіне,  әлгі Сәдірқожа байлап берген, оралған ат  жабудың үстін ала, асылдырып қойды. Олардың тұмсықтарын түйістіріп қойса да, жүдә алыптар екен, құйрықтары мен артқы аяқтары жерде оратылып жатты. Көкбестіге бәрібір, үстіне үйреншікті жүк артқандай міз бақпай тұра берді. Әлгі кісіні ыңырсыта жүріп, жиренге көлденең асып, аяқ-қолын салақтатып, атты жетекке алды. Әрі-бері ырғалып аттың үстінен ауып кетпесін деп, жүген делебесін ағытып алып, сонымен оны бір-екі шандып, ерге байлап тастаған. Суыт жүріп отырып таң алакеуімде Ыса атасының күздеуіне жетті-ау әйтеуір.

  Күздеу Тасдарбасы мекенінен берірек орналасқан екен. Шүйгін шөптің әлі де мұрты бұзылмаған. Сете, сағаны да, қоңырбасы да, боз жусаны да жайқалып тұнып тұр. Он төрт әлде он бес пе, әйтеуір сол шамалас киіз үйлер, аймақты дөңгелек жасай тігіліпті. Сол дөңгелеп тігілген үйлердің қақ ортасында төрт ақбоз үй тұр да, шамалы алға таман оза Ақ үй тігілген екен. Ақ үйге жапсарлас, одан кішкенелеу бес қанатты киіз ақ үйді жабыстырып тігіпті. Сірә сол кішкене үйге үлкен ақ үй арқылы кіретін болуы керек. Онысы әлде жатын бөлмесі немесе қонақ бөлме. Ортадағы бұл үлкен әлгі дөңгелеп орналасқан киіз үйлер көш бойы қашықтықта тігіліпті. Жұлдыздардың бәрі көгілдір аспан тұңғиығына сіңіп батып кеткендей. Тек ғана сұлу айдың күміс жүзі мұнарланады. Алтын күн алтын сәулелерін, қызғыш сары шапағының үстіне шаша «Көк шымылдықтың» белдеріне өрлей бастауға да аз-ақ қалған екен. Таңғы мүлгіп тұрған тыныштық пен ауылдың тәтті ұйқысын бұза  иттер дауысы шәңкілдей де, гүрілдей де, әупілдей де шығып жатыр. Әр үйдің алдында бүк түсіп әлде, аяғын керіп, құлағын төсеп тыныш жатқан иттер әулеті, бірінің дауысынан бірі оянып жақтарын ашып, үру қызметін бастады. Қырыққұдық тұстан көрінген қос қарайғанды бетке алып, бөрібасары бар, тазысы бар, алапары бар, қаншығы бар, әйтеуір сен тұр мен қабайын дейтін ержүрек, жауға бастап айқай сүрең салып, өзі сосын артта қалып қоятын, отқа май құйғышы бар, оншақты иттен тұратын топ, шапқындата беттерін бері қарай салды.

 

 

4. Таскентке жүрер алдында

            Екі күн өткесін Исмайыл келді. Ишанбазардағы біраз жаңалығын айтып, Қоқан ханының да, жаңадан келген Таскент құсбегінің де бет алыстарының жақсы емес екендігінен хабардар қылған. Сосын Ысаны оңаша алып шығып:

  -Көке, атқа мініп былай серуендеуге қалайсыз? – деген.

  -Қызық-қызық әңгіме айтатын болсаң құба-құп, белге шығып ат жарыстырамыз ба? – деп күлді Ыса.

  Ыса нағыз сейіс еді. Атты одан артық баптайтын бұл маңайда сейіс немесе атбегі жоқ десек артық айтқандық емес. Көкпар бермес Қызыл тұлпар мен желден озатын Ақ айғыр ауылдың сәні еді. Ыса сол айғырды мінді. Исмайыл өзінің сары қасқасына аяқ салды.

  Ауылдан ұзай бере Исмайыл сөз бастады.

  -Көке, - деді, - сізді ауылдан шетке әдейі алып шықтым, бір өзіңізге айтатын хабарым бар.

  -Тыныштық па балам?

  -Сол, тыныштығы болмай тұр ғой, сізден басқаларға әдейі сездірмей, өзіңізді оңаша алып шығып едім. Анау Лұқпан қарттың күйеу баласы – Қосбалтаны ауыр халде жатқан жерінен алдыңғы күні аңшылар қосының басынан тауып алдым.

  -Тірі ме өзі? – деп Ыса шыдамсызданды.

  -Тірі, Дарбазадағы Сұлтанның үйіне жеткіздім. Қасындағы Фарид мерт болыпты. Қосбалтаны жасырып емдетіп жатыр. Мұны ешкімге тіс жарып айтпаңдар деп тапсырдым оларға. Өзін түнде ешкімнің көзіне түсірмей апарғанмын. Қылыштасып кескілескен екен, жауырынына кездік кіріпті, бірақ өкпе, жүрекке бойламаған. Бойламаған дегенімнен қорықпай-ақ қойыңыз, өкпе мен жүрекке дарымапты дегенім ғой. Сүйегі, іш құрылысы әйтеуір аман екен. Шарап ішкен, мастықтан ба, әйтеуір талып жатқан жерінен кездестім. Қан көп кетпеген екен.

  -Ойпырмай-ә, енді мұндағы анау жаңағы бейтаныспен майдан ашқан ғой шамасы.

  -Дәл солай, ол бейтанысыңыз маған таныс. Танысам да жұрттың көзінше танымаған болдым. Ол Таскент құсбегінің оң қолы, парманашы Ядгар бек деген болады.

  -Ойпырмай-ә, енді Таскент бұл ауылдың сазайын тарттырады десейші.

  -Ол жағын білмеймін, бірақ білетінім бұл кісінің бір нөкері мен жол бастаушысы, әрі Ишанбазардың зекетшісі Тұрхан дегені де сол жерде мерт болыпты.

  -Астапыралла, Құдай сақтай гөр!

  -Соған қарағанда сол аңшылармен бір ымыраға келе алмаған болулары керек. Бұлар әбден есіргендер ғой. Аңшылардан зекет сұраған шығар. Қорған соғуға алып кетемін деген шығар, кім білген, әйтеуір бір жанжалдың болғаны анық.

  -Енді Қосбалтаның денсаулығы қалай?

  -Беті бері қараған, дұрысталып кететін шығар. Анау Сәнімкүл байғұс, күйеуін өлімше еткен Ядгарды бар жанын салып емдеуде екен. Мейлі онысы жөн шығар, оған ештеңе айтпауымыз керек.

  -Ал енді мен айтайын, - деді Ыса біраз ойланып алып, - Анау Жүсіптің келін түсіру тойы келесі аптада. Сол той өтіп болғанша, осы кісіні әбден емдей тұруымыз керек. Сосын мұны ешкімге айтпай, сыртқа хабар тигізбестен осында ұстауымыз керек. Той өткесін Жүсіп бәріміз ақылдасып бір мәмілеге келіп шешерміз, оған қалай дейсің, ал сосын, бұл кісіңе оған дейін іздеу салмай ма?

  -Іздеу сала қоймайтын шығар, себебі әлгі зекетшіні Ишанбазардың әкімі, «осы Ядгар бекке сен басыбайлы көмекшісің» деп бекітіп берген. Сосын бұл кісі қасына Таскенттен бірге еріп келген жәрдемшілеріне «осы жұмыстарыңмен бір айдай айналысып, түгел бітіріңдер, жинаған салықтарыңды хаттап, қосшы жалдап Таскентке жібере беріңдер, Таскентте науқан аяқталғасын кездесерміз» -деген.

  -Мұнысы жөн болған екен, онда бұл туралы ешкімге тіс жармайық. Қосбалтаның келіншегі де елден шықпасын. Жаңағы Таскент бегінің орынбасарына қарауылдыққа Қасымды, Аппақты, сосын Келесті қалдырайық. Көлденең келген көк аттыға орынбасардың мұнда жатып емделіп жатқанын тістерінен шығармауын қадағалауымыз керек.

  -Көке, маған да бір ой келіп тұр.

  -Иә, шырағым, ақыл жастан деген, айта бер.

  -Осы кісіні, анау Бесқотанның ара белдерінің бір қалтырысына үй тіккізіп, сонда емдетіп, қарауылдатпаймыз ба?

  -Ол да жөн, үш-төрт күнде әлденіп қалса, түнделетіп ешкімге білдірместен сол жерге апарайық, оған дейін, Қасым мен Келесті сонда жіберіп үй тіккізген дұрыс.

 

  Ядгар бек үш-төрт күнде беті бері қарап, көзін ашты. Аздап сөйлеуге де мұршасы келіп қалған. Оның қасына Мәделі көп барып жүрді. Ерніне су тамызып, жарақаттарына ем дәрі жағып, күніұзақ қызмет жасады. Ядгар бек те мына бір елгезек жасөспірімнің:

  -Ата халіңіз қалай, жазылуға жақындап қалдыңыз ба, еш жеріңіз ауырып жатқан жоқ па? – деп күніге күлімсірей қасынан шықпай жүргеніне дән риза еді. Әттең атының кім екенін сұрап, біраз әңгіме айтар еді, бірақ әлі жоқ, тіл жуыспайды. «Иә, жо...» деген екі әріптің басын құрауға ғана шамасы жетіп діңкелейді. Мұны түнделетіп айдың жарығында зембілге салып далаға алып шыққанда да қасында Мәделі-оғлан бірге еріп жүрген. Біраз жерге дейін шығарып салып, кері қайтарда Мәделі Ядгар бекпен қош айтысты да, Айтқожа екеуі кері қайтпақшы болып, енді Көкбестінің үзеңгісіне аяғын сала бергені сол еді, Ядгар бек «ұлым!» - деп айқайлап жіберді. Жігіттер мына кісінің онша сөйлей алмай  жатып мұндай дауыс шығарғанына таңдана қарасты. Түйеге жегілген екі дөңгелекті арбаның үстінде жатқан Ядгар бек басын көтергісі келіп қиналған еді, онысынан түк шықпады.

  -Ата қозғалмаңыз, әзірше сізге қимылдауға болмайды, - деп Сәндікүл бәйек болды. «Ұлым» деген өзіне айтылған сөз екенін Мәделі түсініп, Ядгардың қасына қайта барды. Ол тағы «ұлым» деді, сосын «ал» деді. Оң қолын қозғалтып белдік тұсты көрсеткен. Ядгар бектің киімдері арбаның соңғы жағындағы қобдишада еді. Ол Сәндікүлге ымдап соны көрсетті. Қасына жақындатқан қобдишаны көргесін «аш» деді, «шы» деді. Сәндікүл киімдерді кезек-кезек шығарғасын, қобдиша түбінен алтындалған белдікті қолына іліндірді. Сонда ғана Ядгар саусағын шошайта белдікті көрсетіп «ұлым, ал, яды...гар... лик», деді. Мәделі бәрін түсінді де, Ядгар бектің көңілін қалдыруға болмайтынын біліп, сөзге келместен белдікті алған. Ядгар қолын сәл жоғары көтерді. Хош айтысқаны. Мәделі де «сау тұрыңыз, ертерек жазылыңыз» - деп атына қарай аяңдады.

 

         Жүсіпқожа Таскент елшілігіне баратын адамдарды Ысаның қыстауына қалдырып, өзі Мәделі мен Лұқпанды ертіп, Бесқотанның ара беліне түс әлетінде жеткен.

         «Ассалаумағалейкум» деп кіріп келген қонақтарға алғашында әңгімелерін кілт үзіп, таңырқай қарасқан үйдегілер, қонақтарды тани сала, орындарынан өре түрегелді. «Уағалейкум салам» десіп, қуана қарсы алысты. Қонақтарды төрге оздырған Аппаққожа:

  -Ойпырмай, Мәделіжанды алға оздырып, бізге алдын ала хабар бермедіңіз бе? Алдыңыздан шығып қарсы алар едік қой, үлкен басыңызды кішірейтіп, аңдаусызда кіріп келдіңіздер-ау, - деп ыңғайсызданғандығын білдірді.

  -Оқасы жоқ, арнайы қонақ болуға келе жатқан түрім емес, өткінші жолаушылармыз. Ядгар бекке жолығатын азғана шаруамыз бар. Сосын жол жүреміз. Ыстық ықыласыңды білдіргенің үшін сені Құдай жарылқасын деп Жүсіпқожа бетін сипады.

  Бір-бірінің амандық саулығын, үй-ішін, бала-шағаның есендіктерін сұрап болғасын, той туралы да аз-кем әңгіме болды. Сосын негізгі мәселеге көшкен Жүсіпқожа:

  -Ядгар бектің осында емделіп жатқан хабарын естіп келген жайымыз бар. Денсаулығыңыз түзеліп келе ме? – деді оған бетін бұрып.

  -Иншалла, тәуірмін. Осындағы саусағынан ем тамған келін бар екен. Әуелі Құдай, сосын осы келіннің һәм осындағы жаны жайсаң жандардың арқасында атқа мінуге жарап қалдым, - деді Ядгар бек.

  -Сіздің мұнда келген хабарыңызды білсек те, себебін біле алмадық. Ести сала келуге ауылда жақсылық жағдай болып жатқандықтан кездесуді сәл кейінге ысырғанбыз. Ештен кеш жақсы дейді ғой. Тойды аман-сау өткіздік. Міне көрістік. Аман екенсіз, денсаулығыңыз түзеліпті. Енді  біздің Мәделіге кездесер сонау түннен бұрынғы жағдаяттардан хабар бере отырыңыз, - деді Жүсіпқожа.

  Ядгар бек ыңғайсызданып, орнынан қозғалақтап қойды. Тік қарап отырған жүзін төменшектете, сәл ойланған. Осындағы отырған жұрт тым-тырыс болып, оның жауабына құлақ түрді. Лұқпан оған дем бергендей жөткірінді.

  Ядгар бек ойлады: «болар іс болды, оның несін жасырамын, бұл қазақтарды бұрын сырттай жақтырмағанмен, басқа біреулердің айтып жамандауымен ғана, бұның көңілі бұларды жаман көргенімен, шындығында енді көз көріп, сөз саптасып, араласқаннан соң, бұлар анау айтқандай, арқаны теріс қаратып, жауырынын беретін жамандарға ұқсамайды екен. Олай болса шындықты жасырмай, сөздің турасын айтқан ләзім болар». Осы оймен, Ядгар бек Қосбалтаның қосына дейінгі және сонда болған уақиғаларды түгел айтып берген. Түгел айтып берген де, «енді қайтсеңдер де өз еріктерің» дегендей Жүсіпқожа мен Лұқпанға кезек-кезек жәутеңдегендей қараған.

  -Болар іс, болған екен. Кінә сізден де, біздің жігіттерден де болған. Ол тірлік өтті, кетті. Оған екі жақты реніш тудырмаса керек. Бірақ бұл уақиға бықсып жатқан шаланы тұтандырып, қаулаған өртке айналдырар себеп болып тұр. Осы өртті болдыру, не болдырмау сіз бен біздің шешімімізге, келісімімізге байланысты. Сіз Таскент бегінің оң қолы, парванашысыз. Қоқан ханының да, Таскент бегінің де барлық пәрмен, бұйрықтарын сіз халыққа жеткізушісіз, керек жағдайда солардың атынан дұрыс болсын, болмасын, пәрменді өзіңіз де шығара бересіз. Әрине ол тек өз қарамағыңыздағы жерде ғана. Мен Сіз танымаған Жүсіпқожа – осы Көктіңұлының ханымын. Мені халық сайлаған жоқ. Хандық атақты Бұхара әмірі берді. Қазақта қазір хан көп. Ол атақты біздің қазақтың хандары өз халқынан емес, көрші мемлекеттерден, қазақтың қас жауларынан алуда. Орысиеттен хандық атақ алған біздің батыс өлкелерімізде қаншама хандар бар. Қытайдың Тәңірқұтынан хандық алған біздің шығысымызда да хандар жетерлік. Оңтүстікте хандық атақ алған менен басқа хандар да баршылық. Бұлардың бәрін халық ала бие сойып, ақ киізге орап хан көтермесе де, хандығын танып, ығына жығылуда. Халыққа басшы керек, қорғаушы керек. Халық ханды дәл қазіргі жағдайда өзі сайламайтынының себебі, арада алауыздық көп. Таққа таласушылар баршылық. Алпауыттар тек қана өзін ғана ханға лайықтымыз деп бірін бірі жеп қоюдан тайынбайды. Бұл сырт көзге алақандағыдай көрініп тұр. Сыртқы көршілер бірімен бірі біте қайнаспас жау. Сондықтан олар өздеріне жақсы жерлеріндегі біздің қазақ алпауыттарын пайдаланып қалмақ ниетімен, өздеріне ұнағандарын хан сайлайды да, барлық жәрдемін содан аямайды. Орыс, Қытай, және Бұхара қазақтан хан қойса, Хорезм қазақтан кіші хан, Қоқан қазақтан датқа сайлайды, шаһарлары мен ауылдары әкім қояды. Олардың өйтетін себебі, өздерінің атағы да хан. Ал Орысиетте патша, Қытайда құттәңірі, Бұхарада әмір. Мен бұрын осы үшеуінің саясатын құптаушы едім. Енді олардың алғашқы екеуін де жөн көрмеймін. Неге десеңіз, Орысиет те, Қытай да хандықтың билігін бергенімен бұрын елдің ішкі саясатына араласпаушы еді. Енді қазір олар біздің солтүстік батысымыздың да, шығысымыздың да, ішкі жағдайларына қол сұғуда. Ал Бұхара әмірі ондай емес. Олар бізден зекет те, салық та алмайды. Өзіңіз де білесіз, зекет пен салық жылда төленетін бір мөлшердегі төлем. Оны азайтуға не көбейтуге жоғарыдағы шешуші адамдардан басқалардың қолынан келмейді. Біз Бұхараға ондай зекет пен салық төлемейміз. Біз өзімізді сыртқы жаулардан оларды қорғауы үшін ерікті түрде сыйлық беріп тұрамыз. Оның мөлшерін олар емес, біз шешеміз. Сондықтан олар бізге басқа көршілерден артық. Ал Қоқан ханына көңілім толмайтын себебі, біздің Алпамыс бабамыздың жырындағы, «берсең де бер бес теңге, бермесең де бер бес теңге, ойма таздан отыз теңге, қырма таздан қырық теңге» дегізіп, ауыздарын арандай ашады. Қоқанның біздің ел басқарушыларына кіші хан деген атақты да қимай, өз еліндегідей датқалық мансап бергендігі, оның біздің елді басынғандығы. Қоқанға бағынышты ел емес, өз меншігіндегі уалаят ретінде қарауы. Ал олай дейін десең, өз уалаятындағы жеңілдіктерді, оларға бағынышты біздің жұрттарға жасамайды. Тіпті медресе салу, халықты ағарту жұмыстары да жоқ. Жақсылықпен келмей, тонап, қырып-жойып кетеді. Бұхара әмірі келіп қазақтарға ойран салып кетіпті дегенді естідіңіздер ме, жоқ, ал Қоқан мен Хиуа қырғындары туралы естіп жатамыз. Орысиет пен Қытайдың да біздің жұртта істеп жатқан саясаты сау сиырдың боғы емес. Бірақ Қоқанның саясатының қолапайсыздығы олардан да тым өтіп кеткен. Мысалы, мына сіздің әнеукүнгі істеген тірлігіңіз қиямпұрыстық емес пе?

  Онсыз да басын салбыратып, ұяла-қызара ыңғайсызданған Ядгар бек бұл сөзді естігенде, жүрек тұсын ұстай алып, үһілеп жіберді. Сосын:

  -Хан ием, жүдә, қатты айттыңыз. Лажы болса кешірерсіз. Бізден бір әбестік болған еді, - деп екі қолын кеудесіне ұстап басын иді.

  -Болар іс болды, өкпелейтін, ренжитін кейіп танытпаймыз деп бағана сөз алдында айтып едім ғой, ыңғайсызданатын дәнеме жоқ, - деп Жүсіпқожа басын шұлғыды. – Бірақ ол оқиғаны енді әзірше келін естімей-ақ қойсын. Ол ештеңе білмейді. Бірақ ол бұрын білген жағдайда да сізден жәрдемін аямайтын еді, қазір де аямайды. Біздің қазақтың бір ұлылығы кең пейілінде ғой.

  -Хан ием, егер құпия болмаса, ендігі ойыңыз қалай, мені еліме қашан қайтарасыз? – деді Ядгар бек.

  -Аманшылық болып, денсаулығыңызды жақсылап түзеп алғасын еліңізге де қайтарсыз. Сіз әзірше осында болып, денсаулығыңызды өз қалпына келтіріп алғаныңызша, біз өз елімізге сізді пайдаланып алмақ ниеттеміз. Сіз таңданбаңыз, сізді біз егіс ектіріп, не мал бақтыру ниетте емес, одан зор, осындағы бүкіл халыққа жақсылық әкелер жұмысқа тартпақпыз. Ол жұмысты сіз осында емделіп жатып-ақ атқарасыз. Біздің негізгі арман ниетіміз Қоқан ханының оған жапсарлас мекендегі елге салық пен зекет ауыртпалығын салдырмау. Әрине, біз оның ішкі саясатына қол сұға алмаймыз. Сонда да ол жерде біздің бауырларымыздың да жасап, өмір сүретінін естен шығармаймыз. Қоқан ханы ішкі саясатты өз қарамағындағы халыққа теңдей жүргізуді қалаймыз. Далада жалғыз жүрген қазақты ұстап алып, қорған салдыруға зорлап апару дегені не сұмдық. Әр түтіннен алатын зекеті бұрынғыдан үш-төрт есе арттырғанын қалай түсінеміз? Өздері әрең күнін көріп, бал-шағасын сіңірі шыға еңбекпен зорға бағып отырған халықты бұлай қанауға бола ма? Жер иемдену үшін сыртқы соғыстарға қаржы керек дейді, ол үшін қарапайым халық күйзелуі керек пе, ханның Қоқандағы иттеріне күніге бір қой сойып береді екен, ол иттері біздің бал-шағадан артық па? Ит қанша жақсы болғанымен оның аты ит, ал мұндағы аш-жалаңаш болып жатқандар мұсылмандар ғой. Ол онысымен қоймай енді біздің иеліктерімізге басын сұға бастады. Бұл Мадали ханның емеуріні болуы керек, әйтпесе шекараның шегінен сіздер аттамас едіңіздер ғой. Қазақтың қаласы Таскентті алғанымен қоймай, енді қазақ шаһарлары Шымкент, Әулие ата, Түркістан, Созақты зар илете қанап тонауда. Олардан бұл шаһарларды қайтарып алуға менің шамам келмейді. Олар үшін Бұхара әмірі де маған жәрдем жасамайды. Бірақ мен өз иелігіме, мынау алақандай жерімдегі маған сеніп отырған адамдарыма жәрдем беруім керек, оларды мен тірі тұрғанда Таскент бегіне де, Қоқан ханына да таптата алмаймын. Бұл үшін менен Бұхара әмірі де көмегін аямайды. Бұл менің қорқытқаным емес. Шыным. Бүгіннен бастап сіз Ядгар бек, Таскент сарай нұсқаушысы Тіллақожа һәм іс жүргізушісі Шарқыбай менің тұтқынымсыздар. Таскент Беглер бегі Ескендір сіздерді сыйлап, өзіне керек адам деп есептесе, онда ол менің шартыма көнеді. Мәселенің бар болмысы осы. Ал жаңағы Тілләқожа мен Шарқыбай бек менің тойыма Бұхарадан арнайы келген Бұхара әмірінің Елмырза бастаған елшілерімен кездеспекші болып Қосжарсуатқа келген екен. Мен Сіздің жағдайды естігесін дерреу ол екеуін тұтқындадым. Қазір олар Қосжарсуатта, үй қамақта, - деп Жүсіпқожа Ядгар бекке қарады.

  Ядгар бек мына сөзді есітіп, түнермеді. Қайта Жүсіпқожаның мына амалына риза болғандай, күлімсірей бас шайқады. Сосын:

  -Хан ием, ұрымтал жерді дәл тауыпсың. Искандер бек бұл шартыңызға көнеді. Ол менсіз шешім шығара алмайтын жаңа құсбегі екенін білесіз. Енді сіз  ойлап қалмаңыз,  Ядгар бек осында жатқанда Искандер бек шешім шығара алмай әуре-сарсаңға түседі деп...

  -Мені де Таскентке ала барыңыз демекшісіз бе? – деп Лұқпан Ядгар бектің сөзін бөлген.

  -Жоға, мен ондай түлкі қулықтан қазір адамын. Олай айтсам, мына сіздердің маған істеген жақсылығыңыз бен берген нандарыңның киесі ұрмай ма? Мен осында жатқалы сіздердің елдеріңіз хақындағы бұрыңғы ойларымнан қайттым. Қазір тіпті басқаша түсініктемін. Сіздің халқыңызға бекерге азар беріппіз. Ендігі бар ойым сіздерге тек қана жәрдем беру. Сол үшін де мен сіздерге өз қолыммен Искандербекке хат жазып беріп жіберейін. Бұл хат сіздердің бұл сапарларыңызға үлкен жәрдемін тигізетініне сенімдімін, - деді Ядгар бек шын ақ көңілімен.

  -Мұныңыз да мақұл іс екен. Онда осы қазір ас желініп болғасын біз жолға шығамыз. Хатыңызды тез дайындасаңыз біз де ертерек жүріп кетсек жақсы болар еді, - деп Жүсіпқожа риза көңілін жасырмады.

  -Құп болады, хатты өзіңіз де оқып көрерсіз, ұнамаған жерлерін айтып, өшірткізуіңізге болады, - деді Ядгар бек.

 

 

ІІІ-ТАРАУ

ТӨРТ ДІЛДӘЛІК КҮҢ

 

1.Құлбазарда

           Таскенттегі Беглер бекпен сұхбат ойдағыдай өтті. Келісімге келуге Ядгар бектің хатының да зор көмегі тиген. Шардара Көктіңұлы хандығының қарамағына өтіп, Шыназ Бұхара қарамағынан Қоқанға ауысты. Қоқанға қарасты Бадамға Асқар датқалыққа бекітілді. Кездесу соңында болған шешімдер мен бұйрықтардың қорытындысы хатқа түсіріліп, үш дана жазылып, екеуін Елмырза мен Жүсіпқожа алды да, біреуі Таскент бегінде қалды. Ас желініп, қымыз бен шараптан аз-кем ауыз тиген соң, елшілер сарайдан шыққан.

  Таскент беглер бегі Искандер бек өз қызметшілерімен бірге елшілерді Сарайдан ұзағанша шығарып салды.

  Бағбандардың басшысы тұратын көк желекке оранған көшеден оңға бұрылған жерде үлкен монша бар. Одан әрі кең алаңқайда кәуәпхана мен жайма базар жайылады. Сол жайма базар үздік-создық қиралаңдай отырып құлбазарға тіреледі.

  Елшілер, мына бесін ауған кезеңде де базардың әлі саябырсымағанына таң қалғандай еді. Анау өздеріндегі Ишанбазарда, Дарбасыда, Ордабасыда базар дегендерің құлқын-сәріден басталып, тал түс болмай тарқайтын. Ал мынау базар бесін аумақ түгілі, түнемелге дейін қыбырлаған күйін берер емес екен.

  Ескендірбектің мұншама тез, оңай, қамшы салдырмай бұлардың айтқанына көне қойғанына түсінбей қым-қуыт көп ойда келе жатқан Лұқпанның, тағы бір ойы, сол Таскент бегінің мақұл сөзіне сенбегені еді. Осы ойын өзімен бірге келе жатқан көмекшілерге білдіріп еді, Әбдімүтәліп шейх:

  -Лұқпан бек, сене беріңіз, мынау шартнамада бәрі жазылған, қол шегіп, мөһр басылған. Оның мұндай көнбістікке барғаны, ол Бұхарадан қауіп күтіп отырғандүр. Әуелі Жаратқан иеміз Алланың, сосын әміріміздің даңқы артқай һәм де оның шарапаты барлық мұсылман қауымға тигей. Ұлық әмір тіпті Бұхарада құлбазар ашуға тиым салды емес пе? Самарқандағы құлбазарды жаптырмақшы. Ал енді көзімізбен көріп тұрған мынау сұмдық тек ғана Қоқан хандығы мен осы қазақ иелігінің орталығында бар жағдай. Ау, сендер мына көрініске қараңдаршы, қаншама тағдырлар, құлақ кесті құл болып тұр. Бұл бишаралардың кінәсі не еді? Кімге жамандық істеген? Бәлкім іштерінде, қанішер қарақшы болғаны да бар шығар. Бірақ бәрі емес қой. Анау әйел балалар ше, жас жігіттер ше? Кімге зияны тиді екен? Бұлардың не жамандық шығады. Жамандық шығу түгілі, біреудің жақсылығына зар болып жүргендер емес пе? Бұлардың барлық күнәсі, зекет пен салықты төлей алмағандықтарында ғой. Қоқан хандығының мына саясаты дұрыс емес. Бірақ қайтесің амал бар ма? – деді

  Құлбазардағы құл саудалаушылар, әртүрлі адамдар, жасы да, кәрісі де бар. Ұлттары да, киім киісі де әркелкі. Соған қарағанда, алыстан келіп, сауда жасап жатқаны да, осы иек астынан да келгендері бар. Тіпті алыпсатарлар да кездеседі. Олардың кейбіреуінде сататын құлдары бір екеуден болса, баз біреулерінде жиырма-отыздан асады. Құлдардың киімдері де әрқилы. Өрім-өрім жыртылғандарымен бірге, ескілеу болса да, бұрын әскер бастықтары немесе керуен басқарған адамдар киетін киім кигендері де баршылық. Үнді, Қытайдан, Орысиеттен, Жаурупа мемлекет ұйымдары өкілдері де кездеседі.

  Көздері шүңірейе, тілерсектері қиыла жаздап тұрған, мына бейшараларға жаны аши қарап, келе жатқан Мәделінің көзі, басына ала тақия, үстіне шапан киген ұзын бойлы өзбек жігітіне түсті.  Оның түрін өзіне таныс біреуге ұқсатып, атының басын тартып тұрып қалды. Әрі-бері қарап, ойланып тұрды да, кімге ұқсайтынын енді есіне түсірген. Сөйтсе, ананың түрі айна қатесіз, өзінің осы Таскентте медреседе бірге оқыған Фазылдан аумайды екен. Фазылды еске ала салысымен, Мәделі атынан түсіп, жігіттің қасына барды. Оның бұған жақын келгенін көрген құл саудагері:

  -Келіңіз, келіңіз, қызметші сатып аласыз ба, арзан беремін, - деп аяққа оратыла берді. Мәделінің мына ісіне түсінбеген елшілер де аттарының басын кідіртіп, көңілдерін солай аударған. Мәделі  әлгі жігіттен кім екенін сұрап көріп еді, ол мардымды жауап қатпады. 

  -Ныспы, тегімді несіне сұрайсың, менің кім екенімде не шаруаң бар, құл керек болса саудагермен саудалас та, ақшаңды бер де ал, ия болмаса, мені бір ханның баласы деп тұрсың ба? – деді әлгі ала тақиялы жігіт.

  -Әй, құл, үніңді өшір, мына кісендеулі күніңнен гөрі, одан да ақшаға тез сатылып, мына мырзаның қол астында еркіндікте қара жұмыс істеуге асықпайсың ба? – деп саудагер оның кеудесінен таяғымен түртіп-түртіп жіберді. Сосын Мәделіге қарап:

  -Жұрт, мынау арқандаулы күйінен, тез құтылғанша асығып, алармандарға «мені алыңыз, мені алыңыз» деп жалынып-жалбарынып тұрар еді, ал мынау, ешкімге өтпегенін қалайды. Тілін безеп, қасарысып тұрғанды кім жақсы көреді. Оншақты күн болды, осы әумесерді өткізе алмай жүргеніме. Нанның соры болды. Сауданы келістір де алшы осыны. Дене бітімі қандай әдемі. Қолдан құйған құрыштай, жұмысыңды екі пай етіп істейді, - деді.

  -Қанша дейсің?

  -Екі ділда, арзан беремін, қазір базарда күндердің өзі екі ділдаға барып қалды.

  -Төрт қойдың бағасы ғой.

  -Алты қой де, - деп саудагер енді төлемді мына жігіт қоймен беретін шығар деп ойлап қалған.

  -Қоймен де ала бересіз бе?

  -Тілла бермесең, басқа затты шамалы қымбаттатып аламын.

  -Мақұл келістік, енді ділдәңді берейін, - деп Мәделі шапанының өңірін ашып, кісесіне жіппен таңылған әмиянының аузын шешіп, ішінен екі ділдаға жететін күміс теңгелерді санап, саудагердің қолына ұстатты. Сөйтті де әлгі жігітті аяғындағы кісенін босаттырды. Үндемесе де қипақтаған оны қолынан ұстап, жетектеп бері алып шықты. Жүсіпқожа баласының тірлігіне араласпай үнсіз қарап тұрған еді. Сонда да бұл жігіттің Мәделіге не керегі барын түсінбей тұрған. Мәделі бері шыға бергенде екі-үш әйел шуылдай жөнелген.

  -Балам, саған Құдай жақсылықтың бәрін үйіп-төксін, бізді де аяй көр, мына арқаннан босата көр, сатып ал шырағым, біз де сенің отыңмен кіріп, күліңмен шығуға жарармыз, - десіп жатты. Мәделі сәл тоқтап әлгілерге жаны аши қараған. Әлгі әйел-кемпірлердің көздері шүңірейіп, әбден аштықты көрген екен. Көйлек дамбалдары өрім-өрім жыртық. Мәделі саудагерге әмиянындағы күміс теңгелерді көрсетіп, оны өзіне шақырды. Сосын ол қасына келген кезде оның қолынан шап беріп ұстап алды да:

  -Қолыңды жай, - деді. Мына жігіттің не істегісі келіп тұрғанын саудагер түсінбеген. Сонда да қолын жайды. Мәделі оның алақанына күміс теңгелердің бәрін төкті де:

  -Құдай үшін, мына әйелдердің бәрін азат етіңіз, - деген. Саудагер қуана жымиып қойып, тез арада күміс теңгелерді санауға кірісті. Сосын:

  -Мынауың он екі әйелге жетеді екен, біреуі қалып қоятын болды. Немесе екеуі қалады, себебі мына бір бойжеткен төрт ділдә болады. Бұл Кермененің гөзалі. Қарашы өзінің түріне, қандай керемет. Фархадтың Шырыны, Тахирдың Зухрасы, Төлегеннің Жібегі, Ғарибтың Шаһсенемі ғой... Мехмене бану, Фаранғыз, Ләйлі!. . жоқ, жоқ, Мәжнүннің Ләйлісі сұлу болмаған, Мәжнүн – өзі оны құлай сүйгендіктен Ләйлі оған сұлу көрінген, ал мынау хас сұлу. Бұл сүйгенге де, сүймегенге де сұлу, міне мынаған қарашы, белі қандай жіңішке, мына менің білегімдей ғана, ал енді бөксесіне бір көз салшы, сенің мына көк атыңнын жамбасынан үлкен болмаса, кіші емес, кеуде шіркін, шарап құйған торсықтардай домалануын көрмейсің бе? Вах, вах, - деп басын шайқап-шайқап қойып, түкірігін жұтты. Сосын:

  -Осы қыз төрт ділдә, бұны тастасаң, басқасын алып кете бер, егер мұны алсаң, онда екеуін тастап кетесің, - деді нығарлап.

  Елшілер бірі-біріне қарап мырс-мырс күлді. Жүсіпқожа әліптің артын бағып, енді Мәделі не істер екен, - деп күткен. Мәделі әлгі қыздың сұлулығына көз тойдырып қарап-қарап алды да:

  -Жарайды, сен қыз қала ғой, сен әрі бір таныс қызға өте ұқсас екенсің, екеуіңнің қайсысыңа үйленерімді білмей бас қатырып жүрермін, өте әдемі екенсің, жерде қалмассың, бір қалталы біреу келіп алып кетер, мына кәрі құртаңнын арасында бұғылып, көзге түспей жүргенің де болуың керек, енді жалғыз өзің көзге түсерсің, - деп басқа кемпірлер мен әйелдерді сатып алатынын білдірді. Сөйтіп енді, саудагер арқандарды шешіп жатқанда Ақжар датқасы Тұрғанбек мына тірліктің соңына дейін шыдай алмай саудаға араласты.

  -Әй, саудагер, анау қыздың да аяғын босат, төрт ділдәңді мен берейін, - деген. Тұрғанбектің даусы қатты шығып кеткен болуы керек. Кәрі шалдың мына сұлуға ындыны кеуіп тұр ма, әлде қызындай қызға жаны ашып тұр ма, онысын түсіне алмаған қасындағылар тағы күлісіп алды. Мәделінің не істегісі келіп тұрғанын білетін Жүсіпқожа:

  -Ол қыздан дәмеңді үзе бер, Тұреке, Мәделі бұл бейшараларды Қосжарсуатқа айдап апарып күң етіп жұмсағысы келіп, сауда жасап жатыр деп ойлап тұрсыз ба? – деді.

  -Ол Мәделіжанның өз еркі ғой, бірақ анау байғұс қызды, көзін жәудіретіп, қалай бір өзін тастап кетеміз?

  -Ә, ондай ойың болса, оныңыз жөн, - деп Жүсіпқожа Тұрғанбек датқаға ырза көңілмен қараған. Саудагер әлгі құл-күңдерді құжат-қағазын жазып, базар бастығына Мәделіні ертіп барып, мөр басып, қол шектіріп, оның қолына ұстатып, қайтып осында келген.

  Бұлар енді топтана біраз жүріп, қаланың шетіне іліге бергенде Мәделі осында шамалы кідіріс жасайық деген ұсынысын білдірді.

  Сосын атынан түсіп бағанадан бері үндемей келе жатқан жігіттің қасына барды. Екеуі құшақтасып біріне бірі кеуде қысысып ұзақ тұрған. Әбден сағыныш мауықтары басылып, құшақ ажыратқасын сөзді әлгі жігіт бастаған:

  -Құдай айдап сендерді осында әкелген екен, Аллаға мың шүкіршілік, - деді.

  -Иә, Фазыл бұл не жүрісің, бұндай жағдайға қайдан тап болдың? – деді.

  -Сол баяғы, Мүдәрістің сақалын кеспекші болған ісіміздің ақыры осы болды. Әлгі жексұрын Мырзаби, осы Таскенттің шаһар жазалаушы әскерінің нұсқаушысы Мырзахметтің інісі екен. Ол барлық болған жағдайды ағасына айтып қойыпты. Ал ағасы тез арада біздің ағайдың үйін тауып алып, менің қайда жүргенімді, оны ұрып-соғып айтқызыпты. Мен сол күні ертелеп Марғұланға қашып бармақшы болып, жолда келе жатқанымда, артымнан атты нөкерлерімен қуып жетіп ұстап алды. Сөйтіп екі-үш күн зынданға тастады. Одан әйтеуір қылмыс, адам өлтіргендей ауыр емес және жәбірленушінің күнәсі тек біреу ғана, сол Мырзабиден басқа шәкірттер оған қарсы болып, куәлік айтқан қазы зынданнан босаттырып, құлбазарға елу теңгеге саттырды. Түскен түсім мемлекет қазынасына түссін деген шешім қабылдап, осы жаңағы саудагерге беріп жіберген. Бұл саудагер мені танитын адамдарды біліп қойса, он-он бес ділла айтып жүрді. Бағана сені әдейі танымай тұрғаным да содан. Егер мен, «О, Мәделі қайдан жүрсің?» - дегенімде, сенен бағаны көп сұрайтын еді.

  -Сенің шыдамың темір екен, ал мен сенің мына үнсіздігіңе түсінбесем де, сонда да сөйлесейінші десем, танымағандай болдың, сосын өзінің бір ойлағаны бар шығар, деп осылай оңаша шыққанға дейін мен де сені танымаған сыңай білдірдім, бірақ мәселе тек ақшаға тіреліп тұрғанын білгенімде, сол жерде-ақ сенімен амандасып, құшақ айқастырар едім ғой. Әнеукүні жүз діллаға кісенін сатқан досың, енді сен үшін, киімін сатса да, сені бұл құлдықтан құтқарар еді.

  -Иә, Мәделі ол мінезіңді білемін ғой. Ал мына беліңдегі кісең, сол баяғы кісе ме, базардан өз кісеңді танып сатып алдың ба?

  -Жоқ, бұл кісені басқа кісі маған сыйлыққа берді, ол туралы айтатын әңгіменің де уақыты кейінірек келер. Қазір енді не істемексің? Еліңе барасың ба, әлде бізбен ауылға жүресің бе? Қазы-қарта жеп, қымыз ішіп, әлденіп қайтасың, жүрсей бізбен бірге.

  -Ауылыңа барып қазы-қартадан ауыз тиіп, жылқының етін жеп, қымызын ішсем, ондағылар айтпай ма, мына өзбек әншейінде тоқшылығында екен, енді қарашы аш болғасын, жылқының етін жеуін, шарап ішпей қымыз ішуін деп мазақ етер, деген әзіл сөзін айтып Фазыл күліп алды. Сосын: - Есің барда еліңді тап деген, рұқсат берсең мен қайтайын, - деді.

  -Біздің Мәделінің жолдасы екенсің қарағым, қайда жүрсеңдер де аман болып, біріңді-бірің ұмытпай жүріңдер. Ауылыңа, ата-анаңа барамын дегенің де жөн. Олар сені балам медреседе оқып жатыр деп қуанысып жүр ғой. Ал сен екеуіңнің мүдәріске қол көтерген тірліктерің көңілге ұнамайды. Енді болар іс болған екен, өкініш жоқ. Марғұланға жаяу бару оңай емес, қарағым, мына он ділданы чүнчагіңе салып ал, қарның ашып қалмасын, - деп Жүсіпқожа оған ақша ұсынды. Өзіне ұсынған пұлды алуға қымсынып Фазыл төмен қарап тұрды. Оның ақша алуға ұялып тұрғанын түсініп, Мәделі әкесінің ұсынған ақшасын, өз қолымен Фазылдың алақанын ашып, ділданы ұстатып, саусақтарын қолымен қысып тұрды да:

  - Намыстанатын уақыт емес, әкем сені өз баласындай көріп, саған ділда беріп тұр. Сен бізге мынадай жағдайда емес, үлде мен бүлдеге оранып, ханзада болып тұрсаң да, сені өз баласындай көріп, саған ақша ұсынар еді. Ол біздің елдің салты, ұялмай-ақ қой, - деді. Фазыл «тәңір жарылқасын» айтып, кеудесін иіп, тағзым етті. Сосын Мәделі күңдерге қарап:

  -Ал, апайлар, кенайылар, сіздер де боссыздар. Мә, мына еріктік хаттарыңызды алыңыздар, елдеріңізге, үйлеріңізге қайтуға асығыңыздар, - деген. Әйелдер шуласып, ақ баталарын бере бастады. Елшілер өздерінің қадірінше әлгі күңдіктен босағандарға күміс теңгелерден үлестірді. Әйелдер таласып-тармасып теңге алып жатқанда, олардың ешқайсысына қарамай, Мәделінің қасына келген әлгі сұлу қыз:

  -Әдәжан, менің барар жерім алыс. Бұхараға барғанша, маған бәрібір бейтаныстардың ойы бұзықтары жамандық жасаулары мүмкін. Рұқсат болса, мен сенімен бірге кетейін. Мына жақсылықтарыңа қарағанда, сендердің елдерің маған да құт мекен болады деген сенім жүрегімде орын алып тұр. Мені өзіңізбен бірге ала кетіңіз, - деп жүресінен отыра қалып басын иіп, тағзым етті. Мәделі бір шешімге келе алмай әкесіне қараған. Жүсіпқожа жымиып күліп қойды. Ойша көзімен елеп, әлгі сұлуды үлде мен бүлдеге орап, ханшадай киіндіріп, көзалдына елестетіп көрді. Сосын өз-өзіне іштей «сап, сап көңілім, сап көңілім», деді де қасындағыларға қараған.

  Қанайдың өткір, қаршыға көзі қызды ішіп-жеп барады.

  Сапақ та одан қалысар емес. Мұртының ұшын, қабаттасып кеткен сақалынан ажыратып алып, құлағына қарай шиырып-шиырып қойып, аттың үстіне ауа жаздап, қисая қызға қарап отыр.

  Әшейінде тас-түйін қабағы бір ашылмайтын жаужүрек Мир Саид, көзі күлмең қағып, түздің қарға аунаған түлкісін көрген қыран бүркіттей, қанатын қомдағандай, қызыға қарап қалыпты.

  Елмырза бек езуінен су ағардай, алақанымен аузын басып үңіліп қалыпты.

  Тек Әбдімүтәліп-шейхтен өзгелерінің бәрі қызға қызығып отыр. Бәрінің де көңілі жас, енді қайтсін. Жетпіске тақап қалған осындағы ең жасы үлкен Лұқпан да, оның өкшесін басып келе жатқан ер Шонай мен Тұрғанбек датқа да қыздан кет әрі емес.

  Шейх мына тұстастарының ауыздарының суы құрып отырғандарын көріп, аспанға қарап: «Е, жаратқан Алла, мына қырдың кәрі қырандарының осы қисық қылықтарын өзің кешіре көріңіз» - деп күрсініп қойды.

  Мәделі жөпелдемеде әкесінен нұсқау болмағасын, қыздың қолтығынан демеп орнынан тұрғызған. Сосын қыздың айдай сұлу жүзіне бағдарлай қарады. Тек қана өзбекше сөйлеп тұрғаны болмаса, тура Таһминадан аумайды. Көз тостағаны үлкен. Тостаған түбінде сәл ғана қысыңқылау ағынан қарасы көп көз жанары мөлдіреп, тура Таһминадай әппақ болмаса да қараторы өңі әдемі-ақ. Бөксесіне түскен бұйра шашы да толқынданып, қараағаштың қалың бұтақтарындай арқасын жауып тұр. Шыптаның шиіндей тарап қырық бөліктен өрілген екен. Мәделі есіне Таһмина түскенде жүрегі қобалжып, санасына сағыныш ұялағандай болды. Жасы үлкендер ештеңе айтпағасын бұл Фазылды көрсетіп:

  -Сені мына жігіт үйіне алып кетсе қалай қарар едің, - деді. Бұл сөзді естіп қалған Фазыл:

  -Мен оны басыма ұрамын ба? – деп күлген, - мен оның атын білмесем, өзі менен жасы үлкен де болар.

  -Менің атым Дармина. Сенен үлкен болсам, үлкен шығармын, - деді қыз жұлып алғандай. –Бірақ менің де сенімен бірге кеткім келмей тұр. Сенімен бірге Марғұланға барсам, бәрібір ол жердің әкімі көріп қойса, еркіндігімді тартып алады.

  -Қой қызым, олай деме, жұрттың айтқан қауесет сөзіне сенбе. Қазір өзі заман өзгерді ме, әлде адамдар өзгерді ме қайдам, жұрттың бәрі өзі барып, қолмен ұстап көрмеген жерді, оның адамдарын жамандап шыға келеді. Мына мен, Таскенттің бегі мен қасындағы адамдарын бұрын бір кәззаптар деп еститінмін. Содан мен өзім де солай ойлайтынмын. Енді қарасам олай емес екен. Сен бізбен бірге жүргің келіп тұрғаны біздің баратын жеріміз туралы ештеңе естімегенсің, әлде біздің қайда барғалы тұрғанымызды білмейсің, - деді шейх Әбдімүтәліп.

  -Жоқ, Атажан мен сіздермен бірге тозаққа да барар едім, егер бірге алып кетсеңіздер. Сіздер бұл жерде, мұнша адамды босатып, бостандық алып беріп отырсыздар, ал өз елдеріңізде оданда көп жақсылық істейтіндеріңе көзбен көрмей-ақ сеніп тұрмын. Мен мынау Фазылмен де бірге еріп кетер едім, оның маған ықыласы аумай тұр, жаңағы сөзі-ақ көңілімді қалдырды.

  -Құрметті, адамдар, - деді әйелдер арасынан үлкендеу біреуі, - бұл қызды біздер-ақ ертіп кетер едік, бірақ байқап тұрғанымыздай бар ықыласы сіздерге ауып тұр ғой. Көңілі құлап тұр екен қөңілін қалдырмаңыздар, бұл қыздың. Бұхарада барар туыстары жоқ, себебін бізден сұрамаңыздар, кейін өздеріңізге айтып берер.

  Бұл қызды қайткенде де өздерімен бірге алып кету керек екенін түсінген Жүсіпқожа:

  -Жақсылық қылсаң бүтін қыл деген бар ғой, бізбен бірге жүре берсін, ауылға барғасын көрерміз, ел кең ғой, біреулері қызым деп қабылдап алар, алмаса біздің үйде-ақ жүре берер. Мәделі, сен Көкбестіге мінгізіп ал, жолай Сұлтанның бір атын көлікке сұрап алармыз, - деді.

  Мәделі әкесінің сөзіне басын изеді де, Фазылмен құшақ айқастыра қоштасты. Бостандыққа шыққандар да улап-шулап рахметін айтып, аз-кем соңдарынан ілесе жүре, біраздан соң, әрқайсысы қалаған жақтарына тарай берді.

  Шаһардың Шағатай дарбазасынан шыққан жолаушылар аттарының басын тіке Көкшымылдықтың Дарбазасындағы Сұлтанның үйіне қарай беттеткен.

 

 

2. Айдай сұлу Сербинәз

           Бұлар Сұлтанның үйінің шарбағына кіргенде күн батып қараңғылық қоюланған еді. Таңғы құлқын сәріде кетіп, қараңғылық қоюланғанда қайтып келген елшілерге Сұлтанқожа таңдана қарап:

  -Ат-көлік аман-есен жеттіңіздер ме? Тез оралдыңыздар ғой, Таскент бегі қабылдамады ма? – деген. Қонақтар жайылған көрпешеге жайланып отырған соң.

  -Жоқ, бәрі ойдағыдай болды. Таскенттің жаңа бегі іскерлігін көрсетті. Арты солай жалғаса берсе жаман болмас, - деді Жүсіпқожа. Сосын Таскентте болған жайттарды қысқаша әңгімелеп берген.

  -Жақсы болыпты. Әсіресе Ордабасы, Қотырбұлақ, тыныштық табатынын айтсаңызшы. Асқардың датқа болғаны құтты болсын бәрімізге, - деп Сұлтан қуанып қалды.

  Мәделі ақсақалдар арасына араласпай кіші үйге кірген еді. Сербиназға Дарминаны таныстырды. Алтын жүзіктей жарқыраған сұлу да, кербез Сербиназ мына өзіндей сылыңғыр сұлуды көре салысымен, ыстық достық ықыласын білдіріп, оны өзінің жан дүниесіне жақын тартты. Бүгін монша жағылып жатыр еді, ондағы жуынып жатқан Тасқожаны асықтыра, қуып шығып, Дармина екеуі шомылуға кіріп кеткен. Кірер алдында өзінің сәнді киім-кешектерін екі-екіден ала кірген. Талайдан бері су көрмеген, Дарминаның үсті кірге батып-ақ қалған болуы керек, шамасы, әлде тәлпіш қыздар, бірін бірі қытықтап, күліп ойнап, жылы судан шыққылары келмеді ме, моншада ет асымдай уақыт шомылған. Ет пісіп қолға су құяр алдында екі қыз жаңа киімдерін киіп, үлде мен бүлдеге оранып, дастархан басына сәндене келді. Үй-іші түгел ауыздарын ашып Дарминаға таңдана қарап қалғанды. «Мұндай да ару перизат болады екен-ау. Неткен ғажап сұлу еді» деген сұрақ әркімнің-ақ көкейінде тұр еді. Шын салыстыра қарағанда, Сербиназ да одан кем түспейтін, бірақ «ауылдағының ауызы сасық» деген мақалдағыдай мұндағылардың көзі Сербиназға үйренгендіктен бе, әлде қолдағы алтынның қадірі болмайтындығынан ба, әйтеуір жұрттың көзі Дарминада еді. Шынында да өзбектің қыздарына қазақтың ұлттық киімін кидіріп қойсаң оның қазақ не өзбек екені білінбесе де, бәрібір сұлулықтың реңін ашар еді. Бүрмелі көкшіл көйлек, қызғылт бешпент қызды құмырсқа белдендіріп, бөксесін кеңейтіп, көріктендіріп тұр. Қыпша бел көйлекті өзбек қыздар Хорезмде болмаса, Самарқан мен Таскент кимейтін. Ал киетіндері де осы Таскент қазақтарының нымшасы мен қыпшабел көйлегі еді. Бұлардың ұлттық көйлегі кеудесіне дейін тар болып келеді де, тура кеуде ұшынан төмен қарай кең етек болып тігілетін.

  Дармина отырғандардың бәрі өзіне сұқтана қарағандарынан ұяла назарын төмен салып, кібіртіктеп қалды. Оның әдеп сақтап қысылып тұрғанын көрген Сербиназ қыздың қолынан жетектеп келіп дастархан басына отырғызды. Сосын:

  -Бұл Дармина деген қызыңыз екен, апа. Нұр Атаға жақын жерде, Қызылдың құмындағы Қарақшытөбеде туылып өскен тәжік қызымын дейді, - деп Сербиназ Дарминаны Жұлдызайым апаға қысқаша таныстырған болды...

 

  Кешкі ас желініп болғасын, Жұлдызайым апа отауға кетіп қалды да, бұлар той қызықтарын естеріне түсірген. Сербиназ Таһмина туралы әңгімелеп, оның кейінгі күні Мәделіні күте-күте, екі көзі төрт болғанын айтты.

  -Сенің Исмайылға еріп белгісіз жаққа кетіп қалғаныңды есітіп, «аһ ұра» қиналған. Сенің ең болмаса бір ауыз сөз айтпай кеткеніңді бізге айтып, қапа болғанын білдірді. Бізбен бірге күлмей де, ойнамай да қойды. Ән айтпақ түгілі, ауызын да ашқан жоқ. Өзі жүдә қатты қызғаншақ-ау деймін. Біреуден «өй, Мәделі Исмайылмен бірге Таскентке қыз көруге кетті, қастарында достары Рысқұлбек пен Мұсабек бар дейді, сосын сотқар Сұлтанқожа бар екен. Саған тимеген қызды күшпен әперемін депті-міс, Сұлтанқожа» деген өсекті есітіпті.

  -«Ол мені қайтсін, менің қолымнан бұлбұлға ұқсап сайрағаннан басқа не келеді. Мәделіге сиыр сауатын, күбі пісетін, тосап қайнатып, қолы боста өзімен күресетін мықты қыз керек шығар. Бәсе, біліп едім, ол менің әншейінде айтқан әнімді ғана жақсы көретінін, ал менің өзімді қайтсін, ол» деп иығы солқылдап жылап та алды ғой. Сосын «той менің не сәнім еді, неге келдім екен осында, Көктеректе сайрап жүре бермей, аспандағы айдан дәмеленген өзімде де обал жоқ» деп ебіл-себілі шығып, еңіреді-ай бір, - деп Сербиназ әзіл-шынды сапырылыстырып әңгіменің майын тамызды. Өзі бір де бір күлмей байсалды әңгімелеп берген еді. Сосын:

  -Ә, айтпақшы, Мәделі, Таскенттен алған қалыңдығың осы Дармина екен ғой, тү-у, енді түсіндім, әлгі Таһминаның әңгімесі есіме түспегенде бар ғой мына қыздың өтірігіне сеніп жүре берер едім. Дұрр-ресс, құтты болсын! Мен ертең-ақ Таһминадан сүйінші сұраймын, - деп Сербиназ біраз сыңғырлап күміс күлкісін төгіп алды. Дарминаның көзі атыздай болып Сербиназға қараған.

  -Сербиназ ханша, мен шынымды айттым, мен қалыңдық емеспін, - деді сосын жалынышты үнмен. Сербиназ Дарминаның түрінің бұзылып кеткенін көріп:

  -Менің жәй әшейін қалжыңым ғой. Мәделіні көрсем осылай қалжыңым қозып кетеді де, әзілдескім келеді де тұрады. Бұл аңқау ғой, менің айтқаныма сене береді, - деп қойды.

  -Иә, жүдә сеніп, енді болмағанда, талып қалайын деп отыр едім, - деп Мәделі мұрнын тыржитты.

  -Сені Бұхараға оқуға кетеді дейді ғой.

  -Оны да Таһмина айтты ма?

  -Ол айтпай кім айтады, ендеше? Біздің ағаларымыз бен інілеріміз сырларын тек ғана қалыңдықтарына айтады емес пе?

  -Енді сендерден сүйінші сұраймыз ба? Бұхараға барсақ барармыз.

  -Тү-уу, еркек болып неге жаратылмадым екен, жүдә қапамын, жігіт болғанымда, мен де шаһарларды аралап, оқу-білім іздеп, жер дүниені шарлап кезер едім. Қыздарды қылығыммен қызықтырып, бәрінің бастарын айналдырар едім.

  -Қатырады екенсің, еркек болмағаныңа да шүкіршілік, әйтпесе біз қызсыз қалар едік.

  -Әсіресе, Таһминаны ешкімге бермей, өзім айналдырар едім. Егер Мәделі деген жігіт, таласатын болса онымен жекпе-жекке шығып, «ағажан енді қайтып, Таһминаға жоламаймын» дегізер едім.

  -Сайра, сайрай бер, бұлбұлым, - деп Мәделі жымиып қойды. Дарминаның ішек-сілесі қатты. Әзілдері жарасқан мына екеуіне қызыға күлді.

  -Сен мына қызды Таһминадан аумайтын сұлу болғасын әдейі бірге ертіп жүргенсің ғой, ә?

  -Иә, оны сағынғанда, бұл қыздың жүзіне үңіліп отырайыншы дегенмін.

  -Дармина ханша, өлең айта аласың ба?

  -Айтамын, бірақ қазақша емес, өзбекше, тәжікше.

  -Сендердің тұрған жерлеріңде қазақтар көп емес пе?

  -Көп ғой, бірақ өлеңдерін үйренбеген едім. Менің әкем тәжік, шешем қазақпын дейді, бірақ осы кезге дейін оның туысқандарын көрген емеспін. Ал әкемнің ағайындары Кермене жақта өте көп, біз онда талай қыдырып барғанбыз. Бірақ не үшін екенін білмеймін, біздер Қарақшы төбе маңында жалғыз үй болып өмір сүрдік, - деп Дармина мұңайып қалды да, ауыр күрсінді. Қыздың көңіл-күйінің пәсейіп қалғанын сезіп қойған Сербиназ:

  -Мейлі өзбекше айтып көрші, мен өзбекше өлеңдерді де ұнатамын, өткенді көп есіңе түсіре бермей, ән айтып көңіліңді көтерсейші, - деді.

  -Тәжікше айтып берейін. Тәжікше өлеңдердің мақамы өзбекшеге ұқсас болады, бірақ сөздеріне сіздер түсінбейсіздер. Сонда да тыңдап көріңіздер, - деп Дармина асықпай жайлап, жіңішке дауыспен бір әуенге бастады. Мұңлы екен, алысқа жетелеп әкетті, қайта әкелмей сонда сағынта, махаббат зарын жеткізді. Ал бұл мұңлы ән енді тағы да есіне Таһминаны түсіре Мәделіні көңілсіздіріп жіберді. Мынау тиіп тұрған Көктерекке жете алмай, сүйіктісімен кездесе алмай «аһ» ұрып, ертең елге кете барарын ойлап, сәл жабырқаған. Көзін сәл жұмыңқырап, шалқасынан жатып алып, Дарминаға қарап та, Таһминаны көз алдына елестеткен. Құдая тоба, тура Таһминаның көшірмесі, тек ғана ол тәжікше өлең айтып отыр. Толқын шаштарын жекелеп қырық тарау тармақтап өрмей, желкесіне бос жіберген. Дарминаның бұрымының ұзындығы Таһминанікінен қысқалау болса да, қалыңдықтары бірдей екен. Нәркес көздері де, қыр мұрындары да, оймақтай ауыздары да тура құйып қойғандай.

  -Қыздар, маған бір ой келіп тұрғаны, осы қазір Таһмина мына Қосқұдық – Дарбасыға жақын, осыдан екі қыр асқан жерде, қойшы ауылдағы апасының үйіне қыдырып келген екен, қараңғылықты жамылып, сол қызға барып келейік те! – деді Сербиназ Мәделіге сынай қарай. Мұндай күтпеген хабарды естіген Мәделінің қуаныштан көзі жайнап кетті.

  -Қой-ей, шының ба, Сербиназ?     

  Сербиназ рахаттана сыңғырлай күлді. Еркелей, көзін төңкере қарады. Сосын:

  -Мен әзілдеп айтсам, сен оны шынымен сағынып отырсың ғой, бірақ бар ғой, ол сен туралы көп ойлайды. Басқа балалар бір төбе, сен бір төбе.

  Сербиназдың мына сөзіне Мәделі не дерін білмей дағдарған. Мәделінің шынымен қиналғанын көріп ерке қыз енді шынына көшті.

  -Рас айтам, Мәдеш, сен өкпелеп қалдың-ау деймін, көңіліңді көтере бер, қызың осында, сол тойдан Көктеректе бір-ақ күн болды да, содан бері осында, бәлкім әлгі бұзық Торыбаймен ренжісіп қалып, енді өкпесі басылғанша осында жүр, немесе бар ғой дәп сені сағына осында біздің үйге жақын жерде күтіп жүр, сенің әйтеуір біздің үйге бір соғатыныңды біледі ғой, ол қу қыз, жүр барайық, бірақ бар ғой, үлкендерге білдірмейік, онда. Сен қалай қарайсың, Дармина, бізбен бірге барасың ба?

  -Бізбен бірге барасың ба, дегені несі, мұнда қалғанда не істейді, әрине барады.

  -Шаршағанға ұқсайды ғой, қалжырап, көзі жасаурап, ұйқысы келіп отыр ма дегенім ғой. Әлде жаңағы әнің еліңді сағындырып жіберді ме? Жүр, дала кезіп, тамашалап қайтайық, - деп Мәделі күле қарады.

  -Онда сен, аттарды ерттей бер, біз Дармина екеуміз шекпен-шалбар киіп шығамыз, Дарминаға даланың қызықтарын көрсетейік.

  -Қойшылар ауылы алыс емес пе, жолда бізді қасқыр жеп қоймай ма, түнде? – деп Дармина өзінің қаупін білдіріп, көзі жәудірей Сербиназға қарады.

  -Қасқыр кездессе, Мәделі бар ғой, соны көрсетеміз де өзіміз қашып кетеміз, - деп Сербиназ күлді.

  Сыртқа шыққасын Дармина «атқа жалғыз өзім мініп жүруге қорқамын, түнде жолда үріксе құлап қаламын ғой», - деп Сербиназға мінгесетінін білдірген.

  -Ертең Қосжарсуатқа дейін Мәделінің артына мінгесіп, оның арқасына жабысып бармақшымысың, жоқ, оның бола қоймас. Мәделі Таскенттен осы Дарбазаға дейін сенің мінгесуіңе әрең көніп келген шығар, ертең өзіңе жеке ат-көлік береді, сонда жолай үлкен кісілердің көзінше тоңқалаң асып, құлап, шаң қауып, тозаңнан көзің жылтырап жатса, жұрт маймыл көргендей, езулері жыртылғанша күлмей ме? Өйтіп көпшілікке масқара болып құлағанша, қараңғыда көпшіліктің көзіне түспей, қазір құла! Мінгесуге болмайды, бір өзің бір атқа мінесің, атты олай-бұлай бұрып үйренгеніңше, мен жетектеп, Мәделі айдап жүреді, - деп Сербиназ Дарминаның айтқанына көнбей, оны ең жуас ат, Сұлтанның торысына мінгізді. Дармина атқа мінгенде, басы айналып құлап қалуға шаққа қалып, шыңғыруға ұялып, әрең отырды. Мәделі Көкбестіні, Дармина мінген торыға жанамалата бірге жүріп, Сербиназ торыны жетекке алды. Ерге жабысып жатып алған Дарминаны Мәделі аяп-ақ кеткен. «Бәсе бағана жолда мені қапсыра құшақтап алғанында бір мән бар екен-ау байғұс, қыздың» деген іштей. Сосын ол торының ерісінің алдыңғы қасынан ұстап отырды да:

  -Дармина ханша, сол қолыңмен менің иығыма сүйеніп, оң қолыңа ноқтаны орап, мына ердің  алдыңғы қасынан менімен бірге ұста. Көзіңді әзірше жұмып отыра бер, біраздан соң анда-санда ашып қой, бір-екі шақырым жүргесін үйреніп кетесің, - деді.

  Дармина жалғыз өзі атқа отырудан қорқатынын білгендей, ауыл иттері де шабалана, аттың аяғына оратылуда еді. Иттер үре ұмтылған сайын, шыңғырып жібере жаздап, тек ғана мына Мәделіден ұялғаннан ернін тістелейді. Бұрын құм арасында жүрген кезінде әкесі бұны атқа мінгізуді де үйретпепті. Елге қыдырғанда шешесі екеуін түйеге мінгізіп, қоршауға отырғызып апаратын. Ол кісінің әке деген аты болмаса әкеге де ұқсамайтын еді ғой. Ол көзі шүңірейген, мұрны қоңқиған нағыз тәжік, бұл ол кісіге мүлде ұқсамаған. Сол ұқсамағандығынан ба екен, мұны ол кісі тіпті қасына да шақырмайтын, атқа мінгізбейтін, қызындай көріп еркелетпейтін. Бірақ, әйтеуір, қол жұмсамайтын, босқа ренжітпейтін. Бұл тек ғана шешесімен бірге еді, ол қайда барса, бұл да сонда. Сондықтан да шығар, бұның иран тілін шала біліп, ал анасының тілі – тұранша жақсы сөйлейтіні. Ал құмға келіп кетуші бірді-екілі келімсектер әкесі мен тәжікше шүйіркелесіп ара арасында, енді тұранша сөйлесейік деп қазақша-өзбекше араластыра сөйлейтін. Олардың сөздерінің арасында «ж» әріпі сирек кездесетін. Тіпті осы Дармина да қазір тұран тілінде сөйлейді. Ойланып отырса, қазақ сөздеріне «ж» әрпін қоспай, кейде өзбекше араластырсаң тұранша болады екен.

  Ауыл шетінен ұзағаннан соң, тыныштық орнайын деді. Анда-санда бір арпылдап, иттер де алыстап қалып барады. Тек кейде бірді-екілі пырылдаған ат танауларының дыбыстарымен, аяқтарының құлаққа жұмсақ тырпылы естіледі.

  -Көзіңді ашып келесің бе? – деді Мәделі.

  -Иә, бағана ашқанмын, иығыңнан қолымды аламын.

  -Алсаң ал, бірақ құлап қалма!

  -Құлап қалмайтын шығармын.

  -Дұр-рес-с. Неге құлап қаласың?... Қазір түннің қараңғысында атпен жүріп үйрену оңай. Күндіз бар ғой, атқа алғашқы мінгеніңде төмен қарасаң басың айналғандай боласың, қазір саған ат тұяғының астындағы дөңгеленіп жатқан жер көрінбейді ғой. Ал, ... мен бөлек жүремін.

  -Жүріп көр, болмаса бақырамын.

  -Бақырма, неге бақырады екенсің, түнгі құлақ төртеу болады, ауылдағылар «не болды екен?» деп осында шауып келер, бізге бәрібір, сені тастаймыз да қашамыз, - деп Сербиназ қорқытқан.

  -«Жүріп көр, болмаса бақырамын» дегеніңе түк те түсінбедім, сонда бөлек жүрсем бақырасың ба, әлде бөлек жүргенімде бір өзің қорықсаң бақырасың ба? – деді Мәделі.

  -Бөлек жүре беріңіз, өзім жүремін деймін.

  Бағанағыдан гөрі, енді қазір ат үстіне жалғыз отырып, үйренісейін деді-ау шамасы, енді ыңылдап ән айта бастады, Дармина.

  -Мына тепеңмен қойшы ауылға күн көтерілгенде бір-ақ баратын шығармыз, ең болмаса жорғаға көшейік те, - деді Сербиназ асығыстығын білдіріп, сосын өзі астындағы ақтаңкерді тебініп, жорғаға басқан.

  Дармина да намысқа тырысты ма, әлде атының жайлы жүрісіне бойы үйренді ме, бұл да «шу-шу» -леп Мәделіден оза бастады.

  Қойшылар ауылының тұрғындары әлі түгел ұйқыға кете қоймаған екен. Жүргіншілер үш үйден құралған ауылдың ең бергі шеткісіне жақындай тоқтаған.

 

 

3.Таһминамен соңғы...

  Сербиназ ол үйге кіріп, онда аз-кем отырды да, Таһминаны сыртқа ертіп шықты. Алғашқы кездесуіндей емес, бұл жолы Таһмина Мәделіні көре салысымен, оның алақанын қысып, өзі маңдайын жігіттің кеудесіне басып біраз тұрған. Сосын:

  -Арнайы мені іздеп келдің бе? – деген жай ғана.

  -Тек қана сен үшін келдім, қалай келгенімізді Сербиназ айтқан шығар. Сен де осында менің келетінімді білгендейсің-ау, қойшы ауылға келгеніңді айтамын.

  -Енді, әрине солай сияқты. Ал Сербиназ асығыстықпен болса да түгел айтты-ау деймін, - деп, сосын ол Дарминамен сәлемдесіп болғасын, бұл қызды танымаған рай танытып:

  -Бұл құрбыны танымадық ғой, Таскентке барып қалыңдық әкеле жатқаннан саумысың, Мәделі? – деген.

  -Қалыңдығы болса сенің алдыңа әкелер ме еді, сен қыз Мәделіні Дарминадан қызғанып тұрсың-ау шамасы? – деп Сербиназ сөзге араласты.

  -Еркектер қос-қостан әйел ала бермей ме, алысқа кетпей-ақ менің әкемді-ақ айтшы, үш-төрт пе әлде бес-алты ма қатыны бар, - деп Таһминаның үні қарлығыңқы шығып төмен қарады. Сербиназ құрбысының көңіл-күйі төмендегенін байқады да Дарминаның иығынан жайлап түртті де, былайырақ кетейік дегендей ым жасап, қой қораның екінші жағында мама ағашына байлаулы тұрған аттарына қарай аяңдады. Иттер бұл жолы да үрмеді.

  -Бүгін Сербиназдың үйінде қонып, жолға ертең шығатын шығарсыңдар, - деді қыз бір қимастық үнмен.

  -Маған салса, осы ауылда қала берер ем...

  -Не үшін қаласың, еліңе бармайсың ба?

  -«Не үшін?» дегенің дұрыс емес, «кім үшін?» десейші.

  -Бәсе, кім үшін? – деп қыз күлімсірей көзін төңкере қарады. Көңілі көтерілейін деді-ау шамасы. «Өнердің иелері бала мінез болады-ау, ренжуі де, қуануы да тез» - деп ойлаған Мәделі:

  -Мен Таскент бегі үшін емес, мен мұндағы туысқандарымды сағынғандықтан емес, мен тек осындағы біреу үшін ғана келдім. Қәне, өзің айта қойшы, кім ол өзі? – деді.

  -Сен Таскент бегі үшін келмесең, туысқандарың үшін де келмесең, онда басқа бір танысың бар да, оны мен танымайтын шығармын?

  -Тануың керек, танисың, айта бер.

  -Көрмеген адамымды қайдан айтамын, ең болмаса түрін түстесейші. Мысалы, қыз ба, әлде жігіт пе?

  -Қыз.

  -Әдемі ме?

  -Ару, сұлу, ондай періште еш жерде жоқ.

  -Сосын қандай ерекшеліктері бар?

  -Ерекше көзге түсетін ешнәрсе жоқ, - деп Мәделі енді сөздің сабын жіңішкелендіріп жіберді. Сосын қыздың көңіл-күйін өзгертпекші болып: - Тіпті ол қызға ғашық болудың да реті жоқ-ау деймін, - деген. Таһмина Мәделі ұстап тұрған саусақтарын оның қолынан жылдам босатып алды да, теріс айналып, кеудесіне түскен тоғыз тарау бұрымын умаждап, тұрып қалды. Мәделі қыздың мінезінде бұлт ойнап, найзағай жарқылдайын деп тұрғанын көріп, тез арада бұлтты жылы сөзімен сейілтпекші болып:

  -Дегенмен, шындап үңіле қарап, зер салсаң ешкімге ұқсамайтын ерекшеліктері бар, соны есіме түсіріп, айтып көрейінші, - деп жай ғана күліп қыздың иығына алақанын салып, әсте-әсте ырғап-ырғап қойды. Қыз иығындағы Мәделінің қолын сырғытып төмен түсірмекші болып, иығына алақанын апарған, бірақ жігіттің қолын ұстағанымен, оның қолын әлсіз ырғап-ырғап қойды да, орнынан қозғалуға дәрмені келмеді.

  -Есіңе түсірсең түсіріп көр, Таскентке барамын деп, қара қызды қасыңа ертемін деп, есіңнен шығып қалған шығар!

  -Жоқ, енді есіме түсті, қолаң шаш, бұрымы ұзын.

  -Е, Сербиназдың қасындағы тұрған анау қара қыз ғой, шашы ұзын, жуан бұрым, өзі менен аумайды екен...

  -Иран – Бағындағы бұлбұлдай әнші өзі, көмейі сыңғырлаған күміс, жүзі толықсыған айдай, беті сүттей аппақ, азанда ашылған райхан гүліндей пәк, таңғы күн шапағындай арайлы, Самарқандағы патша сарайынан да көркем, күннің сәулесіндей шуақты, Әкім Лұқпандай шипалы, туған жердей қымбат, даналардың сөзіндей асыл...

  -Ондай қызды танымаймын, анау қара қыз сондай шығар?...

  -Онда тағы бір ерекшеліктері бар, әлі айтып тауысқан жоқпын, талабы Алатаудай биік, мінезі ботаның мінезіндей жұмсақ, сөзі балдан да тәтті, көзі қарақаттай, өзі шырын...

  -Танымаймын...

  -Өзі өкпелегіш...

  -Таптым, танимын, - деп Таһмина жүзін Мәделіге бұрды да, оның кеудесіне басын қойып, қолын жігіттің мойнына асып:

  -Бағанадан бері солай демейсің бе? Өкпелегіш деп. Мен сондаймын. Өкпелегішпін. Бұл мінезімді тастай алмай-ақ қойдым. Бұл менімше әкемнің басқа әйел алып, бөлек кетіп қалғанынан ба деп ойлаймын. Сен ше Мәделі, қанша әйел аласың? Саған ғашық болмайтын бұл дүниеде қыз жоқ шығар. Мен қорқамын. Сен басқа біреуге үйленетін сияқты болып тұрасың. Осы қызғаншақтығымнан тауып, сенен айрылып қалмасам болғаны, - деп Таһмина күрсінген.

  Мәделі үнсіз тұра берді. Үйлену деп тұр ғой мына қыз. Үйлену туралы ойлады ма бұл Мәделі. Әлі ондай ой өңінде емес, түсіне де кірмеген. Үйлену деген мәселе бұған қандай болып көз салмақ. Бұхараға барып ілім-білімін жалғастыру жайына қалмаса де. Үйлене сала ол жаққа қаңғу бұның қолынан келмес. Кемінде екі үш жыл қалыңдығыңның қасында болмасаң, үйдегі әке-шешең де оң қабақ танытпас. Одан кейінгі оқудың не қажеті бар. Үй тірлігінен-ақ қолың тимейтін шығар. Әкем мен үйленген соң басқа отауға шығарса, күйбең тірлік басталмай ма?

  -Неге үндемей қалдың? Тағы бір қыз туралы ойланып тұрсың ба? Анау қара қызды неге қасыңа ертіп жүрсің? – деп Таһмина енді басын жоғары көтеріп жігіттің жүзіне қарады.

  -Ол қызға жаныңды ашыта қарасайшы, өкпелегішім менің,  ол үйсіз-күйсіз қыз. Барар жері, басар тауы жоқ жетім қыз, құл базарда сатылғалы тұрған жерінен құтқардық. Біз кең пейілді қазақпыз ғой, сен сәл де болса, бір мезет оған қарсылас қыз болсаң да, қазақ ұлтынан екеніңді, жаныңның дархан екеніңді, ұлтымызға тән мейірімділігімізді еске алшы.

  -Дұрыс қой, Мәделі, саған сенемін. Құдай жарылқасын сені, саған мың да бір рахмет, - деп Таһмина біраз үнсіз тұрды да, - ол қызды енді қара қыз деп атамаймын, өзімнің туған бауырымдай көремін ендеше, - деді. Қыз тағы да басын Мәделінің кеудесіне қойып, үнсіз күрсінген. Сосын:

  -Сенің қандай ойларың бар, ертең не істейміз, келешекті айтамын, - деген.

  -Оны Құдай біледі, сонда да бір нәрсені ескертіп көрсем деймін, әкем Бұхараға жүреміз деп айтқан.

  -Қашан?

  -Осы келер айда шығар, әй одан да ерте жібермесе де, күзем аяқталып, енді ел қыстауға көшкелі дайындықтар үстінде ғой. Сол көш басталмай тұрып мені жіберетін шығар. Әйтпесе олардың қашан барлық ел қыстауға көшіп болғанша, әрі бері шапқылап, қолдары тимей қояды ғой.

  -Оған дейін де кездесетін шығармыз?

  -Мен келіп кетуге әрекеттенемін. Бірақ сен де үйіңде жүре бермей, Қосқақтағы Күләшке барып қайтсаң болар еді.

  -Мен әнеукүні ғана барып келдім ғой, енді жуық арада анам жібере қоймас, оның үстіне Торыбай сор болды, аяғымды қия бастырмайды.

  -Онысы мен үшін жақсы ғой, әйтпесе бір апайтөстің көзіне түсіп қалсаң, дүние-мүлкін аямай, сені қалыңдыққа алып қойса ше?

  -Ту-у, ондай жаман сөз айтпашы, Құдайым сақтай көр, ондай болса қайтер едім? Көрген күніміз құрсын, қыз болып неге туылдым екен, а? Жоқ, Қосқаққа бармаймын, сенің мына сөзіңнен кейін қорқайын дедім, енді үйден шықпаспын.

  -Е, неге? Сен ондай апайтөстерге қарсы тұра алмайсың ба? Жігерлі, қайсар қыз едің ғой?

  -Қарсы тұра алмаймын-ау деп қорқамын, шешем еңіреп тұрса, көнбеске амал жоқ, әкемнің де мінезі шатақ кісі ғой, Құдай оған сөз айтқызбасын, айтқызса орындамай қоймайтын қатал бірбеткей кісі. Ол кісіні келесі аптада Шардараға шақыртып жатыр екен, оны анау нағашым Торыбай айтты. Сондай жағдай, шешем екеуміз әкеме барып жолығып қайтпақшымыз. Ол кісінің не дейтінін, жаңағы сен айтпақшы, жаман нәрсені білдірейін деп жүр ме? Қандай қайшылық десеңші, жұрт туған әкесіне құстай ұшқысы келіп, сағына ұмтылыс жасаса, мен керісінше енді оған аттап басқым келмей тұр. Жүрегімде туған әкеме деген сағыныш сезім де сөніп бара жатқандай. Таза, пәк көңілім, түтінмен ысталғандай, ащы дәмі қолқаңды бітейді. Жүрегімді шаншытып, кенеземді құрғатып, кеңірдегім буылып өліп кетпесем болғаны, Мәделі.

  -Жаман қиялға берілме, Таһмина, Құдайға шүкір де, мен сенің қасыңда тұрмын ғой, уайымдама. Шардараға нәсіп болса, мен де барамын. Әкеңнің ондай ойы болса, мен сені сол күні алып қашамын, - деп жігіт қызды аймалай өзіне тартты. Қыздың қолаң шашынан жұпар иісі аңқып тұрды. Оның маңдайынан сүйіп, тамағынан иіскеді:

  -Қорқынышыңды сейілт, балым, айттым ғой, ондай жағдай болса алып қашамын деп.

  -Сенің алып қашуың үшін, ондай жағдай болуын тілемей-ақ қояйын. Айттырып алғанға не жетсін шіркін, - деп қыз тағы «ах»-ұра күрсінді.

  -Шардараны Көктіңұлы хандығы Таскенттен қайтып алды. Келесі аптада бәлкім Жүсіпқожа әкем Шардараға әкім және сол аймаққа би тағайындауға жамиғат жиналатын дуанға қатысуға барар. Біздің хандықта датқа деген болмайды, ауыл мен қыстауға әкім, аймаққа би сайлайды. Оның қазіргі датқасы Дәулетияр не айтар екен? Қоқан ханын жақтап, Таскентке өтіп кете ме, қайткенде де бір тағайындау болуы тиіс.

  -Сенің әкең Таскентке барғанда сол Шардара туралы барып па еді?

  -Тек қана Шардара туралы емес, бұдан басқа да біраз мәселе туралы болған.

  -Бұрыңғы Таскент бегі, бірталай әскерін төгіп, Шардараны әрең бағындырған деп естіп едім, енді мына жаңа бек оны қалайынша оңай бере салған?

  -Оның орнына Шыназды алды ғой.

  -Ондай саясатқа онша түсінбеймін, бірақ соның не қажеті бола қойды екен?

  -Не қажеті болғанда, тереңге үңіле ойлап қарасақ, Шыназ Көктіңұлы хандығына емес, тікелей Бұхара әміріне қарайтын. Бірақ түпкілікті емес. Зекет, салықты Таскент ол жерден көбірек алып кетіпті, қым-қиғаш бүлік салып, ел тыныштығын қайта-қайта алып тұратын. Оны қорғауға Жызақтың әскері босқа әлекке түсіп, соншама алыс жерден келе бермейтін. Енді Жызақ Шыназға алаңдамай тек қана өзін қорғай алады. Ал Шардараға керісінше Таскенттің ықпалы жүріңкіремей-ақ қойған. Оларға қарағанда Көктіңұлы хандығының әрекеті басымдау ғой. Шардараның барлық халқы Таскентке бағынғанын қаламайды. Сосын бір дұрыс болған жері Шыназ Бұхараға бағыныштылығынан шығып, Қоқан қарамағындағы қазақ иелігіне кірді. Ал Шардара ол иеліктен шығып, Бұхараға тікелей қарамай, Көктіңұлы иелігіне кірді. Түбінде екі шаһар да қазақтың иелігінде болғаны емес пе?

  -Біз кішкентай адамбыз ғой, жұрттың әкімшілік бөлінісіне араласа алмаймын, бірақ қазақтың жері кеңейіп, шекараларының ұзара көбейгеніне тілектеспін. Шардараға шынында да сен келсең тәуір болар еді, келесі аптада.           

  -Әрине, сен шақырып тұрғаныңда, бармағанда не істеймін? Әрине баруға тырысамын.

  -Кел. Келуіңе тілектеспін. Енді, түннің біраз уақыты болыпты, сендер қайтыңдар, нәсіп болса Шардарада жолығармыз, - деп Таһмина жігіт жүзіне қимастықпен қарады. Мәделі қызды аймалап, тағы да тамағынан иіскелей, өзіне  тартып үнсіз құшақтап аз-кем тұрды да:

  -Жақсы онда, келесі кездескенше сау тұр, - деп кері бұрылып Сербиназдар тұрған жаққа аяңдады. Екеуінің қоштасқанын көрген Сербиназ бен Дармина Таһминаға жақын келіп, қыздар бірінің бірі беттерінен сүйісіп қоштасты.

  -Сен қыз, айыпқа бұйырма, үйіңде қонақ болып жата алмадым, мына Дарминамен де жақын таныстыра алмадым, аманшылық болса, әлі кездесерміз талай, сау тұр жаным, Таһмина, деп Сербиназ оның маңдайынан сүйген...

 

4.Қалысбай мен Байлархан

  ...Ишанбазардан шыққан Байлархан бастаған керуен, Жызақта екі күн сауда жасауға, әдеттегіден сәл ұзақтау тыныстауға тоқтаған.

  Ұратөбеде сауда дүкендерін ашып, сонда біраз мерзім ақшаны да, сататын мүліктерді айналымға түсірген, Қалысбай кейіннен Ұратөбе үшін Бұхара-Қоқан жанжалы ушығып, сауда мазасы кете бастағасын ондағы дүкендерін біржола Жызақ пен Шардараға көшіргенді. Ол өзіне сенімді адамдарын дүкен саудасына қойып, өзі оларды бақылауға алып, бірде сол Жызаққа, бірде Шардараға, енді бірде Көктерек пен Таскентке келіп, дүкендерінің жай-күйін, сауда жағдайының мәселелерін шешіп, осы шаһарларды аралап жүретінді.

  Қалысбай мен Байлархан осы жолы Жызақта кездескен. Жызақтың үлкен базарының бір шетіндегі гүлзар бақта орналасқан кәуәпханадан дәм алып отырып, өткен-кеткен әңгімелерді айтысты. Байлархан өзінің керуенінің Қарақшы төбеде қарақшылыққа ұрынғанын да жасырмады. Тіпті сонда да керуенінің аман қалғанын мақтанышпен айтқан. Бірақ Исмайылдың жәрдемімен құтқарылғанын онша келісті түрде көрсетпеді. Негізгі құтқарушы өзі және нөкерлері екенін айтып мақтанған. Сосын:

  -Қалеке, есіңізде ме, сонау баяғы Жая хан, сол Жаяның сізді дарға аспақшы болғаны? – деген.

  Қалысбай, бұл сөзге таңданса да, «иә, есімде ғой» - деп басын изей салған. Сонда да «мына түлкі, сонау баяғы оқиғаны не үшін есіме салып отыр? Ол оқиғаны дәл қазір есіме түсіретіндей, соншалық не қажеті бола қойды екен? Оның қазірге дейін уақыт өлшемінен өше қоймайтын салдары жоқ еді ғой. Оқиға өтті-кетті, Жая Арқаға кеткен, ол бұл дүниеде қазір жоқ та шығар, бар болғанымен, енді оның мені ұстап дарға аса қоюына күші келмейтін болар» - деп ойлаған Қалысбай сонда да:

  -Байеке, сол бір әлдеқашан ұмытылып, құрғап кеткен көлдің орнындай кездерді несіне есіңізге алдыңыз? – деді.

  -Еске түсіретін себеп болғасын ғана айтып отырмын, Қалеке, сол Қарақшы төбедегі қарақшылар оқиғасының аарқасында сол жерден біздің керуенге бір қыз қосылды.

  Қалысбай, оқыс басын көтеріп алып, Байларханның жүзіне үңіле қарап қойды. Қалысбайдың мына жағдайы, оның сонау баяғыдағы әкесіне айттыра барған қызды есіне түсіргендігі екендігін Байлархан ұққан. Ұққан да «ә, кәрі түлкі, енді біраз ойланатын шығарсың, әңгімені анықтап айтып беруімді өтінерсің, менің осындағы саудамды  жүргізуіме енді өзің-ақ арзан бағамен келісерсің» деп ойлады. Енді мұны біраз қызықтырайын деген ықыласпен:

  -Қалеке, қызыңыз үлкен болып өсіпті. Көркем, әдемі...,  - деді.

  -Тоқтай тұр, ол өзі қайда, осында әкелдің бе, сен ол қызды сенің қызың деп қалай айтып отырсың?

  -Тура сенің аузыңнан түсіп қалғандай.

  -Ол қалайша, менің аузымнан түсіп қалады? Оның үстіне ол қаңғып, Қарақшы-төбеде қайдан жүр? Менің Көктеректе, Ұратөбеде, Хожандта, Шардарада, Көкшымылдық қойнауында және Қосжарсуатта қыздарым бар. Олар Қарақшытөбеде неғып адасып жүр?

  -Білмеймін, неғып адасып жүргенін, бірақ, ол қыз сенің жаңағы айтқан жерлеріндегі қыздарыңның біреуі де емес. Себебі ол ондай жерлерді бұрын көрмек түгілі атын да естімеген.

  -Иә,  айта бер, айта бер!

  -Айтсам айтайын, бірақ алдын ала келісіп алайық, сен менің керуен басы екенімді білесің, менімен бірге керуенімде бас саудагердің бар екенін де білесің. Мұнда сауда жасағаны үшін салықты сол төлейді. Мен мұнда бекерге қаңғырып жүрген жоқпын. Керуенбасылығыммен бірге сауда жасаймын. Бірақ сол майда сауда үшін мен бас саудагерге баж төлеп отырамын. Онысы мен үшін көптеу болып тұр. Сен менің мүліктерімді өзің сатып бер, сен менен делдал пұлыңды алма. Анығын айтар болсақ, маған түсім көптеу түсу керек. 

  -Сен ең әуелі, жаңағы қыз туралы айт, оның жайын салмақтап көрейік. Егер айтар хабарың аса қадірлі болса, бағасын шығару қиын емес. Бәлкім бір дүкенді саған басыбайлы сыйлармын.

  -Жоқ, сен ең әуелі уәде бер.

  -Сен де дүниенің әбден соңына түскен, боқ домалататын қоңыздай екенсің, айттым ғой, салмақтап көрейік деп.

  -Жоқ, алдын ала келіспесең айтпаймын.

  -Айтпасаң өзің біл, кім білген сенің не ойың бар екенін, бәлкім айтып отырғаныңның бәрі шылғи өтірік шығар?!

  -Өтірік болса нем бар ол қыз туралы әңгіме қозғап, менде бір сүйенетін, шыбықтай дәлел болғасын айтып отырғаным, керек болмаса өзің біл, мен жұмған аузымды ашпадым ендеше.

  -Әліңе қара, әуелі бұл Жызақта мен әкім болмасам да, сол әкіммен бірге «Орақ», «Сүдір» - лерін асықтай иіретін менмін. Мен айтсам бұл жерге тек қана сен сияқты Арқаның қазағы емес, Қоқанның өзбегі де сауда жасауға кіре алмайды. Оданда, бастаған екенсің, әңгімеңді жалғастыр!

  -Өй, өй, Қалеке, бір ашуыңызды беріңіз, мен әшейін сіз неғылар екен деп, әдейі сынап көрмекші едім, қайтемін айтпай, ол әңгімені ішіме сасытып, ол қыз сіздің қызыңыз болуы  керек, сізге өте ұқсас, өзіңіз де тіпә, көз тимесін, қазақтың жігіттерінің ішінде десем аздау болар, адамзаттың сұлуысыз ғой. Осы әр жерде шашылып жүрген көп қатындарыңыз сіздің байлығыңызға емес, сіздің түріңізге ғашық болып тиіп жүр-ау, - деп Байлархан енді Қалысбайға жағынуға кірісті.

  -Әй, көп мақтай берме, көзің өтіп кетер, Арқаның қазақтары қасиетті болады, сен оларға тартпағансың, бірақ жаманның сандырағынан қорық деген бар.

  -Ой, Қалеке, не десеңіз о деңіз, бірақ анау қыз сіздің сонау баяғыда әкеңізге айттырып барған қыздан туылған-ау шамасы.

  -Не дейді-ей, мен ол қызбен бір-ақ рет жуыстым ғой.

  -Ой, Қалеке, оның несіне таңданасыз, туам десе, қатындар сіздің жуысуыңызды күтпей-ақ,  бір көз салғаныңыздан қоздай бермей ме? – деп Байлархан қарқылдай күлген. Мына түлкінің мына сөзіне Қалысбай да езу тартты.

  -Әй, қу түлкі-ай, мақұл айта бер, бір дүкен сенікі, ал ол қыз қайда, қазір осында ма? Менің әкелік сағынышым ояна бастады, көрсетсейші, көрімдігін дайындайын.

  -Көрімдік беретініңізді қайдан білейін, оның үстіне ол қызды сізге әкелемін деген ойым жоқ еді, сізді кездестірем бе, кездестірмеймін бе деген.

  -Не дейді-әй, ажалға бара жатыр ма едің, соншама?

  -Жоқ, Алла сақтасын! Сізге әкелуге ойым бар еді, бірақ сіз ол қызды қабылдайсыз ба, қабылдамайсыз ба, некесіз туылған деп, қуып жібересіз бе, сосын маған бұны неге әкелдің деп дүрсе қоя бересіз бе, деп мен оны әзірше әліптің сыңайын білейін деп, мұнда әкелмедім.

  -Ол қайда қазір? 

  -Ол Таскентте болуы керек.

  -Не дейді, Таскентте? Әй, кәпір, сен ол қыз менің қызым екенін білген болсаң Қосжарсуаттағы Жөкебай шалдың үйіне қалдырып кетпедің бе?

  -Ол туралы тіпті ойламаппын. Таскентке барса бір күнін көрер деп сонда апарғызып тастаттым.

  -Апарғызып тастаттым дейді? Әй, апарып тастағандар сенімді жігіттер ме еді, арам ойдан таза ма?

  -Өзіміздің жігіттер ғой.

  «Қап мынаны-ай» деп Қалысбай ойға кетті. Қазіргі заманда қыздан кім қашушы еді, қыз дегенің алысты жақындататын, жатты туысқан етер, елдің дәнекері емес пе? Құда жекжатты көбейтетін де солар. Некесіз туса да мен одан несіне қашамын. Қайта бір мықтыға тоқалдыққа берсем де, менің ұпайым көбейе бермес пе еді? Түрі маған тартқан дейді, ә?! Олай болса әдемі болар. Аса ірі шонжарлардан құда тауып берейін деп тұрған қыз болды ғой. Қой, мен оны іздеп табуым керек, қайткенде де» деген ойын Байлархан бөліп:

  -Қалеке, не ойлап кеттіңіз, әлгі қазір жүзге толған әкеңізге айттыра барған қалыңдық қыз есіңізге түсіп отыр ма? Сізде байлық жетеді ғой, сауданың түбін түсірдіңіз, енді осы жинаған мал-мүлкіңіздің арқасында бір шаһарға әкім болып, қолыңызды майға бөктіріп отырмайсыз ба?

  -Дұрыс айтасың, әкім болу да ойда бар, бірақ мына Жызаққа әкім болу қиын. Мұнда жемқорлық көп. Бұл жердің әкімі, әншейін біз сияқты байлардың арқасында ғана әкімдік мөрді қолына ұстап отыр. Менің бір арманым Шардараға әкім болу, бірақ ол жерге Таскент мені тағайындамайды. Олар өз адамдарынан басқаны жуытпайды. Сен сөзді басқаға аудармай әлгі қыз туралы айтып бер, - деді Қалысбай Байларханға енді жайдары көңілмен. Байлархан Қалысбайдың көңіліне тимейтіндей сөзбен, майын тамызып отырып, болған жайтты айтып берген. Ол іштей бұл Қалысбай сол қызды тауып ала қояр дейсің бе, онысы қазір Таскенттен әрі, Қоқан, Қошқар асып, Тұрфанда күңдікке кеткен шығар деп ойлаған.

  Қалысбай мына әңгімені естіген соң, қызды Таскент барып іздеуге құлқы болмады, себеп, ол жерде туылып-өскен балалардың өзі, бір-екі көше сыртқа шықса, өздері адасып кететін, оның иір-шиыр көшелерінен қызын іздеп таба алмайтынын білді. Ол енді сонау Қарақшытөбеден, Баймұрат, Қамбарқұдыққа дейін шарлап, сол баяғы әкесіне айттырған бойжеткенді іздеп таппаққа бекінді. Соған кездесіп, мән-жайға қанықпаққа, оған қажет болса жәрдем бермекке ниеттенді.

  Бір-екі күн аз-кем дайындықтан соң, қасына төрт жігіт алып, азық-түлігін артып, Қалысбай Қызылдың құмына Дарминаның шешесі - Қатшаны іздеп табуға сапар шекті...

 

5. Ұзақ сапар алдында

          Жүсіпқожа үлкен ұлы Тұрсынның тойына келген меймандарын біраз әбігерге салғанын айта келе олардан кешірім сұрауды да ұмытпады. Ядгарбектің Дарбазада Қосбалтамен жанжалының соңы бірнеше адамдардың шығынына ұласқандықтан, той өтісімен осы тойға келген Таскент уалиятының жауапты адамдарын тұтқынға ұстаған еді. Жағдайдың бәрін Таскентке барып, ондағы Искандер бекпен сөйлесіп, түсініскен соң Жүсіпқожа Қосжарсуатқа келе салысымен Тілләқожаны, Шарқыбай бек пен Ядгар бекті, еліне қайтарған. Сөйтіп тыныштық орнағаннан соң енді тойға келген бұхаралық меймандарды жолға аттандырудың қамына кіріскен. Қонақтардың жасы үлкендігіне, қызметтеріне қарамай бәріне бес түйеден, он жылқыдан той кәдесін жасады. Қаракөк пүліштен тігіліп, күнқағары алтындалған жібек жіппен оюланған, қазақы айырқалпақ пен шекпен жапты. Қонақтар тойға деп маталардың кейбір түрімен бірге тай-тай мақта әкелген болатын. Оның үстіне кептірілген жемістердің түр-түрін және көзе-көзе шарап әкелуді де ұмытпапты. Алаған қолым береген дегендей енді оның есесі түйемен, жылқымен қайтып отыр. Осы бір мейман шығарып салу кәдесін бітіріп, екі-үш күн тынығып, Жүсіпқожа Шардараға жүрмек ниетте еді. Соны Елмырзаға айтып, бұған қалай қарайтынын білгісі келген. Сонда Елмырза:

  -Жүсеке, бұнда біраз болдық ғой, менің араласатын да онда тірлігім жоқ. Онда тағайындаған билеріңнің кім екендіктерін қосымша хабарларсыңдар. Өзіңізден артылатын тірлік жоқ. Кімді би етіп сайласаңыздар да немесе тағайындасаңыздар да мен құптаймын. Түбінде онымен жұмыс істесетін сіз ғой, менікі әшейін әмірге кеңес беру. Сізді оған мақтап кеңес беруден жалықпаспын, - деген. Одан соң шейх Әбдімүтәліп:

  -Шардарадан медресе ашу жағын қарастырамыз, ол жерге жөні түзу имам қою керек. Жағдай дұрысталып тұрса, үлкен мешіт салуға Бұхарадан ұста шеберлер жіберермін. Тек қана оларға күтім болсын. Тауықтың күркесіндей, бір нәрсені жәпірейіп қоймай, үлкендеу, аумақты, көркем хәм көз тартар, зәулім, биік етіп салдырыңыздар. Әлігі жаңа тағайындайтын шаһар әкіміне, имам мен хазіретке соны баса тапсырыңыз. Дін жолында да пітір мен садақа түрлері көп.  Халыққа айтып түсіндіріп, күш көрсетпей, жетесіне жеткізсе, көпшілік деген кеніш қой, көп түкірсе көл дегені де бар, үлкен мешітке қаржы жинап берер, - деп қолын жайып бата берді. – Сосын, Жүсіп хан, қазір діни білім жоспары бойынша, ілім алудың уағы. Осы күзден қыс айларына дейін медреселерде, Әл-ғибрат пен тауарих жүргізіледі. Мына Мәделі оғлан сол кестеден кенже қалып қоймасын. Лажы болса бұл бала бізбен бірге жүрсін. Бір аптасы не, бір айы не, ақыры оқуға баратын мүрид үшін медресеге, ертерек барғаны тәуір ғой. Мыдарыстармен таныса берсін, өзі жақсы көретін Абдулла абыздан дәріс алар. Ол жарықтықты, Құдай қаласа Бұхарадан ба, Ромитаннан ба тауып алып, үлкен медресеге мұғалім етіп тағайындармын, - деді.

  -Ықыласыңызға мың бір шүкір, дегеніңіз болсын, Мәделі оғлан сіздің қарауыңызда. Осы баламды білімдар, діндар әрі болашақта хан болуға лайық адам етіп шығарсаңыздар болды. Мен дүние мүлкімді аяман. Керек нәрселеріңізді ұялмай айтып, хабар жеткізіп тұрсаңыздар болады ғой. Мына інім Мир Саид ай сайын осында келіп тұрады емес пе, өзіміздің туысқандай болып қалды. Оның үстіне балам Исмайыл да екі айда, үш айда Бұхараға барып тұрады емес пе? Бұрын Мәделі балам Таскентте оқып жүргенде Таскент биіне айына отыз ділдә, әкіміне жиырма ділдә беріп тұратынмын. Сол бағаны сіздерге де беремін айына.

  -Жо-о-оқ, қам жемеңіз, Мәделі оғлан мемлекет қазынасының есебінен оқитын болады. Сізден үстеме алмаймыз ғой. Мемлекет қазынасынан басқа бізде мешіттерден түсіп отыратын түсімнен де білім-ілімге бөлінетін қаражат бар. Балаларды оқытуға сол жетеді, - деп шейх Жүсіпқожаның беріп тұрармын деген қаржысына қарсылық көрсетті.

 

 

 

 

 

ІҮ-ТАРАУ

АРМЫСЫҢ, ҚАСИЕТТІ ШАҺАР – БҰХАРА!

 

1.Жапандағы жалғыз үй

               Бұхаралық қонақтар Қосжарсуат өткелінен аман есен өтіп, Қызылдың құмын бетке алып жүре берді. Мәделі Мир Саидпен қапталдаса отырып, астындағы Көкбестісін тебінбей еркіне жіберген. Көкбесті есті жануар ғой, бір қалыпты жүрісімен Мир Саид мінген қара аттан не озбай, не қалмай жортып отырды. Қосжарсуат қол бұлғап артта қалып бара жатты. Сырдың арғы бетінде жиекті жағалай қоштасып тұрған ағайын-туыстың арасында орамалын бұлғап «тез оралғайсың, мен сені сағына күтемін» деп қимастықпен қош айтысып Таһмина тұрғандай, Мәделі артына қарайлай, қайта-қайта мойнын бұра берген. Мойнын бұра, қадала қарай берген. Қосжарсуат бұлдыр сағымға айналғанша қарай берді...

 

  ... Мәделі мен Дармина ілескен бұхаралық қонақтар Қарақшытөбе мен Қостөбеге кеш батып, қараңғы түсе ілінді. Жан-жақтың қандай жер екенін іңір қараңғылығынан ажырату қиынды. Тек қана жүргіншілерді бастап келе жатқан Мир Саид пен оның жолға кәнігі болып қалған жырындылары болмаса басқалары жолдың қай тұсында келе жатқанын да, қандай өлкеде өтіп бара жатқанын да білместі. Қостөбенің құдығы басына да бір қонып алуды ұйғарды бұлар.

  Таңалакеуімде оянған Мәделі орнынан тұра сала, қасында құрылған қос жанына барды. Қостың ішіне бас сұқпай, сырттан:

  -Дармина қыз, ояндың ба? – деп дауыстаған.

  Қос ішінен дыбыс шықпады. Енді Мәделі қаттырақ айқайлаған. Оның даусынан оянған Мир Саид бек, тағы да екі-үш жігіт әудем жерден бастарын көтерісіп:

  -Мәделі оғлан не болды? – деген.

  -Мына қыз жауап бермейді.

  -Жауап бермесе, қостың ішіне басыңды сұғып, байқасаңшы, ішінде бар ма екен, ә, бәлкім, шай қоюға шөпшек теруге, әлде басқа шаруамен қыр асып кеткен болар.

  -Қосқа оның рұқсатынсыз басымды сұқсам, ұят болмас па екен?

  -Ұялсаң қаттырақ айқайлап оят, ол бәлкім ұйқықұмар қыз шығар, қайткенде де сығалап, байқап көруіңе тура келіп тұр, - деп Мир Саид күле сөйлеп, Мәделінің қасына келді.

  Мәделі бір, екі рет Дарминаның атын атап, дауыстап, одан жауап болмағасын амалсыздан, кенеп матадан жасалған қостың ішіне жайлап басын сұққан. Қостың ішінен, анау қу қыз мұның маңдайынан періп қала ма деген күдік те жоқ емес.

  Бірақ қателесіпті, қос іші бос, қыз көрінбейді. Қыздың жоқ екенін көрген Мәделі дереу Мир Саидке айтты. Мир Саид қарауылды шақырып сұраған. Ол:

  -Бағана, дала енді жарықтала бергенде анау құм белге шығып бара жатқан. Арамызда жалғыз әйел заты болған соң, оның өз шаруасы бар шығар деп ешнәрсе демегенмін. Тіпті оған көңіл де аудармаппын. Әлі қайтып келмеген бе, немене? – деді.

  -Келетін уақыты болды ма?

  -Қайдан білейін, әйтеуір сүт пісірімдей уақыт өтті.

  -Онда тағы бір сүт пісірімдей уақыт күтейік, қане, қарап тұрмаңдар, шай қамына кірісіңдер, шай ішіп, таңғы асымызды ішіп, жолға шығайық, - деп Мир Саид жолаушыларды қамдандыра бастады. Елмырза бек пен Әбдімүтәліп шейх дәрет алуға қыр асты. Тез арада сәрідегі қарбалас басталып кеткен. Шідерлі аттарды айдап келуге, жетектегі қос түйенің үстіне артылар жол азықтары мен су торсық, метейлерді жинастырып, буа бастады нөкерлер. Құдықтан су тартылып, әуелі түйелер, сосын жылқылар суарылды. Шай да қайнап, жолаушылар дастарханға жиылған. Дарминадан әлі хабар жоқ. Ол қыз кешіккен сайын Мир Саид пен Мәделінің дегбірлері қаша бастады.

  -Мир Саид бек, маған рұқсат етіңіз, мен барып Дармина қызды іздеп келейін, - деп енді ол ішіп отырған шайын қоя салып орнынан түрегелген.

  -Қасыңа екі нөкер ал!

  -Нөкердің керегі не, бәлкім ол қыз анау қырдың астында, ішін ұстап отырса қайтемін, оның тірлігіне араласып, нөкер ертіп барғаным ұят болмай ма?

  -Жоқ, олай деп ойламаймын, өз тірлігімен отырса, қазір келетін уақыты болды оның, нөкерлерді ертіп ал, кім білген, бәлкім қарақшылар қолына түсіп қалды ма? Олар ол қыздың қол аяғын байлап тастап, енді оны іздеп келетін адамды күтіп отырған шығар. Бір нөкер сендерден кейін жүрсін, сезікті нәрсе болса хабарлар, - деп Мир Саид бір нәрсені сезгендей нықтап тапсырды.

  Мәделі нөкерлерден алға оза Көкбестіні асықтыра түсті. Бұйрат құм әжептеуір биіктеу. Ол тастақ таулардай тік жарлы биік емес, жалпая жазылып жатқан қыр. Оның төбесіне шығып, арғы жағына асу үшін беткеймен бие сауым уақыт жүруің керек. Мұндай бұйрат құмдар көп, бәрі жалғасып кете барады.

  Мәделі, мына қыз алдымнан қандай жағдайда шығар екен деп ойлана-ойлана бұйраттың төбесіне де жақындаған. Ол енді аттан түсіп, еңбектеп, бұқпантайлап, бұйраттың төбесіне барып, басын сәл көтере аңди, арғы жағына көз салды. Сусылдаған құм үстінде қыздың ізінен басқа ештеңе көрінбейді. Қарабұта мен жүзгендердің, сексеуіл мен жыңғыл түптеріне алыстан көз сала бажайлады. Тірі жан көрінбейді. Құм бетіндегі із, алыс көкжиекке бір өзі кете барған.

  Мәделі бұйраттың төбесінен бері түсіп, Көкбестіге қайта мінді де, бұйраттан әрі асып кетті. Үшеуі құм бетіне түскен қыз ізінен жаңылмай, аттарын асықтыра жүріп отырды. Ізден адаспай, оны қуа оншақты шақырым жүргеннен соң, алдарынан бір ескі мал қора көрінген. Содан садақ тартым жерден ұзақтау арақашықтықта бұлар тоқтап, мал қораға бажайлап қарап алды. Мал қора жүдә ескі болғанымен, құр емес сияқты. Мал байланған болар. Көп болмаса да аз-кем болған, әлде болды, әлде болар. Ол жағы беймәлім. Себеп дәл қазір ол қорада мал көрінбейді. Бәлкім өрісте болар. Қораның оң қапталында тігулі киіз үйдің сұлбасы жартылай көрініп тұр. Жартысы қораның арғы жағында жасырылған. Үйден кіріп-шыққан ешкім байқалмайды.

  -Бұл жер қарақшылардың мекені болмауы керек, қалай ойлайсың? – деп Мәделі нөкер Шаюсуптан сұраған.

  -Кім білген, қарақшыларға сенім жоқ, оларда бірақ дәл мынадай жасаған қоралар болмайды. Олар егер біреуден баса көктеп тартып алса, ол жерде дем алып, тынығып, тағы да сол маңайды тонап, бір ай, жарым ай жүруі мүмкін, содан кейін ауыстырады.

  -Түсінікті, онда сендер осында анау сексеуіл түбінде мені күтіп жата беріңдер. Ол жерде ешкім болмаса немесе Дарминаны кездестірсем белгі беремін, ал, тез арада белгі ала алмасаңдар, керуен жолға қарай өкшелеріңді көтерерсіңдер. Сол барған беттеріңмен Бұхараға қарай қаша бермей, мені құтқарып алу естеріңнен шығып кетпесін, - деп Мәделі күлді де, жайлап, бір басып, екі басып, жаяу киіз үйге қарай аяңдады. Қораны айналып өтіп киіз үйдің дәл есігінің алдынан шықты. Тырс еткен тіршілік белгісі білінбейді, бірақ піскен нан мен еттің иісі аздап-аздап сезілгендей. Бұл енді, қанжарын қынынан суырып, жайымен басып, киіз үйдің ашық тұрған есігінен сығалай ішке қарады. Төр алдында бүк түсіп Дармина жатыр. Үй жасаулары жартылай жинастырылған. Нан мен еттің иісі дәл осы үй ішінен шығып тұр. Тіпті үй ортасындағы ошақтың оты бықсуда. Жартылай жанған тезек қоламтасы майда көк түтінін сыздықтатып шығаруда еді.

  -Дармина, бізден қашып кетіп, тығылған жерің осы ма? – деді Мәделі есік                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                босағасына сүйене ішке көз сала.

  Бұл дауыстан оқыс селк ете қалған Дармина басын көтеріп алып Мәделіге қараған. Көзі бұлаудай болып ісіп кетіпті. Әбден жылап, енді шаршағасын, шала ұйқыға кеткен сыңайлы.

  -Бұл кімнің үйі?

  -Біздің үй.

  -Әке-шешең қайда?

  -Білмеймін, әкем баяғыдан жоқ. Шешем...

  -Келіп қалар ма екен? Мына жапан шөлде қайда барып келуші еді?

  -Еш қайда, малды өріске айдап кеткен шығар десем, ондайға ұқсамайды. Қорада малдың жас қиы көрінбейді. Соған қарағанда шешемде бір-ақ мал қалған да, соны сойып жеп, пісіріп, бүгін бұл жерден біржола кетіп қалған-ау, шамасы, әлде біреулер алып кеткен. Себебі, жылқылардың жаңа іздері бар. Үйдің іргесі мен артына ескі-құсқыларды жауып тастапты. Киімдердің кілең жыртық жарамсыздары ғана қалыпты.

  -Олар кім болды екен, шешеңді алып кеткен?

  -Білмей отырмын.

  Бір салым уақыт өткесін Мәделінің есіне әлгі нөкерлер түсті де, Дарминаны асықтыра үйден алып шықты. Қолынан жетектеп, тез-тез Көкбестіге мінгестірді де, әлгі Мир Саид күтіп отырған тұсқа қарай шапқан. Мир Саид бастаған қарулы топ бұның қарсы алдынан бұйрат төбесінен көтеріле шауып шыққан.

 

2.Орнығу.

 

  Бұхараға кіріп келгенде, Мәделі «Мың бір түннен» оқыған ертегі шаһарға енгендей әсерде болды. Күмбезі көк мұнарланған биік үйлер көп екен. Әсіресе шет-шеті көркем оймышталған мұнаралар ғажайып көріністерімен көз тартады. Тас төселген көшелері тап-таза. Кейбір көшелері жым-жырт, адам тұрмайтындай, ел енді бір көшелер ызы-қиқы шулаған базаршылар мен жүргіншілер. Саудагерлерден аяқ алып жүргісіз. Қазақы киінгендер, ілуде біреу болмаса жүдә аз. Оның орнына бұл жерде өзі бұрын көрмеген киімдердің небір түрлерін киген жүргіншілер көп екен. Беттеріне әйнектей жұқа пәренже жапқан, көйлектері небір гүлге боялған, бірақ аяқтары жалаң қыз-келіншектерді көрді, кейбірі тіпті аузы-мұрнын орамалмен таңып та алады екен. Бастарына жеңінің бір ұшын киіп алып, яшмақтарының жағасын ауызына тістеп, сары жылтыр дөңгелек топпы киген түркмен әйелдерін де көрді.

  Қызық. Таскентке қарағанда мұнда тұрмыстық киім үлгілері айырмашылығы ат пен түйедей. Мұнда киімдердің бояу өзгешелігі көп. Кімнің қай ұлттан екенін киім киісінен бірден-ақ тануға болады екен.

  Әмірдің сарайында бір күн қонақта болды. Ертесіне әмір Насыролла өзіне шақырып алып.

  -Мәделі оғлан, оқу білім іздеп келіпсің, оның жақсы болған. Енді соның қамына кірісуің керек. Сені осы сарайдың оқытушыларының қарамағына беріп, жатын жеріңді де осыдан сайлауыңа болар еді. Онда өмірдің әр алуандығын байқамай мұндағы өміріңді біржақты өткізіп аласың ба деп отырмын. Қалай болғанда да жас адам өз бетімен өмір сүруге талпынғаны дұрыс. Сені сарайда құрметті меймандай күтіп, оқытуыма болады. Бірақ етің де, мінезің де сондай молшылық пен өкім етушілікке үйреніп кетеді де, болашаққа, үлкейіп бойыңа адамгершілік жинақтауыңа нұқсан келе ме деп ойлап отырмын. Лажы болса өз еңбегіңмен өмір сүргенге не жетсін. Өз еңбегіңмен деп отырғанда сені бір тас қопарып, көше сыпыр деген сөзді айтып жатқаным жоқ. Өзіңе лайықты нәрсені істей берсін деген әкелік ниетім. Абдулла қожа Субхан Ата медресесінде дәріс оқытып жатқан көрінеді. Мен саған бір қызметші беремін. Сол сені сонда апарады. Сол атаңның білімімен сусындайсың. Енді жатын жердің жағдайын ойланатын болсақ, онда сол қызметші – түркмен жігіт, Мерет тауып береді. Әлгі қасыңдағы өзіңмен бірге еріп келген қызметші қызың екеуің тұрарсыңдар. Екеуіңе жапсарлас тұрған екі бөлме тауып берсе жетер. Сосын аз-кем ақыл айтып қояйын. Қызметші қызыңмен бір бөлмеде жатпағайсың. Бұл жер қазақтың кең даласы емес, киіз үйде аяқтасып жата беретін. Бұхарада олай істесең әңгіменің астында қаласың, өзбек байыса там салады деген мақалды білетін шығарсың. Мәгәрки Мерет қызметші бір бөлмелі пәтер тауып, осында бола беріңдер, екі бөлмелісін кейін тауып берермін десе көнбе, қайткенде де таптырып ал. Мен саған қызметшің қыз болғандықтан ғана бөлек тұр деп отырғаным жоқ, сонымен қатар жалпы қызметші, күң, малайларды бөлек ұста, оларды сыйлап, жақсы көріп, өзегің үзіліп бара жатса да, іргең аулақтау болсын. Сені мұнда ханзада деп есептейді, жүрген жүрісің де, сөйлегенің де, мейлі ол саудагер болсын, мейлі ол кедей болсын, мейлі ол әкім болсын, өзіңді биік ұстауға тырыс, сосын қысқа жауап беруге дағдылан. Көшеге көп шықпа, керек жағдайда Меретпен не болмаса сол пәтер алған жерде танысқан дұрыстау адамды ертіп шыққаның жөн. Көшеде өзіңе-өзің сырт көзбен қарап жүр. Шаһар ортасында тәртіп бұзудан аулақ болғайсың. Ханзадалық рәсіммен бекзаттық танытып жүргейсің. Өзбек-қазақ бауырлас халық. Дегенмен бұл жерде қазақтан гөрі өзбек көп. Сондықтан лажы болса көбінесе солардың әдет-ғұрпын сақта. Одан ұтылмайсың. Саған қызметші етіп түркмен жігітін беріп отырмын. Олай ету себебім, бұл шаһарда түркмендер де қазақтар сияқты аз. Екеуінің сөздерің жарасар деп ойлаймын. Егер өзбектен не сарттан қызметші берсем, қанша дегенмен жергілікті ағайындары мұнда көп қой, бірде болмаса, бірде сөзі тиіп кете ме деп ойладым, сенің айтқаныңды шала-шарпы істеп, дандайсып кетсе, сен де қарап тұрмассың. Ренжу, ұрыс-жанжал содан шығады. Ол мен үшін жақсы емес. Атаң Жүсіпқожа алдында екеуміз де ыңғайсыз жағдайда қалармыз. Медреседе пәлсапа, тауарих, әл ғибрат пәндеріне қызығып кетпей, дін тауарихы мен маңызына, оның құрылымы мен даму мәселелеріне көңіліңді көбірек бөлгейсің. Алғашқы айтқан пәндеріне көп қызықсаң, ақыры ол сені жынды етіп жіберуі мүмкін. Пәндер жаратылысы да, пайымдаулары да, дәлелдері де өзінше дұрыс заңдылық, бірақ ол қазіргі саяси құрылымға қайшы. Саясат ілімнің негізін, айтқанын көтере алмайды. Тіпті керек десең діннің де кейбір тармақтары мен Пайғамбар хадистерінің бірлі-жарымдарын қазіргі өмір көтере алмайды. Онда: «адамның бәрін өзіңдей көр, қолдан келгенше жақсылық істе» дейді. Онысы дұрыс, дәл сенімен мен жұрттың бәріне бірдей жақсылық істей алмаймыз. Ол үшін халықтың бәрі бірдей болуы керек. Ал мұнда, бұл шаһарда бәрі бірдей емес. Бұл шаһарда байы да, кедейі де, жақсысы да, қарақшысы да, қашқыны да, ұрысы да, бейшарасы да, малсыздары да бар түрлі-түрлі халық.  Енді солардың бәрін бірдей ету үшін күресем дейтін адам әуелі оқып білім алу керек, айналаңдағы адамдардың көзін ашып, Құран Кәрімді шын мағынада үйрену керек. Ауылды жердегі, айтқандарының жартысы өтірік дүмше молдалардың орнына білімді, салихалы діни білгіштермен ауыстыру керек. Оған уақыт керек. Қазіргі мемлекетаралық саясат та солқылдап тұр. Көршілеріміз Хиуа да, Қоқан да, Орыс пен Қытай да, Иран мен Қазақ елі де солқылдап тұр. Біріне-бірі жәрдем беріп, оқу білімге ұмтылудың орнына, көздерін алартып, бірін-бірі жеп жіберуге дайын. Мен көбірек сөйлеп кеттім-ау деймін, Мәделі оғлан. Оқығаның жақсы, қажет жағдайда келіп тұр, сарай есігі сен үшін әрдайым ашық. Мир Саидпен хабарласып тұрғайсың. Хош саған кетуіңе рұқсат, - деген әмір иіген шырай танытты.

 

  Мәделі Мерет тауып берген бір түркменнің пәтерінде тұрып жатты. Үлкен үйден бөлек, оңаша салынған қоржын там екен. Жері үлкен. Бау-бақша жеміске малынып тұр. Қазір күз болғасын әсіресе күздік шабдалы мен алхордың бұтақтары жеміске тола. Қауын мен асқабақ жылтырап теңкиюде. Қоржын тамның бөлмелерінің үлкендіктері бірдей, ішіне түркменнің қызыл ала қалылары төселіпті. Жатын ағаш төсек қойылған. Мыстан жасалған шырағдан, аяқ-табақ қоятын ағаш кебежелер бар. Мереттің үйі де бұл жерден онша қашық болмады. Ол керек уағында осында болып, базардан азық-түлік әкеліп беріп, кешкілік үйіне кетеді. Бір бөлмеде Дармина тұрып жатты...

  Бұл қызды Қонысайым баласына ертіп жіберген. Шайын қойып, тамағын істеп беретін қызметшілікке тағайындаған. Іші пысып жалғызсырамасын деген. Бірақ бойдақ балаға бойжеткен қызды ертіп жіберу, қасқырдың қасына қойды жолдас еткенмен бірдей екендігін Жүсіпқожа күліп отырып айтып еді. «Менің балам ондай әдепсіздікке баратын бала емес, ешнәрсесі  жоқ, ағалы-қарындастай болып жүреді, қайта сіз шығар, кәрі арыстандай болып, сол қызға сұқтана қарай бергеніңіз, қазақ байыса қатын аладының керін келтіріп, дәмеленіп қалғаннан саумысыз, - деген. Жүсіпқожа қатты ұялып қалды. Тура әнеукүнгі Асқар екеуінің әңгімесін мына Қонысайым естіп қойғандай болды. Мына қыздан қызғанып отыр ма, іштарланып. Анау бәйбіше мен үлкен тоқалдың жандары кең жайлау екен ғой, бұл Қонысайымға үйленгенде де бір көлденең мінез көрсетпеген. Қойқан мынау қыздан құтылғысы-ақ келген екен. Мейлі барса барсын. Мәделіжанға серік болар. Бұл жерде қазақ арасында сіңісе алмай жүре ме, ол жер не дегенмен өз ұлтының көп тұрақтаған жері ғой, деп ойланып та қойған.

 

3.Абдулла абыздың әңгімесі

          Яғмыр аға жылқы базарда делдал болып істейді екен. Мұнда күнара базар. Жұма күні шаһар бойынша мешітке намазға жиналады. Осы күнге дөп келсе базар тоқтатылады. Түс қайта атжарыс болады екен. Яғмыр делдалдығымен бірге шабандоздардың махалласында сейіс болып та істейтін. Сейістігімен бірге ол білгір ат сыншысы. Жарысқа түсер жүйріктердің қайсысының озар бағы бар екенін алдын ала айтып та береді. Айтқаны көбінесе расқа айналатын немесе ең болмағанда көмбеге екінші болып келетін. Ол Мәделінің Көкбестісін көрген заматта-ақ, мынау бір нағыз дүлдүл екенін бірден байқаған. Аттың болмысынан танитын атбегі мына қазмойын сылаң көкті бірден-ақ Ақалтеке тұқымының таза қаны екенін байқаған. Мұндай асылдың бағын байламай, бәйгеге қосу керектігін, оған дейін ептеп баптау қажет екенін Мәделіге айту керек деп білген. Оқудан бос кездері Мәделі үйде жатып алып кітап ақтаратын, Дарминамен әжіке-күжікелесіп, анда-санда әңгіме айтысатын. Енді Яғмыр ағаның мынаусы тіпті жақсы болды. Көкбестіні сейісханаға апарып, баптайтын болды. Айына бір ділдә төлеп ерекше күтімге алдырған. Айына немесе қырық күнде болып тұратын ат жарысына дайындалып жүріп, сол жарыста екінші бәйгені алған. Бәйге сыйлығы да мол болды. Екі түйе мен отыз қой болды. Оларды айдап келген Яғмыр ағаның қуанышында шек жоқ.

  Кешкілік осы жетістікпен келген мол сыйлықты бас қосып атап өтуге Яғмыр әйелі Оғылкерек дайзаға айтып, оған мол етіп тамақ істеткен. Өзіне жандары жақын, аралас-құралас болып жүретін үш-төрт қарияны қонаққа шақырды. Мәделіге де: «Балам, анау қарындасың екеуің бүгін біздің үйде қонақта болыңдар, жақсы әңгіме айтып үйде отырайық, сосын анау Меретті шақыр, медреседе жақсы көріп сыйласып жүрген мыдарысың болса, оны да шақыр, басқа кім бар, оларыңа да айтқайсың» деген. Мәделі Меретті тез тауып алып, «егер шаһарда болса, Мир Саидты шақырып кел, сосын Абдуллақожаны үйге ертіп кел» деп жұмсады. Өзі Дарминамен қонақ күтуге Яғмыр ағаға жәрдемге кіріскен.

  Отырыс таныстық білістіктен басталып, одан әңгіме-гүрріңге ұласты. Арасында Яғмыр сазандалық күйшілігін көрсетті. Түрікпенше дутарды жақсы тартады екен. «Бұл да біздің домбыраға ұқсас екен» - деді Мәделі дутарды ұстап көріп.

  -Сіздерде бұны не дейді?

  -Біздерде домбыра дейді, пернесі қойдың ішегінен жасалады, ал сіздің дутардың пернесі сым темір екен.

  -Дұрыс, сіздердің домбыраларыңыздың пернесі қойдың ішегінен жасалса, онда ол Тұранның ең көне аспабы екен.  Біздің дутар одан кейін, сым темір өмірге келгеннен соң, ойлап шығарылған болуы керек. Дутар деген сөздің өзі екі нәсілдің құрама сөзі, «Ду» - дегені парсы-тәжіктің «екі», ал «тар» дегені тармақ, талдау деген тұран сөзі. Сонда дутар деген сөз екі ішек, екі тармақ, дегені ғой. Асылы сымтемір ішек, Жаурупадағы күй аспаптарының осында әкелінген үлгілерінен алынса керек, - деп Яғмыр одан әрі түсіндіруге кірісті. – Ал енлі мына бір күй аспабын көрсетейін, ондай аспап сенің еліңде бар ма, бар болса қалай аталады? – деп дутарға ұқсаған, бірақ одан әлдеқайда кіші, шанағы домалақ аспапты басқа бөлмеден әкеліп көрсетті.

  -Е, бұндай да бар біздің қазақта, бұны қобыз дейді. Бірақ біздің қобыздың шанағы ашық тостаған сияқты болады. Сіздердікі домбыра сияқты екен, бірақ шанағы былғарымен күптелген бе қалай? Мына ысқысы да өзгешелеу. Біздің қобыздың ысқысы балдағы иінді болып келеді, сіздердікі түзу екен, кәне бұның атын не дейді, шалып көріңізші, дауысын есітейін.

  -Бұның атын «ғыжақ» дейді, қазір шалып көрсетейін, - деп Яғмыр ғыжақты оңтайлап тізесінің үстіне қойып, ысқыны оң қолында ұстап, ысқылай бастады. Аспап, пештің үстінде асықпай қайнап жатқан шәугім дауысындай ыңылдаған түрлі әуен шығара күй төге бастады. Оған қосылып Яғмыр түркменнің халық әнін айтып берген. Ән Қазтуған жырларының негізіндей екен. Жұлқа тартатын кездері де, баяулап сыңсып тұратын сабырлылығы да бар екен.

  Тамақ жеп болып, біраз күй тыңдаған. Шумақ аяқталғанда «йық-йық» деген қайырмасы да қызық естіледі. Енді Абдулланы ортаға алысты.

  -Ата, кәне, сіз көп жасап, көп кезгенсіз, көп көшті көргенсіз, бізге бір ұлағат болар әңгіме айтып беріңіз, - деп қолқалаған.

  -Жарайды айтайын, көргенімді емес, білгенімді айтып берейін. Көргенін әркім-ақ айта береді, ал енді білгеніңді айту қиын. Ондай нәрсені білім дейді. Сол білімнен сендерге шет-пұшпақтап жеткізіп көрейін, сенсеңдер сене қоярсыңдар, сенбесеңдер ан-санда ойға алып жүрерсіңдер! – деп Абдулла қожа ыңғайланып отырып, бір әңгімеге кірісіп кетердің алдында көпшілікке қарап:

  -Сіздер осы адамзат ғұмырының қаншаға созылатынын білесіздер ме? – деді.

  Мынадай тың сұрақ көпшілікті ойландырып-ақ тастады. Тахирмулла деген ақсақал:

  -Адамзат ғұмыры ақырзаман болып, жерлерді топан су қаптағанға дейін созылатын шығар, енді оны Алла біледі, - деді. Басқалары да бір ауыздан «Иә Жаратқанның бір өзіне мағлұм болар, біз оны білмесек керек» - дегенді айтты.

  -Өте орынды, бірақ сонда да менің ойымда бір ғажайып пікір бар. Егер діни саясатқа қарсы пікір болса, бұл әңгімені тыңдап болғасын, басқа жерде ешкімге айтпаймын деп уәде беріңіздер, - деді Абдуллақожа тағы көпшілікке қарап. Тахирмулла тағы да іліп әкетті.

  -Ғұлама, пірадар, егер ол пікіріңіз тікелей дінге қарсы болса, жұмған аузыңызды ашпай-ақ қойыңыз, бекерге мына жерде отырғандар бірді-екілі жастарды жолдан тайдырып жүрерсіз, - деді көзін ежірейте.

  -Абдулла қария өзі хазірет  бола тұрып жолдан тайдыратын әңгімені айтпайтын шығар, ондай әңгіме болса, мынадай пікірім бар деп те сөйлемейтін болар, неде болса айтып көріңіз, - деп Яғмыр ынталана қызығып отырғанын білдірді.

  -Айтыңыз!

  -Айтып беріңізші, - деп көпшілік қауқылдасып қалды.

  -Мақұл айтайын, сонау бағзы замандарда Алла-тағала Адам Ата мен Хауа Ананы жаратыпты дейді.

  -Е, мынауың жөн екен ғой, - деп жаңа шәлекей-шалыс қырын қарап ыңғай бермей отырған Тахирмулла қария күле қарады.

  -Сол Адам Ата мен Хауа Анадан тараған ұрпақтар адамзаттың жаратылысының алғашқы кезеңі есептеледі. Сол жаратылған кезінен осы заманға дейінгі адамзат дамуын осы қазіргі жаңа туылған нәресте мен қырыққа келген жігіттің аралық өмірімен салыстыруға болады. Адамзат алғашқы жаратылғанда нәресте сияқтанып іңгәлап бақырудан өзге сөз білмейді екен.

  -Тіпті жүре де алмай ма сонда?

  -Иә, алғашында жатып алған, айналасындағылармен істері болмаған. Сосын қимылдап, еңбектеп жүрген. Ауызына не іліксе соны жеген. Содан уақыт өте келе жеті жастағы баланың мінезіндей де дәуір келген. Ол дәуірде адамдар сөйлеуге енді машықтанып келе жатқан, тілмен сөйлеуді ойлап таба бастаған кезі. Олар оның алдындағы бірнеше дәуір бұрын еңбектеп қимылдағаннан, орнынан тұрып жүруді үйренген еді.

  Содан бірнеше мың ғасыр өткесін он екі-он бестегі жасөспірімдердің әрекетіндей құрал-сайман, қару жарақ ойластыра алатын болыпты. Он сегіз-жиырмадағы жігіттік шақтық дәуірі де келіп, олардың бірімен-бірі алысып-жұлысып төбелесіп жүретіндей, енді адамзатта әртүрлі қарумен, мемлекет пен патшалыққа бөлініп қырғын соғыстар дәуірі болған. Адамзаттың жігіттік, балалық шағынан енді үлкею сәтіне көшеді. Енді ақылмен ойланатын дәуірге өтіп, қала-шаһарлар салып, киімнің небір түрлерін, тігін тігіп, су тартып, егін егіп, өзі жасайтын там ойлап тауып, өзі от шашатын қару, өзі жүретін арба ойлап шығара бастайды. Бос жатқан жерлерге түгелдей егелік етеді.

  -Қазіргі дәуіріміз, адамның қанша жасар кездегісі деп ойлайсыз, - деді Тахирмулла енді әңгімеге қызыға қарап.

  -Қазір сол қырықтар шамасында-ау, менің ойымша, қырықтағы қылшылдаған уағы, қазір екі ұдай жағдайда ғой, қып-қызыл төбелесі де бар, ел қамын ойлайтын ынтасы  да бар, білім мен өнерді білсем деген ұмтылысы да бар.

  -Ал ендігі адамзат болашақта қалай болмақ, соны да айта салыңызшы, - деді Яғмыр асыға.

  -Келешегі зор ғой адамзаттың, елудегі шағы жетіп, ісін тек ақылмен атқарар, алпыстағы шағы келіп жұрттың бәрі дана болар. Бірақ жетпіске жеткендегі дәуірлерге қызықпаса да болады. Ол уақыт адамзат еңбектенуден қашып, дайын нәрсеге әуес болады. Сексенде билік бәйбіше мен тоқалдардың қолына өтетіндей, ол заманда әйелдер барлық істі басқарады. Патшасы да, ұлығы да, хан, әмірі де әйелдер болады. Тіпті сол кездегі ұрпақ мәселесі де қиындай түсуі мүмкін. Сексен-тоқсандағы шалға жас тоқал әпермесең, бәйбішесінен ендігі жерде ұрпақ өндіруіне күмән болар. Әлгі жас тоқалдың орнына баланы қолдан жасайтын аспап ойлап табылар. Бірақ ол көпке ұзамайды. Адамзат сөйтіп әлсіреп өзінен өзі жойылуы кәдік, - деп Абдулла қария көршілеріне көңілсіз қарады.

  -Ой, пірім-ай, мына сөзіңіз кісіні ойлантарлық нәрсе екен.

  -Құдай сақтай гөр!

  -Ол заманға әлі көп уақыт бар шығар? – деп Яғмыр көзін алақ-жұлақ еткізіп Абдуллаға қараған.

  -Қорықпай-ақ қойыңыз, сіздің жетпісінші ұрпағыңыз ол заманға жете қоймайтын шығар, бірақ бір айтарым жас балалық кезімізде, осы уақыт деген шіркінді өткізе алмай-ақ қоюшы едік қой, ал қазір қарасаң сол баяғыда өткізе алмайтын уақытымыз енді зымырап өтіп, өзімізге жеткізбей өтіп жатыр емес пе? Енді соған қарап ойлаймын, адамзаттың сол балалық дәуірінде ұзақ-ұзақ ғасырларға созылған. Сол уақыттардағы өзгерістер кезеңдерінің аралығы жүз мыңдаған ғасыр болса, ендігі өзгеру кезең аралықтары жүз мыңдаған ғасыр емес одан он, жиырма әлде елу есе аз болар, тіпті болашақтағы өзгеру кезеңдері аралығы одан да қысқарады.

  -Құдай сақтай көр! Сонда қазіргі кезгі адамзаттың қырық-қырық бес шамасы ғой, ә, әлі уақыт бар екен, - деп Тахирмулла жымыңдап күліп қойды. Сосын:

  -Қой, хазірет, мұныңызды қара халық естімесін, әсіресе әмір Насролланың сарайындағы шейх Әбдімүтәліптің құлағына тимесін. Алдын-ала болжам айту – Құдайға күпірлік. Алла не істеймін десе өз еркі, оған шәк келтіруге болмайды, - деді.

  -Иә, Рахымы күшті жаратқан Алла, өзі біледі, менің әлгі ертегім әшейін бір пікірім ғой, жаман көріп, «жақтыр-жақтырма» деп айтпаймын, бірақ естіп едік ешкімге айтпай-ақ қойыңдар, - деп Абдулла көпшілікке қараған. Сөйтіп енді ондай әңгіме айтпай-ақ қояйын деп отырып, бірақ тағы бір әңгімені бастап қойғанын өзі де байқамай қалды. Оған себеп болған өзіне шікірейе жақтырмай қарап қалған Гочы шал еді. Міз бақпай одырая көз салып отырғаны, тура аумай қалған сүзеген текенің шабуыл алдындағы кейпіне ұқсап тұрған. Сонысын көрді де:

  -Гочы, бір әзіл айтайын, адамның түрі мен мінезі сол адамның есіміне де байланысты болатынын білесіз бе? Сіздің мына отырысыңыз тура сүзеген қошқардың отырысы, - деп еді, жұрт ду күлді.

  -Шынында да көп жағдайда солай болады, мен туылғанымда нағашым қошқар әкеліп сыйлаған екен. Түркпендер не болса, соны ырым етіп ат қоя береді ғой. Әкем сол үйге келген қошқар ырыс болсын деп Гочы /қошқар/ деп қоя салған.

  -Әй, қайдам, нағашың ешкі әкелсе, гечі /ешкі/ деп қоймас еді-ау, қошқар әкелгені қандай жақсы болған, - деп Тахирмулла құрдасына қарап жымиды. Жұрт ду күлді.

  -Жоқ, шындығында олай емес, менің тағы бір пікірім бар, оны да тыңдап алыңдар. Адамның мінезі мен түрі ол адам жанының бұрын кімнің денесінде болғандығында. Нәресте туылғанда, оның кеудесіне жан кірерде ол қайдан келді... соған байланысты. Егер ол бұрыңғы өлген сиырдың жаны болса, бала сиыр мінезді болады. Түлкінікі болса, сұм, айлакер, түрі де түлкінің түріндей сумаңдап тұрады. Батыр, жаужүректер арыстанның, аюдың, жолбарыстың жандары. Баяғы заманға қарағанда қазір арыстан жүректілер аз. Сонда да бар әйтеуір. Ол жандар баяғы арыстандар да болып, әлі денеге кірмей бос жүргендер. Адамдардың көбісі хайуанатқа ұқсамайды, мінезінде, түрінде де ондайға ұқсамайтындар көп. Олардың жаны бұрын шейіт болған адамдардың жаны.

  Адам өлгеннен соң ұжмаққа не тозаққа барады. Ұжмаққа бару деген сөз, оның жаны сайрауық құстарға кіреді. Сайрауық құстар еш қиыншылық көрмейді, қайда ұшамын, не жеймін деп қайғырмайды. Орман-тоғайдағы мол жемістің арасында қаннен қаперсіз өмір сүреді. Ал тозаққа түсті деген олардың жаны есек пен ит және сол сияқты күнә, жаманшылықтарына байланысты хайуан денелеріне өтеді. Таразыдан жеп, халықтың еңбегін алдаған саудагер тасбақаның денесіне, күң жұмсап, құлды дүрелеп, еңбек ақысын бермей, өзі еңбекке қолдың ұшын да тигізбеген, жатыпішерлердің жанын Алла тағала аямайды. Ондай арам адамдардың жанын есекке береді. Хайуандарды сондықтан тілсіз етіп жаратқан. Егер оларға тіл бітсе, олар бұрыңғы өмірлерінің қандай болғанын айтып берер еді, егер ондай бола қалған жағдайда, дүние тепе-теңдігі бұзылып, жан-жануар, адамзат, бірін-бірі қырып-жойып жіберер еді.

  -Бәсе, Бұхарада ат пен түйеден есек көп. Бұл жердегі бұрыңғылар бәрі құл иеленушілер болған екен ғой, деп Гочы күлді.

  -Жоқ, қателесесің, Бұхарада да, басқа жерде де қазір қой көп. Қойдың жаны жуас, момын халықтың жаны. Бірақ олар да өмірлерінде кішігірім болса да, күнәһарлық жасаған. Адам деген пенде ғой, кейде ауызыңнан қатты сөз шығып кетеді, біреудің көңіліне тиесің, қатыныңа ұрсасың, малға айқайлайсың, ашуланып келе жатқаныңда, аяғына оратылған мысықты тебесің, кейде біреуді алдайсың, қысқасы бұл өмірде күнәкәрлік көп қой.

  -Ал, адамның жаны шыбын-шіркейде де бола ма? – деді Яғмыр.

  -Жоқ, шыбын-шіркей, құрт-құмырсқада болмайды. Егер олар зиянкестіп жасап, адамның тазалығына, денсаулығына, жүйкесіне әсер ететін болса, оларды аямай өлтіріп жою керек. Оған Құран Кәрімде рұқсат берген. Аяғы төртеуден асса ол адамға дос-жақын бола алмайды, - деп Абдулла қожа күлді. Көпшілік ойланып қалған. Көпшілігі көз алдына жан-жануар, жәндіктер елестетіп, іштерінен олардың аяқтарын санап отырғандай. Ойлап қараса, аяқтарының саны төртеуден көптерінің шынында да, адамзатқа түк пайдасы жоқ екен.

  -Сонда менің жаным бұрын қойдың жаны болғаны ба? – деді Гочы таңданыс танытып.

  -Солай болуы мүмкін, - деді Абдулла.

  -Әй, Гочы,ойланып көр, есіңе түсер, бұрыңғы өміріңде кімнің үйінде маңырап тұрғаныңда. Сені бәлкім қасқыр жеген шығар, әлде бір меймандарға сойылдың ба? – деп Тахирмулла жұртты ду күлдірді.

  -Есіме түсті, мені меймандарға соярда, сен сол меймандарды үйге кіргізгің келмей, арпылдап тұр едің ғой, - деді Гочы да есесін жібермей.

  -Арпылдап үрсем де меймандар кеткесін, сенің сүйегіңді кемірдім емес пе? – деген Тахирмулла құрдасының сөзіне шамданып.

  -Жесең, сол күні сүйегіме қақалып өлген болуың керек, себебі, екеуміздің бір жылдың бір мезгілінде туылған, түйдей құрдас емеспіз бе? – деп Гочы сөзінің соңын құрдасының қалжыңы екенін көпшілікке білдірген.

  -Әңгіме айтсақта әзілге бергісіз етіп айттық, жаңағы сөзіме де сеніп қалмаңдар, ғұлама адамдар қияли болады ғой, сол қиялдан туған қиял-ғажайып пікірім ғой. Шығыстың қиял-ғажайып ертегілері осындай көңілдің жүйріктігінен туған ғой, - деді Абдулла қожа жымия.

  -Айтқаныңыз қиял-ғажайып ертегіге ұқсаса да шындыққа бір табан жақын екен, себебі менің есегім шөп берсем тәбетпен жемейді, нан көрсе аузының суы ағады. Соған қарағанда, баяғыдағы біздің көшедегі зекетші бар еді ғой, зекет жинаймын деп үйіңдегі тандырға пісіріп қойған наныңа дейін, қоймай сыпырып әкететін. Мына есегімде сол марқұмның жаны бар-ау деймін, - деп Гочы жұртты тағы күлдірді.

  Уақыт біразға таянып қалғасын, меймандар тарқасты. Мәделі Абдуллақожаның әңгімесіне рахмет айтып, оны жолға шығарып салды да:

  -Ата, Көкбестінің бағы жанып, бүкіл Бұхара бойынша бәйгенің екіншісін алды ғой. Сол салымнан сіз де құр қалмаңыз. Бәйге салымнан жоралғы болсын, бір түйе мен он қойды сізге байладым, - деді.

  -Ой, балам өркенің өссін, ниетіңе рахмет, бірақ мына жоралғың көп қой, өзіңе бұйырсын, маған сол бір қойда жетеді емес пе, оны да алмас едім, тек сенің сөзіңді қайтарғым келмей тұрғаны, - деген.

  -Жоқ, болмайды, менің айтқанымды алыңыз, енді бір екі күнде өзім айдап апарып беремін, - деп Мәделі тұрып алды. Жігіттің шын пейілімен айтып тұрғанын, оның бермей қоймайтынын түсінген Абдулла:

  -Жарайды, онда, Алла ниетіңді қабыл қылсын, бір түйең мен үш қойыңды алайын, қалғанын жарлы жақыбайға таратып берерсің, - деді.

  -Сіз менің бергенімді ала беріңіз, жарлы-жақыбайға таратуға қалғаны да жетеді. Оларға жетеуін таратамын да, қалғанын анау Яғмырға берсем деймін. Мына малда «сенікі-менікі» жоқ, қалағаныңызша жұмсап, ала беріңіз демекшімін оған, адамгершілігі мол жақсы кісі екен өзі, - деді Мәделі.

  -Олай болса сен асықпай тұра тұр, келесі аптада Ромитанға барамыз, сол кезде екеулеп айдап барармыз малдарды, әзірше Яғмырға айт, бір қойды сатып, әлгі малдарға жем-шөп сатып алып, баға тұрсын деп. Ромитанға барып, көңіл сергітіп қайтарсың, - деді Абдулла Мәделіге риза болып.

4.Сұлтанқожаның үшбу хаты.

  Бір күні Исмайыл келді. Ол: -Иә, қалай екен Бұхара, оқуды тастап қашып кететіндей, бұл саған Таскент сияқты жақын жер емес, алдым-бердімге салып, шыдап жүрсің бе? – деген күліп.  Ауылдың біраз әңгімесін есітіп, көңілі марқайып қалды Мәделінің. Шай ішіп, әңгіме- дүкен құрып отырғанда Исмайыл да жігітшілік әдеті ме, қайдам, әйтеуір Дарминаға қайта-қайта көз салып қарай берген. Мәделі ағасының мына қылығын ерсі көріп:

  -Аға, алдыңыздағы пиялайды төгіп алмаңыз, - деген жымия күліп. «Бізге келген кісілердің сөздері маған айтылғанмен, көздері бикеште болады, «қыз бен алтын көздің құрты дегені рас-ау деймін» - деп әнеукүні Мир Саид келгенде де екі көзін осы Дарминадан айырмағанын есіне түсірген.

  -Әй, інім-ай, «қатынды кім алмайды, қызға кім көз салмайды» дейтін пендеміз ғой, оданда күнде осында түнеп жүрген өз жағдайларыңды ойла, қазір екеуіңнің де дуылдап ысып, мұзды ерітердей жалындап, не болса соған қызығып, көрсе-қызарлық жасайтын, ебелектей ұшып-қонып, ессіздікке еліктеп, есерсоқ көңілшектік кездерің ғой, абайламай тірлік жасап, аңдаусызда шоқ басып алған, ойнақтаған ботадай болып қалмаңдар, дегім келеді, қарағым, - деп Исмайыл Мәделіге ағалық ықыласпен қарады.

  -Қам жемеңіз, аға қазір бірге тұрғанымызға жарты жылдай уақыт болыпты. Дастарханымыз бір болғанымен, төсегіміз де, жастығымызда бөлек. Сіздің айтқан ақылыңызды осындағы жанашырлар да күнара болмаса да аптада, айында, кейбірі анда-санда айтып қояды. Дармина екеуміз ағалы-қарындастаймыз, сызылып, сырбазданып отырмаймыз. Бір үйде жүргесін әр түрлі жағдай болады ғой, кейде тәжікелесіп те қаламыз, бірақ тез татуласамыз. Кейінгі кезде осы қызды жұрттан, жұрттан емес-ау тіпті өз жақындарымнан қызғанатын күй кешіп жүрмін, мұным қалай деп кейде таңданамын.

  -Е-е, ол күні-түні бірге тұрғандықтан, сен де бұл қызға ағалық мейірбандық қасиет пайда болған ғой. Бұл қыздың әкесі де, шешесі де, ағасы да сенсің. Сен өзің солай ойламасаң да жүрек әмірі сондай қарағым. Тату-тәтті, ынтымақты тұрыңдар. Енді бірер жыл шыдасаң оқуың да бітіп қалар. Медресе бітірген қағазыңды алып, ауылға қайтар болсаң, Құдай қаласа, елден қызмет істерсің. Өзің қаласаң сол қағазыңмен оқу жалғастырғың келсе, Бағдат, Стамбулға барарсың. Бұл қызды сенің қасыңа байлап қоймайтын шығар Жүсіпқожа көкем. Сендерді осында жіберер де: «Бізде тоқал алғыш ағайын көп қой, бірде болмаса, бірде көздері қарауытып, солардың біреуі мына қызға қолқа салар, одан да басы бос, құлағы тыныш болып, әрі Мәделіге ес болар, жалғызсыратпас, тамағын істеп, тазалығына қарап жүре берсін, өз бағынан көрер, онда өз нәсілдестері көп қой, құлай сүйіп, жақсы көріп бара жатса, рұқсат сұрап, хабар айтар» - деген ниет-пайымдаумен жіберген еді ғой. Сенің айтуыңа сенсек, онда жаман болмады. Көкем маған: «екеуінің жағдайларын біл, қыздың ол үйге басы симай, баладан қорлық көріп жүрсе, байқап көр, егер ондай жағдай болса, қызға бостандық бер де, еркіне жібер» деген.   

  -Ал, қалай Дарминахан, мына Мәделі саған қорлық көрсетіп жатқан жоқ па, ұялмай да, қорықпай да, ашығын айта бер, айналайын, сенің жағдайыңды білгім келеді, - деді Исмайыл үлкен легенге палау салып әкелген Дарминаға.

  -Вай, аға, түсінбедім, қорлығы несі? Мәделі менің ағам, қайта мен оған кейде ұрысамын. Бос уақытыңда көшеде сандалмай үйде отыр, көшедегі нашақорларға, бұзықтарға қосылып кетпе, - деймін. Бұның Мерет деген қызметшісі бар. Сол екеуі кейде демалыс күндері ұзақ күн көшеде болып келеді. Ал мен үйде осыны ойлап, қорқып отырамын, біреулермен төбелесіп қалмады ма деп. Өткенде бір рет бұл базарда көпшілік топпен төбелесіп қалған екен. Кейін Мир Саид олардың басшысын он күн зынданға тастатқызған. Әйтеуір, әңгіме Бұхара әміріне жетпеді.

  -Базарда төбелес ашу бұл жердегі ең ауыр қылмыс екен, оны біз қайдан білейік, - деп Мәделі ақтала сөйледі.

  -Қарағым-ау, сен өзіңнің кең далаңда жүрген жоқсың ғой, бұл жер бөтен жер, бөтен ел ғой, мұнда парсы да, тәжік те, еврей де, орыс та, сарт та, өзбек те, түркі де, араб та бар. Сен  қазақсың ба, өзбексің бе, базардың аты базар, көпшілік жер, сырттағы базар. Бұл жердің базары сенің Дарбазаңдағы сіргелі мен қоңырат базары емес қой. Көңілге жақпаса ұрда-жық, сатыр-сұтыр төбелесе ала жөнеліп, ертеңіне бір-біріңді жаңа көргендей, құшақ айқастыра сағынысып кездесетін. Дармина дұрыс айтады, көшеге шығуыңды азайт. Көкбесті не жағдайда, аяғына жем түскен жоқ па? Бағу қиын болса мен алып кетейін, - деп Исмайыл енді шаруа жағдайына көшті.

           -Айтпақшы, Шатан саған хат беріп жіберген, анау қоржынды бері әкелші, - деді сосын. Мәделі жымыңдай күліп, орнынан лып көтеріле бұрыштағы екі қалтасы қампия толтырылған ауыр қоржынды Исмайылдың қасына әкеліп қойды. Исмайыл асықпай қоржын бауды шешіп, ішінен шүберек матаға оралған бөлек-салақ орамдарды шығара бастады.

  -Мынау қарынға салып толтырылған қуырдақ болар, - деп үлкен орамды Дарминаның алдына қойды. –Сендерді мұнда ашаршылықта жүр ғой деп ойлады-ау деймін солар? Міне, мынау піскен қазылар екен. «Әне, айттым гой» деп тағы бір үлкен оралған дастарханды қоржынның екінші қалтасынан шығарды. Дұрыс, сендер аш қалмаңдар. Мына біреу түйіншекте маталар бар екен, сендер жалаңаш жүр деп ойлаған ғой. Исмайыл аз-кем күліп алды. Мәделі шыдамсызданып отыр. «Қайдағы бір мата мен қуырдақты көрсете бергенше, тезірек хатты бермей ме» деп іштей ынтығулы еді. Бірақ сыр бермеуге тырысты. Исмайыл тағы бір орамды шығарып «мынау Дарминаханға арнайы тігіп беріп жіберген қазақы көйлек-көншек, бешпент, мәсі. Аяғы тоңып қалмасын» деген болар. Мынау әлгі мылжың Рысбике апамыз тоқып беріп жіберген түбіт орамал, оны да мына қызына беріп жіберді. Шапан салмапты әйтеуір, қоржынға сыймаған ғой, әйтпесе салар еді. Сенің тымағыңды салыпты. Шапан, сырмақты анау матадан тіктіріп алар деген шығар. Мына біреусі несі деп бір кішкене ораулы түйіншекті, шие байланған түйінді тісімен шешіп, ішін ашты. Алтын сырғалар мен білезік, маңдай-алқа, төс-алқа екен. Таза қазақы ою өрнекті алтын бұйым. Е, бұл Дармина қыздарына екен, әдемі болып жүрсін деген ғой. Дұрыс, құтты болсын. Мә, тағып ала ғой, - деп Дарминаға ұсынды.

  -Ай, әлгі хат қайда кеткен, мен оны қоржынға салған сияқты едім ғой, - деп сипақтап қоржынның екі қалтасының түбін кезек-кезек іздеді. Табылмай жатқанына Мәделі шыдай алмай тез-тез, қазы, қуырдақ, маталар түйілген түйіншектерді шешіп, ішін әрі-бері қайта-қайта ақтарып шықты. Түрі бұзылып ең бір асылынан айрылғандай қарманды. Исмайыл алғашында сасқалақтағанымен, бешпентінің ішкі қалтасын іздеп, хатты тауып алды да:

  -Ей, Мәделі іздемей-ақ қой, мында екен, қоржыннан май жұғып, сиясы еріп кете ме деп жолай қалтама салған екенмін ғой, мә, хатың, - деп оған күле ұсынды.

  -Оқып қойған жоқсыз ба? – деді Мәделі шоши қарап.

  -Жоқ, менің ондай кісі хатын оқитын иттігім жоқ қой, әкел онда қазір оқиын, - деп қайта қолын созған.

  -Жоқ-ей, болмайды, - деп Мәделі секіре орнынан тұрып, сыртқа қарай жөнелгенді.

  -Әй, мынау жынды ма, тұра қашқаны несі, ең әуелі әкесі мен шешесінің беріп жіберген сәлемдемесінен ауыз тиіп, берген сыйлықтарына тәу етпей ме екен? – деп Исмайыл реніш білдірген. Оның сөзін естіп қалған Мәделі қайта келіп, дастарханға отырды. Ата-анасы беріп жіберген дәмнен ауыз тиіп, маталарға маңдайын тигізіп тәу етті. Сосын Исмайыл бата оқып, астарың дәмді болсын, бұйымдарың жақсылыққа бұйырсын деп тілек айтты. Мәделіге енді бара беруіңе болады деп рұқсат берген.

  Мәделі ышқырына тығып алған хатты жүре-бара ашып, көз жүгірткен. Үй сыртында оңаша жер тауып алып, сонда отырып хатты оқыды. Сұлтанқожаның қисайтып жазатын әріптері көзіне оттай ыстық көрінген. Не айтты екен, Таһмина қалай екен, сол туралы көбірек айтса игі еді деген тілек бар еді. Сұлтанқожа амандық-саулықтан соң: «Анау қызыңа әлі жолыға алмадым, қыстауға көшеміз деп-ақ қол тимеді. Ойға да, қырға да менен басқа адам жоқтай мені жұмсайды, бірақ өзің білесің ғой, жұрттың бәрі қыбырлап жатты ғой, қайтейін. Шардараға да жіберген жоқ...»

  -Тух! – деді Мәделі іштей, - неткен қауырт жұмыс ол, барлығы Шатанға тіреліп қалған екен да... .

  «Шардараға алып бармаймыз, не бар екен онда барлығыңа, ербиіп, енең сүт пісіріп дайындап отыр ма? – деп мені де, Әзімді де, Нұржанды да тастап кетті...»

  «...Шынында да Әзім мен Нұржанға не жоқ, қасыңа адам ертпесең жүре алмайсың ба, өз дара басыңды ғана алып кетуіңе сұранып жалбарынбадың ба?...»

  «...Ең болмаса бір өзім барайыншы десем, әй мынау неге түсінбейді, тойға бара жатқан жоқпыз ғой, - деп арқамнан шапалақпен шарт еткізді. Басым салбырап қала бердім...»

  «...Көштік жерден қалмай, соңдарынан ілесіп отыруың керек еді, әшейінде сотқарлығыңа түйе бойламайды, осындай  қажет кезінде пайдаланбайсың...»

  «...Асқар көкем Бадамға датқа болған...»

  «...Ол мен сол жерде жүргенде болған жоқ па еді, мен емес пе оны Таскент бегінің аузынан естігенім, хатты мылжың сөзбен толтырмай, Мәделіге осы қажет-ау деген сөздермен толтырмай ма?...»

  «...Қызық болды, сол екпінмен Асқарға өкпелеп, өкпемді Ғазизайымға барып айттым...»

  «...Қатырыпсың, Ғазизайым сені Шардараға апара қояр!...»  

  «...Ғазизайым: - Атам мен Асқар жоқ кезде қашып кетпейміз бе? – деді...»

  «...Не деп кеттің-ей, Шатан?...»

  «...Ақылына риза болдым. Қоя бер, Шардараға кейін өзім барып көрермін, болмаса, Көктерекке-ақ барармын, әйтпесе Сербиназ бар емес пе, содан-ақ жағдай білермін, - деп ойлап Ғазизайымның тілін алдым да екеуміз сол түні қаштық. Ағайын арасында біраз дау-жанжал болды. Мені ауыл-аймақ қыстауға көшерлерінде әбден жұмсап-жұмсап алып, қыстауға қонып болғасын, той жасаймыз деп алдап, той жасамақ түгілі туысқандарым Ғазизайымның ағайындарының (сіздердің дегенім ғой) жағына шығып кетіп, бізді қуып жіберді. Қазір Ғазизайым екеуміз қараша үйде Көкжидеде тұрып жатырмыз. Бұл жер қыстау ма, әлде жайлау ма айырып болмайды. Себебі алдымызда бес ешкі, екі қой, екі сиыр,  екі жылқымыз бар. Бұндай малмен қыстау мен жайлауды ажыратуға болмайды ғой. Отырықшы хал кешіп, ешқайда көшпейміз. Егер ағайын райынан қайтып, өз келесіне қоспаса, онда сол Көктерекке, әлде Ишанбазарға көшемін бе деген ой бар. Нағашымның ауылы Арыста ғой. Бәлкім сонда кетермін. Бұл Ғазизайымға үйленген хабарды естіп, сен де түңілерсің бәлкім. Ғашықтық деген сезім туысқандық шекараны білмейді екен. Ең болмаса сен мені түсінерсің. Әй-й, байтал түгілі бас қайғы дегендей, енді сенің менен Таһмина туралы хат күтуің де қиын шығар, сен түңілме, бауырым, өзім арнайы барып, хабар аламын, арнайы саған хат жазамын, өкпелеме. Қазір алысқа шыға алмай жүргенім, Ғазизайымды айдалаға жеке тастап кете алмаймын, оны өзіммен бірге алып кетейін десем, малға кім қарайды? Қарындасым Гүлфайруз осында екі күн болып еді, жәкем келіп ұрысып-ұрысып алып кетті. Сөйтіп қос мұңлық кімге шерімізді тарқатарымызды білмей, зар илеп, айдалада күн кешудеміз. Жақында Мұсабек досың келіп кетті. Ақ көңіл жақсы жігіт қой. Хабарымды естіп, жағдайымды білуге келіпті. Үш саулық, бір сиыр әкеліпті. Ол біздер туралы: құр бас екеуі тұрып жатыр, алдарында сауын малдары да жоқ, аң аулап күн көріп жатыр екен деп есітіпті. Осы жұрт өсекті де түбін түсіріп айтады ғой. Сондай әңгімені ести салысымен Мұсабек те осында асыға жеткен жағдайы бар екен. Әңгіме тыңдап, шерімді тарқатып біраз ішім босап қалды. Мұсабекке ризамын. «Рысқұлбек, Тәжібай, Есімдерге айтармын, олар да келіп тұрар, мен де ат ізін салып жүрермін» деді. Сосын «әйтпесе Бөріжарға көшсейші, сонда тұрарсың» деген. Мен «қой болмас, ағайын ашуын басқасын, өздері іздеп келер, мен Бөріжарға тұра қашқаным жарамас, жұрт соңымнан, бөліне қашып кетті, деп өсек айтар». Бөріжар мен Бадам тиіп тұрған жоқ па, Асқар Бадамда датқа , ол жерде де күн көрсетпес, - дедім. «Оның Бөріжарда не шаруасы бар, Бөріжардың датқасы менің туысым Қанай ғой, биі менің ағам Сапақ, несіне уайымдайсың» деді Мұсабек. Қарға қарғаның көзін шұқымайды, бәрі ауыз жаласқан қиямпұрыстар ғой, сен көңіліңе алма дедім. Қанша қарға десем де қайнағам ғой, ей Мәделі сен де көңіліңе алма, жағдай өзі солай болып тұрғасын айтқаным еді. Кеше Исмайыл келіп біздің үйге қонды. Асылы осы кісі нағыз ақкөңіл адал аға. Көңілге тиер ешқандай сөз айтқан жоқ. Қайта Ғазизайым екеумізді айналып-толғанып, сәл шыдаңдар, ағайындардың өздері әлі-ақ іздеп келеді деп көңілімізді көтеріп тастады. Біздің қараша үйімізді менсініп, қонып кеткенін айтсаңшы, мал жайғаймын деп сыртқа шығып, оңаша отырып, көңілім босап, жылап алдым. Әбден еңірегім келіп еді, өзімді-өзім әрең басып тоқтаттым. Дауысымды естіп қойса, ренжіп жүрер деп шыдадым. Сотқар болған адам көңілшек болады-ау деймін. Қазір менен жуас ешкім жоқ шығар бұл дүниеде. Сен де кешір, көңілге тиетін тірлік жасап қойдық, өзің түсініп көресің ғой. Хат жаз. Көңілдегіні бүкпей айта бер. Енді түсінген шығарсың Таһминаға бара алмай жүргенімді. Сау тұр онда. Айтпақшы, Асқар ағаң Шардараға тоқалдыққа алуға қатын тауып алыпты дей ме, әлде айттырып қойыпты дей ме, өзі көп қатыны бар саудагердің айтыскер қызы деді ме, әнші қызы дей ме, Ұратөбе, Жызақта дүкендері бар-мыс, аты Қа... Қалжыңбай деді ме, Құлжасбай деді ме, әйтеуір сондай бір сыбыс бар. Анығын біле алмадым. Біз бір қатынға үйленіп елге сыймай жүргенімізде, ол үш қатын алып, Бадамда датқалық құрып сайрандап жүрмекші. Неғып он қатын алмайды, бірақ біз сияқты пақырларды аяса қайтеді солар. Ал онда жақсы, амандықта көрісейік деп бауырың Шатан».

  Мәделінің қабағы салбырап, ұнжырғасы түсіп кетті. Ай, сотқар Шатан-ай, немене жазғансың мына хатыңда, менің ойламаған нәрселерім ғой. Ағайындар ақылдарынан адасқан ба? Сұлтанқожаны аямаса да, Ғазизайымға жандары ашымай ма? Жалғыз қалғанды бөрі жейді деген аталы сөзді білмей ме. Білсе де әдейі «жесін» деп жеке қалдырғаны ма? Мәделі сүлесоқ келіп, Исмайылға осыны айтқан.

  -Е, е, Мәделі, қарағым-ай, үлкендердің ісіне араласуға бола ма? Сенімен мен кішкентай адамбыз. Ақсақалдардың қазақ үрдісі бойынша айтқанынан қадам шықпауымыз керек ғой. Мен Шатанның үйіне барғанымды ешкімге айтқан жоқпын. Менің қолымнан келер жақсылығым сол ғана еді. Үлкендерге қарсы тұруға болмайды. Олай етсең кейінгі өсіп келе жатқан ұрпақ бізге де солай жасайды. Дәстүрді бұзуға біздің қақымыз жоқ. Жол аша алмаймыз. Ата жолын бұзу бізге болмайды, қарағым, - деді.

  -Асқар көкем кімге үйленбекші екен? – деді Мәделі әлі қабағын түйе ашулы кейіп танытып. Исмайыл басын оқыс көтеріп алды да Мәделіге таңқала қарап қалды.

  -Үлкен кісілерде не шаруаң бар, үйленсе үйленеді де, әкеміз Жүсіпқожа да төртіншісін алғалы жүр. Онда тұрған не бар? Өздері біледі дедім ғой, - деді дауыс көтере. Сосын лезде даусын пәсейтіп, ашуын қайтып алды.

  -Білмедім қарағым, Шардараның бір бай саудагердің қызы дейді ғой.

  -Кім екен аты? – деп Мәделі енді өңмеңдеп Исмайылдың қасына жетіп барған. Исмайыл інісіне таңдана қарап күліп жіберді.

  -Саған Шатан хатты сиқырлап жазып жіберген жоқ па, түсің өзгеріп тұр ғой, қарағым-ау? Қайдам, ұзынқұлақтан естуімше сол саудагердің тоқалының деді ме, бәйбішесінің деді ме, қызы екен. Ол өзімен бірге тұрмайтын көрінеді.

  -Аты кім екен өзінің? Мәделінің буын-буыны дірілдей босап, аяғының үстінде әрең тұр еді.

  -Кім деп еді атын, өй, құрмағыр, кім деп еді, Таңсұлу ма, Тұрсынкүл ме, әлде Күләш пе еді, әйтеуір соған ұқсас ат, деп Исмайыл екіұшты айта салған.

  «Ух» деп Мәделі жерге отыра кетті. Жүзі жайнап сала берген, өзінен-өзі мәз болып күліп жібергенін байқамай да қалғандай. Исмайыл да күлген. Інісінің күлгенін, сұрақты әдейі беріп, мені қатырдым ғой деген ойы шығар деген. Мәделінің бар ойы Таһминада екенін қайдан білсін. Таһмина деген есімді бұрын естіген, бірақ Мәделі тура сол қызды ойлап тұрғанын қайдан білсін, қайран аға.

  -Аға, мен Шатанға хат жазып беріп жіберсем, қолына тапсырасыз ғой, ә, - деді енді еркелей ағасының қасына келіп,оны құшақтай арқасынан қағып.

  -Сен айтсаң, ол Арқа асып кетсе де тауып алып, хатыңды арнайы тапсырамын күнім, - деп Исмайыл інісінің маңдайынан иіскеп, бетінен сүйді.

  -Жүсіпқожадан ер болып туған тек сізсіз ғой, -деді Мәделі де аға көңілін асқақтата көтергісі келіп: Ол енді Дарминаға бетін бұрған. Қонысайым апасының беріп жіберген сырғаларын, білезігін, маңдай-алқа, төс-алқасын тағып, көйлек, көншек, бешпенті мен мәсісін киіп алған Дарминаға Мәделі бір сәт аңтарыла қарап қалды.

  -Әй, мына қыз таза қазақтың ханшасы ғой, - деді сосын оның қасына жақын барып. Енді осылай киініп жүр, мұндағы өзбек, түрікпен, сарт саған енді қырындауға батылы жетпес. Мұндағылар қырындағыш. Сөзбен жеткізбесе де бет-әлпетінің құбылысынан-ақ танытып қояды пәтшағарлар. Әнеукүнгі Мир Саидтың қимастықпен көзсалғаны жүрегіме тіпті ұнамады. Менің орнымда жасық біреу болғанда, қарындасың әдемі екен, айналдырып көндіріп бер, мен алайын дер еді, менің шатақ мінезімді білгесін бе қайдам, ондай сөз айта алмады. Айтпаса да бет құбылысынан таныдым. Бұл сөзді естіген Дармина беті қызарып ұялып қалған.

  -Ту-у, Мәделі, сен де осы сөзді қайталай береді екенсің, әнеукүні түркпендерден қызғандың, базарға барсақ, базаршылардан қызғандың, ол байғұстар өздерінің өзбек қызы шығар, сенің бір қоңсың шығар деп әзіл сөз айтса айтқан шығар, ол әзілдеріне ешқайсымыздың ештеңеміз кеткен жоқ ғой, бекерге өзің алдымен қызылкеңірдек болдың. Сенің қылыш асынып, дулыға кигеніңнен олар сескеніп, сізден кешірім сұрап құтылды, -деп Дармина болмашы реніш білдірді.

  -Ұяттау болған екен. Сені де түсінуге болады, Бұхарада Дармина сенің қызың да, қарындасың да, туғаның да, туысың да. Осыны қызғыштай қорып, қызғанбағанда не істерсің, - деп Исмайыл түсіністікпен қараған. Дармина мәз болып, көзін Мәделіге бадырайта қарап, басын қылтың-қылтың билеттіріп, ернін қымқыра тістеп, иек қағып қойды.

  -Сен Бұхара базарына қылыш асынып, дулыға киіп шығатын болғансың ба? Медреседе оқитын жігіт, басына сәлде, аяғына кебіс киіп, беліне шалма орап, қолына кітап ұстамай ма?

  -Ой, біздің Мәделі сөйтеді ғой, бірақ анда-санда базарға шыққанда ғана қылыш асынатыны бар, - деп Дармина алдын-ала жауап берген.

  -Көктеректе айтпап па еді, он сегізге дейінгілер қару ұстауға болмайды деп, - деді Исмайыл інісіне күле қарап.

  -Бұл жерде мені кемінде жиырма жасар деп ойлайды. Оның үстіне әмір Насролла өз қолымен қылыш пен дулығаны маған арнайы тапсырған. Енді оны кимегенде не істеймін. Дулыға киіп, белге қылыш байласаң, денең қызып, өзіңнен өзің біреуге соқтыққың келіп, тулап тұрады екенсің. Базардағы соның әсері ғой.

  -Енді есің бар ғой, қарағым, Таскенттегідей, мыдырыстың сақалын кесеміз дегеніңдей, мұнда енді біреудің басын кесіп алма әйтеуір, тек жүрсең, тоқ жүрерсің, сенің мұндағы басты мақсатың оқып білім алу, шығыс пен батыстың білімімен сусындау. Қылыш асынып, атқа міну қашпайды, әлі талай қымқуат айқастарды басыңнан кешірерсің асықпасаң, солтүстік батыстан өңмеңдеп орыс келеді, қоқиланып Қоқан сыртымыздан айналуда, осы екі жауымыз тұрғанда, небір айқастарды көрерсің. Сен қазір уақытың барда оқып ал. Медреседе соғыс өнерін үйрете ме, үйретсе соны жан-тәніңмен үйреніп ал.

  -Соғыс өнерін үйретпейді, соғыс тарихын өтеді. Мұнда харбий /әскери/ мектеп бар. Соған ауысайын ба? Мыңбасы немесе «Тарақ» /полковник/ болып шығармын... Сосын бәлкім  «Орақ» /генерал/ болармын.

  -Қой оныңды, сені таба алмай қалармыз. Хорезмге ме, әлде Иранға ма, шекара әскеріне қолбасы етіп жіберсе, сонда өмірлік қалдым дей бер. Менің мына жүрісім де жарамайды. Менімен бірге Зікір де келді.

  -Ол қайда?

  -Керуен сарайда. Менің бұйрығымды күтіп жатыр. Ертең жолығармыз. Ол да Бұхараның шекара әскеріне қызметке кірген. Бір аптадай боламыз.

  -Абдуллақожаның үйіне барып қайтайық, сізді келсе маған айт деген. Ромитандағы үйіне шақырған еді, сонда барып қыдырайық, - деді Мәделі Исмайылға.

  -Барсақ барайық...

 

           Бұлар Ромитанға қыдырып барып Абдулла абызға сәлем бергендеріне риза болғанымен, сонда Көкбестінің ұрланғаныны қатты қапа болып қайтқан еді.

 

5.«Тырдай жалаңаш қыздар хауызындағы» оқиға

  Үлкен көшелерде көлеңке қуар талдар да жоқ. Биік дуалдар тал түсте көлеңкесін қызғанғандай етек астына басып алып, өзім де ыстықтап тұрмын, әрмен жүрші дейтіндей. Бұлардың тік тұрған тұрыстары Мәделіге Исмайылдың айтқан ақылын есіне түсіргендей еді. Исмайыл еліне кетерінде:

  -Өз бағаңды өзің білумен қатар, жұртты да бағалай біл. Қисық-қыңырларға тым жақындамай жүр, ұры тағылардай мүләйімсіп, қутыңдап тұрғандарға да жоламағайсың. Еңкейгенге еңкей, шалқайғанға шалқай. Еңкейіп етпетінен түсіп жатқандарға да таза ықылас бермей, оны да абайлағайсың.

  -Кім бұрын еңкеюі әлде шалқаюы керек?

  -Сен бөтен жерде жүрсің, өзіңді сыншымын деп ойла да, жан-жағыңа қара. Саған ізет көрсетіп, шын ықыласымен сыйлап тұрса, сол еңкейгенді сен де сыйла, ал көзі қитарланып, қабақ түйе қарап, менсінбей мұрнын шүйіргендерге сен де еңкеймей, қайта шалқай, яғни, қабағыңды түймей-ақ теріс айналып кете бер.

  -Ал еңкеймесе әлде шалқаймаса қайтейін, - деп Мәделі сөзді әзілге айналдырған.

  -Құр сіресіп дуалдар ғана тұрады. Адам пенде болғасын онда түрлі мінез болады. Соны санаңа жеткізіп, тереңдей түсіне білуің керек, - деді Исмайыл бос әзілдің керегі жоқ екенін ескертіп.

  Сол Исмайыл айтқандай, мына дуал қабырғалар да қисая созылып жатса да, тіке тұлғасын көрсетіп міз бақпай тұр. Сен оның қасынан өтесің бе, өтпейсің бе, оған бәрібір. Тек қана жолыңа бағыт береді. Бағытыңнан ауытқытпай, көшеден бұлтартпайды.

  Кесек дуал қисалаңдай, ирелеңдей отырып, әлден уақытта таусылды да үш төрт қадамдай ағаш дуалға ауысты. Ағаш қиюластыра қағылған екен. Бұрын дарбаза орны болғанға ұқсайды. Көше кішкентай әрі тар болғандықтан мұндағы дарбазаны алып тастап орнын ағашпен бекіткен-ау шамасы. Ал оның орнына жаңа дарбазаны арғы беттен үлкен жолдан шығарса керек шамасы. Мәделі балалығы ұстап осы ағаш дуал арасынан жырық жер іздеп, арғы жағына сығалап көрмекші болды. Жан-жағына қарап еді, жыбырлаған тіршілік көрінбейді. Жұрттың бәрі тал түсте, аспан айналып түсер ыстығында, үйлерінің терезелерін қараңғылап алып, демалып жатса керек.

  Бұл олай-бұлай жүріп ағаш дуалдан кішкене жырық тапты. Көздің қиығы әрең сияды. Мәделінің қызығушылығы бойына толып, әлгі жырықтан дуалдың арғы жағына сығалап қарап еді, нағыз қызық арғы жақта екен. Аула іші гүлге оранған, алқызыл, сарыала, көгілдір гүлдер. Арғы жағында зәулім, іргелі, аумақты кірпіш үй биік өскен тал-теректердің көлеңкесінде қалыпты. Алма мен өрік қалың екен. Үйдің айналасы жүзімнен көрінбейді. Әрменірек шетте түтін шығып жатыр, самса мен кәуәптің иісі келеді. Анау гүлдердің қақ ортасында, үш төрт бадам ағашының қасында суы тола мөлдіреп хауыз тұр. Хауыз жағасында, төрт бес бойжеткен қыз-келіншек анадан жаңа туғандай тырдай жалаңаш суға шомылуда. Суға гүмп-гүмп шомылып, қайта шығып, хауыз жағасына шығып керіледі. Бірінің бірі белдерінен, емшектерінен қытықтап, суға қайта секіреді. Бірақ дыбыс шығармайды. Мынау мың бір түн ертегісін көзге көрсетіп тұрған аула тіршілігіне қызыға қарап, өңім бе, түсім бе дегендей Мәделі көзін уқалап-уқалап жіберіп қайта қарады. Қыздардың дене бітімдері көз тартады. Жіңішке бел, толық бөкселері бұлтыңдап, бірін-бірі қуаласып жүгіргенде кеудесіндегі қос анарлары дірілдей, қолаң шаштары жылқының жалындай желбірейді. Мәделі енді қарай беруге дәті бармады. Оның үстіне көшеде аяқ тыпыры да естіліп қалғанды. Көшемен есек мінген шал келеді екен. Бұл енді алға оза берді.

           Көшеде өтіп бара жатқан есек мінген шал Мәделіге көзін сала бір-екі мәрте қарап-қарап қойды. Шал мұның әлгі жалаңаш қыздарға дуал жырығынан сығалап қарағанын біліп қойғандай, жүзінде күлкі үйірілгендей еді. Мәделі де дәл бір ұрлық жасап қойғандай, кібіртіктеп басып, аяқтары біріне-бірі шалынғандай болды. Қараптан-қарап ұялып, арқасы терлеген. Шал оза беріп арқасына қайырылып тағы бір жымия қарап еді, қоржын ішіне жартылай симай тұрған түйіншек топ етіп жерге түсті. Жігіт лып етіп оны жерден көтеріп алып, қарияға ұсынған. Әбден әккі болған есек те, үстіндегі жүктің бір бөлігі түсіп қалғанын білгендей кілт тоқтаған еді. Шал тағы жымия күліп:

  -Тәңір жарылқасын, балам! – деп түйіншекті қоржынға нығыздай сала бастады.

  -Аумин! – деп жүрісін жалғастыра берген Мәделіге:

  -Ұлым, біреулерді іздеп жүрсің бе? Мен анау көше бұрылысында тұрамын, таба алмай, адастырып алғаның болса айтып көр, бәлкім септігім тиер, - деді.

  -Ата, мен керуен сарайға бара жатыр едім, мына көше төте болғасын осыған түстім, бұл көшеден бірінші рет жүруім.

  Мына қуақы шал керуенсарайда не жоғалтқанымды бәрібір сұрайтын шығар деген оймен Мәделі өзінің жоғалтып, анығын айтса қолды болған Көкбестісі туралы қысқаша айтып берді.

  -Хош-ш, солай-й де. .! – деді шал есегін әліде орнынан қозғамай жігітке бар ықыласын аудара. Басқа жерде жоғалтқан затыңды Бұхарадан іздегенің жөн. Бұл шаһар тоғыз жолдың торабы. Ірі табыс табамын деген ұрылар да, саудагерлер де осы шаһарға жақсы мүліктерін бір көрсетпей кетпейді. Ал енді сен анау дуалдың арғы жағына не үшін сығалап қарап тұрдың? – деп қария жігітке қарап жымың-жымың, иек көтерді. Сосын: - Атын іздеген жоқшы, жәлепхананың тесігінен сығалай ма? – деп қарқылдай күлген.

  -Ой, ата не дедіңіз, жәлепханасы несі? – деп Мәделі күлерін де, күлмесін де білмей дағдарды. «Мына шалдың бағанағы қутыңдай жымиысы тегін емес екен. Бұл мен туралы басқаша ойлаған екен. Қызқұмар, нәпсіқұмар деп ойлап қалды-ау» деген ой келгенде Мәделі тағы да қызарақтап ұялып қалды.

  -Е, балам, ұялмай-ақ қой, анау жаңа сенің сығалаған тесігіңді мен мұштармен жоңқалап тесіп қойғанмын. Кейде көңілім тасыған кезде, мен де келіп сол жерден сығалап, жастық сұлулыққа ынтызар көңілмен қарап тұрамын. «Әне қыз кетіп барады десе, сексендегі шал басын көтереді» - деген әския бекерге айтылмаған. Бұл бұрын басқа біреудің үйі еді. Олар көшіп кетті де мына жерді монша қожайыны сатып алып, жәлепхана жасады. Сенің бара жатқан керуен сарайыңдағы мықты саудагерлер осында бас қосып демалады. Бұл жер әрі үлкен мейманхана, кәуәпхана, дәмхана. Жоғалтқан қаладағы ығай мен сығайларыңды, осында күніге келіп тұрсаң, бір аптаға жеткізбей іздеп табасың. Мұндағы қыздардың да науы әртүрлі. Үнді, араб қыздары, Рум мен Қытайдың қыздары, Орыс пен Пәрәңгістанның қыздары, өзіміздің Бұхара, Самарқанд, Хорезм, Марғұланның қыздары. Түр-түрі бар, - деп шал басын шайқап-шайқап қойды. Шал сөзін тағы жалғастырды.

  -Сенің сөз саптауың Түркістанның қазағына ұқсайды екен.

  -Дәл таптыңыз, ата, сол шаһардан болмасам да, соның маңынанмын.

  -Осы Бұхарадан Созаққа, Аралдан Әулиеатаға дейінгі жердің бәрін біздер Түркістан деп атай береміз. Ол уалаяттың  шаһарларында қазақтар мен өзбектер араласып тұрады, ал даласының бәрін осы біздің Бұхарадай қазақтың малшылары жайлап алған. Біздің Бұхара тілі сәл парсыға бұрмаланған ғой. Тілдің тазасы сол Түркістанда, Созақта. Менің нағашы жұртым – Созақ. Анығырақ айтсам сол Созақтың иек астындағы Көктөбеде. Ер жігіт үйінен қырық қадам шықса мүсәпір дейді халық. Ал сен енді астындағы атыңды ұрлатып алғаның – қанатыңнан айрылғаның. Сен балам, қазір менімен бірге біздің үйге жүр, көшеде тұрмайық. Апаңа сәлем бер. Төркіндерінен адам келгенін көрсе, қуанып қалады байқұс кемпір. Сосын сені мынау кәуәпханаға апарайын. Қожайынмен таныстырып қоямын. Алда-жалда іздеген адамыңды соған айтып қойсаң, әрі кетсе бір аптаның ішінде тауып береді. Оның зияны жоқ. Түркістан мен Шымкенттің саудагерлері осы бір орынға көп келгіш-ақ. Тамыр-танысыңды да кездестіріп қалуың әжеп емес. Бәлкім еліңе сәлем айтарсың солардан. Пұл-ақшадан тарықсаң осында келіп жерлес таныстарыңнан ала тұруыңа болар. Жалпы бұл жермен танысып қойғаныңның  өз басыңа зияны тимес. Жүре ғой, айналайын, - деп шал Мәделінің жауабын күтпей, есегіне «ых» деп әмір берді. Есек екі құлағы салбырап, шала ұйқыда тұр еді, қожайынның бұйрығын ести сала, екі құлағын көтеріп ала, алға митыңдай жөнелді. Мәделі де қарсы уәж айта алмай, шалды қапталдай жүре берді. «Барсам, бара салайын, керуен сарайына үлгерермін» деген.

  Хасан шалдың кемпір төркін елінен келген жігітті бар көңілімен қарсы алған. Шай беріп, енді бір палау баспақшы болғанда Хасан оны тоқтатып:

  -Кемпір, ас қамдауға асықпай-ақ қой, біздің, Мәделі балам екеуміздің бір асығыс шаруамыз болып тұр, сол жұмысымызды тындырып келейік, ас қамына содан соң-ақ кірісе берерсің, - деді.

  Шалдың ұлдары үлкен саудагерлер екен. Қыздары да ауқатты адамдарда күйеуде. Кемпірі екеуі бір ұл, бір қыз немересін қолдарына алып, соларды қызықтайды екен.

  Кәуәпхана ауқымды. Ортасы адамдар әрлі-берлі өтіп жүретін жол, екі жағы жағалай орналасқан сәкі, кәт, топчанг... Төбесін жүзім жапырақтары жауып, піскен де, піспеген де, жүзімдер салбырап тұр. Адамдар да баршылық. Кілең еркектер. Кәуәп жеп отырған бір де бір әйел заты көрінбейді. Мәделі мен Хасан жағалай жүріп отырып, бір бос сәкіге жайғасты.

          Мәделі кәуәп жеп отырып, қария екеуі бір екі кесе шараптан да алып қойды. Хасанның маңдайынан, екі бетінен тер тамшылай бергесін, ұзын жаялықтай орамалымен сүрткіштеген. Мәделі де терін сүрте, жан-жағына қарап отырғанда, арғы беттегі, сонау шеттегі сәкі үстіндегі жайғасқан адамдарға көзі түскен. Олар бір нәрсеге келісе алмай керілдесіп кеңірдек жыртысуда еді. Мәделі олардың айтысына құлақ түріп көріп еді, не үшін себебіне түсінбеді, әйтеуір дау басында бес-алты адам отыр. Олардың көпшілігі ортада отырған бір адамға жабыла дау айтып жатыр. Ал анау ортадағы әрмен қарап арғы жағындағысының жағасынан ұстап сілкілеп ол да бір нәрсені айтуда. Енді әлгі ортадағы адам ананың сілкілеп отырған жағасын жіберіп бергі жағына қарады. Сол жағындағысының жағасына жармасты. Мәделі оның түрінен бірден таныды. «Оу, мынауың әлгі Байлархан керуенші ғой. Жан-жағындағылардың жағасынан ұстап сілкілейтіндей анау жазғандардың не жазығы болып қалды екен?» Мәделі әрі таңданды, әрі қуанды. Баяғы Көктеректегі Байларханға деген реніш ұмыт болғандай. Мынадай шетте жүріп бір танысын көргенде, баяғы реніштен көңілде ізі де қалмады. Ол орнынан тұра берді де, қайта отырып жатып:

  -Ата, анау отырғандар біздің Түркістаннан. Танып отырмын өздері керілдесіп жатыр екен. Барып сәлем берсем ыңғайсыз болмай ма екен? – деді.

  -Ә, ә айтпадым ба, саған, мұнда әлі талай танысыңды кездестіресің деп. Ал енді керілдесіп жатқан адамдардың үстіне барып сәлем бергенің әдепсіздік емес, тек өзіңе ыңғайсыз болады. Ашу үстінде олар сені танымай қалып, сөзі өзіңе де тиіп кетуі мүмкін. Керілдескенді ажыратпа, төбелескенді ажырат, - деп Хасан енді әлгі бұрышта отырған даукештерге мойын бұра қараған. Ол біраз үңіліп қарап алды да:

  -Е, е оларды мен де танимын. Анау ортадағы керуенші, қасындағы отырғандар, делдалдар, әне біреусі әпербақан ұр да жық ұры, ол соның жағасынан ұстап отыр ғой. Оң жағындағысы зымиян ұры. Оның арғы жағындағы тыныш отырғаны баукеспе ұры.

  -Ал, онда әлгі керуенбасыңыз да сау сиырдың боғы емес, ұры болмаса да алдамшы, жымысқылығы бар.

  -Дұрыс айтасың, жігітті жолдасына қарап, таны дейді, осыншама тобырдың ішінде сау адам отыра ма? – деп Хасан мұздай шараптан тағы бір тартып жіберіп, Мәделіге де кесе тола шарап ұсынды.

  -Мә, мынаны ішіп жібер де шөліңді бас. Аз-кем күте тұр, дау-дамайлары басылсын, сосын-ақ барарсың сәлемдесуге, елдің амандығын сұрастырып, мауқыңды басарсың, - деді сосын Хасан.

  Мәделі де күте тұрғанды дұрыс көріп сусынды дем алмай сіміріп салды. Сосын жастыққа қисая ыңғайланып жамбастап жатып аналардың дауының аяқталуын күткен. Хасан да шалқасынан жатып көзің жұмып алып демалуда еді.

  Анау жанжалшылардың қасында бөлек кәт-сәкілерде көрші-қолаң алқа қотан отырғандар да оларға біреулері адырая, енді біреулер аттың шабына ши жүгірткендей, қытықтағандай іштей «үр, ит соқ» -тың кейпін таныта қарауда еді.

  Махаллада отырғандардың аз бөлегі тыныштықты бағалай, желсіз күндегі су бетіндей тегіс мүләйім болса да, көпшілігі шараптың буына мас болып, онысы рахатқа батырып мүлгітудің орнына, іштерін қыздырып, жан-жағына қармандырып, шалт қимылды уақиғаларға аңсарын аударып қызды-қыздыға құмарлар еді. Неде болса мына жанжалдың көпшілікті бір қызыққа батырары сөзсіз болып тұрғандай. Енді-енді шартта-шұрт қызу төбелес қарқын ала жаздап, ұйытқыған дауылдай күшіне мініп, қайта басылып, жел үрлеген шаладай жаңа лапылдап, тез өшіп, жұртты өзіне қаратуда еді. Ақыры болмады.

  -Ай, қазақ, мен саған жым отыр деймін, жым бол, анаңды, - деп Байларханға қарама-қарсы отырған өгіздей жуан, қара сақал, жалтырбас орнынан тұра, оған қарай атылған. Атылғаны сол еді көнектей жұдырығы Байларханның тұмсығына тиген. Осыны күтіп отырған, қасындағы жанжалдастары да жабыла кетті. Байлархан да қағілездің бірі екен, тұмсығына тиген жұдырыққа дес бермей қарсыласып жатыр. Опыр-топыр жұдырықтар Байларханның арқасына да, бетіне де жауып жатты. Бұлар енді опыр-топыр алыса домаланып сәкіден құлаған. Мәделіге өтіп кеткені, кісілердің Байларханға жұмсап жатқан жұдырықтары емес, әлгі «қазақ» деген бөлектеу сөзі еді. Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді дегендері дұрыс болып шықты. Әлгі сөзді ести сала Мәделінің қаны басына шапқан. Жанжалшылар топырлай сәкіден құлаған кезде-ақ Мәделі солардың маңайында еді. Ол енді көптен бері төбелес, айқас көрмей құрысып жүрген денесін жазып алғысы келіп, ол тобырдың шетінен тұрғызып алып шықшыттарынан ұрып құлата берген. Төртеуі Мәделінің бір бірден ұрған жұдырығына шыдай алмай шалқасынан түсіп тұрмай қалғанын басқалары көріп төбелестерін сап тиды. Ол аяқ астында тепкінің теперішін көріп бүк түсіп жатқан Байларханды тұрғызып алды. Үсті басын қаққыштап, оны жетектеп алып, кәуәпханадан алып шықты. Көпшілік шейхтың киіміндегі мына баланың орасан күшіне, жүрегі түкті батырлығына таң қала бастарын шайқап қала берген. Мәделінің соңынан ере шыққан Хасан тіпті мақтанышта еді. Өзінің ұлы көпшілік арасында ерлік көрсеткендей, жүдә маңғаз кейіп танытып, кәуәпханадан шайқатыла шықты. Ал кәуәпхананың иесі шын ерлікке сүйсінгені сонша, кәуәп пен шараптың ақысын да сұрамады. Тек ғана:

  -Інім рахмет, өте жақсы істедің, осы бұзықтар-ақ біздің кәуәпхананың мазасын ала беруші еді, тіпті өзіміздің тәртіп сақшыларымыз да бұларға қарсы бір сөз айта алмаушы еді. Жоқ, керегі жоқ, төлемей-ақ қойыңыздар, тек ғана күніге осында бір келіп, мынадай жанжалшылардың тоқырақ бастарынан осылай қылып «тәкімәйт» алып тұрсаң болғаны, - деп Мәделіге ырзалығын білдірді.

  -Енді есін жиғасын ана төртеуі де бұл жерге келмейтін болар, келуге енді намыстанатын шығар, көпшіліктің алдында, жүдә сауап қылдың балам, - деп Хасан да риза болды. Олар бұл шаһарға жаңадан келген саудагерлерді алдап, мүләйімсіп сөйлеп, арбап осында әкеледі, шарап ішкізіп, сөзден сөз қуалап, шатақ шығарып, ақырында төбелеске апарып, соңынан барып тонап алады.

  -Оларға барлығы сыр алдырып қойған, бата алмайды, сен оларды танымағаның жақсы болды, танығаныңда сен де тиісе алмас едің, енді қорықпа олар бұл жерге жуымайды, - деп Хасен Мәделінің арқасынан қағып қойды.

  Байлархан аузы мұрнын жуып өзіне өзі келгесін барып Мәделіні шырамыта таныған. Біраз әңгіме айтылды. Әңгімеден әңгіме шығып оның ұшы Көкбестіге тірелді.

  -Мен Шаржау маңайында оншақты жылқы сатып алғаным бар, бәлкім солардың арасында сенің Көкбестің болуы мүмкін, себебі онда ақалтекелер, оның ішінде көктер де бар. Сонда барып көрелік, сенікі болса бағасына келісерміз, - деді Байлархан ақы пұлын ұмытпай.

  Хасен шал, үйіне қарай бұрылатын жолда қалып кетті де Мәделі мен Байлархан керуен сарайдың атқорасына келген. Атқораға кіру үшін де талай күзетшілерден өту керек екен. Тіпті кейбіреулері Байларханның өзін де мөрлі қағазын көрсеткеннен соң, әрең өткізген. Атқора ауқымды екен. Аралары белдеу ағаштармен бөлінген, шет жағалаулары жаппа. Қамыспен жауып үстіне балшық құйылған. Қабырғалары пахсамен көтерілген екен.

  Атқорада небір сәйгүліктермен қатар, жабылар да, арғымақтар да, тарпаңдар да бар. Қатар-қатар бөлінген қораларды аралап келе жатып, қара белдеу ағашының алдында Байларханның күзетші адамдары тұрған қоршауға келген. Бойы биік, жалы төгілген, қазмойын Көкбесті Мәделінің көзіне оттай ыстық боп шалынды. Көкбестіні әбден сағынған екен. Мәделінің көңілі босағандай болды ма, әйтеуір қуанғаннан айтарға ауызына сөз түспегендей еді. Қора кіреберісіндегі қос белдеу ағаштан, әбжіл қимылмен әрі өткен Мәделі жылқының қасына айнала жол тауып өтіп, Көкбестінің жанына барып, оның мойнынан құшақтап біраз тұрған. Көкбесті де есті жануар ғой, басын төмен иіп сағалдырығын Мәделінің тізесіне үйкелей, ол да сағынышы мен қуанышын білдіруде еді. Сонан соң басын жоғары көтере ышқыны бір кісінеген. Алғашында Көкбесті шынымен осы Мәделінің аты екеніне неғайбыл көңілмен қарап тұрған Байлархан да сенді. Бұл жерден тез арада кетейікші дегендей, алдыңғы аяқтарын кезек-кезек тарпып тұрған Көкбестінің, асыл текті жануар екенін байқаған Байларханның ішіне қызғаныш оты жанғандай еді.

  -Мәделі шырақ, жоғалтқан атыңды тауып алғаныңа сеніп тұрмын, кешіктірмей бағасына келісейік, мен мұны бір түрі келіспеген кержақтан жүз ділдәға сатып алғанмын. Не дегенмен сауданың аты сауда, егер Көкбестіні алғың келіп тұрса, бағасына келісейік, - деді.

 

 

6. «Түс түлкінің боғы» ма?

            Көкбестіні көрген Яғмыр қатты қуанды. Дарминаның қуануы тіпті айтқысыз еді. Әне, айттым қой, өткенде түсімде Көкбестіні көрдім деп, бұйырған алысқа кетпес, бұйырмағанға қол жетпес деген осы ғой деп, мәз болып жүр. Мынадай жарқын күлкілі әйбәт, әдемі қызды көріп Байларханның жүрегі дүрсілдей соғып, ындыны кебе қызығып қалған. Қазақша-өзбекше араластырып, анда-санда түркпен мен тәжік сөздерін араластырып қойып сөйлеп жүрген мына қыздың қай ұлт екенін түсінбей-ақ қойды. Қабағы шүңіректеу демесең, қазақ қызы сияқты. Бірақ қазақта да көп қой, шүңірек қабақтылар. Мейлі, кім де болса, сүйкімді сұлудың өзі екен. Осы құрғыр қызды қай жерде көріп едім деп Байлархан аз-кем  бұрынғы өткен саяхаттарына ой жіберген. Есіне жөпелдемеде түсіре алмады. Әлгі қыздың қолаң шашы, әдемі дене бітімі, жүзінің сұлулығы, әйтеуір біреуді мегзейді. Қім еді-ей сол дей, енді Байлархан, тағы да қызыға, өткен шақтарды көз алдына елестетіп көрді. Әрі-беріден соң есіне түсірген. Е, е, әлгі Шардарадағы бай саудагер Қалысбайдың Таһмина есімді қызы екен ғой. Ой бір ол да керімнің өзі ғой. Сылаңдап тұр-ау, сылаңдап тұр. Бұл ықыласын ол қыздың әкесіне шым-шымдап білдіріп еді, антұрған көнбей қойған.

  ...Осы жақында ғана, Қосжарсуаттағы бір мықтымен құда түсіп қойдым, енді кеш қалдың, уәде Құдайдың ісі, оны бұза алмаймын, қалыңның бірер бөлегін алып та қойдым, - деген Қалысбай. Бұл ондай қалыңмалды еселеп беретінін айтып еді, ол:

  -Байеке, ол кісілермен әзілдесуге болмайды, ертеңгі күні маған да, саған да құйрығымызға қалжуыр байлауға тура келіп жүрмесін, оның үстіне, құйрығы жер иіскемейтін қаңғып жүретін сіздей күйеу баладан көрі, иісі қазақ пен өзбекке беделі бар, иман жүзді адамға барғаны мен үшін пайдалырақ болып тұр, - деген.

  -Сөзіңізге қарағанда, бір кәртәміс болды ғой, күйеужаның?

  -Бір-екі әйелі бар екен, нақсүйерлікке барады да.

  -Маған тисе, бәйбіше болар еді.

  -Қырыққа дейін үйленбей, дүкен қуып жүрген, күйеуден бәйбіше күтімін күтуі ақымақтық шығар, - деген Қалысбай. Сөз сонымен доғарылған. Мұның аузының суы құрып, Таһмина қызға, үйіне кіріп-шығып, сыңғырлап жүргенінде оған қарай-қарай ындыны кеуіп отыра берген. Сосын бұл отырыс келіспегесін, Қалысбайға қош айтысып шығып кеткен еді. Енді сол қыздың кескін-келбеті, басқа есіммен қайта оралып тұр. Мына жас бала бұл қыздың күйеуіне ұқсамайды. Елпілдеп жүгіріп жүріп, шәй қойып, ас-су дайындап, үй шаруасына беріліп жүргеніне қарағанда ең жақын туысы болар. Сонда да анығына жетпекші оймен:

  -Мәделі шырақ, мына қызым, сенің көршің шығар, - деді .

  -Жоқ, көршім түрікпен, бұл менің туған қарындасым. Байлархан көзін жұмып отырып, тағы ойға қалды. Анау Шардарадағы Қалысбайдың қызынан аумайтын сұлулар көбейіп кетті ғой, бұл. Менің жүрген жерімде, Қалысбай сері, жүрген жолында бір-бір қыздан тудырып кете берген бе? Осы қыздай қызды мен сонау Қостөбе-Қарақшыда кездестірген жоқпын ба? Ол қыз арықтау, әлжуаз, түздің тағысындай жабайы еді. Мынаусы оған қарағанда сыпайы, қала мәдениетін бойына дарытқан, өте ұлағатты екен.  Ойлан, Байлар бек, осы қыздың сол баяғы күңдікке Ташкенге сатып жіберген сол жабайы қыз болып та жүрмесін. Қалысбай ол туралы кейінгі кездескенінде жұмған аузын ашпап еді ғой, менің де сұрау есімнен шығыпты.

  Енді бұл туралы ол Мәделіден шым-шымдап сұрақ салып, байқатпай біліп алу саясатын ойластырды. Жаңа әлде ғана дастархан үстінде айтылған Көкбесті саудасына бұл әлі келісіңкіремей отыр еді. Сауда таза алтын ділдә болмады. Жүз жиырма алтын ділдәны Мәделі таба алмайтынын білдіріп, бұған бір түйе мен он қой және сексен ділдә бермекші екенін айтқанда, бұл аз-кем ойлануға пұрсат сұраған еді. Мәделінің: «Көкбесті қуанышына қой сойып тамақ жасатайын» деген сөзіне «Жоқ, мен қайтайын, тез есеп айырыссақ болды, бір шыныаяқ шайың да жетер» дегенді. Енді сол сөзіне өкінгендей болды. Қойын сойдырып, етін астырып, құмыра тола шарабын алдыртып, осында қонса, мұны қай қайын атасы қуып жатыр. Әлі де кеш емес. Жаңағы сауда шешіміне жауап беру пұрсатын созыңқыраса болады. Енді бірақ сол ойды бірден айтса болмайды, мына бала, әдейі мына қыз үшін жата жамбастап қонғым келіп отырғанын сезіп қалар. Қашан өзі «кәне, саудаға келістіңіз бе?» дегенше әңгімені шеттетіп, қайдағы жоқты қойыртпақтатып отырған ләзім. Осы әңгіме дегеннің түр-түрі бұның тілінен күн ыстықтағы сарымайша ағып отыратын еді. Дәл қазір сол хикаяттардың бірі есіне түссейші. Ең болмаса, тақырып таба алмай дал болды. Мына қыз ішкі сарайына кіріп алып, мұның әңгіме тақырыптарын жалап-жұқтап, сыпырып-сиырып алғандай. Дүңгірлеген бос кеуде. Тілі сақау. Ләм-мим үнсіз. Есіне әлгі кәуәпханадағы бұзықтар түскен еді. Олардың нағыз жалмауыз, қу түлкі, мүләйім, арбағыш екендіктерін айтып, олардың мұны керуенсарайдан шыға бере-ақ жолықтырып, аузынан кіріп, артынан шыға, жылпостанып, жымысқыланып, бұның іші бауырына кіріп, туысқан, дос, жолдас тапқандай, бұған: «Е, қазақбай, біз қазақ жерінде болғанбыз, тентіреп түк таппай, аш-жалаңаш кезіп жүргенімізде, сол қазақтардың кең пейілдері меймандостарын көріп адам болғанбыз. Міне енді сол жақсылықтарын қайтарудың амалы келіп тұрғанын қарашы, жүріңіз, сізді бір осы шаһардың ең дәмді, бетке тұтар кәуәпханасына апарайық. Ол жерді ешкім бұрын-соңды көрмеген. Ондай жер әлемде жоқ. Сосын сол жерде қызойнақ бар. Оған да апарамыз. Әлемде теңдесі жоқ сұлуларды құшасың. Бәрін өзіміз төлейміз. Міне ақша. Біздің әйтеуір бұрыңғы көрген жақсылықтарымызды кімге де болса, әйтеуір сол қазақ даласынан келген адам көрсе болды, міндетімізден құтыламыз да, сосын ертең Исфаханға аттанамыз. Жүріңіз, бал татыған шарап ішеміз, шырын татыған кәуәп жейміз, райхан иісті гүл қыздарды құшамыз» - деп әлгі қулар бұны еркіне көндірген. Олардың сырттан келгендерді осылай алдап түсіріп, отырыс аяқ жағында әкелген адамына әдейі тиісіп, шарапқа мас болған сияқтанып, көңілге келер сөз айтып, ақырында жанжал шығарып, өздері кетіп қалып, ақысын әлгі ертіп келген адамы төлейтінін бағана Хасан қария айтпап па еді. Осы туралы әңгіме қозғамақшы еді, бірақ бұны сол жанжал мен қатты таяқ жеуден осы Мәделі емес пе құтқарған. Оны айтып, ризалығын білдірсе, Көкбестінің нарқы төмен түскелі тұр. Жоқ, ол болмайды. Бұл әңгімені қозғамау керек. Оданда басқа бір тақырып айтып, уақыт оздыра тұру абзал. Осы тыныш отыра берсем, Мәделінің өзі-ақ бір әңгіме бастамай ма екен? Іздегенге сұраған, осы тұста Мерет келіп қалған еді. Енді жағдай түзеліп, тірлік өзі дөңгеленіп сала берді. Көкбестіге құтты болсын айтқан Мерет, енді Мәделінің бос қарап жатқанына таңданыс білдіріп:

  -Оу, Мұһаммедәліхан, қазандарыңның астынан түтін көрінбейді, сойысып жатқан малыңды да байқап тұрғаным жоқ.  Үйіңде мейман бар екен, өздерің айтқандай, сенің Көкбестіңді осы кісі тауып әкеліп беріп жатса, бұл қандай іштарлық? Қой сойысатын адамды күтіп жатырсыңдар ма? Мен дайын, тек қайсысы екенін көрсетсең болды, - деп тісі ақсия күлген.

  -Мейманым рұқсат бермей отыр, - деді Мәделі ыңғайсызданып.

  -Оу, осы түркі тілдес халықтарының ішінде тек қана қазаққа қана тән мақалды сен өзің айтпап па едің, есіңе түсірейін: «Жаман үйдің қонағы билейді» дейтін мақалдың ашық меңзеп тұрған жері, қонақ қой сойма дейді, сен соймайсың, қонақ шай әкел дейді, сен әкелесің. Жо-жоқ, мен білетін қазақтарда ондай болмайды. Қонағына ешнәрсе айтқызбай, шайын да, майын да, өзі әкеле береді, тіпті астындағы жалғыз атын да сойып береді олар.

  -Бұл кісі, қонақ жоралғымен келіп отырған жоқ қой, сауда ниетпен, қарақан тірлігімен келіп отыр, мына Көкбестінің саудасына келісе алмай ойланып отырған жағдайымыз бар. Осы істі тындырып алғасын, мейман күту мәселесін ойластырармыз, - деді Мәделі ақтала сөйлеп.

  -Е, олай болса, дұрыс екен, ал не дейді мейман, енді уақыт оздырып ойлана бергеннен түк шықпас, айтыңыз кесіміңізді, - деп, Мерет енді Байларханға үңілді. Байлархан қипақтап қалған. Егер мақұл келістім десе «Қош, аман бол, Байлархан» деп қазір қайтарып жіберетіндей, өйтсе мына бір қарақат көз сұлудан өмір бойы айырылып қалатындай көрінген.

  Ол:

  -Мейлі болмаса, қой союларыңызға рұқсат, жата-жастана қона кетерміз. Өзіміздің қазақтың үйіне бір қонбай кетсек, түркпеніне де, өзбегіне де өсек болармыз, ал саудаға келсек Мәделінің айтқанына көнемін. Бергеніне береке берсін, әумин, - деп шоқша сақалын сипады.

  -Е, бәсе, біздің Мәделінің көңілін адам баласы қалдырмас еді, тәңір жарылқасын, мехман аға, - деп Мерет риза көңілін білдірді. Сосын:

  -Дарминажан, үйге дастарханға салар тәтті мен жұмсақтарың баршылық па, әлде дүкенге барып келе қояйын ба? – деді орнынан лып етіп ұшып тұрып.

  -Әй, түрікпен, сен дүкенге барсаң, маған да бір құмыра шарап ала келші, жүдә шекем қысып, басым ауырып отырғаны, бағанағы тал түстегі күннің ыстығы өтіп кетті ме қайдам? – деді Байлархан, кәуәпханадан шарап ішіп мас болғанын білдіргісі келмей. Бет аузы көкала қойдай, көгере ісіп, денесі қозғалуға шамасын келтірмей, ауырсынып отырғанын сездіргісі келмесе де, қабақ шытқанынан онысын Мәделі ғана байқап отыр еді. Шарап әкелуін өтініп, тапсырма бергенімен Байлархан Меретке пұл ұстатпады. Мәделі мен Дармина сыртта күбірлеп сөйлесе, Меретті дүкенге жіберді.

  Ет желініп бола салысымен Яғмыр асығыс-үсігіс үйіне кетті. Мына үшеуінің шараптан қайтпай ішіп отырғандары оған ұнамаған.

  -Мерет, балам қайтпаймыз ба, деп бір екі рет айтып та көріп еді, Мерет «қазір Яғмыр дәде, қазір» деп ырғалып жырғалып отырып, дәл қазір жөппелдемеде орнынан тұра қоятын рай білдірмегесін, өзі тұрып кетіп қалған. Шарапты да үлкен көземен әкелген еді, жуық арада таусыла қоймады. Байлархан еріккенінен ішіп отыр, Мәделі Көкбестінің саудасына қуанып ішіп отыр, ал Мерет қызыққанынан ішіп отыр еді. Шарап дене қыздырып, жігіттерді көңілдендіріп жіберген. Мәделі мен Мерет анда-санда қарқылдай күліп, дауыстары еркін ашық шығып, күлдіргі әңгімелер айта бастаған. Мереттің әдеті, көңілі көтерілсе Кеминенің әпенділігін айтады.

            ...Үстіне арыстандай төнеглі тұрған, саудагер Байларханның құшағына екі қарыс төменде Дармина маужырап ұйықтап жатыр. Қазір аш қасқырдай, аузы ақсиып, әлі қайымаған жас уылжыған тоқтыны жәукемдеуге даярланған Байларханның ұмар-жұмар астына түсуіне сәл-ақ қалған. Әлде бұл тоқты емес, түздің сұлу елігін елестеткендей. Оны мұрты тікірейген, жоны күржиген жолбарыс бір-ақ қарпып жұтпақшы. Жолбарыс па әлде бүркіт пе. Жоқ жолбарыс та емес бүркіт те емес, енді шамалы жақындап қараса шиебөрі екен. Бұл «әй кет, әй кет,» деп айқайлап көріп еді дауысы шықпады. Шиебөрі үрікпеді де, ал қаннен қаперсіз елік еш нәрсе сезбей маужырап, жусан көлеңкесінде жатыр еді. Бұл енді, иығындағы садағын алып, қорамсадан жебе салып, әлгі шиебөріні атпақшы болып, оны көздеуге дайындалған. Сөйтсе әлгі шиебөрі тура көз алдында арыстанға айналды. Арыстанды мына жебемен өлтіре алмасын біліп, ол енді беліндегі, Бұхара әмірі сыйлаған алмас қылышын шығарған. Қылышын оңтайлап ұстап , басын дәлдеп, енді қолын жоғары көтере беріп еді, әлгі арыстан енді, өз ағасы Асқарқожаға айналып кетті. Бұл қылышын тастай сала көзін уқалап қайта қарап еді, Асқардың жәукемдеп жатқан елік емес, тап өзінің сүйіктісі Таһмина. Асқар оның кеудесіне мініп алған, екі қолымен оның әппәқ жұмыр анарын умаждап сығымдайды. Таһмина айқайлап көмек сұрауда, «Мәделі, Мәделі, !» деп ойбай салуда. Бұл не істерін білмей дал бола, орнынан қозғала алмайды. Өз ағасына бұл қалай қарсы тұрар? Ең болмаса Таһмина мұның айттырып қойған қалыңдығы да емес. Туыстарының ішінде бұлардың көңілдері жақын екенін тек Сұлтанқожа мен Сербиназ ғана біледі. Ал үлкендерден шешуші орын алатындардан, үй-жай отбасы, болашақ қамын қарастыратын әке-шеше, аға-жеңге, ата-әже дейтін көштің алдыңғы нарларынан бұлардың махаббаттарын бірі де хабардар емес. Олай болса, Таһминаға бұл қалай араша түсер? Ағасы Асқар не істейтінін өзі біледі, өзі шешеді. Жасы кіші іні оның ісіне араласпауы тиіс. Оның үстіне айдаладағы саудагердің тоқалының қызының бұлардың әулеттеріне бес бересі, алты аласы жоқ қой. Ал енді бұл жағдайда мынау алысу-арпалысқа қарамай бұрылып кете беруіне де шама жоқ. Жан жүрегімен елжірей сүйетін Таһминасы, өзінің жақсы көретін ағасы Асқардың астынан шыға алмай бұлқына айқайлап «Мәделі, Мәделі құтқар!» деп көмек сұрауда. Не істерін білмей әбден алас ұрған, Мәделі бастығырылып, терге шомылып, ұйқыдан оянып кеткен...

  Мәңгіп, енді әлгі уақиғаның мұның түсі екеніне қуана берген Мәделі әлгі дауысты тағы естіді. Ау, мынау Таһмина емес, Дарминаның дауысы ғой. Орнынан ытқып тұра, қыз жатқан бөлмеге қарай жүгірді.

  Кіріп барса..., опыр-топыр, алысып –жұлысу... Байлархан әлгі қасқырдай болып, тоқтыны жәукемдегелі жатыр екен, бірақ абырой болғанда қыздың киімдері бүтін. Дарминаның оң қолы Байларханның сақал мұртын умаждай бүріп, бетін бес елі керіп жіберердей. Оның бір көзі одырайып, екінші көзі әлгі сақал мұртпен керіліп сызыққа айналыпты. Екінші қолымен Байларханның білегінен қарыса қатып, айрылар емес. Екі аяғы бірдей қимылдап оны тепкілеуде. Басын олай-бұлай қимылдатып алас ұрып, жігіттің иығын, төсін тістелеуде. Байлархан бар күшін салып ырсылдай, бір қолымен біресе қыздың аузын басып, біресе оның киімін шешпекші болып жанталасуда еді, екінші қолын қыз шеңгелінен босата алмай әуре. Мәделі мына көрініске көз ашып-жұмғанша бір қарап алды да Байларханды арқасынан бүркітше бүріп ұстап, жоғары көтеріп, есік аузына лақтырып жіберді. Жәрдемге келген Мәделіні көрген қыз орнынан атып тұрып, оны құшақтай алып, өксіп-өксіп жылап жіберген. Қыз Мәделінің мойнына асылып тұрып әбден жылады. Бірақ дауыс шығарып бақырған жоқ. Қыздың өкпе солығы басылғанша Мәделі де міз бақпай тұра берген. Қыздың жас жуған бетін орамалымен сүртіп, алақанымен оның шашынан сипап, біраз бәйек болды. Қыз әбден өксігін басқасын, оны сүйемелдеп әкеліп төсекке жатқызған. Үстіне көрпесін жауып ләм-мим сөз айтпай сыртқа шықты. Байлархан көрінбейді. Яғмырдың кәрі иті шабаланып үріп, әупілдеген үнін енді басыңқырапты. Сонысына қарағанда Байлархан дарбазадан шығып кетсе керек. Мәделі енді атқора мен малқораға барды. Көкбесті орнында. Түйе күйіс қайтарып ол жатыр. Саулық тоқтылар түгел сияқты. Ол енді дарбазаға барып, оның ашық тұрғанын көріп, ішінен мықтап бекітті, әлгі кәрі төбетті оның босағасына байлап қойып, қайта келген. Оң жақтағы көденің үстінде шалқасынан ұйықтап жатқан  Меретке көзі түсті. Үйден шекпен ала шығып, оны таңғы салқында тоңғандай бүрісіп жатқан Мереттің үстіне жапты да, қайта үйге кірді.

 

7.Мазасыз бір күндер

           Уақыт бәрін ұмыттырады ғой. Мәделі Абдулла ғұламаның айтқан ақылын орындап әмір Насроллаға барған еді. Әмір қуана келісті. Мәделі енді әмір сардардың арнаулы діни-харбий мектебіне қабылданып, соның атты қаландарлар даярлайтын бағыттағы арнаулы сыныпында тәлім-тәрбие ала бастаған.

  Мұнда «Діни негіздерінен» де басқа мемлекеттік канундар мен хукуг мәселелері, пәлсафа оқытылады екен. Одан басқа аптада бір рет әскери тәртіп негіздері және құрылымы да оқытылады. Қалған мезгілде сабақ тыңдап ми қатырып отырмайды, қылыштасу, найзаласу, төбелесу, ат үстінен аударыспақ, күш сынасу, жылдамдық сайысы, шыдамдылық сайысы, қағылездік сайысы, әбжілдік сайысы, өжеттік сайысы оқытылып, іс жүзінде сыналып жүргізіледі. Мәделіге де керегі осы еді. Таңның атысынан күннің батысына дейін әскери өнер үйренуден жалыққан емес. Таһмина да азаннан кешке дейін еске түсіп мазаны ала бермейтін болды. Тек ғана Дармина айтқанды істемей жүр.

  Оған еркіндік беріп: «- Төрт құбылаң ашық, барам деген жағына кете бер, өз еркің өзіңде, ақша керек болса қалағаныңша тауып беремін, боссың»- деп еді, онысы ойбайлап жылап, мұны әбігерге түсірген. « - Мен сенің қарындасыңмын деп жүрсем, сен мені үйден қуғаның не, мен кетсем сенің жағдайың не болмақ, менің саған не зияным тиді? Менің жаным сенің жолыңа құрбан деп жүрсем, сен мені далаға қуғаның не, ойбай-ай, ыңң-ңа-а, не жаздым Құдайға, Таһмина әлі көрмей жатып, күйеуге шыққан-шыпағанын білмей жатып, түлкінің боғындай түске сеніп, бәрінен түңілгенің не ойбай-ау, ыңң-а-а, Таһминаны саған қоспай, біреуге қосақтаған Құдай, одан да Таһмианны саған қосып, ақысына мені құрбандыққа ала салмады ма екен? Аң-ңа-а? Байлархан деген малғұнды әкеліп бір қорлаттың, енді үйден қуып екі қорлайын дедің бе, аң-ңа-а? –деп зар илеп жылап Мәделінің де жүйкесін босатқан еді.

  Содан қайтып Мәделі ол қызға оның бостандығы туралы жақ ашпайтын болды. Ол байқұс та Мәделі үйге кіріп келгенде жүрегі дірілдей, тұнжыр көзі жәудірей, оған қорқа қарайды. «Қашан кетесің, ей» - деп айтып қала ма, деп зәре иманы қалмай аяғының ұшымен ғана басып, бәйек бола зыр жүгіреді. Қыздың мына қимыл қарекеті Мәделінің жүрегін шымырлатып, жанына қатты батып жүрді. Қанша жылы шырай танытып, «Дармина қарындасым, айналайын» деп сөйлесе де, қыз қуып жібере ме деген қорқынышын баса алмай-ақ қойды.

  Енді Мәделі қулыққа көшпекке ниет еткен. Ол Дарминаны қасына шақырып алды да:

  -Жаным, қарындасым, бүгін Исмайыл келді, - деді.

  -Е, келсе, көкемді осында неге ертіп келмедің, мен тәтті ас пісіріп беретін едім ғой, - деді қуана күліп.

  -Исмайыл асығыс екен, елге тез жүріп кетті, кетерінде «Қойхан апам, Дарминаны сағындым, ауылға жіберіп алсын» депті, иә, иә, қызымызды сағындық қой, ол қызымызды көретін күн туар ма екен, деп Жүсіпқожа көкем де сағыныш білдіріп жатқан көрінеді, - деп Мәделі Дарминаның жүзіне күлімсірей қарап қойды. Дарминаның жүзіне қуаныш үйіріліп, орнынан атып тұрып, секіріп-секіріп алды.

  -Ә, ә, сен мені қуғаныңды енді көкем мен апама айтып беремін, осыдан ауылға барғасын, - деп тағы да секіріп-секіріп, жарқын-жарқын күліп қойды. Сосын сол күлімсіреген күйінше Мәделінің қасына қайта отырып:

  -Ә, ә, Мәделі мені үйден қуды деп айтайын ба, айтпайын ба? – деді.

  -Қой-әй, неғыласың айтып, осы қыздар деген халық, жұртты жамандауға неге сонша ұста болады екен? – деп жігіт енді өп-өтірік қапаланды.

  -Мақұл, бір рет кешіремін, енді қусаң бәрін тізіп көкеме айтып беремін, білдің бе? – деді көзін ежірейтіп, маңдайын мұның маңдайына тигізе, тұнжырлығы да, жәудірлігі де жүзінен ғайып болып, енді барлық шешуші ойын кезегін өзіне алған шахматшыдай, паңдық байқатты.

  -Кел одан да шахмат ойнайық, - деген Мәделі қорыққан сыңай танытып.

  -Шахмат басымды ауыртып жібереді, оданда дойбы ойнайық, - деді қыз.

  -Қойшы ұтылып қаласың да, соңынан жылайсың.

  -Өзің ғой, қарау ойнайтын.

  -Одан да асық ойнайық, қарауы жоқ, «хан алшы?!»

  -Қазір шай қойып келейін, асықты дайындай бер, - деп Дармина қуана сыртқа шығып кеткен.

  Сонау бір кездегі Байлархан келген түнгі уақиғадан кейін салы суға кетіп, одан Мәделі оған еркіндік беріп, «қалаған жағыңа кете бер» дегені одан сайын ұнжырғасын түсіріп жүрген Дарминаның бүгін ахуалы түзеліп, көңілі қуанышқа толып, содан бері бір жадырағаны шығар. Асық ойнауға да, шахмат, дойбы бәсекесіне де қатысуға пейілі бар. Онда да қуана-қуана келіседі. Өзі құмартып отыр. Көптен бері көңілінің шырқау биікке көтерілгені осы бүгін шығар. Жүсіпқожа мен Қонысайымды өзі көріп келгендей, қуана күліп олар хақында әңгіме айтудан да жалығар емес.

  -Жүсіпқожа көкем рұқсат берсе, Қойхан апаммен бірге Дарбазаға қыдырып барамын. Олар мұндағы қызын сағынған ғой. Мен ше, тіпті жүдә сағындым. Қонысайым апам Көктерекке... . , - деп келе жатып тілін тістеп алды да Мәделіге көзін төңкере ұрын қарап қойды. «Қап» деп іштей өкініп қалған. Сол аты ұмытылмағыр Көктеректі несіне айттым, әлгі Таһминаны еске түсіріп?! Ол Мәделіден ешқандай қарсылық сөз, не жүзінде өзгеріс болмағасын, әңгімесін ары қарай жалғастырды. «... Мен апаммен Дарбазаға барамын, Сербиназға қызық-қызық әңгіме айтып беремін. Оған «Нежеп оғлан», «Қырық қыз» дастан-жырларын айтып беремін. «Қырыққыздағы» Сербиназ атты батыр қыз нақ сол өзіміздің Сербиназ секілді елестейді маған. Ал қырыққыздың қолбасшысы – Гүлайым сұлу нағыз Таһмина... әлгі Керімсұлу.

  -Қойшы-ей, Керімсұлу түнде қараңғыда далаға шыға аламайтын қорқақ қой,  ал Гүлайым дегенің Сербиназдай батыр әрі сұлу, әрі ақылды қыз ғой, асылы Гүлайым сұлу саған ұқсайтын болар,  - деп Мәделі Дарминаны қолпаштай күліп қойды.

  Дарминаның ботадай көзі ойнақшып мәз бола жымиды. Өзін жүдә бақытты сезініп отырған қыз:

  -Е, неге, ондай болу бізге қайда-а? – деген. Сосын: - Әлгі Дарбазадағы бала ше, Тасқожа ма еді, Сербиназдың інісі, Тасқожа десе дегендей, өз ісіне тастай пысықтың өзі ғой, анадай тірлігімен, сол бала болашақта нағыз шіріген байлықтың астында қалғалы тұр-ау, ә? – деді.

  -Е, неғып, оны қалай білдің?

  -Қолынан келмейтіні жоқ, бәрін өзі тындырып жүр, анау өзі жасаған бесіктер мен келілерін көрдің бе?

  -Қойшы, соны өзі жасай қойды дейсің бе, әшейін Сұлтан көкем мен Жұлдызайым апам баласын еркелетіп, асыра мақтап жүрген шығар.

  -Жоқ, рас, Сербиназ алдамайды, сол айтты.

  -Сен ауылды көп айта бердің ғой, шынымен сағынғансың ба? Сенің жүрегіңдей кең жүрек, әй, қайдам, біздің замандастарымызда жоқ шығар. Сен ғой, Дарбазада бір-ақ күн, Қосжарсуатта бір-ақ апта болдың, сол қысқа мерзімде соншама адамдар жүрегіңнің түбіне орналасып қалыпты, тіпті оларды сен сағынып отырсың, бұл қалай?

  -Олардың барлығы жақсы адамдар ғой, оларды қалайша сағынбассың. Осыдан Қосжарсуатқа бір жетіп алсам, екіншілей сырт жолға шықпаспын.

  -Менімен бірге де шықпайсың ба?

  -Қойхан апамның қасынан кетпеймін.

  -Пах, шіркін, сағыныш мауқың басылғасын, Мәделі, қайда барасың, мені де ала кетші, деп Көкбестінің құйысқанына жабысарсың әлі-ақ.

  -Жабыспаймын, апамның қасынан шықпаймын.

  -Күйеуге беріп жіберсе қайтесің?

  -Күйеуге шықпаймын. Қонысайым апам мені жылатып, күйеуге бермейді.

  -Онда елге қайтамыз ба? Апамды да қатты сағынғансың-ау деймін.

  -Қашан қайтар екенбіз? Сені сардар жібере ме?

  -Жібермесіне қоймаспын. Кетеміз де қаламыз. Тек сен айтсаң болды.

  -Маған бір ой келіп жүр, Мәделі. Мен үйде бос жүрмін, өзіме пайда келтіретін оншама тірлік атқара алмай жүрмін...

  -Неге, хат таныдың, кітап оқи аласың...

  -Ол да дұрыс шығар, мен енді қылыш, найза сайысы өнерін үйренгім келеді. Сен маған үйретші.

  Мәделі ойланып қалды. Сайыскерлік пен найзагерлік қыз баланың қызығар өнері емес, қазақта «байтал шауып, бәйге алмас» деген мақал сияқты сөз де бар. Бұл қызды сайысқа үйретсем, бұл ертең күйеуін ашуланғанда найзалап жүрмей ме?

  -Дармина-ау, сен ондай өнерді үйренген соң, қандай жерге пайдаланбақшысың, әсілі, өнер дегенді, өмірде бір пайдаға асар-ау деген ниетпен үйренбей ме?

  -Жоқ, мен Жаухариден мынадай сөз оқығанмын: «Өнерді үйрен де жирен» - деген. Оны үйренбей жатып, жиренуші болма дегені.

  -Қой, сайыскерлік пен найзагерлік өнер емес.

  -Онда сен неге үйрендің?

  -Мен еркекпін, мен сені, оны, Отанды қорғауым керек.

  -Мен ше?

  -Сен қорғамасаң да болады. Сен... Сен бала тауып, күйеуіңнің жағдайын жасап, үй-тұрмысына қарауың керек.

  -Оның дұрыс шығар, бірақ мен сол сайыскерлікті үйренгім келеді.

  -Сайыскер, найзагер болып алып, ертең күйеуің жыныңа жақпаған күні оның құйрығына найза сұғып алып жүрмейсің бе? – деп еді, екеуі де қосарлана мәз болып, күліп алды.

  Сосын, бәрібір Дармина жеңіп, ертеңнен бастап, атқора ішінде Мәделі қызға күніге жекпе-жек өнерін үйретумен шұғылданды.

 

 

8.Дарминаның әңгімесі

  Дармина бұл өнерді үйренуде де өте зеректік көрсеткен. Ол Мәделімен тайталаса сайысатын жағдайға келген. Тіпті кейде ол Мәделіден өнерін асырып та жүрді. Ондайда Мәделі намыстанып қалмайды, қайта Дарминаны мақтап, мерейін өсіріп қояды.

  Бір күні жаттығудан соң Дармина Мәделіге:

  -Мен бұл өнерді сенен үйрендім, ол үшін әуелі Құдайға, сосын саған рахметімді айтамын. Енді үйренген себебімді айтайын, - деп әңгімеге кіріскен.

  -Сенің маған айтып беруге тиіс көп жағдаяттарың бар ғой, тек соны өзің біліп, маған айтпай-ақ жүрсің, ал мен сені өзі-ақ бір күні айтар-ау деп сұрамай жүрмін. «Асықпаған арбамен қуып жүріп, қоян алады» демекші, міне оның да өзінің уақыты келді-ау деймін.

  -Келді. Сенің осыншама сабырлылығыңа ризамын, Мәделі. Менің өткен кезеңдерімді, кіммін, қайдан шыққанмын, ата-анам кім, бұл туралы сен де сұрамадың, Жүсіпқожа көкем де сұрамады. Қонысайым апам мен Сербиназ білгісі келіп еді, мен шамалы бұрыс жауап бердім. Оным шындыққа жанаспады ма, әйтеуір олар да сөздерін басқаға бұрып жіберген еді.

  -Енді бұрмаламай айтатын шығарсың?

  -Айтайын, менің әкем аңшы еді. Шешем үй шаруасында. Біздер сонау баяғы Қарақшы төбе маңындағы жалғыз қорада тұрдық. Неге жалғыз тұрғанымызды сол кейінгі кезге дейін түсінбей жүрдім. Қарақшытөбе тұсындағы сол қораға айында не аптасында кейде екі-үш, ал кейде жиырма отыз түйе не жылқы әкеліп қамалатын. Олар сол жерден оншақты күннен бір жарым-екі ай мерзімдер аралығы өткеннен соң алып кетілетін. Қорада мал бар кездері әкем мен шешем сол малдарға қарайды, ал жоқ кездері әкем аң аулап кетер еді.

  Бір күні қораға жиырма шақты жылқы әкеліп қамалды.

  -Кімдер әкеліп қамады, әкең бе?

  -Жоқ, әкем өте кедей адам, біреудің малына анда-санда қарасып, одан өзге аң аулаудан басқа, ол кісіде кәсіп жоқ қой, біздің қораға түйе жылқы әкеліп қамайтын басқа бір кісілер, мен енді ойлап отырмын, сол кісілер қарақшылар болуы керек деп. Олар мына өздері әкелген малды қораға қамап, оларға қарап, күтім жасауды әкеме тапсырады да, өздері кетіп қалады. Сол малға қарап, құм арасына шығарып, жайып бағып жүріп, бір күні кешке оралмады. Біз шешем екеуміз ертеңіне іздеп шыққанбыз. Таба алмадық. Теңіздей жайылған, арғы жағына көз жетпейтін, бұйрат-бұйрат құмның қай жағынан іздеуді білмейтін едік. Оның үстіне жаяу қайда барасың? Әрі кетсе, үш-төрт бұйратқа дейін, жан-жақты шарлап, ешқандай із кесе алмағасын, іздеуді де қойғанбыз. Азық-түлік таусылып, аштық жайлады.

  Бір күні бақытымызға қарай әлгі қарақшылар келіп қалмасы бар ма? Олар жағдайды естіп білгенімен, алғашында сенбей біраз әлек-шәлегімізді шығарған. Сенің байың малды сатып, өзіне жарату үшін, ол жылқыларды өзі ұрлап кеткен шығар деген де әңгіме болды. Бірақ көпшіліктің арасында жақсы да адам кездеседі ғой. Олардың арасындағы бірі:

  -Расул бек, сардар, сенің әкең Уаламихан да дәл сен сияқты, ешкімге сенбей, ойлайтынының барлығы арамдық еді, сен қойсайшы осы мінезіңді, мен сені әкең тұтқындалғаннан кейін бір дұрыс тәрбие беремін деп қанша тырыссам да, сен бір осы мінезіңді тастай алмадың-ау, - деді.

  Расулбек осы топтың басшысы болса да, әлгі адамнан кешірім сұрады да:

  -Енді сіздің ойыңызша қалай болуы керек еді? – деді.

  -Сен бұл нашарларды қинап сөз айтпа, бұлар онсыз да асыраушысынан айрылып отырғандар, қарасаңшы екі көздері аштықтан шүңірейіп кетіпті, - деп сөзін әрі қарай жалғастырды. –Ей, Исфара, анау аттың беліндегі азық-түлікті түсір, барлығын мына бейшараларға әкеліп бер, өздеріңнен де, кәне, барлықтарың қоржын, торсықтарыңдағы азық-ауқаттарыңды шығарыңдар, беріңдер мына мүсәпірлерге. Мүсәпір мен бейшараларға жақсылық етсеңдер, Құдай күнәләрыңды кешіп, ұжмақтың төрінен орын аласыңдар, - деп өзі бастап қоржынынан нан, қауынқақ, піскен ет алып біздерге ұсынды. Мен де, шешем де қуанғанымыздан жылап жіберіп, өксігімізді баса алмай отырып, тағам жеуге кірістік.

  Олар өздеріндегі бар азық-түліктерін біздерге тастап, жуық арада қайтып соғатынын айтып, мен білмейтін жаққа кетіп қалған.

  Содан бір жарым ай өткенде олар қайтып оралған. Олар жоғалған жылқылардың қолды болғанын айтты және оны кімдер алғанын да біліпті. Әкеміз туралы хабар айтпады. Сосын жылқыларды айдап алып кеткен керуеншілер екенін, сол керуенді қайтар жолда, осы Қарақшы төбе тұсында тосатындарын айтты. Жылқыларды айдап кетушілердің ысылған қарақшылардай әккілер, не қарақшылықтың түбін түсірген жырындылар екен деп шешкен олар, жылқылардың ақысын тек қана олардың керуендерін тонаумен ғана қайтаратындықтарын айтып келіскен.

  Олар сол керуенді тонап, сонан соң тонаудан түскен мал-мүлікті құмның үстімен Нұр Ата тауларына қарай айдайтынын айтқан. Сосын мені өздерімен бірге ала кетіп, Жызақта тұратын әкемнің туысқандарына апарып тапсырамыз дегенді. Маған Қарақшытөбе тұстағы қалың сексеуіл арасында оларды күтуім керек екенін ескерткен. Сонымен «керуен қайтар жолға шығыпты, ертеңдері осы тұстан өтеді, керуенді тонай салысымен құм ішіне сіңеміз, қызың әлгі қалың сексеуіл ішінде тығылып, бізді күтіп отырсын, біз керуенді ала салысымен, қызыңды да қосып алып, тез арада көзден таса болуға тырысамыз. Сен бізді күтіп осында отыра бер, біз керуенді тонап алған мүлкімізді Жызаққа өткізіп, қайтып келерміз. Енді тез-тез хабар алып тұрармыз» - деп әлгі қарақшылардың біреуі келіп ескертіп кетті. Ертесіне әлгі айтқан қалың сексеуілдің арасына келіп отырып, ұзақты күн күттім. Ешкім келмеді. Келесі күні тағы күттім. Сол күтіп отырғанымда, басқа бір бейтаныс нөкерлер келіп, мені алып кетті. Онда барсам, мені әлгі Жызаққа апарып тастаймын деген қарақшылар тұтқындалыпты. Біразы өліпті. Менің шешемнен түрі аумайтын бір әйелдің, қылыш кесіп, өліп жатқан денесін көрдім. Мен оның жүзіне қарай бергеннен соң, керуенбасы менен ол әйелдің кімің еді, - деп сұрады. Мен білмейтінімді айттым. Керуенбасы сенбеді. Мен оған ешнәрсе айтпауға іштей өзіме уәде бергенмін. Ол менен Таскентке күң болып сатылып кеткенше жөнді жауап ала алмады. Ол керуенбасының кім екенін айтайын ба?

  -Енді әңгімені бастағаннан соң, аяғына дейін толық айтқаның ләзім.

  -Ол керуенші – Байлархан.

  -Байлархан?!            

  -Иә, Байлархан.

  -Ой, кәззәп, Байлархан-ай, ол әкеңді өлтіріп, малын ұрлаушы қарақшы ма екен? Осы әңгімеңді неге ертерек айтпадың? Баяғы жаздың шілдесінде есіңде ме, Көкбестіні тапқан күніміз, Байлархан үйге келіп еді ғой, әлде сенің айтып тұрғаның басқа Байлархан ба?

  -Жоқ, сол Байлархан.

  -Ол сені бұрын қайда көріп едім деп, біраз саған көз сала қарағанынан байқағанмын. Яғни ол сені таныды. Базардан сатып алынған күң екеніңді біледі.

  -Оның маған, сол керуен жолда не айтқанын білесің бе?

  -Мен қайдан білейін айта берсейші.

  -Ол айтты, сен Қалысбайдың қызы емессің бе? Әкеңе тартып, әдемі болып туылыпсың деді.

  Менің әкемнің аты Қалысбай емес, Дәдәмәт мерген десем, жоқ, сенің шын әкең Қалысбай, енді жүрген жеріңде «Қалысбайдың қызымын» деп жүр деді. Сіз мені енді сол Қалсыбай әкемнің үйіне апарасыз ба десем, жоқ, апармаймын, ол сені қабылдай ма, қабылдамай ма, кім білген, оның алты қатыны бар, бала-шағалары жетерлік, ол алты қатыны алты жерде тұрады, сені ол қайсы қатынының қолына апарар? Кім білген, «мен не қызсырап жүр ме едім, бұл қызды несіне әкелдің?» деп маған дүрсе қоя берсе қайтемін, - деді.

  Сөйтіп, ол мені бір адамына, Таскентке апарып тастауды тапсырды. Ол адам құл базарға бір ділдәға сатып, жөніне кеткен.

  -Ол сені неге күңдікке не кәнизактыққа алмады екен?

  -Ол менімше, сол Қалысбайдан қаймыққан болуы керек. Сондықтан саған да жоқ, маған да жоқ, деп Таскентке апарғызып тастаған шығар.

  -Сонымен Қалысбай деген кім болды екен?

  -Білмеймін, мен де естіген емеспін.

  -Егер менің Қалысбайдың қызы екенім рас болса, онда мен қазақ болғаным ғой?

  -Ә, сенің Дәдәмәт мерген әкең өзбек пе еді?

  -Жоқ, өзбек емес сарт, бірақ шешем қазақ.

  -Солай де, әкең сарт болса, онда тәжікше мен өзбекшені қайдан үйреніп жүрсің?

  -Өй ол оңай ғой, сол екі тілдің қосындысы емес пе, сарт тілі?

  -Иә-йә, солай екен ғой, ал енді сен қалайымша Қалысбайдың қызы болып жүрсің?

  -Онысы маған да жұмбақ.

  -Ол жұмбақты біз сен екеуміз шешуіміз керек, дегенмен сайыс өнерін дұрыс үйренгесің онда, бұны тек ертерек айтуың керек еді. Мен сенен нағыз сайыскер шығаратын едім.

  -Әлі де кеш емес.

  -Кел, қылыштасасың ба?

  -Келсең, кел.

  -Тұра тұр, ерікпей, әлгі әңгімеңді неге бұрынырақ айтпадың, қуып жібере ме деп қорықтың ба?

  -Иә.

  -Енді неге айтып тұрсың, енді қорықпайсың ба?

  -Қуады деп қорықсам да, өзім жеке өмір сүруге қорықпаймын. Өзімді-өзім қорғай аламын, тіпті біреулерге күш те көрсете аламын. Мен бұрын бұйығы едім-ау, ә, мына дене шынықтырудың әсері-ау деймін, өзімді-өзім тіпті еркін сезінемін, сенен бұрын қорыққан сияқты болып жүруші ем, енді қорқу деген жоқ, қайта сені ынты-шынты болмысыммен, денеммен жақсы көретін сияқтымын.

  -Махаббат па?

  -Жоқ... сыйластық шығар.

  -Қойшы-ей, сенбеймін, бұрында да осындай едің ғой.

  -Саған білінбейді ғой, бұрын мен өзімді іштей күштеп жүрген сияқты едім, енді бір еркіндікте жүргендеймін.

  -Қайдам, мен түсіне алмадым... Түсініксіз... Ал енді Байларханды кездестірсек не істейміз?

  -Өзің де іштей біліп тұрсың ғой, - деп Дармина қолындағы қылышпен, атқора қабырғасына сүйеніп тұрған сырықты шауып түсірді...

 

Ү-ТАРАУ

ЕЛШІ

 

Ерлер бар дауысы жер жарып өткен,

                                                                        Жарқыраған жұлдыздай ағып өткен.

                                                                     Ерлердің ел сыйлаған бірі болып,

                                                                   Жүсіпұлы Мәделі дарын өткен.

/Тұрсынәлі ақын/

 

1.Хош  болып тұр, қайран Дармина!..

...Қыз да шынтуайтқа кірісті. Оның шын жаттығуға кіріскенін Мәделі қыз жұдырығы бұның тұмсығына екінші мәрте тигенінде білді. Қыз жұдырығы батпандай бола бастапты. Мәделі мына Дарминаның қылыштасудан жекпе-жек ойынында шын қарсыласы бола алатынына қуанды. Бірақ тұмсығының ауырғаны ішкі намысын қоздырып барады. Қанша шыдаймын дегенімен жігіт шыдай алмады, әлде денеге таяқ батқанда қол еріксіз қарсы қозғалысқа көшетіндіктен бе, әйтеуір екеуінің қылышы шан-шұң дыбыс шығара айқасып қалған кезде, Дармина тағы да Мәделінің тұмсығына ұра беріп еді, Мәделі одан шалт қимылдап Дарминаны шықшытынан ұрып, домалатып түсірді.

Қыздың қолындағы қылышы да ұшып түскен. Жігіт өзінің шындап кеткенін енді байқап, Дарминаны орнынан тұрғызуға оның қасына жүгіріп барған. Осы кезде бұл жерге даладан ентіге жүгіріп келген түрікпен қызметші Мерет:

- Өй, өй Мәделі өлтірдің ғой бұл қызды, не жетпей жатыр еді екеуіңе!?-деп, көзі бақырайып кеткен ол, жерде сұлап жатқан Дарминаның бетіне үңілді.

- Біз әшейін ойнап жатырмыз! – деп, Мәделі қызды жұлқылай орнынан тұрғызып жатты.

-Бұл қандай ойын? Егер ойындарың осындай болса шындарың қандай болады? Ойбай Құдай басқа салмасын, не деген сұмдық ойындарың мынау? – деп, Мерет ренжіген кейіп танытты.

- Жағым қисайып кеткен жоқ па? – деп, ұнжырғасы түсіңкіреген Дармина беттерін уқалап, орнынан тұрмай отырып алды.

- Не болды, қыз?

- Еш нәрсе!

- Қой-ей қыз, ашуланба!

- Ашуланып тұрған мен жоқ, қойшы әрі!

- Ойнап жүріп жыласаң басың таз болады

- Қойшы, Мәделі! Жылайын деп тұрған ешкім жоқ!

- Мейлі, бүгінге осы жаттыққанымыз да жетер – деп, Мәделі Дарминаның анадай жерде жатқан қылышын алып, жақтауда сүйеулі тұрған қынына салмақшы болып жатқанда Мерет:

- Сен солай деп ойлайсың ба? Бәлкім ойындарың осымен осылған шығар - деді мұңая.

- Мерет аға, бұл қай сөзіңіз?

- Мә, мына ашық хатты әмір Насыролланың шабарманы әкелді, қазір ғана. Оның айтуынша сен ертең Құмкентке елшілікке жүруің керек...

- Не дейді? Қазақ еліне ме, мен де барамын ба онда? – деп, Дармина қуанып кетіп, орнынан атып тұрғанды.

- Жоқ, Мәделінің бір өзі, - деп, Мерет сыбырлай сөйледі. Бұл сөзді естіген Дармина Мәделіні құшақтап ап:

- Мені сен осында тастап кетпекшімісің? – деп, жалбарына қараған.

- Дармина бекем бол, менің қолымдағы тірлік болса мен сені ешқашан қасымнан тастамаймын ғой – деп, Мәделі ылажсызданған.

- Онда сен мені жаңағыдай етіп тағы аямай ұршы, мен сені сағынбай жүрейін – деп, Дармина қатты мұңайды

- Қой Дармина мұңайма! Мен сені өзіммен бірге алып кетуге тырысамын. Кешір мен сені аямай ұрғаныма, бірақ бұл ойын ғой – деп, Мәделі Дарминаның бетін алақанымен жайлап сипап қойды.

- Қарындасым уайымдама, егер Мәделімен Құмкентке бара алмасаң ұнжырғаңды түсірме! Бұнда біздер сенің туған ағаларыңнан кем емеспіз, саған қамқор бола аламыз, Мәделі де бір айдың ішінде қайтып келіп қалар - деп, Дарминаға жұбату сөз айтты Мерет.

 

Мәделі түнімен көз ілмеді. Елін сағынған екен. Көз алдынан әке шеше, ағайындары түгел елестеп өткен. Таһмина мұңая елес берді. Одан соң Дармина көз алдына тұрып алған. Байғұс қыз енді нағыз адам болып келе жатқанда көңілі пәсейіп, уайымшыл болып қалмаса болғаны. Оны елге өзіммен бірге алып кетуіме әмір рұхсат бермейтіні белгілі, әрине!...

Дармина да ұйықтай алмай жатты. Оның да көз алдына ата анасы, Қосжарсуаттағы жаңа таныстары, барлығы елестеп көз алдынан өткен, сосын Мәделі елестеп тұрып алған. "Ол мені қайтсін, мен күң екенімді ұмытпауым керек" деп булыға жылап алды. Таң да атты. Әтештер қайта-қайта шақыра бергесін Дармина төсегінен тұрып ас бөлмеге барды. Одан ортаңғы бөлмеге шыққан. Төрдегі шеткі есік Мәделінің жатын бөлмесі. Есігі ашық тұр екен. Қыз мысық басумен жайлап барып есіктен сығалаған. Мәделі де екі көзін бақырайта ашып шалқасынан түсіп, жоғары қарап жатыр екен. Бұл Мәделінің жүзіне әбден қарап алды. «Ертең сағынармын-ау, әбден тоя қарайыншы» деді іштей.

Сосын жайлап басып жүріп Мәделінің жол киімдерін дайындап, таңғы асты әзірлеуге кіріскен. Қолынан пиялайдың төртеуін түсіріп алып саңғырлаған дыбыс шықты.

Бұл дыбысқа елеңдеп, жатын бөлмеден Мәделі шығып "не болды?" деп сұраған.

-Ешнәрсе!

Мәделінің көзі енді Дарминаның қобыраған шашына түсті. Күніге танертең ол Дарминаның тоғыз өрімге өрілген, кейде сол тоғыз өрімін басын ората байланған қалыпта көретін. Бүгін олай емес. Қыздың шашы қобырап кеткен. Тура Иранның қыздарындай. Жоқ, иранның қыздарындай емес, олар шаштарын тарап жүреді ғой, мынау шашы қобыраған тап осы Бұхараның сыған қыздарындай.

- Ау, саған ие болған?

- Ешнәрсе!

- Айта ғой, жаным! – деп, Мәделінің жүрегі елжірей Дарминаға қарады. Осы сөзден кейін ғана қыз қолындағы ыдыстарды қоя сала, өз жатын бөлмесіне жүгіріп барып етпетінен түсе аңырады-ай бір. Дармина баяғыда осы өзіне бұл жерден кетуіне рұхсат бергенде "кетпеймін" деп осылай бір жылаған. Енді қазір де:

- Мені қайда тастайсың, мені де бірге ала кет, елге барғасын мені бәрің ұмытасыңдар, мен жалғыз қаламын ғой! – деп, өкси жылаған...

Содан Мәделінің құйқа тамырлары шыңылдай жүріп, таңғы асын да ішпей, әмір сарайына тартқан.

Дармина жылай-жылай орнынан тұрып Мәделінің үйден кетіп қалғанын білгесін Меретке барып Бұхараның Қосжарсуатқа шығар қақпасына апаруын өтінген. Көзі білеудей болып жылаудан ісініп кеткен мына қыздың жағдайын түсініп, Мерет тез атарбаны дайындады.

Бұлар арбамен митыңдап қақпаға жеткен кезде, әмір Насыролладан "Таскентте енді бір айдан соң болатын уалаят дуанына қазақ сұлтаны Абылайұлы Қасымның қатыспауына және оның Бұхарамен одақтас болуына ықпал жасауға " тапсырма алған Мәделі қырық нөкерімен қақпадан әудемжерге дейін шығып кетіпті.

Мәделінің құлағында әмір Насыролланың "Таскентте қоқандықтар қазақтарға қастандық жасауы мүмкін деген сыбыс бар, ол рас па өтірік пе белгісіз, лажы болса Қасым әулетінің сол дуанға қатыспауларын өтіне үгітте, бірақ қастандық хақында оларға ашық айтпа, себебі ол нақты белгісіз, біз қастандық жасалады деп бірақ ол жасалмай қалса біз қазақтардың алдында өтірікші болып абыройымыздан айырылып қаламыз әрі олардың дуанға келмегендері біздің себебімізден екенін Қоқан біліп қойса ондағы жүрген біздің елшілерімізге зияндары тиюі мүмкін, қалай дегенмен де, сақ қимылдап, екі жаққа да жақсы көрінгейсің, Қасым төренің аман қалу қалмауы сенің қолында, һәм Бұхара-Қазақ одақтастығын да осы жолы сен шешіп келерсің деген ойдамын» деп айтқан сөзі кетпей қайталанып тұрып алған.

Дармина "Мәделі, Мәделі!" деп, зар еңірел жылап тұрып, Мәделіні Бұхара дарбазасынан көзімен шығарып салды. Оның зар еніреген дауысы бұлар ұзап кеткенше естіліп тұрған.

Мәделі қасындағы қырық нөкеріне білдірмей көзінің бір тамшы жасын сығып алды. "Қап кеше оны бекерге ұрыппын" деп күйзелді де, "бірақ шын ұрған жоқпын ғой, ойын екеніне Дармина түсінер" деп өзін өзі жұбатқан болды...

 

2.Көне Құмкент қапталында

 

                                                                    

                                                                      Мен секілді ешбір жан туған да жоқ,

                                                                  Бүгінде пірін сыйлар ел қалған жоқ

                                                                  Дұспанға кеткен емес менің арым,

Қайрат күшім атамнан кем болған жоқ

/Мәделіқожа/

 

 

...Қасым төренің жанына асығысып шауып келген қызметші төлеңгіт оның әкесі Абылай Қазаққа астана етіп салмақшы болып, бірақ сала алмай кеткен Сайрам тұстағы Хан Қорғанда қиялдап жүрген көңілін өзіне аудартты:

- Төрем, айтсам ба екен?

Қасым төре, мына қағілез жігітке біраз қарап алды. Оның жаңалығын айтқызбай тұрып, өзі жорамалдап біліп көрмекші. Жігіт те Қасым төренің осы ермегіне әбден әккі болған ба, түк те сыр бермей безірейіп тұрып алды. "Әмби болсаң ішімдегіні таба қойшы қанекей, өй кәрі төбет, қартайғанда алжасайын деген екенсің, ішімдегіні айтқызбай табатындай Құдай ма едің"- дегендей қағілез төленгіт әдейі сыр бермей мелшиді де қалды. Қайдан түлен түрткенін кім білсін, бұрын осы жігіт Қасым төрені өзі жаман үйреткен, хабар әкелгенде жаңалықтың жақсысын да, жаманында түрінен білдіріп қоятын еді. Содан бері бірте-бірте Қасым төре әлгі жігіттің хабарын айтқызбай-ақ біліп қойып, қайта одан бұрын өзіне айтып беретінді шығарды. Көбісі тура келіп жүрген.

Бүгін енді мына тымырайып, тастан қашаған мүсіндей тілі байланып қатып қалған мына кісәпірдің жүзіне қанша үңіліп қараса да ішкі ойының кілтін таба алмаған Қасым төре әбден ойланып-ақ бақты.

Әлгі Саржан нөкерлерін ертіп Шаянға кетіп еді. Сол келіп қалды ма екен. Ол асыға келмесе керекті. Саржан кеше кетіп еді ғой. Жолай Баб Атадағы Ысқақ баба кесенесіне зиярат жасап онда бір күн болар. Одан әрі қарақасқа Атты Қамбар бабаның Үсіктастағы бейітіне барып құран оқып мал сояр, онда бір күн түнер. Сосын барар Шаянға.

Есенгелдінің де келіп қалар уақыты емес. Ол да Мәнжідегі көшпелілерді аралап, одан әрі Шолақ Қорған, Қозымалдақ, Созақ барар. Содан Көктөбе, Төбет, Бақырлы, Шаға, Ақсүмбе барар. Одан айналып Боқтықарынға өтер. Шудың төменінен жоғары қарай жағалап отырып Қақпансор мен Жуантөбе, Қоңырат Арық, Тарақты Арықтағы елді аралар. Тасты, Қырық кепе, Жолөткен, Қызылжайма, Шошайды көрер. Мойынқұмды  асып ай жарымда осында жетер.

Таскенттен бір хабар келді ме екен әлде. Өткенде ғана емес пе еді шабармандарының келіп, Саржанды Таскентке шақырып жатыр деп кеткені. Саржанның осы мандағы елден, анау Әулие Ата, Шымкент, Шарапханаға дейінгі жерлерде тұрып жатқан қазақтардың басын қосып көтеріліске шақырып үгіт жүргізіп жүргенінен хабардар болған Таскент бегі қуанышта ма әлде ренжулі ме. Таскент бегі Искандер Саржанды жақсы сыйлайды.

Екеуі міне үш жыл бойы бас қосып қазақ даласын Орыстардан қорғауға күш жұмсап бағуда. Тек бұлар Орыстың от қаруларына төтеп бере алмай жүр ғой. Бұдан екі жыл бұрын Таскент құсбегі Искандер бек алты мыңдай әскермен Ұлытау маңайындағы Алашахан кесенесі орналасқан жерге жақын маңайына барып Саржанмен күш біріктірген болатын. Сол жерде Орыс әскерлеріне қарсы соғыс ашып Көкшетау дуанын, Ақмолла приказын олардан тазартпақшы болған еді. Бірақ генерал-майор Броневскийдің мың адамдық және алты зеңбірегі бар қарулы күшіне шыдай алмай, олар Бетпақдалаға қарай қашқан. Құсбегі сол қашумен отырып тұмсығын Таскентке бір-ақ тіреген еді.

Оның Арқадағы Сарысу өзені бойындағы екі қорғаны жау қолында қалды. "Мүйіз сұраймын деп құлақтан айрылғандай" күй кешкен. Тіпті бұл жеңіліс Саржан үшін де қатты күйзеліс болды. Ол енді Арқа мен Ұлытауға сыймай өзінің сарбаздарымен Қоқан ханының қармағындағы Ұлы жүз жеріне келген еді. Ойы Қоқанмен тізе қосып Орыстарға қарсы қайта шықпақ.

Орда бұзар ұлдарының бірі Кенесары осында. Ол Саржан, Есенгелді және Көшек ағалары сияқты мәселенің бәрін тез арада тындырып, асығыс шешім қабылдай салатын, күші бойына сыймай, тыныш отыра алмай алас ұрып жүретін мінезі жоқ, Өте байсалды жігіт. Нені де болса, он ойланып, бір толғанатын, жеті өлшеп, бір кесетін ойлы.

Ағалары орыстармен алысып, жаумен жағаласып, қас пен дос ажыратып жүргенде, бұл аң аулап, құс атумен шұғылданды. қазір де сол, не тауға арқар аулауға кетті, не осы Қызылкөлде балыққа ау құрып жүр.

Биыл отыздың төртеуіне келген жігітке бұл жараспаса да, Қасым қарт осы ұлына «әй» деп сес көрсеткен емес. Күштілігі де, ептілігі де, ер қаруы бес қаруды жете меңгеруі де, ақылдылығы, сабырлығы, басқа ұлдарынан артық болмаса кем емес. Тек қана анау үлкен ұлдары саясатпен айналысып, ел қамын ойлап, ұйқы көрмей сабылып жүргенде мына Кенесарының жан күйттеп, аң қуып, балық аулап жүргеніне әке көңілі сәл-пәл танданыс білдірер еді. Бірақ ұлдардың барлығы далақтап шаба бергеннен, бірді-екілісі үй маңында жүріп, іс тындырып, керегінде дем алып, көңіл көтеріп жүргендері де дұрыс - ау дейтін.

Қасым төре ыңғай білдірген соң төлеңгіт жігіт:

- Төрем, сіздің құзырыңызға бас иіп, сонау Қасиетті Бұхарадан елшілер келіп отыр. Бұхарадан дегені болмаса түгел қазақтар. Басшысы Жызақтың жаңа мыңбасышы Мәделі оғлан екен. Тым жас, сенер-сенбесімді білмедім – деді.

- Жас бала өспей ме, көкейінді теспей ме, қазіргі заманда, танданатын дәнеңе де жоқ. Атты әкел, барайын – деп, Қасым төре тас үстіндегі кілемшеден сырғып түсті. Бойын тіктеп, Қызылкөлдің арғы бетіндегі мұнарта көрініп тұрған ауылға қарады. Ауыл бұлыңғыр тартып, жағалау арасында сағым ойнап, ондағы тіршілікті анық көрсетпей, буалдырландырып тұрды.

Қасым төре өз үйіне өзі сәлем бере кірді. Мәделінің жанындағы малдасын құрып отырған, өзімен бірге бас кеңесші ретінде келген ақсақал Жақсымбет орнынан қалбалақтай түрегелген. Оның бұл рәсімін қонақтар іле жалғастырды. Қасым төре "отыра беріңдер, қонақтарым, өзім қолдарыңызды аламын" деп, қос қолын соза ілгері аттаған.

Қасым төренің мына кішіпейілділігін көріп, меймандардың іштей, риза көңілдері өсіп қалды. Үлкен - кішісіне қарамай төре өзі қолын алып шыққасын, оң жақтағы қалың салынған көрпенің үстінде жайылып жатқан жолбарыс терісінің үстіне жайғасты. Меймандардың келген құрметіне ақ тілек тілеп қолын жайды. Сосын:

- Мейман атаңнан ұлы, қонақ келсе құт, келген қадамдарына гүл бітсін, қарақтарым – деп, бетін сипады. қонақтар "әумин" десіп, алақандарымен беттерін сипаған.

Келген меймандар өздерін таныстырып, Қасым қарияның денсаулығын, мұндағы шаруашылық жайларын, мал-жандарының жағдайларын сұрасып, біліп отырып шай алысқан.

Күннің қызуы қайта бастаған шақта киіз үйлердің алдына су себіліп, үйдің алды салқындатылған еді. Қатарынан тігілген төрт үйдің алдындағы орта шенінде, үсті қамыспен жабылған, оншақты ұстынға тіреп көтерілген, шайла іспеттес жаппа жасалынған екен. Сол жаппаның түбіндегі көлеңкеге, қонақтар демалып отыратын киіз жайылды. Жаңа көрпешелер төселіп, меймандарды сол салқынға шығарған.

Негізгі шаруа осында ет желініп болғасын, қымыз сапырылып жатқанда айтылған еді. Қасым төренің сауалын күтпей-ақ Мәделі келген шаруасының мән-мағынасын айтуға өзі кіріскенді. Қасымның да әдеті сол, келген адам қашан шаруасын өзі айтқанша асықпайды, сұрамайды да, өзі алдын-ала олар айтпай-ақ біліп алғысы келіп, мейманның әр сөзін, қимылын іштей қадағалап отыратын.

 - Асылы келген мейман, бұйымтайын да, келген шаруасын да жолға шығар, қайтар сапарында айтар еді, бірақ біздің келген жайымыз бір сөзбен біте қояр нәрсе емес, шаруамызды айта берсек деген ойым бар еді, ал жауабын бір күн, екі күн ойланып берерсіз, көке! – деп, Мәделі Қасымға тіктеп қараған. Қасым Мәделіге бажайлай қарап бас шұлғыды. Одан бұрын, айтпақ сөзін алдын-ала біліп алмақшы болып біраз тырысып баққан. "Жайлау сұрап келген жоқ шығарсың, себебі менің өзім бұл жерге әрең сыйып отырмын. Әлде бірігіп Қоқанға қарсы көтерілейік дер ме екен? Олай бола қоймас. Менің де, менің ұлдарым да Қоқанмен одақтас екенін білуі керек бұлардың. Орыспен бірлесіп соғысайық дер ме екен. Бірақ Орыстардың бұларға жетуіне аралары ұзақ ғой. Қарқаралы мен Көкшетаудағы ақ патшаның келімсектерінде бұлардың не шаруасы бар?» деген ойлар қас-қағымда өте шықты.

- Қарағым келген шаруасын айту мейманнан, ол қашан айтса да өз еркі. Біз сұрасақ та айтылатын сол шаруа ғой, неге келіп едің деп сұрау салсақ, жақтырмағандықтың белгісі болып қалар, өзіңнің бастай бергенің мақұл – деп, Қасым әңгіме тыңдау үшін жатқан орнынан аяғын жинап тіктеліп отырды.

 - Қасиетті Бұхараның әмірі Насролла сардар сізге дұғай-дұғай сәлем жолдай отырып, сізді Ұлы Даланың еркін кезген билеушісі деп таниды. Сіздің Ұлы Даладағы істеп жүрген әрекеттеріңізге әмір сырттай қанық. Қазақ даласына патша әскерлерін кіргізбеу ниетіндегі қимылдарыңызға дән риза. Сонымен бірге бұл әрекеттеріңізді әрі қарай жалғастыруыңызға қол ұшын беруге даяр екендігін сізге жеткізуімізді бізге тапсырған еді.

- Әмір сардардың өркені өссін! – деп, Қасым қарт басын шұлғып-шұлғып қойды.

- Ол кісінің сізге арнаған сый-сыяпаты бар еді, соны қабыл алыңыз – деп, Мәделі шеттеу отырған нөкерлердің біріне қарап иек көтерді, нөкер орнынан жеңіл көтеріліп бағана жетекте бірге келген ахалтеке арғымағын әкеліп, Қасым төренің алдына көлденең тартқан. Соншама жол жүрсе де, әлі жүріс көрмегендей ытылып, ойнақшып тұрған жануар шын дүлдүл екендігін, сұлу бітімдегі жаратылысымен сала құлаш жалымен, мойнының ұзындығымен, онысын көпшілікке паш еткендей жұтқыншағын аспанға соза, жалын сілкілеп жайып жіберіп, ойнақши секіріп кісінеп қоя берген.

Қасым төре риза болып, шын көнілімен алғыс айтты. Нөкер енді киізге оранған екі тай жүкті үш-төрт жігіт болып көтерісіп келіп төренің алдына қойған. Көмекшілері арқанды шешіп, тай орамын ашты. Тай ішінен кездеме маталар шықты. Мынаусы оқ өтпейтін мата-сұрып, сосын масаты, парша, тағы да нешеме түр-түрі, он екі мылтық пен оқ-дәрілер шықты. Бұхар маралының терісінен тігілген жұмсақ мәсі, оның мүйізінен сапталған кездік сыйлыққа ұсынылыпты. Алтын күміс жалатқан ыдыстар, құмыралар да бар екен. Бұхара Қасым төренің бәйбішесі мен тоқалын да және қыздарын да естен шығармаған. Әшекейленген өңірліктер, шашбау мен білезіктер де сыйлықтар арасынан шықты. Таза күмістен оюлап, нақышын келтіріп дөңгелекшелерден жасалынған жемелекті Қасым төре қолына алып қызыға қарап әрі-бері аударыстырып көрді. Сосын басын отау үй жаққа қарап бұрып:

- Әй, төлеңгіт Қияқбай, Қалипажанды шақыршы – деді, көңілдене. Қонақтар бір сәт мойындарын бұрып боз отау жаққа қарап қалған еді. Боз отауға Қияқбай тез кіріп шықты. Оның сонынан ілесе аржағынан өзі жұмыртқадай аппақ, көмірдей қара шашы қобырай, тобыққа түскен ұшы желге желбірей, бой жетіп қалған, жасы он төрттер шамасындағы қыз шықты. Жүрген жүрісі ерке тотайға ұқсайды. Үстінде шымқай қызыл бүрмелі көйлегі қыпша белін қысып-ақ түр. Жалаң аяқ күйінше еліктей секіріп, ойнақшып әкесінің қасына жетіп келді.

- Әке, шақырттыңыз ба? – деді де, Қасым төренің қасына жалп етіп отыра бере, бетін қонақтарға бұрған еді. Меймандар арасынан өзіне қадала қарап, сәл танқалғандай рай беріп, бірақ елжірей қарағаны басымдау назар салған Мәделіге көзі түсіп кетті де, енді сыпайылық танытып, әкесінің қасына жақындай, ығысып отырды. Ол жігіт жүзіне көптеу көз салғанын енді анғарып, жүзін тез бұрып әкетті, Сөйтті де, қобыраған шаштарьш тез-тез жинап, үшын өре бастағанды. Қызының ыңғайсызданған күйін қарт сезе қойды да, тамағын қырнап жіберіп;

- Қызым, шашыңды қобыратпай өріп жүруіңе болады, мә, мынау шолпының бір түрі - жемелек. Сыңғырлатып тағып ал.

- Әке-ау, менің жылтыраққа әуес емес екенімді білесіз ғой, осыны Қалышқа әлде Бопайға-ақ бере салмадыңыз ба? – деді, Қалипа әкесінің құлағына сыбырлай.

- Әй, баламысың деген, әлі-ақ қызығарсың, әлі Бопаймен де, Қалышпен де таласарсың, Бұхара әмірі жіберген сыйлық, ала ғой, жарығым, - деп, Қасым төре қызынын арқасынан қағып кеңк-кеңк күлді.

Қыз әп сәтте-ақ есейіп қалған рай танытып, жемелекті қос алақанын жайып тұрып қабылдады. Сосын оны маңдайына тигізді де, одан соң кеудесіне баса, әкесіне және қонақтарға басын иіп, "сыйлықтарыңызға рахмет, дүние тоза берсін, өмір оза берсін" деп шегіншектеп барып, бұрылып отау үйге қарай асықпай аяндай кете барған.

Осы кезде аулағырақта тігілген қараша үйлердің тау жақтағы тарапынан ызы-киқу шу шықты. Қыз кілт тоқтай солай қарады. Отырған адамдар да беттерін бұра назар аударған. Түйелердің бір келесі бықпырт тигендей бір-біріне соқтығысып, ойнақтап жүр, әрлі- берлі тапырақтауда. Анықтап қарағанда байқалды, келе ішінде бір бура үлекті қуып жүр. Келе ішіндегі бір нақсүйер малға таласқандай түрлері. Үлек те, бура да дене бітімдері атандай үлкен екен. Атан демекші, келенің атаны шетте биігірек төбеде әскер басшысындай оларға маң-маң қарап тұр. Әлгі қуаласқан екеу келенің бықпыртын шығарып, түйекештер мен сауынға дайындалған сауыншылардың улыған-шулығанын келтіріп енді шетке беттеді. Шетке шыққаны сол екен, бура үлекті қуып жетті. Қызық енді басталды. Екі түйенің айқасы ұласып, бірі-бірінің тірсегінен, мойнынан тістеп тарпысады, алдыңғы екі аяқтарын көтерісіп, кеуделерімен соғысады. Бастарымен қабырғаларын ұрысады. Атқа мінген үш түйекеш үш жақтан далақтап түк бітіре алмай жүр. Түйелердің шын ашуынан жылқы да қорқады екен. Бір торы қасқа жақын барып бураның санынан тістелемекші еді, оны оң аяғымен теуіп, үстіндегі иесімен бірге торы қасқаны да жамбастай құлатты.

Енді бура үлекті қоя салып, екінші қара айғыр мінген түйешіге ауыз салмақшы болып ұмтылған. Осы сәтті пайдаланып үлек те қашпақшы болды ма, әлде кедергі жасамандар дегені ме, үшінші аттыға тіке ұмтылып, тапырақтай алдыңғы екі аяғымен тарпып кетпекші болып шапшыған. Үшінші аттылы қашып үлгерді. Енді екі түйе қайтадан өздерінің айқастарына кірісті. Бақырысып жүріп, айқасын жалғастыруда еді. Бір сәтте екі түйенің мойындары оратыла есілгендей болды. Тура арқан ескендей есілді. Ойпырмай, колмен бүйтіп түйе мойнын сонша ұзын болса да есе алмассың. Ал өздері есе алады екен. Енді қайсысының күшті екендігі мойындарының мықтылығында еді.

Бақырысқандарын бір сәт доғарып қойып, ырсылға көшті. Үлектің алдыңғы аяғы бүгіле бастаған. Бура осыны пайдаланды да артқы аяғын бүге беріп, бар күшін алдыңғы екі аяғына салып, ышқына тартып қалып еді, үлектің "бахк" еткен дыбысы шықты. Жансыз мойны былқ-сылқ етіп, бураның мойнынан үзіліп түскен жіптей айнала-айнала жерге басы сылқ ете құлады. Содан соң артқы аяғы да бүгілместен денесі жеріге дүрс ете түсті. Бұл жеңісіне мәз болған бура енді көзі қанталап, ашуы одан сайын шықты, ол сауыншыларды тұра қуа, бағытын бері қарай өзгерткен.

Тіке салып, жолай тігілген жалшылардың лашықтарынан секіре осы ақбоз үйге қарай тартқан. Жерошақтағы бірді екілі қазандарды аудара-маудара тіке келіп, әлгі боз отауға тоқтаған. Мына алапаттың алдын алмақты ойлап, мына отырғандар орындарынан өре түрегелді. Қапелімде кім не істерлерін білмей, әлі аңтарылысып тұрған. Нөкерлер қылыштары мен найзаларына жабысты.

Төлеңгіт Қияқ, әлгі Бұхарадан сыйға келген мылтықтың біреуін рұқсатсыз алып, оқтай берді. Бура да жақындап келіп, отырғандарға соқтықпай кілт бұрыла беріп, боз отауға кеудесін тіреді. Төсімен боз үйді ырғай бастады. Шаңырақ селкілдеп уықтар айни сықырлаған. Үзіктердің баулары, туырлықтардың арқандары шарт-шұрт үзілген. Кереге ұштарының бірді-екілісі сына бастаған. Шыңғырып, ойбайлап қатын-қалаш, қыз-қырқын шапқылап жүр.

Аттылы-жаяу опыр-топыр жан-жағында қаумалауда. Алыстан қолдарына айыр, бақан ұстап, шауып жүргендері қаншама.

Қасына барған олардың екеуін бура теуіп, жалпасынан түсіріп үлгерген. Қияқбай енді бураны атпақшы болып мылтығын көтеріп көздеп тұрғанын Қасым төре байқап қалды да:

- Тоқтат, Қияқбай, мал жаны ырыс-береке, атпа! Мылтықты жауға ғана кезенер болар, малды адам баласы атпас болар. Малға мылтық, қылыш, найза көздегендерің қай сасқандарын – деп, айғайлаған.

- Төрем-ау, қиратып барады ғой, қайтеміз енді, жау екеш жау да бүйтіп бықпырт тигізбейтін шығар – деді, Қияқбай мылтығының ауызын жерге түсіріп.

- Қолмен, айламен алу керек, киізүй қираса жөндеп алармыз. Бәріміз тұрып бір бураға қолымыздың күші келмей ме, аюға намаз үйреткен таяқ, ендеше таяқтандар – деді.

Көпшілік енді қолдарына таяқ алуға кіріскен. Бірақ асығыста табыла қоятын таяқ бар ма. Қолға ілінген сырықтар мен отынға арналған шыбық пен кеспелтектерді қолдарына алып жүгірген екі үш адамды бура түкірігін шаша басымен ырғап, бұлғап, таяқ сілтеулеріне келтірмей шалқаларынан түсірген.

Мына қызыққа танданып тұрған Мәделі енді өзіне-өзі келіп, мына көпшілікке жәрдем беру керек екенін есіне түсірді. Ол шалт жүгіріп, бураның қасына жетіп барды да, тура буранын төсінің алдына тұра қалған. Бура да мұндай сәтті күтпеді ме, төсінің маңайына не ауызы, не аяғы жетпейтінін біліп сәл кейін шегінген. Кейін шегініп, алдында тұрған жаннан безген мынау екі аяқтының желкесінен қыршып тістеп алып, сілкіп-сілкіп, жұлқып-жұлқып, тісінің қышуын қандырып, бір айызы қана алысқа лақтырмақшы еді.

Бұл жағжайды көріп тұрған көпшілік іштерін тартып, үнсіз тұра қалды. Араларында бірді-екілі әйелдер "қап, мына жазған өлетін болды-ау» десе, енді біреулері «мейман болып келсе, тыныш отыра бермей ме, ертең өлгенін бізден көріп кұн төлететін болды-ау" – десіп, жатты.

Бураның сәл кейін шегінгенін пайдаланған Мәделі шалт қимылмен түйенің екі құлағынан ұстап алды да, екі қолынын сұқ саусағын оның құлағының ішіне батыра кіргізді, өзін түйе кетеріп кетпеу үшін, сол аяғының ұшын керегенің іргелік тесігіне сұғып үлгерді. Құлағының ішін тесе кірген сұқ саусақтардың батуынан, дәл бір миына ине сұққандай ауырсынған бура бақырып қоя берген. Бір сәт аяқтарын қимылдатуға да дәрмені келмеді. Мәделі енді осы сәтті тез пайдаланып, оң құлашымен түйенің тұмсық жағын орап алды да, оның мойнын бұрай аспанға қайырды. Тағы бір ырғады, Бура соңғы күшін жинап бір сілкініп еді, Мәделінің аяғын іле, тіреліп тұрған керегесі шарт сынған. Бірақ сонда да қолын түйенің мойны мен құлағынан жібермеген. Сұқ саусағын одан сайын түйенің бір құлағына батыра берген. Бура Мәделіні жоғары көтеріп алды. Мәделі сонда да айрылар емес. Айрылса, біткен жері осы екенін ұқты. Түйенің басымен бірге бұлғақтап жүріп, оның жағын аштырмай сығымдай түсті. Бір қолымен оның құлағына сұқ саусағын одан сайын батыра берді. Енді түйе аулаққа қашпақшы болып, аяғын қозғауға көшкендей еді, бірақ сол бір орнынан қозғала алмай қойды. Одан әл-дәрмен кете бастаған еді. Бір кезде Мәделінің сұқ саусағының ұшы қышыр еткендей дыбыс сезіп, одан ары қарай батып кетіп еді, түйе соңғы тұяқ серіппесін жасағандай, табаны үй керегесін осып орақпен орылғандай, белдеу тұсын сөгіп кеткен, Туырлықтың киізі жиырыла, әрменіректе желбіреп қалған.

Түйенің басымен бірге жерге құлаған Мәделі орнынан тұрып, жансыз жатқан әпеттей түйеге жаны аши қараған. Өзің ғой, жынданып жұртқа тиіскен, өз обалың өзіңе, мен сені өлтірем деген ниетім жоқ еді, жаның жай тапсын деп іштей қынжыла, сұқ саусағындағы қанды, түйенің жүніне сүртіп, теріс айналды.

Тым-тырыс тына қалған жұрттың естері енді кіріп, жабыла жүгіріп түйенің қасына келген. Түйенің құлағымен ауызынан қан ағыпты. Жігіттер жабыла сүйреп, бура мен үлекті аулақка апарып, сойып, етін иттерге тастады. Бауыздалмай өлген малдың еті харам. Соңы адам шығынынсыз біткен мына уақиға көпшілікке қызық болған еді.

Мәделінің мына ерлігіне ырза болған Қасым төре баласына бәйек болған әкедей, енді Мәделіге арнап еті жұмсақ болсын деп бие сойдырды.

- Жүдә, қызғаншақ мал еді, үлектерге де, атаншаларға да, буыршындарға да тыныштық бермейтін. Анау үлектің ешкімге зияны жоқ, келеден келеге ауысып жүре береді. Қызғанатындай ол үлек маяларға, күйлектерге, тайлақтарға қайысын, қайымасын тіпті көз салмайтын да еді-ау, тіпті шынын айтайын, сол үлектің бар ғой, қайыған, қайымаған ұрғашы мал атаулы да жұмысы жоқ. Тек мынау бура тектен-текке қызғанып, міне ақыры ие болды – деп, Қияқбай басын  шайқап-шайқап қойды. Сосын:

- Мен де жындымын-ау, бағана оны ата жаздадым-ау, төрем қой демегенде - деп, қиқылдап күліп алды. Сол күліп тұрған күйінше қолын тау жаққа шошайтып, тағы да:

- Әп, бәрекелді, Кенесары келе жатыр, қасында „көсесі,, бар. Науанжан аңнан шаршамаған ба, анау атқосшылармен ат үстінде алысып, ойнап келеді ғой - деп, еді. Бағанағы Бұхара әңгімесін жалғастыруға қайтадан алқа-қотан отырған адамдар тау жаққа тағы да беттерін бұра қарады.

- Ия, Кенежан келеді екен ғой, жүдә жақсы болды, онда әңгіме жалғасын сол осында келгесін бұйдалайық, - деп, Қасым төре құс жастықты қолтықтай, жамбастап жатып алды. Ол жамбастап жатқан мезгілде оның арғы жағына жабыса қонақтарға сығалай қарап отырған Қалипа сопайып қалғанына ыңғайсызданып, ол да әкесінің ығына бұқпантайлаған. Қалипа қазір ғана әкесінің арғы жағына келіп, иегін соза, көзін әке иығынан асыра, Мәделінің жүзіне сығалай қарап отыр еді. Енді қырын қарап отыр. Не осылай отыра берерін не тұрып кетерін білмей, ыңғайсыздық жағдайға қалып отырғанда, ағасы Кенесары мен оның құрдасы Ағыбай да аттарынан түсе қонақтарға сәлем берісе жақындап келген.

Іле-шала соңдарынан ойнақ сала жүгіре жеткен Наурызбай да келіп, көпшілікке сәлем берді. Ол сосын шеттегі отырған мейман нөкердің құйрығынан бір теуіп:

- Нөкер дегендердің орны анау қараша үйде емес пе, бұлар неғып отыр төренің төрінде? – деп, қиғылық салды. Онысымен қоймай:

- Әй қыз, сен неғып ербиіп, мұнда отырсың, шашынды қобыратып, тұр жоғал, шешеңнін қасына! – деп, Қалипаға ақырды.

- Әй, Науанжан, қоя ғой енді, қызымды өзім шақырып алғам. нөкерге де өзім рұқсат бергенмін, бұлар маған да, саған да нөкер емес, бұлар қонақ, құт береке! – деп, Қасым төре кенжесіне зілсіз жекіген.

- Қонақтың да қонағы бар, барлығы құт береке болса, азаннан кешке дейін күніге жұрттың бәрін қонаққа шақырып, малыңның бәрін сойып, таусылған күні құт береке келеді, - деп Наурызбай тентектігін қоя алмай тұр.

-Әй, Науан, бар кет бұл жерден, анау шешеңнін қасына баршы, айналайын, басты қатырмай, бағана арқарларды үркітіп жыныма тиіп едің, ендігің не, меймандардың көзінше, әй айналайын-ай – деп, Кенесары да зілсіз сөз қатып еді:

-Ә,ә, тоқалдың баласын өстіп қуасындар, ә - деп, Наурызбай шыны да, аярлығы белгісіз, қатарластырып үшінші ретке тігілген ақ боз үйге қарай аяңдап кете барды.

-Ой, жынды неме! – деп, Қасым төре кенжесінің сөзіне не ашуланарын, не күлерін білмей оның соңынан қарап тұрып, басын шайқап-шайқап қойды.

Кенесары жуынап-шайынып болғасын, көлеңкеге салынған көрпешелер үстінде отырған қонақтардың қасына Ағыбай екеуі келіп жайғасқан.

Бұл Кенесары да шүңірек көз, қошқар маңдай екен Мәделі оған барлай қарап отырып өзіне осындай ұқсастық тапты. Сосын көздерінің көкшілдіктері де, қастарының қалындықтары да бірдей екен. Тек Кенесарының қалың сарғыш мұрты мен бұйралана біткен қысқа да жирен сақалы нағыз ер жасында екенін байқатып тұр.

Биыл Кенесары отыздың төртеуінде, әрі ол Мәделіден он төртжас үлкен. Бойы орта болғанымен дене бітімі төртбақ, жауырыны кең, аяқ-қолы бураның санындай жуан екен. Үстіндегі жеңі шолақ қызыл күрең бешпенті денесімен жабысып, мүсінін айқындай түскендей, Басындағы тақияны жиектей орамалды ширата таңып қойған.

Қасында құрдасы Ағыбай ірілеу тұлғалы, батыр бейнелі кісі екен. Бірақ көрінісі олай болғанымен, мінезі жасықтау ма қалай, әлде Қасым төре мен Кенесарының мысына алынған ба, солардың ыңғайына көшіп, сәл кейіндеу отырған сыңайы бар. Ләм-мим сөз қатпай басын салбыратып отыр. «Ұлық болсаң, кішік бол» -батыр болсаң да баладай бол деген қағиданы сақтап отырған болуы керек деп ойлаған Мәделі оған бір-екі рет қарап қойды. Мәделі ойын тез басқаға бұрды да, әлгі үзіліп қалған әңгімені жалғастыруға ыңғай білдірген:

- Келген әңгімемізді жалғастырайық, Қасиетті Бұхараның аймағында біздің Қазақ бауырларымыз көп. Жер көлемінің жартысының көбісінде солар орналасқан. Ал жайылымдарының барлығы қазақтардықі десек қателеспейміз. Бірақ Бұхараға қарағанда Қоқан хандығы жүдә кенге жайылып барады. Ондағы қазақтың жерінің де үлкендігінде дауымыз жоқ. Қазақтың жерінің бір пұшпағы Хиуа хандығының иелігінде кетіп отыр. Теріскейді Орыс жайлап жылжуда. Сіздің де бұл Құмкентке еріккеннен не зеріккеннен келмегеніңізді білеміз. Осы жағдайларды ойлай келе әмір Насыролла Сізге ыңғайлы жағдай туғызғысы келіп отыр. Оны керек десеңіз өтініш деп те қабылдауыңызға болады. Бірақ әрине бұйрық немесе өз пайдасын ойлау деген тұжырымнан аулақ болуыңызды өтінеміз – деп, Мәделі бұл айтқаным Қасым төреге қалай әсер етіп жатыр екен дегендей оның жүзіне анықтап қарап біраз отырды. Асықпай жаймен сөйлеп, не де болса, мыңбасы екендігін, жас болса да кісілік жолмен әңгіменің майын тамыза, үлкендерше сөйлеуге тырысып бақты.

Қасым төре де әңгіменің тоқетерін естуге асығатын емес, әйтеуір бір айтылар дегендей, екі көзін жұмғандай болып, еш асығыстық білдірмей, ұйып тыңдап отырғандай кейіпте еді.

Осы тұста әңгіме желісі тағы үзілді. Мұны үзген тағы сол Қияқбай. Атаңа мың рахмет Қияқбай сырттағы қыбыр еткен өзгерісті байқап отыратын әдетінен бұл жолы да жанылыспады. Ол енді Құмкент тараптан келетін жолға қарап отырып:

-Төрем, әне Құмалақ датқа  да келіп қапты. Әтеңе нәлет ит, сүмеңдеп тағы жетті. Жау алатындай қасынан жиырма нөкерін тастамайды. Ет жеуге келсе бір сәрі, арғы атамызға дейін тергейтін әдеті жаман. Бұхарадан қонақтар келгенін жансыздары хабарлаған ғой. Кім екен бұл біздің ішімізде, оларға барып жеткізіп тұратын? – деді.

-Әй, Қияқбай - ай, оны сен бізден емес, қайта біз сенен сұрауымыз керек емес пе? – деп. Кенесары оған сынай қарады.

-Йә, бас төлеңгіт сен емессің бе? – деп, Ағыбай да шүйлікті.

-Мен төремнің қызметшісімін. Мұндағы әр үйдің алды-артын орағытып жансыз іздейтін менің қайдан уақытым болсын?

-Шынында да көрмеген жердің ой шұқыры көп, әр ауылдың салты басқа, иттері қара қасқа. Бұл Құмкент әр түрлі салт дәстүрдің жинақталған жері. Бұл жерден жақсылық та, жамандық та, немқұрайдылық та кездеседі екен.

-Мына датқаның кеш бата келе жатқаны ұнамай тұр. Сәлем бере келген ел басшысы, мұндай жерге түске дейін келер еді, - деп Қасым төре сәл қынжылыс білдірді. Сосын Мәделіге қарап:

-Шырағым не де болса, абай болып отырғайсын – деді.  

-Бұл Мәделінің көрмей жүрген датқалары жоқ. Таскент бегін де, Бұхараның әмірін де көрген ғой. Бұл датқаның күші әрі кетсе солардай болар. – деп, Жақсымбет қасындағыларға қарап қойды.

Сартай Теңге нөкерлерімен жердің шаңын аспанға бұрқыратып, мына отырған кісілердің қасына өңмендей жақын келіп аттарынан түсісті. Арқада жүргенінде келетін жолаушылар шақырым жерден аттарынан түсіп жаяу қол қусыра жақындайтын әдет-ғұрып бұл ауылда болмай тұрғанына Қасым төре іштей қапа болғанды. Ісің түсіп тұрғасын сол ғой, Қоқаннын мынадай иттеріне ешнәрсе дей алмайсың. Әйтпесе бұл Қасиетті Құмкент керек десең ағасы Уәлиден бастап, бес алты ағасының туылып кіндік кескен жері емес пе. Абылай әкесі бұл кентті кезінде гүлдендіріп еді ғой. Заман өзгереді, елу жылда ел жаңа, жүз жылда қазан дейтіні осы. Одан бері жүз жыл өтсе де сол құралпы болып қалыпты. Ел қазан болған. Бұрынғы салт дәстүр тозған. Енді басқаша бет алған. Жұрттың беті жалтақтап-ақ қалған. Біресе күнгейге қарайды, біресе теріскейге қарайды. Теріскейі-Көкшетау, Абылай хандық құрған жер, күнгейі - Таскент, Қоқан. Қазіргі билік солардың қолында.

Датқа төрге озды. Қасында бет құрылысы тазыдан аумайтын, иретілген хатшысы да, оның шалғайына жабысқан мысыққұйрық тікендей болып оның етегін басып қонжиып отырып алды.

-Төре әке, алыстан мехман келген екен, ештіп жатқанымыз бар, сіз мұнда көшіп келіп, хандық құрмақ ниетіңіз бар ма қалай? Жат жұрттық келімсектер әууәл, бұл шаһардың хәкіміне хәм датқасына жолығар болар. Құдайға шүкір, мен – Құмалақ, қазіргі жағдайда бұл жердің хәм датқасы, хәм хәкімі. Мені сыйламасаңдар да, менің осы екі қызметімді, одан қалса Қоқан ханы Мұхаммед Алиді – Мадали ханды айтамын, одан қалса Тошкент құшбегі – Беглердің бегі – Искандерді сыйлаш керекду – деп, Құмалақ меймандардың жасы үлкені -Жақсымбетке қарап ежірейе сөйледі.

"Қап, әтене нәлет ит-ай, өзбектің жаманы сарт болады, демекші мына өзіміздің төренің сақауланып өзбекше араластырып, әдейі сөйлеп отырғанын қарашы, осыныммен Қоқан ханына жақсы көрінем деп отыр ма екен?" деп ойлаған Кенесары, оның бетінен алуға оңтала беріп, әкесіне қарап еді, әкесі бас шайқағандай болған. Әкесін сыйлайтын көргенді Кенесары арғы жақтан келіп қалған ашуын әрең іркілдірді.

-Ие, датқа-еке, хаким әкә, сенің әкең Бақыр, шын пақыр еді. Абылай әкемнің аң аулайтын итіне жуынды құятын қызметші болып күнін көрген. Қармағындағы иттерді арықтатпай, олардың нәпәқасын өзі ұрлап ішпей, адал қызмет жасағандықтан әкең Бақыр ит қора басшылығына дейін көтеріліпті. Сенің оқып, хат танығаның да хан ордасының арқасы еді. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсін, иттің арасында өсіп, мінезің де сондай болған екен. Адамнан құмалақ шыгу оңай, ал құмалақтан адам туғызу мүмкін емес. Мына айтып отырған сөздеріңе қарап, атыңа затың сай екенін ұғып отырмын, - деді Қасым қабағын шытып.

-Басқа елдің жерінде отырып, есіктен кіріп төр менікі дегеніңіз бе мұныңыз, мыңғырған малыңызға, құжынаған жаныңызға жер бөліп бергеніме кінәлі болып қалдық па, Қасеке?! – деді, Құмалақ ыржақтай күліп.

-Сендей нақұрысты хәким етіп тағайындап жүрген Беглер бегі де таза ақымақ екен. Бұл жерге келуіме біріншіден сен емес рұқсат еткен, мақұлдасқан Беглер бегі - Искандер мен ұлым Саржан. Екіншіден қайбір қаймана қонақ жұрттың үйіне меймандықка бару үшін хакімнен рұқсат сұрайды екен? Одан да жөніңе көш!

-Бұхарадан келген елшілер деп естіп едім, Бұхар Қоқанның ата жауы. Сіздерді өзіне қаратып алып, елге іріткі сала ма деген ой ғой менікі. Ондай ештеңе айтылмады ма? - деді, қайтадан Қасым төреге бұрылып.

-Искандер бек менің баламның құрметті адамы. Екеуі бас қосып төрт жылдан бері Орыстармен соғысуда, ол ұлыма жақын болса, маған да алыс емес. Келген қонақтың ешкім ауызын тия алмайды. Не айтса да өз еркі, бірақ бұл меймандар екі елге іріткі салу үшін емес, қайта жақындасу үшін, қыз беріп, қыз алысып, құда түсуге келгендер. Мынау төрде отырған ақсақал Жақсымбет деген кісі - бас құда. Ал қасындағы отырған күйеу жігіт. Есімі Мәделі, Көктіңұлы ханы Жүсіпқожаның ұлы. Ал анау ойнақтап тұрған ақтұлпар құдалықтың беташары – деп, Қасым төре өмірінде айтпаған өтірігін айтып қалған.               

Ол мына отырған Құмалақ Бақырұлына сенбейтінді. Кім білген шала-пұладан сөз құрап, Бұхараның жансыздары деп меймандарды тұтқындауы да мүмкін. Үйінде жансыз ұстап алдық деп Қасым төрені де Қоқан ханына жамандамай ма? Аумалы-төкпелі уақытта ондай жағдайда бұған жақсы бола қоймас – деп, ойлағанды.

-Ә, олай болса, біз қателесіппіз, Жүсіп ханды мен білемін ғой. Бұхараға сатылып жүргені болмаса, батыр кісі ғой.

-Әй, доғар сөзіңді, Жүсіпқожа Бұхараға сатылған емес, егер сен олай ойласаң, сен де Қоқанның қол астында жүремісің. Күшті болсаң, біз Қарқаралыда Орыстармен соғысып жүргенде қайда қалдың. Мықты болсаң мына жайылып жатқан қазақ даласын Қоқанның қол астынан құткармайсың ба? – деп, енді Қасым төре ашу шақырып еді, Құмалақ тағы да түлкілігіне басты:

-Қасеке, сөз арасында байқамай қыстырып жіберіппін, менің айтпағым көпшіліктен қалмай бірігіп, Қоқанның қол астына бәріміз кіргеніміз абзал еді дегенім ғой – деп, күліп қойды. Сосын жан-жағына қарап:

-Күйеу баланың өнерін байқап, сынап көрмейміз бе, а, кәне датқаның алдында бір өнерінді көрсет – деп, ол Мәделіге шұқшиды. Датқаның енді меймандарға тиіскен мінезінен Кенесары ыңғайсызданып:

-Қонақ кәде, күйеу жоралғы дегеніңіз, ауылдың алты ауызы мен ауыл өнерінен басталмай ма? Бізде мынадай, ал сіздерде қалай – деп, айтпаушы ма еді? – деген көпшілікке қарап.

-Олай болса, кәне Кенесары сен бір өнерінді көрсетші, қалқам. – деп, Құмалақ оған қолын шошайтқан.

-Жоқ. Сәке, мен де, менің бауырларым да күйеуді сынамайды, қалыңдығы ұнатса, Құдай алдынан жарылқап жүре берсін. Шынымен бірі-бірін ұнатса. қарсылық жоқ, тіпті қалың мал да алмаймыз – деп, Кенесары кесіп айтты.

Құмалақ таңдана жан-жағына қарады. Кенесарының сөзін Қасым төре де, Ағыбай да, Қияқбай да, тағы сол ауылдың осында қатысып отырған үш-төрт шалдары да қоштағандай бастарын изеп құптап отыр. Мәделі де мұртынан күліп, мына ойынға іштей мәз еді. Жақсымбет ақсақал сыр беріп қоймасам болғаны деп басын төмен иіп алған.

Қалипаның бағанағы қиыла қараған көз тастасы, Мәделі жүрегінің түкпірінен мықтап орын алғандай. Оның үстіне Құдай аузына салғандай Қасым төренің де, Кенесарының да айтып отырған сөздерін естіді. Бұл жорта айтылған сөз болса да, Мәделі үшін шындыққа пара-пар сияқты еді. Е, Құдай шынымен солай болса деп іштей тілегендей де сыңайда.

Қасым төре де, Кенесары да өте жақсы кісілерге ұқсайды. Мынадай ойын сөзді тектен тек айтпаса керек. Негізгі ойлары бұларды Құмалақтың шеңгелінен құтқару болса, екіншісі шынында да құда болса несі бар дегендей ризалық кейіптері еді. Олай болса шынында да бұл неге өнер көрсетпеске. Бұл елге болашақ күйеу болар ма, болмас па, оны уақыт көрсетер, бірақ Көктіңұлы ханының баласы деген атым бар, оның үстіне қасиетті Бұхараның Жызақтағы мыңбасышы емеспін бе, деген оймен Мәделі:

-Құмалақ көке, датқа және әкім басыңызбен бір өтініш қылған екенсіз, сөзіңізді жерге тастамаймын. Үндемей қалғаным мына болашақ қайын жұртымнан да ұят болар. Дегеніңіз болсын, шартыңызды айта беріңіз. Сіз не айтсаңыз да, қандай өнер көрсет десеңіз де, орындауға тырысамын. Бірақ «аспандағы айды әпер, мына Қызылкөлді жұтып жібер» дегендей қиял-ғажайып шарттарыңызды айтпасаңыз болды, - деді әкімге тіке қарап.

Жұрттың Құмалақтан басқалары мына жігітке таңдана қарап қалғанымен, оның не болса да орындайтынына сеніп отырды. Бағанағы түйені жыққан өнерін Кенесары көрмесе де, мына құрыш құйғандай денелі, батыр тұлғалы жас жігітке сенген рай танытқандай.                                              

Көпшіліктің көздері тегіс Құмалаққа ауған. Үнсіз. Не айтар екен дегендей. Құмалақ та  үнсіз бірауық отырып қалды. Ол да не айтқысы келетінін ойланып отыр. Ақыры тапты. Тапты да Ағыбайға қарап:

-Сенің әлгі асыранды бұлышың қайда, осында ма? Тез шақырып кел, аспаптарын ала келсін – деді, нығырлай.

Көпшілік "ах" ұрғандай үн шығарды да тағы тына қалды. Мына нақұрыс тағы қандай бәлені шығармақшы. Жылан арбайтын бұлышты қайтпек? Оның жыланы түгілі, албастыдай жүрген жүрісінен үрей алатын қарапайым жұрт мына сөзден сескеніп-ақ қалды. Сонда да әліптің артын баққан көпшілік қауіп қатерлі нәрсе болса да қызыққұмарлығы басымдау болып мына ортаға үймелей жақындап келді.

Бұлыш сыбызғысын бір қолына, қапшығын арқасына арқалап, жан-жағына үрей шаша, Ағыбайдың соңынан ерген шайтандай жетіп келген. Ұзын сақал-шашы да, түр-түсі де қап-қара. Басында көк шүберектен сәлде. Бұтында қызыл дамбал. Иығы жалаңаш аяғы жалаң. Ол келіп, екі алақанын қосарлай жабыстыра ұстап, қырынан мандайына тигізіп, әуелі Қасым төреге, сосын Датқаға, одан кейін қонақтарға тағзым еткен. Сөйтті де жерге қойған қапшығын қайта арқалап алып, Қолына сыбызғысын ұстап, Қасым төреге қарап бұйрық күтіп тұрды. Қасым төре сұқ саусағымен Құмалақты көрсетіп:

-Сыйқыршы жігіт, сені мына датқа шақыртып еді, осының өтінішін орындап бергейсің – деді, жайбарақат сөйлеп.

Сыйқыршы ләм-мим сөз қатпай енді датқаға бұрылып, басын иіп тұрғанда Құмалақ:

-Сен мына жыланыңды, мынау отырған жігіттің үстінде әрі-бері жылжыта аласың ба? – деді.

-Егер ол бүйтіп отырмай шалқасынан жатса, дегеніңізді орындаймын.

Енді датқа Мәделіге қарап:

-Кеудеңді жалаңаштап, мына жыланды үстіңнен жүргізе аласың ба? - деп, сосын көпшілікке сынай қарады.

"Қап, мына найсап, не бәлені көңірсітіп отыр? – деп, ойлаған Қияқбай:

-Жылан шағып алса қайтеді. Ертең жұртқа не бетімізді айтамыз, өткенде бір қаптан босанып кетіп, байлауда тұрған ісек қошқарды шағып өлтірмеп пе еді. Сонда соңынан қуып келген мына сиқыршы сол қойды кұтқаруға үлгере алмай қалған жоқ па? - деп, қарсылық білдірді. "Ойыннан от шығады, қойсандаршы түге" деп шалдар қауқылдасты.

-Мейлі, қорықса өзі білсін, менікі әшейін сынап көру ғой, не де болса орындаймын деген өзі, тілінен қағынып – деп, Құмалақ басын шайқап-шайқап қойды.

Мәделі үн-түнсіз орнынан тұрып, масаты бешпентін, көйлегін тез-тез шешіп тастады да:

-Қане, қай жерге жатайын? - деді, қасқайып.

-Ой, қойсаңдаршы, әй мыналар жынданған шығар - десіп жатты жұрт. Алған бетінен қайтпайтын Мәделі кең төселген текеметтердің шетіндегі ашық жеріне шалқасынан түсіп жатып алды да:

-Мен дайын, сыйқырыңды істей бер – деді, сыйқыршыға.

Сыйқыршы жылан салынған қапшығын Мәделінін аяқ жағына қойып, онын аузындағы буылған бауды шешіп, өзі Мәделінің бас жағына, қапшыққа қарама-қарсы малдасын құрып, отырып алды да, сыбызғысын ызындатып, мияулата, ұлыта, сыңсыта, ішегін тартқыза қилы-қилы күйдегі әуен шығара бастады. Әуеннің әуезіне елтіген, қаптың ішіндегі жылан бүлкілдей қозғалып, енді бірде онын ауызын тауып алып, сыртқа шықты. Оны көрген жұрттың көздері атыздай болып тұна қалды. Жуандығы баланың білегіндей, ұзындығы бір құлаштай бар қалқантөс екен. Ысылдай ауызын ашқанда, қанат сияқты қалқаншалары жайылып-жайылып кетеді. Ауызы қыпқызыл, тістері сояудай. Сыбызғының әуезі бәсеңдесе, айғырланып, қалқанын көтеріп айбат атады, ұзын айыр тілін жалаңдатады. Сыбызғы даусы қаттырақ шығып, ұлып, мияулай бастаса, ирелендей алға жайымен жылжи береді. Ол өз жолында Мәделінің кедергі болып жатқанын жақтырмаған белгі көрсетіп, тура алдында шошайып, табанын көрсетіп жатқан қос етіктің біреуінің ұшын тістелеп көрді, басымен соғып көрді, қалқаншасымен ұрып көрді. Қатты екен. Тісі батпайтынын сезген ол енді жылдамдата, шалбар үстімен жылжи өрлей Мәделінің кеуде тұсына мініп алды. Жылтырақ, темірді тесіп өтердей өткір көзімен Мәделіге қарап біраз тоқтап тұрды. Көз астындағы қошқардыдікіндей коңқак мұрынның тесігін көріп үңгір деп ойлады ма, солай қарай жылжыған. Көріп тұрған жұрттын тіл-аузы байланып "ойпырмайлауға" дәрмені жоқ еді, Мәделі не де болса шыдап бағуға тырысқан, Ең қауіптісі бет пен мойын тұс. Жылан бір шақса осы тұстан немесе қолтықтан алуы мүмкін. Жылан енді Мәделінің мұрнының тесігіне үнілгендей болып тұр еді, әтеңе нәлет сыйқыршы сыбызғы тартуын доғара қойды. Ашуланған жылан аузын ашып,  қалқанын жая беріп еді, Мәделі де қапы қалмады. Бұл да мойынын алға соза, жыланның басын ауызымен қыршып алып, дәл датқаның етегінің үстіне  түкіріп жіберген еді, шошынған  датқа «ойбай» деп, бақыра орнынан  атып тұрды.

Мұны көрген жұрт тынып тұрған тыныштығын бұзып ду күлген. Мәделінің ерлігіне риза болып бастарын шайқап "бәрекелді" деу де еді. Датқа «ойбай!" -лап үстін қаққыштап жүр . Ол енді нөкерлеріне "атқа қоныңдар"- деп әмір бере, өзі де атына қарай жүгірді. Атының қасына барып кілт тоқтап қайтып келген. Қайтып келді де түк болмағандай Қасым төреге ыржаңдай қарап тұрып:

-Күйеу балаңыз құтты болсын, батыр екен, тойына шақырарсыз, артық кеткен жерім болса кешірерсіз – деп, қолын төсіне қойып иілу рәсімін жасады.

-Бие сойылып, ет асылуда еді, дәм ауыз тиіп кетпедің бе? – деп, Қасым төре миығынан күліп еді:

-Жоқ, рахмет, біз құдаларыңызға кедергі келтірмейік – деп, бұрыла берген. Екі-үш қадам аттап тағы кілт тоқтаған. Сосын бері бұрылып:

-Қасеке, анау Искандер бектің шақыруын ұмытып кеткен жоқсыз ба? Бірсі күні жолға шығамыз, даярланыңыз – деді де, жөнеле берді.

Сыйқыршы енді қалай күн көремін дегендей, өлген жыланның денесін қапшығына салып, оны умаждап отыр еді, соған көзі түсіп:

-Әй, сыйқыршы қайғырмай-ақ ғой, енді сенің бұл аймаққа қажетің жоқ, сені де Таскентке алып кетеміз, сонда барып күніңді көрерсің – деп, датқа атына қамшы басты.

Ет желініп, ел қашан ұйықтағанша, Бұхардан келгендер енді негізгі мәселесін әңгіме еткен жоқ. Не де болса енді бір оңаша шақты күтпесе, бұл жерде, айтуға келген мәселені жайып салуға болмайды екен. Мұны Қасым төре де сезген. Ел жатқасын Қасым төре жанына Мәделі мен Кенесарыны ертіп үшеуі шалқып жатқан Қызылкөл жағасына барған. Сол жерде оңаша әңгіме болды. Бұхар әмірінің өтініші осы жерде айтылған. Ылажы болса бірігіп, тізе қосып, Қоқан саясатына қарсы тұрайық, Ұлы Дала Көктіңұлы хандығындай Бұхараға бағынышты болып тұрса, Бұхара олардан Қоқан хандығындай салықты көп алмайды. Мұсылмандықты сақтап, дінді уағыздауды күшейту керек. Шаһарлар мен кенттерге мешіт пен медреселер салуды қолға алу керек. Орыстарды енді бері қарай өткізбеу, және Таскент маңайын осы жердегі қазақтардың күшімен Бұхараға қосу керек. Бұхара Хиуамен шиеленісті жағдайын шешіп болғасын бетін бері бұрып Ұлы Далаға жәрдемге келеді. Бұхараның бетін тіке бері бұруға дәл қазір біріншіден Қоқан хандығымен арадағы ішкі іске араласпау туралы "уағдаластық" қарсы болып тұр. Оның соңғы мерзіміне әлі үш жыл бар. Екіншіден Хиуамен арадағы кикілжің мойын бұрғызбай тұр. Дәл осы Қоқан үшін Хиуа арасында қырғын соғыс басталуға да көп уақыт қалмады, Хиуаның Қоқанға жақтасуы, оның дәп бір Қоқанға жаны ашығандығы емес, оның қаупі Бұхара Қоқанды алса ол күшейіп кетіп, өзінен асып кете ме, деген іштарлығында еді. Бұхара әмірінің шынында да осы үш мемлекеттің басын құрап исламның бір күшті мемлекетін құру мақсаты да бар екен. Егер оған Түрікпен елі мен Ұлы Дала қосылса құба-құп. Онда әмір Ұлы Түркістан мемлекетін құру ойында бар. Ол алдағы арманы ғой. Қазіргі мәселе осындағы Қасым төре Қоқанға карсы шығып. Бұхараның қол астына кірсе, егер кірмесе де жақтасы болса болғаны екен. Бұл өтінішке Қасым төре көп ойланбай:

-Әмір сардардың солай айтатынын өзім де сезіп жүргенмін, оның мені Қоқанның қол астына келіп, жан күйіттеп жүргенімді теріске санап, "...одан да біздін қанатымыздың астына кірмейсің бе?" дегенін де түсініп отырмын. Мен жауабымды ертеңге қалдырмай-ақ бүгін-ақ айтайын. Менін үлкен ұлым Саржан алған бетінен қайтпайтын ердің өзі. Ол өзінің ойының дұрыс екендігіне шын ықыласымен сенсе, онда тіпті менің де айтқанымды қылмайды. Одан кейінгі балам Есенгелді де сондай мінезді. Оларға қарағанда Көшек пен Кенесары жуастау. өздерінікі дұрыс болса да менің ақылымды тыңдайды. Мен Саржан мен Есенгелдіге Бұхар мәселесін айтып түсіндірсем де олар алған бетінен қайтпас. Себебі олар азды-көпті төрт жылдай Таскент құшбегімен бірге тізе қосып Орыстармен соғысты ғой. Құшбегі Искандер де сатқындықты қатты жазалап отыратын адам. Кейінгі кезде Саржан мен Есенгелді халықты үгіттеуге көптеп күш салып жүр. Олар қайткенде де Қоқанмен күш біріктіріп Орыстарды Қазақ даласынан айдап шықпақшы, ең болмағанда екінші шекаралық сызықтан бері өткізбеуге күш салады. Орыстар алғашқы келгенде-ақ менің ағам Уәлидің баласы Ғұбайдулланы өздерінің жаулап алған жеріне Көкшетау ояздығына аға сұлтан қойған еді. Сонда алқаны жиып, ұлы дүбірлеген той қылғанды олар. Одан бұрын Орта жүздің ханы, ағам Уәли еді ғой. Уәли ақ патшаға адал қызмет жасады. Ал енді Ғұбайдудланы ақ патша Орта жүзге хан қойғанымен, Ғұбайдулланың бар ойы Қытайда болды. Ол аға сұлтандықты көңілі қаламай әкесі сияқты хан болғысы келген. Ол көріп тұрған нәрсесін, көрмегендей болып үлкен қателік жіберген. Онысы мынадай еді, Кіші жүздің аға сұлтаны осыдан он бес жыл бұрын, яғни Ғұбайдулла сұлтан болардың алдында үш жыл бұрын аға сұлтандықты менсінбей, ақ патшадан хандықты сұраған еді. Бұған ашуланған Ресей патшасы оны Қалуға деген шаһарына айдауға жіберді. Ақырында ол сол жерде өлді. Соны байқап, естіп жүрген Ғұбайдулла бәрібір хан боламын деп алған бетінен қайтпай Қытайға арқа сүйеген еді. Оның өтінішімен Қытайдағы Шыңжаң астанасы Құлжадан Қытай анбаны Орта Жүзге үш жүздей жауынгерімен және оншақты ақсүйегі бар, елшілік дәрежесімен Баян Ауылға келді. Мұнан хабардар болған Омбы басқармасының төрағасы подполковник Кригөревский қытайлықтардың бұл жерден кері қарай кетуін талап етті. Ал Батыс Сібір кенерал-күбірнатырының ерекше тапсырмалар жөніндегі қызметшісі Пүтинсеп пен үшінші казак полкінің атаманы Лүкин болса Ғұбайдулланың қосын қоршап алып, оны, және оның досы Торайғыр биді тұтқындады. Осы кезде мен көп әскеріммен Жасыбай көлінің маңында жүр едім. Жойқын соғыс ашып Ғұбайдулланы құтқаруға да болар еді. Мен бірақ қимылдамай жатып алдым. Менің бұл қылығымды кейбір билер мен төрелер жақтырмай мені кінәлап та жүрді. Бірақ мен дұрыс жасадым деп осы кезге дейін ойлаймын. Оның көптеген себептері бар. Ең әуелі бауырым Ғұбайдулланың өмірін қимадым. Мен жойқын шабуыл жасағанымда, көзі қарауытқан казак атаманы қолындағы Ғұбайдулланы өлтіріп жіберуден тайынбайтын еді. Екіншіден ол екеуміздің алған бағытымыз екі түрлі еді. Оның бағыты Орыс қол астында жүріп, қазақ хандығын әкесі Уәли ханның жолымен жалғастыра беру еді. Ондай күннің өткенін ол түсінбеді. Ал менін бағытым Орыс патшасына мүлдем бағынбау. Өз алдымызға дербес хандық құру еді. Айналадағы мемлекеттердің ешқайсысынан да көмек күтпей, тек ғана өз күшімізге сену, Сондықтан да әзірше бір жерде тұрақтамай ен даланы ойқастап жүргеніміз сол. Бірақ мен орыстар Ғұбайдулланы тұтқындағанмен, бәрібір оны босатып, аға сұлтандығына қайта қоятынына сенгенмін. Сол сеніммен үш ай күттім. Арқа мен Шу бойының қазақтарынан жауынгерлер жинап әскерімді толықтырып, Орыстарға қарсы шабуылға дайындалып жаттым. Солай етіп жүріп, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Кансебішке /Канцевич/ хат жолдадым. Онда қазақтың соңғы ханзадасы Ғұбайдулланы тұтқыннан босатуын талап ете отырып, егер олай болмаған жағдайда ең соңғы ақтық айқасқа шығатынымды ескерттім. Қазақ түгел көтерілетінін айттым. Ал егер Ғұбайдулланы босатса, онда менде оларға женілдік жасап, ендігәрі Батыс Сібір Губерниясына жоламайтынымды, батысқа қарай шегініп, Орынбор губерна тарапына кететінімді білдірдім. Сол хатты алысымен Омбы әкімшілігі Ғұбайдулланы тұтқыннан босатып, оған қайтадан аға сұлтандық дәрежесін ұсынды. Бірақ Ғұбайдулла аға сұлтандық дәрежеден бас тартты, енді ешқандай саясатқа араласпай Көкше өңірінде жүр. Мен мұны неге айтып отырмын? Мұны айтып отырған себебім Орынбор губерниясында да, Омбы губерниясында да менің сенер адамдарым жоқ. Қайта жауларым көп. Мықты, халықтың қамын ойлайды дегендер, яки Тұрсын Шыңғысұлы, Ахмет Жантөреұлы, Күшік Айшуақұлы, Қоңырқұлжа Құдаймеңдіұлы, Мұса Шорманұлы, Елемес пен Бабай Жайнақұлылар, Боштай Тұрсынбайұлы және тағы басқаларының көбісі орысқа беріліп кеткендер. Торғай, Ырғыз жағына барып едім, Кіші жүздер Орта жүзден бұрын Ресей патшасына қосылғандықтарын білдіргендей, бірігіп Орысқа күш көрсетудің орнына, өзіме көп қарсылық көрсетті. Ол жерде қабырғалы үлкен ел жаппас дегендері маған ашықтан ашық күреске шықты. Оларды зауряд хорунжий Жанғабыл Төлегенұлы дегені басқарып жүрді. Содан уақытша Қоқан иелігіндегі жерге келіп жасақтар іздеп күш жинауға бел будым. Мен үшін енді Қоқаннан басқа қолдаушы жоқ. Ал енді Қоқанды қоя тұрып Бұхараға бет бұрсам уақытты өткізіп аламыз. Бұхара қимылдаймын дегенше Орыстар төбесін Қаратаудан да көрсетіп қалар. Таскент құсбегі бізді не үшін мезгілсіз ерте шақырып жатқанына түсінбей отырмын.

-Бәлки сізді Бұхарамен тіл табысып қояр деген қаупі бар шығар – деді, Мәделі. өзінің келген жұмысын тірілте түспекші болып.

-Әй қайдам, сол құсбегінің оданда басқа жаман ойы болмаса – деп, Қасым төре біраз үн-түнсіз ойланып отырды.

-Олай болса Сіз Таскенге бармаңыз, сізге олар қастандық жасауы да мүмкін ғой, мен Бұхарадан осындай хабар естідім, Таскентте дуанға жиналған қазақтарды қырып салмақшы жоспарлары бар екен, әмір осыны да Сізге ескерт дегенді!

-Ой, сен де әлі бала екенсің, Искандер маған да, менің ұлдарыма да қастандық жасамайды, олар жан берісетін достар ғой, бұл әшейін әмірдің бізге айтып отырған саясаты шығар, ондай өсекті туу қияндағы Бұхара естеді де, біз неге осы кезге дейін естімейміз?! – деп, Қасым төре біраз кеңкілдеп күліп алды. Сосын:

-Мен Бұхараға қосылар едім, бірақ өзің жеткізіп отырған сөзіңдей, ол жуық арада менімен тізе қосыса алмайтындығын ескертіп отыр емес пе? Оның үстіне ол бізден қауіптеніп отыр ма деп те ойлаймын. Бірақ мен тек ғана Орыстармен соғысатынымды, оларды қоя салып Бұхараға қараптан-қарап тиіспейтінімді білетін болуы керек. Менің бір өзім-ақ Орысқа әлім келмейтіні де, маған тез арада одақтас күш керек екенін де, ол Қоқан болатынын да байқап біліп отырған шығар. Бірақ ол менің Қоқанмен одақтастық құруыма қарсы ойын білдірген сыңайлы. Мен дәл қазір екі жақтында көңілін аулағым келіп отыр. Мен Таскентке құсбегі шақыруына бармаймын. Ал Саржан мен Есенгелді алған бетінен қайтпайтынын білесің. Барса олар барып келер. Әмір Сардарға айта барарсыз, Қасым төре «осы жақында Орыстарға жойқын соққы беріп көремін, ол үшін Қоқанмен арадағы одақтастығымды жоя алмаймын, ал Бұхара әміріне ниетім түзу, оның қарамағындағы қазақ жерлеріне көз алартпаймын, көтеріліске шақырмаймын» - деді дерсің. Бұхара керуендеріне біздің үстімізден өтетін жол әрқашан ашық. Ал оның Қоқан мен Хиуа араларындағы кикілжіңдеріне әзірше араласпаймын – деп, Қасым төре орнынан жайлап түрегеліп, сөзінің аяқталғанын білдірді.

-Әмір Насыролла Қоқанмен жасасқан бітімін бұза алмай амалсыздан да жүр. Әйтпесе Түркістан мен Созақты Қоқаннан тартып алғысы-ақ ойы бар. Егер осы екі шаһарды және соның маңайындағы жерлерді қосып алса, Ұлы Даламен шекаралас болып, сізбен қарым-қатынас күшейер еді. Сырдың бойын Шәуілдірдің тұсынан төмен қарай жайлаған Қоқандықтар Арал теңізі, Қазалы тұсынан Хиуа мен шекараласып жатыр. Хиуа мен Қоқан тура осы тұста бірімен бірі ауыз жаласқандай Бұхараны қыспақка алғандай сіздің жерге де, Бұхараға да керуен өткізбейді. Арадағы келісімдерді еске алып шекарадағы керуен қозғалысын реттеуді қолға алып, оған назар аударуларын оларға айтқан жағдайда, "бассыз үйдін иті үреген" дегендей, Хиуа барлық кінәні Қоқанға аударып, ал Қоқан Хиуаға аударып сүттен ақ судан таза екендіктерін айтып бастарын шайқайды. Қазіргі жарап тұрған керуен жолы біздің Көктіңұлы хандығының үстінен өтетін жол. Бірақ бұл ұзақтау жол. Әмірдің осы керуен жолы туралы, әрі Ұлы Далаға жол ашу мақсаты, осы Түркістан мен Шиелі арасын, әлде Шымкент пен Түркістан арасын бұза-жара Ұлы Даламен шекараласып оны Созақ арқылы жүргізу еді. Осы жайтта ойыңызда жүрсін һәм Таскентте Сіздерге қастандық жасалатыны туралы қауесетгі естігеніміз рас екеніне де сеніңіз! – деді, Мәделі Қасым төреге қатарласа ере жүріп.

-Мәделі інім, мен сенің Қоқанды жамандап, Бұхараны мақтай беретініңе түсінбедім, ақ ит, көк ит, бәрі бір ит емес пе? – деп, Кенесары әңгімеге қосылды.

-Әркім өз елін мақтайды, Мәделі Бұхарадан болғасын мақтап жатыр ғой деуден аулақпын, бірақ Мәделі жас болса да көргені, түйгені болуы керек. Бұхараның Қоқаннан қай жері артық соны айтып бере аласың ба? – деп, Қасым төре тоқтай қалып, Мәделіге бұрылды.

-Енді анаусы жақсы мынаусы жақсы деп тізіп айта беруге болады, бірақ ол уәж бола қоймас, бірақ мен сіздерге өткенде болған уақиғаны айтып берейін, деп ол Тұрсынның тойынан кейін, Таскентке барып, әкесімен Бұхара елшілерімен де бірге барып Искандер бекпен кездескені туралы қысқаша әңгімеледі.

Әңгіме төркінен көп нәрсе түйюге болатындығын түсінген Қасым төре көл жағалай келе жатқан жүрісін кілт тоқтатты да:

-Искандербектің де Бұхара араларындағы пәтуәні сыйлағандығы білініп тұр. Бірақ таяқтын екі ұшы бар. Ол сіздердің шекараларыңыздағы тонаушылықты тоқтатқанмен Алатау мен Қаратау араларындағы оспадар қимылдарын үдете түсті ғой. Бұхараға тісі бата алмайтынын біле тұра, онымен амалсыздан келісімге келгенге сыңай танытқанымен, ол әлсіреп тұрған біздің Даладан жер ойып алмақшы саясатын күшейтті. Ол бізбен бірге Орыстарға қарсы шығамын деген желеумен біздің жерді түбегейлі бағындырып алмақшы ғой, Даланың түгелімен Қоқанға кеткенін қаламай тұрған әмір  Сардардың бізге шынымен көңілі ауып тұрғанына сенуге болады. Егер Мәделі сенің айтып тұрғаның рас болып, шынымен, зекет салықты әркім өз қадір-мүмкіндігінше төлеп, зорлық-зомбылық көрмейтін болса, онда Бұхар қол асты да дұрыстау сияқты. Бірақ қанша дегенмен өзіңмен өзің болғанға не жетсін. Ау, сендердің үйге қайтуға оншама зауқыларын болмай тұр-ау шамасы? – деп, Қасым төре, белбеуін шеше бастаған Кенесарыға қарады.

-Мына суға қызығып тұрмын, біраз құлаш сермеп, жүзіп алғым келіп тұрғаны, әке ! – деп, Кенесары бешпентінің де ілгектерін ағыта бастады.

-Мейілдерің білсін, мен үйге қайта берейін – деп, Қасым төре жетекте тұрған атына мінуге ыңғайланды.

Мәделі мен Кенесары түнгі тыныштықты бұза, шалқып жатқан көлге гүмп-гүмп қойып кетті. Есіл мен Нұра секілді Ұлы Даланың қасиетті өзендерінде шомылып өскен Кенесары мен Сырдарияның балығындай болып өскен Мәделі, енді екеуіне де ортақ, қарт Қаратаудың маржаны Қызылкөлде рахаттана шомылған. Екеуі де жақсы жүзеді екен, Жарыса жүзісіп садақ атым жерге дейін барып қайтты. Жағада шомылып жүріп әңгіме әзіл-қалжың айтысты. Жастарының арасы он төрт жыл болса да Кенесары Мәделіні кіші демей, қатарлас бауырындай сыйластық көрсетіп, көңілге тимес әзіл мен қалжың тастап қойып жүрді. Мәделі, мінезі де, батыр тұлғалы жаратылысы да өзіне ұқсаған аға тапқандай, іштей қуанған. Кенесарының кейбір мінездерін, аса бауырмалдылығы мен кейде шарт етпе мінезін өз ағасы Исмайылға ұқсатқан.

-Жиырмаға толыпсың, балақай, бағана әкем сені күйеу бала болуға келіпті, дегенде қуандың ба, әлде ренжідің бе? – деді, Кенесары жағаға шыға берісте.

-Сіздей қайнағасы бар адам, әрине қуанады да.

-Әй, мынау қайтеді-ей, асатпай жатып «құлдық» деп шынымен сеніп қалғаннан саумысың өзі, ең әуелі күйеу болып ал, сосын қайнаға дерсің – деп, Кенесары рахаттана күлді.

-Келесіде, шын құдаларыңызбен бірге келемін.

-Сонда, әлі осы кезге дейін айттырған қалыңдығың жоқ па, бірақ өзбек байыса там салады дейді ғой, Бұхаралықтар там салудан-ақ қолы тимейді ғой.

-Осы біздерді өзбек дей беретіндеріңіз не? Біз Бұхар қарамағында болсақ та, таза қазақ хандығын құрып отырмыз ғой. Біздің хандықта өзбекті күндіз шам жағып іздесеңіз де таппайсыз.

-Әй-әй, күйеу бала, сен Жызақтың мыңбашысы екеніңді ұмытып кеттіңбе?

-Ой, Кенеке ғафу етіңіз, мен Жызақ пен Бұхарада жүрсем де жаным мен тәнім Көктіңұлында ғой. Сол Бұхарада мен бір күндік мейманшылықта жүргендей сезінемін. Елге қайтқым келіп аңсарым ауады да тұрады. Ол өнірде қазақтар жүдә көп, бірақ мені туған өлкем, өзімнің Сыр бойы, Қосжарсуат, Көкшымылдық, Дарбасы, Ордабасы, Бадам, Арыс сағынта тартады да тұрады. Жаным солармен бірігіп жүргендей.

-Мен сені күйеу бала етіп, Далаға қарай тартпақшы ойым бар еді, ол ниетімнің де орындалуы қиын екен де.

-Маған, енді күшік күйеу болған жараспас!

-Ей, мынау, басынайын деді ме, кім саған қызын бермекші?! Келсең өзің кел, бірақ мен сені атқосшылыққа да алмаймын !                     

-Мен сіздің қол астыңызға келейін деп те тұрған жоқпын, ең әуелі, қол басшы болып алыңыз, сізге келгенде, аң аулайтын тазыңды бағамын ба әлде, балыққа ау тоқитын тоқымашы боламын ба?

Екеуі енді бірі біріне оқты қөздерімен ата қарасып аз-кем тұрып қалысты. Басқа бәле тілден. Ойыннан от шығады. Мына арланның бөрісіндей шақылдап, қаймықпай тұрған неменің жынын қағып алсам ба деп біраз ойланып тұрды да, Кенесары ол райынан тез қайтты. Жиырмадағы жалындап тұрған баланың, әлі білетінінен білмейтіні көп. Өзі де осы жиырма, жиырма бестегі кездерінде Саржанмен талай тайталасып қала беруші еді ғой. Сонда бұл Саржаннан қанша таяқ жесе де өзінікі дұрыс деп есептейтін. Міне сол жас кезі Мәделі болып айта келіп өзінің істегенін өзіне көрсетіп тұр. Сол кездері бұл Саржанмен ерегіскен кезде ашуын баса алмай, қайта ағасы Саржанның бұдан кешірім өтінгенін қалап тұрушы еді. Кешірім сұрамаса да сәл жұмсарса, бұл оны құшақтай алар ниеті болушы еді. Енді соны еске түсіріп, бұл күліп жіберді де:

-Әй баламысын деген-ай, мен ойнап едім әншейін - деді. Сол сол екен Мәделі мұны құшақай алып:

-Аға кешіріңіз, айып менен, осы бір тік мінез, жаман әдетімнен арыла алмай-ақ қойдым, енді сізге қарсы сөйлемеуге тырысамын – деп, шын ниетімен оның иығынан қысты. Кенесары да жастық шағының елестей көз алдына келгеніне рахаттанып қалған. Ендігі сөздері үйге жеткенше қайтадан әзіл-қалжыңға ұласты...

 

3.Майлықожаның алғашқы сыйы

Әсем Қызылкөл, көне Құмкент, кәрі Қаратаудың өткел берер асуы – «Одаман бұлақ» артта қалды. Қарақасқа атты Қамбар баба өмір сүрген Үсіктас, сол Құмкент пен Қызылкөлдегі Назым сұлуға барып-келіп жүріп, осында Қаратаудың күнгейінде жолбарыс аулап жүретін Арыстанды өзені де өткел берді. Сонау сан ғасырлар бұрын бұл өңірде арыстан да өмір сүрген шығар. Егер мұнда арыстандар өмір сүрмесе «арыстан» деген сөзді біліп, мына өзенге Арыстанды деген атауды атам қазақ қайдан қойды екен? Әлде бұл өңірде табиғаттың қаталдығына бола, қысы арыстандай ақырған қарлы боранды, қара суық желі осы өңірдегі екі өзенді Арыстанды-Қарабас атандырды ма? Беймәлім.

Бірақ Қамбар батырдың осы өзеннің қамыстарынан жолбарыс аулағаны рас ғой, рас...

Жүргіншілер Бөгенді жағалай отырып, тулап ағып жатқан Арысқа келді. Одан кешіп өтіп, Бөгеннің егізінің сыңарындай болып келіп сол қапталдан сылаңдай ағып, Арысқа қосылатын, Бадам өзеніне жақын қалды. Бадамға иек артса, аласа болса да шоқтығы биік Ордабасы көрініп тұр. Осы тұста Мәделі қасындағы Жақсымбет ақсақал мен нөкерлерін Жызаққа тікелей кете берулерін өтініп, өзі екі-үш күннен соң баратынын айтып, аттың басын Ақбұлаққа бұрды. Жолай Бадам ауылындағы Асқарқожаға кіріп сәлем беру ретін ойластырғанды. Ретінің өзі қызық болайын деп тұр. Асқарқожа дәл қазіргі күнде бәйбіше мен тоқал тұратын үлкен үйде ме, әлде нақсүйері-Таһминаның отауында ма? Қайсысына бірінші ретте кіруі керек? Асқар қожаның жасын сыйлап сол Таһминаның отауына кірсе, ал ағасы бәйбішенің үйінде болып қалса, бұл Таһминамен жеке кездессе тіптен ұят болар. Ал енді бәйбіше үйіне түссе, мінезі қатқылдау Асқар "неге маған келіп сәлем бермедің? – деп, ілік-шалыс мінез керсетер.

Онда ең дұрысы Асқардың қайсы отауда жүргенін алдын ала біліп алмаққа бекінген Мәделі, енді Сұлтанқожаның тұрағын іздеген, Оның былтыр осы Бөржар мен Бадам тұсқа көшіп келгенін Бұхарада жүріп естіген еді. Бұл Бұхарада оқу-үйрену мерзімін ойдағыдай аяқтап, әмір сардардың бұйрығымен бір топ нөкерімен Жызақ барғанды. Одан біресе Бұхара, біресе Жызақ келіп, сергелдеңде жүрді. Жызақта мыңбасылық қызметті қабылдап, сол қиыншылығы да қызықшылығы  мол жұмысты атқарам деп жүріп бұл маңай түгілі, Қосжарсуаттағы әке-шешесіне сәлем бере келуге де уақыт таппаған. Осы жолы Құмкенттегі Қасым төреге жүрер алдында ғана жолай Қосжарсуатқа соғып, әке-шешесінің қасында болып сағынышын басқан. Мұның Таһминамен көңілі жақын екендігін Сұлтанқызы Сербиназдан естіген Қойхан-шеше Жүсіпқожаға ашу мен өкінішін білдіре айтқан екен. Жүсіпқожа бар ықыласы, өсіп-жетілген Тұрсын мен Исмаилда болып жүріп, мына Қонысайымнан туған тұңғышы Мәделіні әлі бала санап жүргеніне, өзінің бір кемшілік жібергеніне өкінген сыңайын Қойханға білдіріпті. Тіпті ол Қонысайымның өзін де кінәлапты:

-Он бесіңде маған күйеуге шыққаныңды ғой білесін, ал он жетіге толған баланың үйленгісі келетін-келмейтінін, көңілінде бір жақсы көретін қыздың барын-жоғын сұрауды білмейсің, бұл қалай сонда" депті. Сонда:

-Өзі айтпағасын, сыр білдірмегесін, оның үстіне тұңғышым болғасын, мен қалай сырласамын, ұят қой, ұялдым, "әй бала, үйленетін қызың барма-ей" деп қалай сұраймын – депті, Қойхан апаң.

-Отыз жас үлкен менен ұялмай, мені тоқалдыққа алсаң, өзіңдей ұл туып беремін" деуге ұялмағаныңда, өзіңнен он бес жас кіші өз ұлыңа "келін әкелмейсің бе-ей?!" деген бір ауыз сөз айтуға ұялғаныңа болайын – депті, Жүсіпқожа.

Сөз сонымен тәмәм. Енді екеуі де кейістерін Асқарқожаға бағыттапты. „Онысы несі-ей, қыз құрығандай Мәделіжанның көңілі ауған қызға барып ұрынғаны„ депті, Жүсекең. "Екі қатыны жетпеді ме екен, тұқымына тартқан жаман, бәрі де төртеуден алмаса көңілдері кеншімейді» депті, Қойхан апаң. "Тәк-тәк, әй қатын, не деп кеттің, өзіңді де ойла, сен екеуміз қосылғалы бақытты болдық емес пе" депті, Жүсіпқожа.

-Мен сіздің соңыңыздан қалмай өзім ердім ғой, ал анау Мырзаға, Таһминаны байлап-матап әкелген жоқ па? Әке-шешесі ырзалықпен беріп отырғасын, ешкім еш нәрсе айта алмады емес пе? Тіпті қыздың әкесінің мына Қосқақтағы бәйбішесінің өзі қызға басу айтып көндірген жоқ па? "Менің сүйгенім бар, мені жіберіңіздерші» деп сыңси жылағанда; „Бәріміздің де сүйгеніміз болған, бірақ қайсымыз сүйіктімізге қосылып жатырмыз. Бәріміз өзіңдей жылап-сықтап келгенбіз, міне енді үй болып, бала шаға өрбітіп отырмыз, әлі-ақ осы үйдің сойталдай қатыны болып, ұл қыз өсіріп шыға келерсің, сонда бұл жылағаның бір мезеттегідей де болмай ұмытылып кетер, "әй бала екенмін ғой, сонда несіне сыңсыдым екен" деп, өзіңе өзің күлерсің әлі» деп сондағы жиналған кемпірлер қауқылдасқан еді ғой. Тек менің ғана ойым олардікіндей еместі. Себебі мен сүйгеніме қосылғанымды есіме  түсірдім. "Сенің сүйгенің кім еді қалқам?» деп сұрауға оқталып тұрдым да беташарды бұзып алармын деген қауіпім болды да, үндемеген едім. Сонда сол сұрақты періштелер аузыма салуындай салған-ақ екен. Мен қолдана алмаппын. Енді Мәделінің жүзіне қай бетімізбен қараймыз - депті Қонысайым.

-Өз обалы өзіне, құдайға шүкір, жеңгелері мен қарындастары жетерлік, солардың біреуінің құлағына сыбырлай қойса да болар еді ғой - деген екен Жүсекең.

-Қарындасының түрі анау Сербиназ ба? Сыр сақтағышын, патшайымның, онысын сары алтындай ғып ішіне бүгіп сақтап жүргенше бізге келіп айтып, қайта сүйінші сұрамай ма, ол қар? - деп Қонысайым енді Сербиназға кіжініпті.

-Құдай деген қыз ғой, ол Сербиназ, іштегі сырын шаша берсе, не кадірі қалады, қызыңның сондай болғанына қуанбайсың ба?

-Мен әркім емеспін ғой, оның да бір шешесімін, айта салса, ол сыр шашты деп мен қапа болмас ем...

...Мәделімен бірге астындағы Көкбесті де ойға кетті ме кім білген, кібіртіктеп жүрісін өндірмей келеді екен, Мәделі атын тебініп-тебініп қойды. Көкбесті де, ойдан арылып енді жорғаға көшті. Мәделі қайтадан бұрынғыларды есіне түсіре бастады:

...Мәделі Қосжарсуатқа келгенінде әке мен шеше қуаныштарынан жүректері жарыла жаздап қарсы алған. Қайта-қайта бетінен сүйіп айналып толғанып әбден сағыныштарын басқан. Бірақ соншама еміреніп, жақсы көріп, сағынғандықтарын білдіргенімен, бірнәрседен ұялыс тапқандай, әкенің де, шешенің де жүздері жалтақ сияқты көрінді Мәделіге. Оның себебі де белгілі. Ол жағдайды бұл Жызақта жүргенде естіп біліп алған. "Сүт тасыса-көбігі бұрын төгілер» -дегендей тіпті Бұхарада жүргенінде ол жағдайды сезген еді. Болар нәрсе болған. Енді өкпеле-өкпелеме бәрібір. Оданда абыроймен: "жаңа түскен келіндерің құтты болсын, Асқар көкем, бір қуантып тастаған екен" дегеннен басқа сөз жоқ. Жоқ, соңғысын айтпай-ақ қояйын. Әке мен шеше көңіліне алып қалар. Мені Таһминадан айырған, Таһминаны Асқарға әперген бұлар емес ғой, Таһминамен арамыздағы көңілімізді, беташардан соң-ақ Сербиназдан естіген бұлар қайбір қуана қойды дейсін-деп ойлаған Мәделі ешқандай сыр бермеуге тырысқан.

"Келіндерің құтты болсын" деп айтарын айтып алған да, әке шешесінің түрлерінің өзгеріп кеткенін байқап, әңгімені тез арада басқаға бұрған. Басқа болганда да көңіл аударарлық нәрсеге бұрған еді:

-Сұлтанқожа-ағамды елден қуып жіберіпті деп естідім, сол рас болар ма? – деп әкесіне тіке қарап үнсіз отырды. Жүсіпқожа жаңағыдан бетер ыңғайсызданды. Екі жағына алма кезек қарай баласына сөз айта алмай дағдарған. Қойхан-ана жарыларға шақ қалған. Әкесін ыңғайсыз жағдайға қалдырған ұлына қатты айқайлады:

-Біздің әулеттің ұлдары қыз болмай қалған, қыздары ұл болмай қалған, Ғазизайым ер жігіттің қолынан келмеген тірлікті істеп, «сүйгенім осы» деп, Сұлтанқожамен бірге қашып кете барды, ал ұлымыз «сүйгенім бар» деп не шешесіне, не Бұхараға алдына барған әкесіне бір ауыз сөз айта алмай көңілі жарасқан қызынан айрылып қалып отыр. Елдегі жоқ қисынды істеп, анау ағаң Сұлтанқожа жеті атаға жетпей, қызымызды әйелдікке алып отыр. Бұл не деген масқарашылық. Енді сөйткен Сұлтанқожа-ағаңды ауылда сақтап бетіне қарап отырыңдар демекпісің, а? - деп Қойхан жылап жіберген. Сыңсып отырып: "Анау ел басқарып отырған ағаң Асқардың қылығы анау, басқа қыз құрып қалғандай болашақ келініне үйленіп" деп өксіп-өксіп жіберді...

«Қап қайран ғана Қонысайым апам-ай» - деп, қатты күрсінген Мәделі тағы да кібіртікке басқан Көкбестінің сауырынан қамшымен тартып-тартып жібергенін өзі де байқамай қалды. Бағанадан бері жүгенін еркіне қоя берген иесі, мұны ұмытып кеткен шығар деп ойлап келе жатқан байғұс Көкбесті, жамбасына екі рет қатарынан қамшы тигесін безе женелген. «Осылай да қамшылай ма екен? Тақымдаса да болар еді ғой, апар деген жеріне апарып та жүрмін, ой, жамбасым-ай" дегендей Көкбесті шауып келе жатып оқыранып-оқыранып қойды, Көкбестінің мына оқыранғаны Мәделіні ойынан оятқандай болған. Ол Көкбестінің шауып келе жатқанына таң қала жан-жағына қараған. Ешкім көрінбейді, Көкбестінің оң жамбасының төмендеу сан тұсында қамшынын қос ізіне көзі түсіп оны аяп кетті. Ой үстінде отырып, Көкбестіге қамшыны қаттырақ жұмсағанын біліп өкінгендей сыңай танытты. Жапан даладағы жан серігі Көкбестіден іштей кешірім өтініп жүрісін баяулатты, жалынан сипап-сипап алды.

"Е, бәсе, өз ойымен, өзі болып байқамай қалған ғой, әлде үстімде келе жатып ұйықтап кетіп түсінде қасқырды ма әлде, түлкіні ме қамшылаған шығар", үстімде ұйықтай беретін әдеті емес пе?» деп Мәделіні кінәдан актағандай болып, жай кісінеп алды. Еркелегенде кісінейтін әдетін қайталағанга Мәделіде ырза болып Көкбестінің жалынан тағы да сипалап қойған. Екі ер тез түсіністі. Сосын Көкбесті майда желіске басқанда, Мәделі тағы ой құшағына енген. Есіне Қонысайымның айтқан сөздері тағы оралды:

-Сұлтанқожа-ағаңа яки қазіргі жездеңе „бұл арадан кет„ деген біздің тарапымыздан сөз болған жоқ. Бәрін бүлдіріп жүрген Асқар мен Сұлтанқожаның туысқан ағалары Тәуке, Батырша, Қашақ батырлар ғой, оны елінен бездіріп, „бес атадан қыз алдың деп, мұнда да жүрмейсің күшік күйеу болып,, деп, ол жаққа да бұл жаққа да жуытпай қойған. Әкесі-Атақожа тірі болғанда бұндай жағдай болмас па еді. Бұл жерде әкеңнің де, Тұрсынның да, «Қызылшұбарқожа» қайнағаның да, «Маппаққожа» мырзағаның да бір түйір кінәләрі жоқ. "Ау көке, мен де хан тұқымынан алыс емеспін, мен ешқайда кетпеймін, сіздермен бірге боламын, бір нәрсе десеңізші» деп өзі әкеңе келіп бір ауыз сөз айтса да болар еді  ғой, соны айтуға жарамады, «Шатан». Бәлкім өз кінәсін білгесін мұнда келуге ұяты жібермеген шығар, ана қызда да ес жоқ, өзі-ақ келіп айтпай ма, күйген дүние күйіп-ақ кетседе. Қашуын қашып алып, енді бұғып жата бергенше. Байға қашуға ұялмайды да, енді әкесі мен анасынан кешірім өтініп, жәрдем сұрауға ұяла ма, сонда? Мына қоңыраттардан да ұят болды. Олардың ішіндегі бірді-екілі кейбір жамандары көтін ашып күліп отыр: „Патшаның немересі бүйткенде, қара халық не істемейді, „жеті атаға дейін қазақ ағайыннан қыз алмасын,, деп, қазақтың пірі Мүсірәлі софы әзиз бас болып, осы қожалар емес пе еді әз-Тәуке ханға жарғы шығарып берген, заман да жарғы да бұзылайын деген бе? - дейтін көрінеді. Заман жаман емес, жаманның сөзі жаман. Жаманның жаман сөзі заманды жаман қылады. Жаман да болса менің бауырларым, өз қолымды өзім кесемін бе? Сұлтанқожа қазір Бадамда. Әлгі досың Мусабек те қазір сол Бадамда. Екеуі қоңсылас болып, біріне бірі жәрдемін аямай өмір сүруде. Барып жағдайын сұраймын десең өзің біл. Арғы жағында таяқ тастам жердегі су жағасының бергі бетінде Асқарқожаның ауылы бар. Жас тоқалына сол жерге бөлек үлкен әулежай салып берген. Өзі де сонда. Бәйбішелерінің үйі Бадамның үлкен ауылында, су жақ жиегінде, Сұлтанқожа үйлері сол ауылдың екінші қарама-қарсы жағындағы Қараспанға шығар жолдан теріскей тарапқа таман, Бөріжар жолына қарайғы биіктеу төбеде, Барсаң оңай табасың шеттеп салынған бір үлкен үймен, оған жақындау ұзынша етіп салынған жай тұр. Сол Сұлтанқожаның үйі...

Е, онысы рас екен әне, анау тұрған сол «Шатанның» үйі болды ғой деп, Мәделі қолын көзіне көлегейлеп еңкейе бастаған күн астына қарады. Бадамға жақындай бере Көкбесті де жүрісін баяулатып, аяңмен келеді екен. Мәделі Көкбестіні күре жолдан тез оңға бұрды да әлгі жырағырақта тұрған қос үйге қарай лекіте жөнелді.

Үй алдында от жағып, кешкі ас қамына кірісіп жерошақтағы табаға нан пісіріп жүр ме, әйтеуір сырттағы ошақ басында күйбендеген Ғазизайымды Мәделі ұзақтан таныған. Ал Ғазизайым өздерінің үйіне қарай атын лекіте жақындап келе жатқан жолаушыны танымай біраз қарап тұрған еді. Ғазизайым Аппаққожаның тұңғышы боғандықтан атасы Ысаның қолында өсіп, шалдың қызы атанған еді. Ол ат үстінде мығым отырған ірі денелі Мәделіні алғашында Жүсіпқожа екен деп те қалды. Атамның бұл жалғыз жүрісі несі деп аз кем таң қалыс та білдірді. Ол келетін болса Ордабасы тұстан келмес пе еді, қасына нөкер ерітер еді ғой деп те ойлап үлгерген, Жақындай келе ат үстіндегі Мәделі екенін танып, қолындағы көсеуі түсіп кетті. "Жарығым сол, келесің бе шығыстан туған күнімдей боп» деп інісіне қарай құстай ұшқан. Мені де іздеп келетін бауырым бар екен-ау, айналайын жаным, жолыңа құрбан болайын" деп іштей қайталап егіліп жылап келеді. Көзінен жас парлап келеді. Ғазизайымның өзіне қарай құстай ұшып жүгіріп келе жатқанын көріп, Мәделі Көкбестіден домалай түсіп, оған қарсы жүгірді. Апалы-інілі бауырлар құшақ айқастыра біраз тұрып қалған еді. Ғазизайым енді еңірей жылады. Жеке қалып, жалғызсырап, әбден ішқұса болса керек. Айдалада қараша үйде екі жыл тұрып, енді мына Бадамның шетінде жырақтау кепеде көзге шыққан сүйелдей оқшаулана өмір сүріп жатқан ғұмыры, бұрынғы Жая ханның бас уәзірінің тұңғыш немересі екеніне мүлдем ұқсамайтын еді. Тура "Мың бір түн" ертегісіндегі сүйген жігітімен қашып кетіп, әбден небір қорлықтарды көретін патша қыздарының уақиғасындай. Бұрын сол ертегілерді оқығанда бұған ол шынымен ертегідей әсер ететін. Енді байқап жүрсе, сол ертегі екеш ертегіңде өмірде болған нәрседен алынып айтылып, жазылады екен. Сол үш жылдан бері Ғазизайым жалғыздықтың қорлығын көріп, туысқан мен бауырдың қадірінің зарын шеккен еді. Ғазизайым талықсып барып есін жинаған. Қос аяғы дірілдеп үйге әрең жетті. Қорыққан мен қуанған бірдей екен.

 Мәделі үйге жақындағанда жас сәбидің жылаған дауысы естілген. Сол дауысты ести салысымен жаңағы Ғазизайымды кездестіргендегі қамкөңіл лезде ғайып болып, жүрек түбінен қуаныш орын алды. Ол енді тезірек іңгәлған сәбиді көруге асыққан.

Іңгәләп жөргекте жатқан сәбиін Ғазизайым көтеріп алды да:

-Жылама бөпем, жылама, нағашысы келген жігіт жыламас болар, тағаң келді, нағашы ағаң келеді, Мәделі жаным келді, әй айналайын күндерім менің – деп, Ғазиза екеуін де айналып-толғанып, сәбиінің маңдайынан, мұрнынан сүйіп қойды.

-Е, е, жиен-батыр, тағаң келгеніне қуанып жатырсың ба? Тпә, тпә, мына жаманың күледі ғой, мені танып жатыр-ау деймін – деп, Мәделі сәбиді қолына алды. Ол енді сәбидің маңдайынан иіскеп-иіскеп қойды.

-Ғазиза, уақытында қолым тимей келе алмадым, ұлыңның кіндігінің бауы берік болсын! – деді.  Сосын ол сәбиге тағы қарап «тпә-тпә» деп тұрып:

-Ал бұл батырдың аты кім болды екен? – дей бергенде, сәби күшеніп жіберіп "парқ" еткізді де, екі қолын ербеңдете күлді.

-Об-бо! – деп, Мәделі танданыс білдіріп біраз тұрды да, сәбиге қосыла бұл да күлді. Тіпті карқылдай күлді. Сосын:

-Әй, мынауың ұялмайды ғой, осы кімде болса ақын болады-ау шамасы, ақын адам көпшіліктен де, үлкен кішіден де ұялмайды, қаймықпайды, ойындағысын айта береді, мынау әлі тілі шықпаса да, ойындағысын жеткізіп, «тыштым сенің нағашы болғаныңа» деп жатыр-ау, жаман неме - деп, Ғазизайымға қарап тағы күлген. Төрге көрпеше салып, қолы тимей жатқан Ғазизайым ұлының не істегенін енді түсініп:

-Ойбу-у, балам-ай, тағаңның алдында ұялмайсың ба, қоя бер Мәделіжан, дүние-боқ, саған байлық сыйлап жатқан ғой қарағымның, әркім барын береді дә, бұның да қазіргі қолда бары осы болғасын, нағашысынан сыйын аясын ба? – деп, Ғазизайым енді ынта-шынтасымен күлген. Апалы-інілі екеуін күлкіге қарқ қылғанын сезгендей нәресте уілдеп, әндетті де, жырқылдай күліп қолдарын сермеп-сермеп қойды.

-Мынау жырқылдайды ғой пәлі, неше айлық, жасқа толды ма?

-Қазір маусым болса, бұл былтыр қарашаның соңында туылды ғой, сонда жеті айдан асып барады екен.

-Туылды ма, туды ма? Осы қазақтың қайсы сөзі дұрыс? Көбісі туды дейді ғой?

-Әйел адам бала туады, ал бала туылады. Түйе боталайды, бие құлындайды, сиыр бұзаулайды, қой қоздайды, ешкі лақтайды. Ал «менің туған жылым, сенің туған жылың» деген дұрыс емес. Ондай деп әйел өзінің баласын айтады. «Менің туылған жылым, сенің туылған жылың» деу керек – деп, Ғазизайым қазақ тілін анықтап берді.

-Рахмет, түсіндіріп бердің, енді мынанын боғын сасытып осылай ұстап тұра беремін бе? – деп, Мәделі нәрестеге қарап қойды.

-Сен де қазақтың мықты жігіттерінің бірісің ғой, түкіріп берші, осылай қолыңа ұстап тұрғаныңда – деп, Ғазизайым Мәделіге өтініш білдірді.

-Осы күйінше ме?

-Осы күйінше!

Мәделі аз кем ойланып тұрды да:

-Айналайын нәресте,

Нағашың келді емес пе?

Қолымды боққа толтырдың,

Әрқашан болар бұл есте.

Туысқан, бауыр халқыңа,

Қазақтың әдет, салтына

Өзгеден оза жақын бол.

Сол халқыңды сыйлайтын,

Шабытың кеудеңе сыймайтын,

Қарағым ұлы ақын бол! – деп, тілегін екі ауыз өлеңмен қайырып, Мәделі нәрестенің аузына түкіріп, ырымын жасаған. Інісінің мына өлеңіне риза болған Ғазизайым:

-Айналайын Мәделім-ай, бақытты бол, өркенің өссін, сен де бақдәулет ата бол, жаным – деп, көңілі босап нәрестесі мен інісін құшақтап, бауырына басып біраз тұрған. Сосын нәрестенің дамбалын ауыстыруға, және Мәделінің қолына су кұюға сыртқа беттеді. Нәрестені жуындырып жерге қойғаны сол еді, ол енді еңбектеп Мәделіге қарай жорғалай жөнелді. қолын лайға ысқылап жуып отырған Мәделі, нәрестенің өзіне қарай асығыс еңбектеп келе жатқанын көріп:

-Мына, күшік, нағашысын шынымен танып, сағынып қалғанын білдіріп жатыр ма? Есімін кім деп қойып едіңдер, айтып қойшы, аттарымызды айтып сөйлесіп көрейін – деп, күлді.

-Аты, бұл өңірде жоқ есім, әкесінің тауып қойғаны ғой, Мұсабек екеуі екі күн ойланып қойған. «Майлы» қоямыз деп екеуі жерден жеті қоян тапқандай екі күннен соң қуанып жүр. Майлы дегені майы көп деген сөзден шыққан емес, «Майлы» - ескі түркі сөзі, ол – «шуақты күнгі ауаның мамыражай рахат райы».

Мәделі енді, еңбектеп қолына келіп тізесіне асыла, қаз тұрған Майлыны көтеріп алып кеудесіне қысты. Ішінен "Желке ет болмас, жиен ел болмас" деген мақалдың күлін көкке ұшырар, қарағым осы  Майлықожа болар Құдай нәсіп қылса»-деп күбірлеген.

 

4.«Қалайсың, қайран Таһмина ?!...»

-Сендердің махаббаттарыңның түрінен қорқушы ем, болмысынан шошушы ем, бірі біріңді сағыныса асығатындарыңнан секем алушы ем, әсіресе Таһмина, ол менімен кездескенде әңгіме тек ғана сен туралы болуын қалаушы еді. Мен әңгімені басқа жаққа - ақ бұрсам, ол бөлек шыға жайылған малды қайырғандай, әңгіме төркінін сенің қораңа қайтып айдап кіргізуші еді. Мен оған "Ләйлі дейтінмін, Жібек дейтінмін, Шырын дейтінмін. Сонда сол теңеулерді айта беретініме кейін Асқарға күйеуге шыққанында өкініп жүрдім. Ол шынында да әлгі қиссадағы қыздардай арманына жете алмады – деді, Сербиназ шын көңілімен қинала.

-Енді соны айта бермеші Сербиназ, Мәделі енді-енді көңілденіп келе жатқанында – деп, Сұлтанқожа дауысын қатқылдау шығарды.

-Енді айтты не айтпады не, сонымен не істейміз, барамыз ба Асқарқожаның үйіне? – деді, Мусабек көпшілікке қарап.                   

-Бармағанда ше? Енді соншама жерден ат сабылтып келіп, ағасының үйіне кірмей кеткені туысқандық рәсімге қайшы келмей ме? Сол қыз үшін енді Мәделі Асқардың жүзін көрмей кетеді деп отырсыңдар ма? Асқар көкем судан таза, сүттен ақ. Ол қайдан білсін Таһмина пен Мәделінің бірін-бірі ұнататынын? Есі дұрыс болса, ол қар айтпай ма Асқарға, "ойбай, саған күйеуге шықпаймын, сенің ініңді жақсы көремін, байласып қойған сөзіміз бар" деп. Көп сөзді қой Мәделі, ағаңа бар, сәлем бер, сопайып маған келгенше бірінші сол кісінің қолынан алмадың ба? – деп, Ғазизайым дұрысын айтты.

"Осы кеше ғана емес пе, мына Ғазизайымның мені іздеп келер туысқаным бар екен-ау, айналайын, жаным" деп қуаныштан жүрегі жарыла жаздағаны, енді болса міне, «неге бірінші маған келдің» дегендей кейіп көрсетуі, асылы әйел адамдарға сену, сенбеу қиын екен. Бірақ кеше сағынышпен айтты, енді жөнін сөйлеп отыр ғой, мен анау Таһмина Асқардың үйінде болмағанда, сен айтпасаңда, ілкі соның үйіне бармас па едім. Бәлкім Таһмина әлі күйеуге шықпаған болып, осы Бадамдағы туысының үйінде жүрген болған да, алғашымен соған жолығар ма едім. Енді міне екеуінің де көзіне түскім келмей, кежегем кейін тартып отырмын. Олар үйленбегенде сенің табалдырығынды үшінші үй ретінде аттарымды біліп те отырсың ғой жан апа. Бәрін білесің. Менің ынғайсызданатынымды да білесің. Біле тұра, туысқандық, ағайын деген қауымдастық, бірін-бірі байланыстырып тұрған ізеттілік, сыйластықтың жібін үздіргің келмей отыр ғой, жан апа - деп ойлаған Мәделі, Ғазизайымның жүзіне күлімсірей біраз қарап отырды. Сосын:

-Ғазиза, сен дұрыс айттың, мен ілкі Асекеңнің алдына барып сәлем беруім керек еді, әлі де шалалығым бар екенін түсініп отырмын. Ау менің негізгі ойым сол еді ғой. Сендерге кіріп шыға сала, Шатанды ертіп Асекеңе барып сәлем берермін дегенмін, өзің де білесің, кеше Шатан үйге келмеді. Мусабек екеуі ұнжырғалары түскендей, бастары салбырап таңертең келіп отырған жоқ па? «Түйе де жоқ, бие де жоқ таба алмадық, біреу ұрлап, қолды болыпты» деп. Бұлар шын айтып отыр ма, әлде түнімен қызойнақта болып, біздің көзімізді бояп отырған ба, оны итім білсін - деді, жан- жағына немқұрайды қарап.

-Мынау қайтеді-ей, сенбей отыр ма бізге?

-Мынау шынымен Мәжнүн болған шығар. Күнімен, түнімен мал іздегенімізге сенбей, бізді күнәкәр деп біліп отыр ғой!

-Сендерді ешкім күнәкәр деп отырған жоқ. Ол әшейін менің ойым. Олай ойлайтын себебім, сендердің сондарыңды ала бере мына Сербиназ да келді, түк білмегендей.

-Үй-бай-й, мынаның маған тиіскені несі, мен саған жаңа айтқан жоқпын ба, мен сені түсімде көрдім, сен осында келіпсің, ұйқымнан тұра сала, Асқар көкемнің үйіне жүгірдім. Сені сол үйге келіп қалған шығар деп. Ол үй енді ұйқыларынан үрпиісіп тұрып жатқан екен. Таң атпай ербиіп жетіп барғаныма Таһмина танданыс білдірді. "Не болды-ей, кербез қыз, құлқын сәріден қыдырып? Тыныштық па?» деп бетін шымшып қойды. Мен: «Тыныштық»-дедім. -Сендерде ше? Ешкім келмеді ме? -Кім келуші еді, кімді іздеп жүрсің? Мен "Мәделі келмеді ме?" деп айтуға оқтала беріп едім, іштен Асқар көкем шығып келеді екен, үндеместен, кері бұрылыл, тұра зыттым. Сол бойыммен осында келдім. Міне сен келіпсің, мен қателеспеппін. Үй-бай бетім-ау, мені кінәлағаны несі?

-Дегенмен көріпкелдігің бар екен. Асқар көкем бәйбішесінің үйінде болғанында дұрыс болар еді. Ал енді ол кісі Таһминамен оңаша шай ішіп отырғанында үстіне қалай кіріп барамыз?

-Сонда көкемнен ұялып отырсың ба? – деді, Сербиназ аңкаулана қалып.

-Көкемнен несіне ұялады. Анау Таһминадан бата алмай отыр ғой, сабазың – деді, Мусабек күліп қойып. Сосын: түнімен мал іздеп шаршаған бізді, «қызойнақта болдыңдар» деп кінәләғанда ұялмайсың, ал көкең Асқарға барып сәлем беруге "Таһаң»-нан ұялып бетің шыж-быж болады. Неге? – деді.

-Бәсе, неге? Неге Мәделі ұялу керек екен? Бұл жерде Мәделінің не кінәсі бар? ұялса қайта Асқар көкем ұялсын, Таһминаның өзі ұялсын – деп, Сербиназ кербездене иығын қиқаң еткізген.

-Ұялып отырған ешкімде жоқ, әншейін ыңғайсызданып отырмын Таһмина да ыңғайсызданып қала ма деймін, ол мені енді ұмыта бастағанда, мені қайтадан көргесін, Асқар көкемді жақсы көрмей кете ме деген ойым ғой. үйінде күнде ұрыс, айқай болып жатқанды кім қалайды. Басқа қыздардай емес Таһминаның мінезі баршылық ғой, ол таяқтан да қорықпайды.

-Енді кәйт дейсің, Мен Асқар көкемді бәйбішесінің отауына шақырып апарсам қалай болар?

-Қоя тұр, сен өзің ауылдан қашан келдің? – деді, Ғазизайым Сарбиназға.

-Кеше.

-Кеше келсең, түнде кімнің үйінде болдың?

-Үй-бай, апамды-ай, мені барлықтарың жабылып тергейін дедіңіздер ғой, айтайын, бәйбіше апамның үйінде, Жәбек ағамның үйінде.                                                                              

-Онда кеше келсең білмейді екенсің", ондайды бәйбіше апам айтпайды ғой, саған. Расы Асқар көкем Таһминаға там салып беріп, сол үйге кіріп алған, бәйбіше мен тоқалдың үйіне содан бері кірген емес, енді де бармайтын шығар.

-Әй, бұл ағайындарға не болып барады, өстіп-үстіп, бір-бірімізбен қарым қатынасты доғарамыз ба? - деп, Сербиназ басын шайқап-шайқап қойды. Мен ғана екен ұшып-қонып араларыңда дәнекер болып жүрген.

-Бір күні сенде байға кетерсің, сені менен басқа ешкім іздеп бармас -деп Сұлтанқожа күлді.

-Сен барсаң, Сербиназдың бүгін сені іздеп келген қарызын өтеу үшін бірді-екілі мәрте барарсың, сосын ұмыт болар – деп, Мусабек әзілдеп еді:

-Келмесе қу тірліктен қолы тимегесін келмей жүрер, жек көріп, немесе естен шығарып келмей жүргеннен Құдай сақтасын. Келмесе де сырттай тілеулес болып жүрсе, соның өзі маған жетеді – деп, Сербиназ Сұлтанқожаға болысқан.

-Ал онда жиналыңдар, барамыз – деді, Мәделі.

-Е, сөйтсеңші, бір батырлығынды көрейік, шіли ұялып бара жатсан мына үшеуі қақпақылдап отырар – деп, Ғазизайым әзілдеді.            

-Мына үшеуі несі, сенше? – деді, Мәделі сұраулы жүзбен.    

-Мен бармаймын.                                             

-Е, неге бармайсың, біреуін көндіріп едік, енді екіншісі шіренеді ғой, бұлар бұзылайын деген шығар – деп, Мусабек те танданыс білдірген.

-Сендер еркектер ештеңе ойламайсыңдар. Мен Қосқақ пен Қосжарсуаттың манында айдалада жалғыз үй болып бүрсендеп Шатан екеуміз өмір сүріп жүргенде Асқар көкем бізді бірде-бір рет іздеп келмеді. Қойхан шешем, мен босанатын күнімнің жақындағанын естіп келіп Жарсуатқа алып кетті. Сонда босандым. Майлы жаным бекіп, қатайғанша алты ай хан Ордасында, Қойхан шешемнің бағуында болдым. Сол алты ай ішінде Ордаға Асқар көкем сан мәрте келіп кетті, бір бас сұғып жағдайымды сұрамады, балама «құтты болсын» да айтпады. Таһминаға үйленумен әлек болып жүрді. Ол ханның інісі болса, мен қарындасы. Ол Жүсіпқожаға немере іні болса, мен шөбере қарындасы. Тек бір ғана айырма бар. Ол Қоқан хандығының қолшоқпары, Бадамның датқасы, мен үйі-жайы, күйі жоқ мүсәпірмін. Қоңыраттың жалға берген үйінде, «қашан қуып жібереді» деп күніге жалтақтап жүретін пәтершімін. Әне сосын ол маған келмейді, мен оған бармаймын - деп Ғазизайым көңілі бұзылып көзіне жас алды.

-Ғазиза, Ғазиза, қойсаңшы-ей, ұят болады ғой – деп, Сұлтанқожа сөйлей беріп еді:

-Ұят, ұят болады деп, сен ғой осында көшіріп әкелген, «күшік күйеу деген сөзден ұялып жүрмін, өлсем де қоңыраттың ішіне барып өлейін, туысқаннан бездім, мыналар маған күн берер емес, отырсам опақ, тұрсам сопақ», деп сен қоймадың емес пе? – деп, Ғазизайым енді Сұлтанқожаға ашу шақырды.

-Мына апаң не дейді-ей, қойсаңшы енді, бір шатақ шығарғың келіп отыр ма? – деп, Сұлтанқожа не ашуланарын, не күлерін білмей Мәделіге қарады.

-Соны айтпасаң қайтер еді? Ғазиза-ау – деді, Мусабек қысыла ұялып. Сосын:

-Сендерді бұл үйден ешкім қумайды, үйді сендерге бергенмін. Ал енді сағындым,  Тасдарбасыға кетемін десең әне жолдарың, мені тастап кетті деп әсте өкпелемеймін, сендердің қайда жүрсендер де көңілдеріңнің көтеріңкі, жағдайларыңнын түзу болғанын мен тілеймін ғой.

-Тасдарбасы да туған қайын атасы тұрады емес пе, Қосжарсуатта қайнағасының елінде жүріп, күшік күйеу болып кемсітіліпті, енді Шатан Тасдарбасыға өлтірсең де бармас – деп, Сербиназ іліп тастады.

-Күйіп-жанған ештеңе де жоқ, жездесі болғасын Зікір, Оспан, Абрайымдардың бір-екі рет әзілдегені бар, соған намыстанып жүргені ғой мұның -деп Ғазизайым бауырларының оғаш қылықтарын жуып-шайған.

-Ойыны болса да ойындағылары ғой – деді, Сұлтанқожа да ақталып.

-Олар күшік дей ме, ит дей ме, жезде болғасын айтқанына көнуіңіз керек. Бұрын бауыр болып, іні есебінде санап жүріп, енді олардың әзілі әрине сізге түйеден түскендей болады. Енді ашулан, ашуланба, қайындарыңыздың әзіл қалжыңына шыдайсыз. Әңгімені басқа жаққа бұрмай Асекеңнің үйіне ертерек кіріп шығайық, мен де асығыспын. Жызаққа ертерек жетуім керек, содан соң Бұхара жүремін. Ал енді сен Ғазизаш бізбен бірге жүресің, не десе де жасы үлкен кісі, мен де сол жасы үлкендігін ғана сыйлағаннан сәлем беріп шығуға барамын. әйтпесе Таһминаны алғанына қуанғанымнан бара жатқан жоқпын -деп Мәделі бұларды асықтырды.

-Дұрыс айтасың Мәделі, мені шеттетіп, ағайындарын маған араласуға тыйым салғаны үшін, мен де оны қайбір сағынып барады дейсің, мына сенің келіп қалғанын пайдаланып арамыз осылай суи бере ме, әлде бұдан былай қарай түсінісіп жүреміз бе, мәселенің , арасын ашып алу үшін барамын - деді Сұлтанқожа да.

Көктемде буырқана ағатын Бадам, кең арнасьшан түсіп қыздың майдалап, бөлшектей өрген тұлымшағындай жіңішке арықшаларға бөлініпті. Тек ғана сол жақ бетіне аунап түсіп ширатыла ағып, екпіндей алға ұмтылған таяқ тастам ендіктегі кіші арнасында суы мол. Сонда да сол мол су өткел тұсқа келгенін де жайыла ағып жайпатыла, айнала тереңдігін жоғалтып оны көлденеңдеп малтатастар дәл бір көш түзген тасбақалар керуенін елестете арғы бетке қарай созылып жатыр. Аттылы жүргінші кесіп өтер де, жаяуы әлгі жұмыр тастарға табан тіреп, тепе тендігін бұзбай секіре аттап, арғы жағаға шығар. Тепе тендігіңді сақтай алмай, аяғың жұмыр тастан тайса, қауіпты емес, тобыққа дейін су кешесің де, әлгі тасбақа-тастарға қайта табан тірейсің.

Мәделілер аттылы, жаяу әлгі өткелден өте оңға бұрылып, әлі сырты сыланып үлгермеген жаңа зәулім үйге келіп тоқтады. Кең аула шыбық-шарбақпен қошалған екен, құрылыс әлі жүріп жатыр. Мал қора мен ұзыннан-ұзақ кепе көтеріліп, еңселері биіктей бастапты. Құрылысшыларда, ала тақия киіп алған өзбегі де, көк тақия киіп алған қазағы да аралас. Бұлардың арасында жүрген Жәдігер мен Жәбек, қонақтардың келгенін байқап қалып, жүгіріп келіп бұларды қарсы алған.

Қонақтарды төргі бөлмеге жайғастырып, Жәбек інісі Бабекті әкесі Асқарқожаға хабар айтуға жіберген. Датқаның жұмыс орны Бадамның ауылының арасында, ауыл әкімінің Ордасымен жапсарлас, ескі тамда еді. Сапақ би Бөржардан жаңа үлкен сарайдай жай салып, сонда көшкесін бұл ескі там, жаңа ордасының біткенінше әзірше жарар деп Асқарқожа жұмысханалыққа пайдалануда еді. Асқарқожа үйге келемін дегенше Таһмина олармен кездесуге ұялып, түпкі бөлмеде тығылып отырар деген ойда еді меймандар. Бірақ бұлар қателескен сияқты. Таһмина меймандар үйге кіргеннен-ақ алдарынан шығып иіліп сәлем салып, қайындары мен қайын сіңлілеріне ізет көрсетгі. Сабазың бір сыр бермейді ғой, ұялу қымсыну дегені қаперіне де кірмейді, ат көліктерінің аман-есен келгендерін сұрастырып, алыс жақын ағайындардың денсаулығын, жақсы -жаңалықтарын білістіріп, Мәделі мен Сұлтанқожаны бұрын соңды көрмеген, тек ғана сырттай білетін адамындай, немесе анау Бәбек, Жәбектердей күнде көріп жүрген балалардай, бірқалыпты сөз ыңғайын тапқан.

Мәделі тектен-текке ыңғайсызданып келгендерін ұқса да, іштей Таһминаға өкпелеп қалды. Бұл, Таһмина мұны көре салысымен, қызарақтап, ыңғайсызданып, өзін қоярға жер таба алмай қалатын шығар деп ойлап еді. Ал Таһмина өйтпек түгілі, алғашқыда бұған көз де салған жоқ. Бұл, Таһмина мұны көргенде, мынадай ыңғайлы шақты пайдаланып, Асқарқожаның бұл жерде жоқ екенін пайдаланып, кемсеңдеп көзіне жас алатын шығар деп ойлаған. Ал Таһмина жыламақ түгілі, қайта бұған жасырын бір рет көз сала, жымия күлімдеп, Ғазизайыммен амандық сұрасып, кішкентай Майлыны қолына алып, иіскей, емірене берген. Бұл, Таһмина мұны көре салысымен, «сені де көретін күн болады екен ғой, менің жағдайым мынадай болды, ылажы болса көңіліңе алмағайсың, тағдыр біздің қосылуымызды жазбапты, кінәлі болдым, сөге көрме» деп кешірім өтінетін шығар деп ойлап еді. Ал Таһмина болса, "ал меймандар төргі бөлмеге өте беріңдер, отағасына балалардың біреуін жіберіп шақыртып қояйын" -деген. Сосын сол тұрған орнында: "Бәбек қайдасың-ай, әкеңді шақырып келе ғой шырағым, «меймандар келді» -де, тез жетсін, жұмысты қырып жатқандай, кеңсесіне күніге бір барып келмесе көңілі көншімейді, онымен оның ескі жаман тамына барып жатқан ешкім жоқ, арыз айтушылар, бәрі топырлап осында келеді. Бұл үй әрі мекеме, әрі мейманхана болды. Әлде олар жас тоқалдың түрін көруге келе ме қайдам, әйтеуір келгіш деп, Таһмина сылқылдап күліп алды.

Үйге келгенде Асқар да бұрын-соңды түк болмағандай мінез көрсетті. Осы кезге дейін Сұлтанқожамен қатынасын үзіп жүрсе де, оның тірлік-тынысын сырттай бақылап, ұзын құлақтан хабар алып, бұлардың қандай жағдайда жүргендіктерін білетіндігін білдірген, Ашумен қанша тырысып жиырылғанмен болар іс болыпты, өз саусағынды өзің кесесің бе?

Уақыт та емші. Ашу араздықты мерзім өткен сайын емдеп, қалыпқа келтіріп, дұрыстай бастайды екен. Асқардың Сұлтанқожаға деген ашуын арада өткен екі-үш жыл елі-елі, сүйем-сүйем өкпесінен сылып алып тастапты. Бұрын іні болып жүрген, ендігі күйеу баласының өзі үйіне іздеп келгенде бұл қуанышын білдіріп-ақ жатты. Ал інісі Мәделіге бөлектеу қараған қанша ақжарқын, көңілді болып көрінгенімен, іште жатқан бір ыңғайсыздығы байқалып қала берген. Сонда да сөзбен айтар сыр бермегендей кейіп көрсетпек болған.

Бар ойы Таһмина пен Асқардың арасы туралы пікірінен бе, әйтеуір Мәделі бәрібір Асқардың ішкі ыңғайсыздығын қанша көңіл бөлмеймін десе де сезіп отырды. Бұл үйде де шақалақ нәресте бар екен, "іңгәлаған" дыбыс шығарды арғы бөлмеден. Бұл сөз жоқ Таһминаның бөпесі болуы керек. Сол ойын қуаттағандай Мусабек:

-Асеке ұлыныздың даусы шешесіне тартқан ба, әнші сияқты ғой -деген.

-Даусы тартса тарта берсін, басқа жағы өзіме тартқан ғой – деп, Асекең мәз бола күлді.

-Қызыметі де өзіме тартсын деп, есімін де дұрыс қойған екенсіз дә?!

-Иә, өзім датқа болсам, бұл хан болса, мұртымызды балта шаба қоймас, сендерге де пайдасы тиер.

-Көке, ұлыңыздың кіндігінің бауы берік болсын! - деп Мәделі құтты болсын айтты.

Әңгіме, үй-іші отбасы ауқымынан шығып, енді бірде шекара мәселесіне келгенде Асқар:

-Әлгі, бұрнағы жылы ма, жоқ, оның алдыңғы жылында ма еді, өздерің Таскент барғандағы келісілген шекара мәселесі іске асқанымен„ кейін, нақтылай бөлісер кезде, шекараны дұрыс жүргізбеген екенбіз, оны кейін ойланып қалдым. Шаруаға екі жаққа да ыңғайлы жерлерді бөлісіп алудың орнына, тік сызықпен мекендерді айырып-айырып тастаған болыппыз. Ол кездері Жүсіп көкем де аса мән бермепті, енді малымыз аралас, қойымыз қоралас болып жатыр. "Онысы мақұл-ақ дейін десең, мал ұрлаушылар есімізді кетірді. Арғы жақ жоғалған малын бізден көріп, біз қолды болғанымызды олардан көріп, ашық айтпасақта, іштей сыбап жүрген жайымыз бар. Мұндағы жұрт түгел Ордабасы, Ақбұлаққа көшіп кетпеу үшін, арғы беттің зекет-салығына тенестіріп, мұндағы салықтарның мөлшерін азайттық. Оған Искандер бек те келісімін берген. Бірақ Шымкент, Сайрам жақтан, мұнда салығы аз екен деп көшіп келгендерге тиым салуымды бұйырды. Ондайды Шымкенттің датқасы Қасымбекке де қатты тапсырды. Жаңағы айтып отырғанымдай, Арқа мен Әулие Ата жақта болып тұратын үлкен барымталар мұнда болмағаны мен кішігірім ұрлық болып тұрады. Қосжарсуат, Қосқұдықтағыдай қой үстіне "бозторғай қайта-қайта жұмыртқалаған» жағдай мұнда жоқ.

-Иә, мына Шатанның үш жылқысын, менің бес жылқымды, тағы да басқа кісілердің жиырма шақты жылқысын жымқырып кетіпті. Қосқұдыққа да, Бақабұлақ пен Бағаналыға дейін барып келдік. Ізі қайым жоқ. Арасында Ордабасы мен Акбұлақтың да адамдарының жылқылары кетіпті. Олар әрі қарай өз жерінен іздемей бері өтіп, Темірланнан бастап, Арыс өзенін жағалап отырып, Балықшы, Шарапкентке дейін іздеу салып барыпты. Таба алмаған. Жым-жылас жоқ. Біз олардан көреміз, олар біз жақтан көреді. Осы арамызда дау дамай болып кете ме, деп қорқамын – деді, Мусабек басын шайқап, басталғалы келе жатқан екі мемлекеттің дау дамайының ара жігін байқап.

-Дұрыс ау, бұндай жаман нәрсенің ұшқындарын байқап, мен өткенде Жарсуатқа барғанда Жүсіп көкеме айтқанмын. Ол түсіне қойды да, «Бұл мәселені естен шығармауымыз керек екен, шынында да, Ордабасы мен Акбұлаққа, Қосқұдық пен Тасдарбасы, Ақдала мен Жарсуаттан көшіп келушілер көбеюде ғой. Сұлтанқожа сияқты жалғыз шыққан «саяқ» жоқ, бұл қазақтың әдеті емес пе, бір көшсе, тайлы-таяғымен ауыл аймағымен бір атаға қарайтыны түгел көшетін. Қазір бұл жер бұрынғыдан үлкейіп кетті. Отырықшы егіншілер көп. Олар тек егіншілікпен ғана күн көріс жасамайды, сонымен бірге хал-қадірінше мал да ұстайды. Таза малшы қауымдай, жазда жайлауға, қыста қыстауға көшіп әуре болмайды. Сосын мұнда көшіп келушілер көп болғандықтан да, бірін-бірі жақсы танымайды. Өзіміздің Сыр мен Қосқұдыққа қарағанда мұнда ұрлық көп болып тұратындығы да  сондықтан болар. Оларды ауыздықтап, тию менің міндетім. Бірді екілі қауесет бойынша білгенім, осы керуендер өткен кезде немесе солар кеткеннен соң малдар жоғалатын көрінеді. Осыдан екі-үш күн бұрын Арқа жақтан келе жатқан бір керуен елді мекендерге соқпай, қырат пен шөлейттер арқылы жүріп отырып, Қабылсай тұстан бір көрініп қалып Таскент тарапқа өтіп кетіпті деп естідім. әне содан кейін де біраз адамдар малдарын жоғалтып маған келіп отыр. Міне сіздер де жоқ іздегендеріңізді айтып отырсыздар. Енді қалмағаны әр керуеннің қосына сүметілдіріп нөкерлерімді ертуім ғана еді" деген.

-Негізі, керуен жанында, олар қай мемлекет үстімен өтсе, соның керуен қосшылары шекараға дейін еріп жүрмейтін бе еді? – деді, Сұлтанқожа.

-Ой, ол Насыролла әмір мен Жүсіп көкемнін ойлап шығарып жүргені ғой, әлгі Нұрата қарақшыларынан керуенді аман өткіземіз, әрі өзіміздің де абыройымыз дейтін. Ал мына тұста, коқаның да, қазағың да, керуенін адасып айдалада тоналып кетсе де, қасына әскер қоспайды. Кім қосады-ей, әрқайсысы өзі қарақшы болып, немесе қарақан басын ойлап, жан күйттеп жүргенде? Қоқан әшейін Көктіңұлы хандығындағы шекарасында ғой мәдениетсіп қалатыны, ал былай Теріскей жаққа, Шығыс тарапқа керуен қалай барады, кәйтіп барады, онда шаруасы жоқ. Ал Ұлы Даланың қазіргі жағдайда әшейін аты ғана, бұрынғыдай межелеп алған Жібек Жолының ұлы тармақтары да ұмытылған. Қазір құмырсқаның ізіндей қаптаған жол, әркім өз білгенімен жүреді. Баяғыда мен жас кезімде естуші едім, Таскенттен шыққан керуен төрт жолмен Шымкент барады екен. Егер Таскенттен төрт керуен шығар болса, Таскенттегі керуенсарай басшысы, әлгі төрт керуенді міндетті түрде сол төрт жолға бір-бірден салып жібереді екен. Ал Шымкентке келгесін, ол жерде де Жібек жолының сол жерден әрі қарай жалғасатын тарауларына бөлек-бөлек бағыттайды екен, деп. Қазір ондай жоқ. Балапан басына, тұрымтай тұсына. Әркім қалаған жолымен кете барады. Әлгі Арқа тұстан келе жатқан керуеннің де, қылығын қарашы, жолда ешқайда соқпай, Қабылсайда бір көрініп, Таскент өтіп кеткенін?!.

Мәделінің есіне Арқанын саудагері Байлархан түскен, «бірақ Арқадан келетін сауда керуені бір ғана Байларханда емес қой, бәлкім жол білмейтін жаңа керуеншілер шығар» деген де қоя салған іштей.

-Ал айналайын Шатан жан, өзің іздеп келген екенсің рахмет, ұрланған мал ұрланды. Табылса «қайтып келген малда береке бар» деген, табылмаса оған қайғырма. Менің мына Майлы жиеніме бәсірем бар. Жиендік жасап сұрамай алып кете берсе де еркі. Кешке мал өрістен келгесін, анау көгалдағы жылқы қорадан үш жылқы ал. Сауым сиырларың да жоқ шығар, анау жиен аш болмасын, ертең Бабек желіні сүтті екі бұзаулы сиыр апарып берер үйіңе – деп, Асқар кеңпейілдік жасап, әсіресе қарындасы Ғазизайымның көңілінің үстінен шықты.

Асқар Мәделі қашан өзі келген шаруасын айтқанша одан еш нәрсе сұрап, әңгімеге тартпады. Тек ғана қайтар мезгілде: «қонып кетпедің бе, жай шаруамен жүрсің бе?»  деген сөзді амалсыз айтқан.

-Құмкент тұстан келе жатыр едім, жолай сізге сәлем бере шығайын деп...

-Жарсуатқа соғасың ба?

-Жоқ, тіке Жызаққа тартамын, содан Бұхараға.

-Онда қанша боласың?

-Құдай біледі. Бітірген тірлігімді әмір сардарға айтуым керек. Сосын қайда жіберетіні белгісіз, егер ешқандай тапсырма болмаса, Жызақка қайтып келетін шығармын. Бұхарада тағы да қаландарлар дайындайтын мектеп ашқанбыз. Мені сонда уақытша ұстаз етіп тағайындаған, әмір Насыролла, мен ол жерге біраз үйренгеннен соң Жызақтың мыңбасылығын маған қайта тапсыру негізгі ойы екенін білдірген.

-Сен, Мәделі, байқа, Қоқан мен Бұхара арасында осылай бейпіл өмір болып тұра бермейді, екі арада әйтеуір бір қырғын соғыс болады. Сол кезде екеуміз бірі-бірімізге оқ атып жүрмейік.

-Сіздер бастамасаңыздар біз тиіспейміз. Қоқанға сенім жоқ. Тек ғана қоқан ханына емес, сізге де сенім жоқ.

-Ей, не деп кеттің-ей, не туралы айтып тұрсың? -деп Асқар жүдә ыңғайсыз жағдайда қалып, інісіне не ашуланарын, не күлерін білмей тосылып қалды. Мәделінің мына сөзін естіген, Мусабек, Сұлтанқожа және қыз-келіншектер, "Мына Мәделі Асқарқожаға Таһмина туралы ренішін айтып салатын болды-ау" деп ойлап қатты мазасызданып кеткен. Қыздар еріндерін жымқырып алды.

-Көңіліңізге тиіп кетсем кешіріңіз, мен Жүсіп әкемнің хан ордасын осы Ордабасыға көшірмекші болып жатқанын еске түсіріп едім, ол кісі Қосжарсуатты тастап, хан ордасын осы Ордабасы-Қотырбұлаққа тектен-текке көшірмейтін шығар? Мұндағы шекара маңайы араласып, ботқа болып кетіпті. Осыны пайдаланып сіздің жақтың малшылары, біздің шөбі шүйгін, Көкшымылдық, Қабанжелке, Акдалаға сыналай кіруде. Сапырылысып араласқан малшылар. Егер Қоқанның Мадали ханы тыныштық сақтап осылай отыра берсе, онда мейлі, жердің отын ағайыннан қызғанбаймыз. Ал егер жаңағы өзіңіз айтқан екі арадағы кикілжің туа қалса, «ол, жаңағы жайлаулар біздікі еді» деп ауыздарыңыз қисаймасына кім кепіл? - деп Мәделі сұраулы жүзбен Асқарқожаға қараған. Асқарқожа да інісінің саяси тірлікке бой ұра бастаған өзгерістерін көріп іштей ризалық көңілін білдірсе де, онысын сыртқа шығармай:

-Саған, Мәделі, «Көктіңұлы ханының тірлігінде шаруаң болмасын» дегім келіп тұр, Жызақ туралы айтар уәжің бар ма? Бар болса айт, жоқ болса басқа нәрсеге араласпа, Сендердің Шыназ тараптарыңдағы дау-дамайларың да шаш-етектен асып төгілерлік. Хауаст пен Ұратөбедегі саяси ахуал ұшынып тұрған жоқ па? Ходжент пе әлде Қожакент пе, ондағы тәжіктер біресе Бұхарға, біресе Қоқанға қараймыз, деп аумалы-төкпелі болып толқып жатқаны анау? Соларды барып басып жаншудың орнына, сен мұнда келіп, маған ақыл үйретесің, мұның қалай?

-Мен ұстаз болуыммен бірге, Жызақ уәләйатының Ұлы Дала мен Көктіңұлы жұрты бойынша кеңесшісімін. Көктіңұлы хандығы біздің, жақсы көршіміз. Олардың тыныш өмір сүргенін бізде қалаймыз. Олардың жағдайының жақсы болуы үшін Бұхара да, оның қол астындағы Жызақ та, бар күшін аямайды. Көктіңұлының жауы, бізге де жау.

-Мына Мәделі, қалай-қалай сөйлейді-ей, мен сені Қаратаудың жықпылынан құс аулап келе ме десем, Құмкентте де саяси мәселелерді шешіп жүрген шығарсың, бәсе, Қызылкөлде Қасым төре жатыр деп еді, ол төремен уағдаласып, бізді екі жақтан қыспаққа алмасаңдар болғаны – деп, Асқар қарқылдай күлген.

Ол Мәделіні әлі баласынып тұр. Асқардың көп нәрсеге сенбей тұрғанын Мәделі де байқаған. Қолда бар алтынның кадірі жоқ. Мәделі Асқар үшін әлі жас бала болса да, сондықтан да саяси жағынан қадірсіз болса да, ақыл жастан дегендей, Бұхара әмірі Насыроллаға бұл жас баланың қадірлі болып, екі ел тағдырын шешер мәселемен жүргенін Асқар жете көңіл бөліп байқамады.

Бәлкім ол әлгі Таһмина жағынан айыпты болғанын есінен кетіре алмай, бар ықылас көңілі сол жағдайды ойлай бергендіктен де шығар, ол Мәделінің мұндай жоғары дәрежеге тез көтерілгеніне көңіл аудармағаны. Әйтпесе бұл Асқар Құмкент хақында, Қасым төре туралы сұрары хақ еді. Бірақ сұрамады. Қасына, яғни мына көрініп тұрған Қаратаудың арғы бетіне жақындай келіп, көл жиегіне қонып отырған, қазақтың болашағын шешер, ұлдар – Абылай ханның немерелері – Саржан мен Есенгелді туралы сұрары хақ еді. Бірақ сұрамады. Асқарқожа інісі Мәделінің тез есейіп ер жеткеніне мән бермей, оны сол баяғы кішкентай ғана бауырындай көріп Мәделінің өкпесін ғана андып соны сезіп, басқа жағдайға аландамағандай еді. Бірақ:

-Неге асығасыңдар, мына Мәделімен әңгімеміз енді ашыла бастады ғой – деп, Асқар сонда да, енді ғана өзі де ашыла бастағанын білдірді.

-Жоқ, көке, "қайтамыз" деп, орнымыздан түрегеліп енді есік аузына келгенімізде, қайта барып тағы қонақ бола отыруымыз, енді жараспас, шын жібергіңіз келмей, әңгімелескіңіз келсе, жаңа біз орнымыздан тұрмай жатып-ақ, сөзіңізді бастырмалата бермедіңіз бе? – деді, Сербиназ барлығы үшін жауап беріп.

Енді орыннан бір тұрғасын Мәделінің де қайта отыруға шабыты соқпады. Оның үстіне ол Таһминаға қатты ренжіген еді. Оның жаңа мыналар әңгімелесіп, тамақтанып отырғандарында бұлардың қастарына келіп, аз да болса жағдай сұрасып, ең болмаса Сербиназбен шүйіркелесіп отырмағанына қапаланғанды. Бұл Таһминаның бұлар отырған жерге анда-санда кіріп-шығып жүргенінде, бірде-бір рет бұған көз салмағанына, керек десең бұл: "Таһмина, анау сүлгіні әперші" деп, ол осы бұлар отырған бөлмеге бір келгенінде, өтініш жасап еді, ол естімегенсіп, көңіл аудармай, өзінің тірлігімен болып, сосын шығып кеткен.

Оның үстіне ол, бұлар отырған бөлмеге, кірген сайын, «Асеке не істейін?", "Асеке, шай әкеліп берейін бе?, "Асеке, қуырдақ қуырайын ба, әлде ет асайын ба?», "Асеке, астыңыздағы көрпеше жұқалық қылып жатқан жоқ па, тағы біреуін қабаттап, қалыңдатайын ба?», "Асеке..." деп байын енді көргендей тек ғана Асқар арқылы ғана біліп жүріп, Мәделінің жынына тигендей болғанына қапаланды. Таһминаның мұнысы дұрыс па, әлде бұрыс па? Егер де ол бұрын бізді танымаса, онда мақұл-ак, меймандардың жағдайын күйеуі арқылы біле берсін, танымайтын меймандармен тіке сөйлесу әйелдерге әбестік болар. Бірақ Таһмина мұның ең жақын досы, жолдасы. Тіпті ғашығы,.. Ал Сербиназдың ол ең жақын құрбысы ғой.

Сербиназдың да қабағы онша ашық емес. Бағана осында қаламын деп отыр еді, енді "қайтамын"-ға бастапты.

-Ал сен қайда барасың? "Шатанның үйіне бардым» дедің, бәйбіше анаңның үйіне "қондым" дедің, енді тоқал апаңның үйіне барып қонасың ба? Осында қала салмайсың ба?-деген Асқарға:

-"Жас жұбайларға" кедергі жасау  келімсектің ісі, келімсек болмай-ақ қояйын – деп, жауап қата, қабағын тыржитып қойды да, сосын лезде өзінің табиғи кербездігіне салып:

-Мен Мәделімен бірге Қосжарсуатқа кетемін – деді.

-Е, онда өзің біл – деді де, Асқар қарындасына одан әрі қолқа салмады, қайта бұл үйге бұлардың ешқайсысы қонбай, бұларды онаша қалдырғандарына қуанған сыңайы да бар сияқты.

Ерке қыздай сылаңдай, таубұлақтың дауысындай сылдырай ағып  жатқан ерке Бадамның өткеліне Мәделі бұрыла беріп, соңына амалсыздан бір рет қараған. Ол ойлап еді, ең болмаса Тахмина менің арқамнан қимастықпен қарап тұрар деп. Қателесіпті. Есік алды бос. Жана әлде ғана есік ауызына дейін еріп келген Тахмина зым-зия, көрінбейді. Қайта Асқар көкесі, Мұсабекпен сөйлесіп, бұлармен қапталдасып өткелге дейін келді. Енді осында хош айтысып қалар деп еді, жоқ мұнда да қалмады, өткелден өткесін енді Сұлтанқожаның үйіне қарай бұлар топтана жүріп еді, Асқар да ере берген.

Е, оның ойы түсінікті болды, «бұны енді, Сұлтанқожа үйінің есігінің алдында көпшілік болып шығарып салмақшы екен» деп ойлаған Мәделі, арғы бетте қалған Асқардың үйіне тағы да бұрыла көз салған. Ешкім көрінбейді. Көңілі жүдә пәсейіп қалды, Тахминаны тіпті жақтырмай қалды. Бәрі әншейін «гәп» екен ғой. Мені әншейін алдап жүрген екен, тәлпіш қыз. Ой, арам-ай, ондайы болса, неге ол маған «сені жақсы көремін» деп айтты, ал мен оған сеніп, Мұсабектің көрші қызына да, Рысқұлбектің аулындағы қызға да, Күләшқа да шекемнен қараған жоқ па едім? Осы Таһмина үшін, олардан баз кешкен жоқпын ба? Мына "кербез" – Сербиназ да, ол қыздың арам екенін білмеген бе, «сені сүйеді» деп сайрап, құлағымның құрыш етін жеуші еді, енді бұған да сауап жасады ол арам қыз. Тіпті бұл енді Таһминаға үйіне қонбайтынын да білдірді емес пе, ренжігені сонша. әйи-й, Таһмина-ай, ең болмаса, нәркес көзіңмен бір қарамадың-ау, ең болмаса бір рет. Сол бір рет қарағаныңа-ақ, тояр едім. Сол бір рет қарағаныңа өмір бойы ырза, болып, сені сырттай аялап өтер едім, менің саған деген сағынышымды түсінбейсің ғой, қайран Тахмина!. Сенсіз өмір сүруім қиын екенін білсеңші, сен. Бұхарада көңілге демеу болған Дармина, сені онша сағынтқан жоқ. Неге?

Неге десең мен Дармина қасымда жүргенінде, Дармина емес сен менің қасымда жүргендей болатынсың. Мына Құмкент сапарындағы он күнім он жылға татыды ғой. Дарминаны да бірге Құмкентке ала келмегеніме екі күннен соң өкіндім. Себебі менің саған деген сағынышым кеудеме сыймай бара жатты. Сол сағынышты басар тек ғана Дармина болар.

Өйи-й, Таһмина-ай, енді сені сағынбауға тырысармын, мені қатты өкпелеттің, енді Дарминаны да басқа жаққа жөнелтпесе болмас, ол менімен бірге жүрсе, ол тек ғана жүрегімді жаралаумен айналысары  хақ. Оған да «хош бол» айту керек болып тұр енді, Таһмина! беуу, бірақ сені ұмытуым қиын шығар. Не істедің сен? Сенің Асқарға қалай тигеніңді ешқайсысы жарытып айтып бере алмады, маған әлде әдейі айтпай ма, ағайын арасы суып кетпесін деп. Тек ғана Көктіңұлы хандығына емес, бүкіл Бұхара әмірлігінің тірлігіне араласып кете беретін Жүсіп әкем де, ағайын арасындағы тірліктірге көзін жұма қарайды. Бірақ ол кісінікі дұрыс шығар, хан басымен, алтын уақытын үй арасындағы майда-шүйдеге жұмсамайын дейтін шығар, әлде хандық жолмен өз туысқандарымды қорқыта, айтқанымды істеткенім жараспас деп ойлайтын да болуы керек. Ейи-й, Таһмина... – деп, қатты ойға кеткен Мәделі, Сұлтанқожаның үйіне келгенде ғана ойынан арылды.

 

Ару Таһмина әрең шыдаған. Жаңағы қонақтардың кетуі бір емес он жылға созылғандай болған. Мынадай қимастық сезімді білдірмей, жүріп-тұру бұрын даланың ерке елігіндей еркін жүрген ерке қызға қиямет қиын  болған, әрең шыдады-ау. Сыртқы есіктен Мәделі шығып кете салысымен, бұл үйге, жатын бөлмеге жүгіре кіріп, етпеттей түсіп, ал кеп солқылдап жыласын. Сандық үстіндегі көрпелерді өзінің үстіне құлатып жіберіп, бетін құс жастыққа көме сүңгітіп, ал кеп бір боздасын. Булыға жылап, боздауын тоқтатпаққа қанша ниет қылса да онысы орындалмай, қайта солқылдай аңырады. Өзін-өзі тоқтатуға дәрмені келмегесін, енді көз жасын еркіне жіберген. Өзегі суырылып кете жаздап жатты. Өкпесіне дем жетпей шиқылдай-қиқылдап, тұншыға жаздап жатты. Өкпесі бітіп, солқылдай өксуде еді. Дауысы тек ғана аңырауға келіп, солқ-солқ өксумен арада дем жұтуда еді. "Мәделі-і-і"-деп шиқылдай, өксіп, қарлыға қақалады. Ол енді тіпті тұншығатын болғасын үстіндегі құлаулы көрпелерді лақтыра шашып, етпеттеп жатқан жатысынан, тізерлей отырды. Қос қолымен маңдайын сығымдап, басын екі жаққа шайқап әбден шаршағанша жылады. Сосын талықсып жатып, бесікті қасына қойып, Асқар келемін дегенше ұйықтауға жатып қалды.

Содан түс қайта оянған. Бесіктегі баласы шешесінің жағдайын түсінді ме, әйтеуір мазасын алмады.

Таһмина, енді ұйқыдан оянғасын, шамалы жеңілдеп қалғанын сезді. "қой, енді жыламайын" деді іштей. Сосын тағы "Құдайға шүкір, Мәделі, маңайда жүр ғой, мен де асылық жасаппын-ау, ол өліп қалғандай, жылап, жоқ, енді жыламаспын, Мәделініңде есі бар жігіт ғой, мына бүгінгі оған көрсеткен "менсінбеушілік^» мінезімнен кейін, ол да, мені сағынбас. Үйге қайта- қайта келіп, Асқардың көзіне түскен сүйелдей болмас, көрінбес. Мені енді ол жек көрер «алдамшы, өтірікші» дер, «ең болмаса соңымнан көз салып шығарыпта салмадың-ау» дер. Десін, қайта дегені жақсы. Ағайын арасынын суымай, жылы жүргені біздің арамыздағы махаббатымыздан артық болуы керек ғой. Ағайынның ынтымағы үшін, бір ғана махаббат емес, тіпті жанын пида еткендер де баршылық ғой. Ағайын арасындағы татулықтан біздің ендігі махаббатымыз артық емес. Солай Мәдешім, сен мені жек көргейсің -деп ойлаған Таһмина, енді оған хат жазуға отырды. Асқардың іс қағаздарын жазатын тақтаны алдына алып, өзі оған бір шынтағын тіреп жағын таяна, ойға кетті. Не жазады? Ол құстың қауырсын қалам сабын оң қолының саусақтарымен әрі бері шиыра айналдырып отырып өткенді, сонау Шардарадағы оқиғаларды көз алдына елестетті. Болған уақиғалардың бәрін анықтап жазып, бұл үйлену жағдайға Асқардың да, өзінің де бір түйір де кінәлі еместіктерін айтып, сосын енді біраз уақытқа дейін бұл үйге келе бермеуін өтініп, егер келе берсе бұның да жүрегіне ауыр тиетінін ескертіп, ағайынның тату тұруы үшін енді екеуміз арамыздағы махаббатты ұмытуға тырсайық деп жазбаққа ниет етті. Сосын ақ қағазға қара сиямен Мәделіге арнаған хатты бастаған. "Жаным Мәделі! Бұл сөзді саған бұл Таһмина соңғы рет айтып отыр. Бұл сенің бұрынгы Таһминаң, дәл қазір, сені сағыныштан сарғайып, өкініштен күйініп, реніштен өті жарылайын деп отыр. Егер мен сені бүйтіп сағына берсем, жарылып өлетін шығармын, Мәделі. Сен мені сөге көрме. Сенің бұрынгы Таһминаң, мына мен Асқарқожаға қалай тигенімді айтып берейін. Сен соңына дейін шыдап оқып ал. Оқып болғасын ғана, кім кінәлі, кім кінәсіз екенін ойлап, ой таразысына саларсың...

 

...Асқарқожа Шардараға әкім мен би тағайындау бұрынғы датқа мен әкімнің іс қағаздары мен ақпарлық құжаттарды, өткізіп-қабыл алу қазылығына, Таскент бегінің атынан Шардара шаһарын Көктіңұлы хандығына өткізуші һәм Шыназ шаһарын қабылдаушы жауапкершілігі бар топтың басшысы ретінде барғанды. Бұхара тарабынан Мир Саид, Көктіңұлы жағынан Ыса мен Сапақ би қатысты.

Шардараның халқы бұл меймандарды өте қошаметпен қарсы алып, қуанышты жағдайда күтті. Бұлардың рұхсатынсыз-ақ шаһар тойын жасады. Олардың осылай қуанышты түрде тойлайтынын ақыл иесі Искандер бек алдын ала білген болуы керек, сондықтан Таскенттен жергілікті найыптардан ешкімді жібермей, Таскент атынан Шардараға баруды тек ғана Асқарқожаға тапсырғанды. Егер Таскенттен осы құсбегі сарайындағы іс жургізушілерден, әлде уәзірлерден, немесе бектерден бірлі жарымы барған болса, сөз жоқ Шардарадан үлкен ренішпен қайтар еді. Себебі бұрыннан бері Таскент пен Қоқанды жақтырмайтын Шардара бектері мен оның халқы бұларды "келеғойыңдар!" деп сыйламақ түгілі, аман есен қайтарса, соған-ақ риза болуға  болар, сондықтан ол жаққа Асқар барғаны мақұл. Өздерімен өздері болсын. Асқарды да бір сынап көрейік. Егер ол Шардараны ың-шыңсыз өткізіп аман сау оралса, онда құба-құп, шағым болса өз обалы өзіне. Ол сол Шардарадағы Қоқан мемлекетіне қарасты мүліктерді Шыназдағы мүліктермен салыстырып, бағасын айырмасы қай жақта, айырмасын Бұхар әлде Таскент төлей ме? Егер Таскент төлеу керек болса, онда ым жымын білдірмей тігісін жатыстыру, ал Бұхара төлейтін болса, онда ол мүліктің бағасын екі үш есе көбейтіп сол Шардарадан алып қайтар. Оныкі сол төленетін айырманы Бұхараның әлде Жызақтың немесе Қосжарсуаттың төлеуін күтпей ақ, сол Шардарадан еселеп алып қайту. Осындай тапсырманы орындаса Асқар жаман елші болмағаны. Айырманы еселеп әкелсе, жақсы датқа болғаны.

Асқардың Бадамға датқа болуын өтінген Жүсіпқожа үшін әрине інісінің Бадамда қызмет істегені жақсы шығар. Тек ғана Жүсіп хан емес, оның жақсы жұмыс істегені Искандер бек үшін де, Таскент үшін де жақсы болар.

Енді бектер бегі Асқарды Жүсіпқожаға қарсы айдап салып отыра береді, Енді бадамдықтарға, тіпті тек ғана бадамдықтарға емес, бүкіл Шымкент уәлилігіне жақсы болды, жайлауы кеңейіп қарқ болды да қалды. Асқарды пайдаланып енді Ақдала, Көкшымылдыққа енуге болады деп Искандер бек азма аз жоспар құрғанды.

Сонымен Асқар Шардарада уәкілдікте аунап қунап жатып алған. Шардараның әкімі Дәулетияр бек Асқарға қызмет жасауға Шардараның бай саудагері Қалысбай мен Көктеректен жақында ғана көшіп келіп, осы Шардараның базарлары бойынша бас таразбан Торыбайды қойды. Торыбай еті тірі жігіттердің бірі еді. Ол әрі осы Шардараның шіріген атақты байы мына Қалысбайдың тоқалының інісі. Қалысбай да түбі осы Шардаралық болғанымен, мұның да каңғып жүрмеген жері жоқ. Осы кейінгі кезде ғана осы Шардараға тұрақтап, ешқайда шықпай жүргені. Әйтпесе бұрындары дегенің Қалысбайдың құйрығы жер иіскемей, сауданың соңына түсіп, кезіп жүретін. Шардарада анда-санда бір төбесін көрсететін. Сол Қалысбайды Дәулетияр бек өзінің әкімшілік кеңесіне шақырып алып:

-Қалеке, біздің Шардара Таскентке бағынып тұрған кезінде, сіз әрі-бері ойқастап көп жүрдіңіз, енді, мына Көктіңұлы хандығына өткелі, сіз олай-былай шығуды қойғанға ұқсайсыз, яғни сіз де бұл Шардараның Таскент ықпалынан шыққанын қалайды екенсіз. Олай болса, енді, құжаттастыру мен қабылдау-өткізу басталады. Мені енді бұл Шардараға әкімдікке де, қазылыққа да, билікке де тағайындамайтын шығар, әкімді де, биді де жаңадан тағайындайды. Өзіңізді мен жақсы білемін. Осы Шардараға әкім болуға да, би болуға да ылайықты адамсыз. Сондықтан анау алыстан келген меймандарды қарсы алып күтуді өзіңізге тапсырамын. Жақсылап күтіп алыңыз -деді

-Ондай қамқорлығыңызға, үлкен-үлкен рахметтен басқа айтарым жоқ. Енді біздің жасымыз, қарап отырсаң нағыз мемлекет қызметін атқаратын уақытымыз ғой, сенім білдіргеніңізге ризамын. Ал енді, қонағымыз кім еді соны айта отырыңыз.

-Қонағыңыз Қонарұлы Асқар қожа. Искандер бектің Бадамдағы жаңа датқасы.

-Оның қолынан мені Шардараға әкім етіп қою келер ме екен, маған неге осы тірлікке қатыстыларын меймандыққа бермейсіз?

-Ондай іс оның да қолынан келеді, ал енді Ыса мен Сапақ биді, немесе Бұхаралық Мир Саидты берсем онда, өсек болып кетуі мүмкін. Ертең жұрт "Қалысбай Ыса мен Сапақты үйіне жатқызып, пәре беріп, тамыр-таныстықпен Шардараға әкім болды дейді"...

 

Қалысбайдың үйінде Асқар күтімі өте жақсы өтті. Күніге той-думан. Қымыз, шарап  қыз-келіншек. Күніге семіз жас малдың еті...

 Есеп-қисап аяқталды. Шардара Таскентге не қарыз, не қарыз емес екендігін Асқар есептеп, өлшеп-пішіп жатпады. Ол төтесіне көшкен. Таскентге қатысты Шардарадағы мемлекеттік мүліктердің арбаға артуға жарайтындарын, Шыназға апарып тастап, қағазға түсіріп ондағы әкімге өткізді де, Шыназдағы Бұхараға қарасты мүліктерді арбаға тиеп  алып бері әкелгізді. Тек ғана қозғалмайтын мүліктер ғана қауқиып, қалған. Олардың да бірі-бірінен артықшылығы жоқ, төбесі бір жаппалы әкімшілік кеңселері мен, кәуәпхана екен, Шыназдағы ат қораларды бұздырып алып кетті. Шардарада мешіт саламыз деп осыдан алты жыл бұрын әкелінген отыз шақты шіріген теректі, Шыназға апарғызып тастады. Сонымен, уәссалам, екі жақ есеп-қисабын бітіріп біріне-бірі қарыз болмай, келісіп қолдарын алысып хош айтысқан. Асқарқожа енді би мен әкім тағайындау дуанына дайындық көріп Қалысбайдың үйінде тағы бес-алты күн жататын болды. Ол Жүсіпқожаның осы Шардараға би мен әкім тағайындауға келетін қүнін күтетін болды. Міне енді Қалысбай мен Торыбайдың нағыз іске кірісетін кезі келген. Олар енді Асқардың көңілін одан сайын хош қылу үшін ойына келген амалдарын істеген. Тіпті Қалысбай оған шарап үстіндегі бір әңгімеде:

-Асеке, ертеңдері Жүсекең де келіп қалар, ол кісі келсе, көптен күткен дуанымыз да басталар. Бір күндегідей болмай, ол мереке де өтіп кетер. Сіз енді ол кісі келгенше, уақытыңызды көңілді өткізуге тырыссаңызшы – деген.

Бұл сөзге Асқар сәл таңдана қарап:

-Ау, бұдан артық енді не көңілді өткізу керек, қолдарыңызда бар шаралардың бәрін жасап, жатырсыздар, енді бұдан басқа не керек?

-Не болғанда, осы кезге дейін сізге көрсетпей тығып жүрген, тағы бір таңқаларлық тамаша қызығымыз бар еді, соны көріңіз! – деді, Торыбай.                                                                  

-Ол не еді, жақсыны көрмек үшін, көрсек көрейік!?

 Асқар келісім бергесін "қазір онда" – деп, Торыбай Қалысбайдың оңаша шығарып бөлек алып кетті.

«Қалеке», деді Торыбай жайымен сыбырлап, жан-жағына қарап-қарап алып, ешкім жоқ екенін білгеннен соң.

-Ау, не?

- Сіз енді өз жаныңыздан басқаны Асекеңнен аяп қалмаңыз, керек десе анау біздің жиен қыздарды да беріп жіберсеңіз болады. Бәрібір біреуге кетеді. Қызды бойжеткеннен кейін үйде ұстап отыру күпіршілік, осы ылайықты-ау дегеніңізге ұзатып жіберу керек. Мынау Асекең сізге күйеу бала болуға нағыз лайық кісі. Нағыз ұрымтал жеріңіз осы. Дәл қазір осылай істемесеңіз ертең кеш болады. Ертең Жүсіп хан келгесін Ыса мен Сапақтың емес, "сырт көз» деп, Қоқанның иелігінің датқасы деп, бірінші Асқардан сұрайды, осы Шардараға әкімдікке кім ылайық екендігін. Сосын барып Ыса мен Сапақ бидің айтқандарымен салыстырады. Асқар мына кісіні тағайындайық деп отырса, Ыса да, Сапақ та, тіпті Мир Саид те қарсы болмайды. Оларға бәрі бір емес пе, кімді қойғандарында. Сол үшін де сіз анау әнші қызыңызды, әркімнің көзіне күйік қылмай осы Асқарға беріңіз. Одан ұтпасаңыз ұтылмайсыз – деді.

Қалысбайға бұл ұсыныс, сарымайдай жақпаса да, біраз ойланып қалды. Бұл қыз өзі, қыздарының ішінде сүйкімдісі еді, әншісі еді, өзіне тең біреуге ұзатамын деп ойлаушы еді, ыңғайсыз болды-ау. Осы ойын Торыбайға айтып еді. Ішек-сілесі қата күлген Торыбай:

-Ой-й, Қалеке, сізде әлі ол әнші қыздан да басқа қыз көп ғой, жүдә бір-екі қызымды өз теңіне беруім керек десеңіз, берерсіз сол қыздардың бірді-екеуін, Қосжарсуаттағы Күләшіңіз бар, осы Шардарадағы Сара бар, Ұратөбедегі Үкілім, Бану, Асық Атадағы...

-Мен, солардың біреуін берсем қайтеді осы Асқарға?

-Жоқ болмайды, мына қызыңыздың нарқы жоғары. Сіз бүйтіңіз, оған айтыңыз, міне мынау қыздарым, көріңіз де, қалағаныңызды алыңыз, күйеу балам бол, бірі-бірімізге осылай туысқан болып, жәрдем жасап жүрейік деңіз. әне сонда ол қай қалағанын алса өз еркі. Осында Күләшті алдырып үлгере алмассыз, барымен базар, Сара мен Таһминаны қатар отырғызып көрсет. Қалағанын алсын. Ал енді "қызымды ал" деп өзіңіз айтуға ыңғайсыздансаңыз мен-ақ қазір оңаша сөйлесіп көрейін, иә сөйтейін, сіздің айтқаныңыз шынында да ыңғайсыз шығар, келістік пе? - деп Торыбай қолын ұсынып тұрып тағы да:

-Осыдан Асқар келісіп, сізге күйеу болып, сізді әкім етіп сайласа маған Күләшті бересіз, бір. Екіншіден өзіңізге бірінші орынбасар етіп тағайындайсыз – деді.

Қалысбай мына антұрған Торыбайға әбден сеніп кеткен еді. Осы бір қайнысының осы кезге дейін дегеніне қарсы болмай келіпті, бұнысы әлде тоқалының мысы ма? Бұл жолы да Торыбайға қарсы ештеңе дей алмады. Тек:

-Енді өзің білесің ғой, мен бұл Асқарға Таһминаны қимай тұрмын, ол өнердің адамы ғой, қор болып қалмай ма? Үшінші әйел болу да жас қызға оңай емес, ылажы болса анау Сараны-ақ берейік тә - деген.

-Жарайды дегенің болсын, бірақ «Таһминаны бермесеңдер, онда аулақ жүріндер» десе амалсыздан Таһминаны беруге келісеміз – деп, Торыбай қиналғандай сыңай танытты.

Торыбайда есерсоқтық мінезбен бірге түлкінің қулығы мен қасқырдың кекшілдігі де бар еді. Ол енді Асқарқожаның, сөзбен ол жағына бір, бұл жағынан бір шығып, оны әбден елітті, ылжыратты, иітті. Оның жас сұлуларға деген махаббатын кеудесінде тулатты, тіпті үйіндегі бәйбішесі мен тоқалын ұмыттырғандай да жағдайға әкелген. Таһминаны айтып, оның әншілігін, сұлулығын сүйкімділігін сездіргенде, ол қыз Қосжарсуаттағы Жүсіп ханның келінінің тойында өлең айтыпты -мыс, жұрттың бәрін таңғалдырыпты дейді деген әңгімені айтқанда, Асекеңнің есіне сол өткендегі әнші сұлу, әнші қыз түсіп, бұған мақтап айттырып отырғаны сол қыз екенін білгенде тіпті, қуанғанынан жүрегі тарсылдап құлап қала жаздаған.

- Өй Торыбай інім, ол қыздың әке-шешесі келісімін беріп, мен оған үйленетін болсам, сенің де жағдайың жаман болмайды. Туған інімдей сыйлап, байлықты үстіңе үйіп төгемін.

-Жоқ, Асеке, маған байлықтың керегі жоқ, өз дүниемді қайда сыйғызарымды білмей тұрмын, өзім бойдақпын, тек...

-Айта бер, қысылма, сен де қожаның бір қыздарына асықпысың?

-Жоғ-а, Құдай сақтасын, Асеке, сіздердің қарындастарыңа үйленіп алып, көрпенің аяқ жағынан кіріп, кірерімде олардың шуас сасыған аяғын иіскейтін жағдайым жоқ.

-Е, несі бар, аяқ жағынан кірсен, ештеңеде етпейді, бірақ сен шуаш деген пәлеңді айтпа, қожаның қыздарынан таза пенде бұл әлемде жоқ.-деп Асқар мына сөзге шамданып қалды.

-Ие, сонда қожаның қыздары күніге шомыла ма екен?

_- Әрине, күніге шомыладыдағы. Олар бұл сендердің қойшы қыздарың дейсің бе, жылына екі рет шомылатын, жайлауға көшкенде бір, қыстауға қайтқанда екі, Сырдың суынан әрі бір, бері бір өткенде шомылатын. Оны естіген, жайлауға шықпай қалып кеткен қыздар оларға таң қалады екен, "өлә-ә, біз екі жылда бір шомылсақ, мыналар жылына екі рет шомылып, балық болып кеткен бе" деп.

-Ие, кім білген, әзіліңіз шығар Асеке, алла разы болсын, сол таза қарындастарыңыз да, шіріген байлығыңыз да маған көк тиынға керегі жоқ, тек...

-Айта бер дедім ғой.

-Айтқанда, мына ертең, әкім тағайындалады деді ме,..

 -Ие, ие!

-Соған...

-Е, түсіндім, Шардараға әкім болғың келеді, ғой, ә?

-Жоға, құрысын маған әкімдігі, менің қолымнан әкім болу келмейді.

-Еу? Енді не? Саған осы не жағады? Қарындасың керек емес дейсің, әкім болмаймын дейсің,..

-Анау, біздің жезде, сіздің болашақ қайынатаңыз, Қалекең, әне сол нағыз өзі, лайық әкім.

-Тоқта, тоқта, тоқта... әй, бұны мен неге ойламағанмын, ие, ол  сені делдалдыққа жіберіп отыр екен да, яғни ол қызын беруге көніп отыр ғой, рас па?

-Иә, дәл солай.

-Болды онда, ол ертеңнен бастап Шардараға әкім...

-Онда сіз де ертеңнен бастап Таһминаның байысыз, бола ма?

-Болады.

-Болса болды онда, мына шараптан алып қояйық, шарап жақсы ғой, Асеке. Осы шалдар қымыз ішеді, шарап ішпейді. Неге? Бұл шарап дегенің жанның рахаты ғой?!

- Ия жанның рахаты  ғой....

 

Ертесіне Жүсіп хан Шардараға нөкерлерімен келген. Шаһардың жай күйімен танысып, білісіп, көрді. Бұл шаһар Сырдың бойына жағалата салынған кепелері молдау, қаладан гөрі қыстаққа көбірек ұқсайтын мекен екен. Монша дегендері жоқтың қасы, әлде дария, қасында тиіп тұрғасын ба, әлде Дарбазадағыдай әркім өздеріне бір-бір моншадан салып алғандықтан ба? Бірақ бәрібір шаһар деген аты болғаннан соң, келім-кетім меймандар, Жібек жолының бір тармағы өтетін үлкен жолдың саудагерлері болғандықтан бір шаһарға бір үлкен монша керекдүр.

Сосын осы шаһарды хандыққа Орда жасасам ба деген ой да   болған Жүсіпқожада. Бірақ онысынан тез айныды. Қыштан үлкен хан  сарайын тұрғызып, бұл жерде тұрғылықты Орда салу үшін мекенде егіншілікті дамыту керек. Егер егіншілікке бетті бұрсақ, малдан Орда жүрдай болатыны сөзсіз. Бәрін алтынға айырбастап отырықшы мемлекеттің жағдайына өтуіміз керек. Ондайға үйренісе аламыз ба? Үйреніскен жағдай да, дәл қазір осы Шардараның тұрған жері Орда болуға қолайсыз жер. Бұл жерде отырып алып, Ордабасыдағы, және басқа да шекаралық аймақтардағы халықты басқару қиын болар. Негізі Орданы сол Қотырбұлақ тұсқа көшіру ең колайлысы деп ойлаған Жүсіпқожа енді Шардараға басқаша көзқараспен қарады.

Жүсіпқожаға Асқар осы Шардараға әкім болуға мына Қалысбайдан ыңғайлы ешкімді кездестіре алмай тұрғанын айтқанда хан, ойланбай-ақ басын шайкады:

-Жоқ, болмайды. Қалысбай, бұл – даудың адамы, оның жүрген жеріне шөп шықпайды. Ол сонау баяғыда осы өңірдің ханы болған Жая ағамыздың бұл елді тастап кетуіне себепші болған - деді. Жоқ, болмайды, болмайды – деп, сосын Асқарға барлай қарады. Асқар Жүсіпқожаның өзіне анықтап барлай қарасының соңында не жататынын білетінді. Егер де дәл қазір Жүсіпқожаның мына көзқарасын көріп тұрып, оған бір қарсы дау айтса, онда ағасы мұның мандайынан сипаламасы белгілі еді.

-Қайдам, маған солай көрінді, бірақ бұның Жая ханға зияны тигенін білмейтін едім – деп, құтылған.

Хан Шардараға сол баяғы Дәулетиярды әкімдікке қайта тағайындады да, сол күні Қосжарсуатқа қайтты. Қайтып келе жатқан жолда, Асқардың көңілі пәс болып, Жүсіпқожаның қатарымен жүрмей, тіпті нөкерлерден де кейіншектеп қалып, өзімен өзі келе жатқан. Бар арманы Таһмина еді. Енді, енді қолына қондырмақшы құсын, бүгін Жүсіпқожа ағасы келіп ұшырып жібергеніне жүдә пүшайман еді. Бұл әнші қызға шынымен ғашық болып қалыпты.

Бағана әкімдікке Қалысбайды емес, Дәулетиярды тағайындаған маслихат өте салысымен Асқар енді Қалысбайдың үйіне де, өзіне де жоламаған. Жүсіпқожа мен бірге Дәулетиярдың үйінен дәм ауыз тиіп, солармен бірге жолға шыққан.

Соңынан шауып келе жатқан ат тұяғының дүсірі естілгесін, еріне артына мойнын бұрған. Қараса, Торыбай, тойда үлестіріліп жатқан шапаннан құр қалғандай, атын борбайлата шауып келеді. Бұл оны танығасын атын кідірткен.

Торыбайдың әңгімесі Асқардың көңілін көтеріп-ақ тастады. "Асқар қожа, менің Шардараға әкім болуыма жәрдемім тимеді-ау деп көңілсізденгеннен, тіпті маған қайырласып та кетпеді, түсінемін. Оған бола көңілін пәсейтпесін. Мен әкім болмасам да, менің жанашырым Дәулетияр әкім болды. Бүлінген дәнеңе жоқ, мен берген уәдемнен таймаймын, қызымды осы қыстауға әбден бекігесін ұзатуға дайындаламын. Қалыңдығы онікі, күйеу мен қалың малы менікі -деген Қалысбайдың сөзін жеткізді Торыбай Асқарға.

-Қап, онда, менің ол кісімен хош айтыспай кетіп қалғаным ұят болған екен-ау – деп, Асқар қиналыс білдірген.

-Қиналатын түгі де жоқ. Егер дәл сіздің орныңызда Қалысбай болса да мен болсам да сөйтер едік. Еш қысылмаңыз, қалындық сіздікі, құтты болсын, күйеу жігіт – деп, Торыбай миығынан күле, атының басын кері бұрып, алыстап қалған Шардараға қарай шаба жөнелді.

Асқар, Торыбайдың соңынан, қашан ат тұяғының астынан шығып, аспандата көтерілген шаңның арасынан көрінбей кеткенше қарап тұрды. Бұндай шешімге келген Қалысбайдың әрекетіне түсінбесе де, ризалық көнілін іштей білдіруде еді. Бұл әрекеттің Торыбайдан келгенін білмеді. Торыбай осындай әрекетімен Мәделінің жанды жеріне тиіп, одан өткен күндердегі Көктеректегі кеткен ақысын осылай қайтармақшы еді. Енді Асқар сонымен Таһминаға үйленсе, Мәделінің көңілінің күйзелісіне Торыбай әбден риза болар еді. Таһминаны басқа біреуге емес, сол Мәделінің ағаларының біреуіне тоқалдыққа беруді осы Торыбай ойластырған еді. Сол ойы орындалмақ енді...

... Бұл әңгімені маған Торыбайдың өзі айтты. әдейі айтты. Сенен де, менен де өш алу үшін айтты. Бұл әңгімені ол мен Асқардың келін алушылары келіп, мені ұзатып алып барар алдында айтты.

Торыбайдың мұндай арамдыққа барарын, бұрын соңды ойламаған едім. Одан абай болып, сақ жүргейсің. Ол әлі талай кедергілер келтіруі мүмкін. Жызаққа барып-келіп жүргеніңде, ылажы болса Шардараға соқпай, айналып өтуге тырысқайсың. Сол бәленің көзіне түспей-ақ қойшы жаным...

...Мен Асқардың әйелі болсам да тілегім сенде. Сырттай тілеушіңмін. Бұл үйге көп келе бер ме! Сені көрген сайын менің іштей мың өліп мың тірілетінімді білгейсің, Мәдешім. Мен туралы ойлама, енді. Сау бол, бақытты бол, сені соңғы рет сүйіп, құшушы, Таһминаң...

...Өййй, бірақ шыдай алар емеспін, егер қаласаң  бүгін түнде кел, егер қаласаң, мені алып қаш, сен қайда алып кетсең де ризамын. Түнде кел, кетейік бұл жерден, бірге болайық... әй, жоқ, не деп кеттім, масқара, ұят, мені сен қайтейін деп едің, келме! Хош тұр!,.. Жоқ, кел, кешке... бүгін, Жызаққа кетпей тұрғаныңда кел, мені Жызағыңа алып кет! Болды енді айнымай тұрғанымда сөзімді бітірейін - деп Таһмина хатын тәмәмдаған.

 

Сосын хатты тағы бір оқып шықты да, бүктеп-бүктеп кішкентай бүктемеге айналғасын, алақанына қыстырып алып, үйден сыртқа шыққан. Бадам жағасында балшықпен ойнап жатқан кішкентай балалардың арасынан көршінің жетідегі, өзі жақсы көретін Аққыз деген қызын шақырып алды да, оған не істеу керек екендігін әбден түсіндірді. Ол түсіндім дегеннен соң, қолына хатты ұстатқан.

Хатты уысына қыстырған қыз арғы бетке өтіп, Сұлтанқожаның үйіне қарай бұрыла бергенде, оның дәл алдынан Асқарұлы Жәбек шыққан. Ол қызды тоқтатып, оның жұмулы уысын қолымен қысып тұрып ашқызды. Ашылған алақандағы, бүктеулі хатты алды да, бүктеуін жазып оқуға кіріскен.

Кішкентай Аққыз бақырып жылауға болмайтынын біліп, тістеніп, екі қолымен Жәбекті бойы жеткен жерінен төмпештеумен болды. Оны шыбынның шаққаны құрлы көрместен Жәбек хатты қызыға оқып тұрды. Мәделімен құрдас Жәбек Асқардың, үлкен ұлы еді. Оның хатты оқып тұрғанын көріп, Таһминаның жүрегі тоқтай жаздап үйге қарай жүгірді. "қап, ұят-ай, ұят-ай" деп іштей қайталай берген.

 

5.Амалсызданған Искандербек.

Бектер бегі, Ядгар бек пен Шарқыбай бек екеуінің айтқандарын ой елегінен өткізіп көп отырды. Бұны енді ешкімнің мазаламауын қызметшіге бұйырып, тіпті қатыны келсе де кіргізбеуін қадағалап айтқан.

Ядгар бек айтып еді: "қазақ біздің бірге туған бауырымыз, оларға өзбектен жақын туысқан ешкім жоқ. Біздер тете туып, төл өскен ағалы-інілерміз, өз туған ағайының бар болса көре алмайды, жоқ болса бере алмайды деген бар, өз жұртың күншіл деген бар, әне сондай данасөздердің қисыны бұл. Мені мақұл десең ағайынның ара жігін бұзба! Қазақ пен өзбек халқы бірге туған бір ұлт еді, оны бөліп бұзған мына біздер - ел басқарушыларымыз әрбір патша, хан, бек өзі бөліп алып билік жүргізгісі келіп, ел арасына іріткі салып, біртуыстықты бұза дараланғысы келіп, бөлшектенгенді жақсы көреді. Бөлініп болғасын, енді, басқаларын бағындырып, қалған бөліктерді өзіне қосып алып әмірін жүргізгісі келеді. Басын біріктіру әрине оңай шаруа емес. Бөліктердің арасына ши жүгіртіп, от жағып, бірін біріне айдап салып, қарсыластырып, соғыс ашып, қым-қуыт алапатқа айналдырады. Мұндағы сорлайтыны қарапайым халық. ұлт пен ру арасында наразылық туып, бірін-бірі жек көріп, араздық қаулайды. Одан соң олардың басын күшпен біріктіріп, бағындырғанымен, ол ұзаққа бармайды, Егер тілімді алсаң жаулап алу ойыңды да, елді біріктіру пиғылыңды да жылы сөзбен, достықпен іске асыра біл. Егер олар бағынбай бөлек кетіп бара жатса, соғыспен күштеп бағындырарсың, бірақ, арамдық айламен, кісәпір қулықпен бағындыр ма! Саржан, Есенгелді, Қасым төре қазақтың бетке ұстар азаматтары. Оларды шақырып алып, алдыңа алдырып, зынданға тастаймын дегеніңе мен қарсымын. Мына Шарқыбайдың айтып отырғаны оңбағандық. Егер бұның айтып отырған сөзі рас болса, Саржан мен Қасым әскер жинап Таскентке шабуыл жасаған жағдайда да, олардын шаһарды алуға күштері жетпейді. Олар сол ойларымен осында келген жағдайда да, оларды Шарапхана тұсынан қарсы алып, жойып жіберуге біздің жиырма мындай әскеріміздің күші жетеді. Оларды ашық айқаста жеңсек абырой біздікі, өздері келіп тиісіп, жеңіліске ұшыраса өз обалы өздеріне. Біз Құдай алдында да, қазақ бауырларымыздың алдында да күнәдан таза болып қаламыз. Бірақ мен Қасым мен Саржан Таскентке шабуыл ұйымдастыруға әскер жинап жатыр дегенге сенбеймінй -деген.

Шарқыбай бек айтқан еді: "Ядгар бек, сенбесе өзі білер. Ядгар бектін сенбей, қазақтарға бүйрегінің бұрып отырғаны, бәрімізге мәлім, көктіңұлының қазақтары, айдалада бұл өлімші халде жатқанында тауып алып, өлімнен құтқарып, емдеп-домдап, бетін бері қаратқаннан соң да. Шарапқа сылкия тойып, бектің тапсырмасын, орындамай, шекара бұзып, далаға қаңғып қайда қалғанын білмей жүрген адамның сөзіне сену де қиын шығар.

Осы тұста Искандер Шарқыбайға оқты көзімен ата қарап, "Бек, жөніңізге кешіңіз, мен сізге біреудің кемшілігін айтып бер деп отырған жоқпын -деген.

-Ядгар бек те мені кемсітіп отырған жоқ па, мені қазақ деп, қазақ бола тұрып, өз туысқандарына жаманшылық ойлап отыр деп айтады. Жаңа сөзінен сондай ыңғайын ұқтым. Мен бұл жерде туысқандық жағдайды мүлдем ойлап отырған жоқпын. Менің мақсатым, қалай дегенмен де Қоқанның тыныштығын сақтау. Саржанның әскерін Шарапханадан күтіп алып, қырғын соғыс қылып, қаншама мың адам шығынын жасағанша, сол соғыс ұйымдастырып жүрген бір-екі басшының басын алу әлде қайда оңай емес пе? Қасым төре мен Саржанды құртпай, біздің Ұлы Даланы бағындыру ниетіміз орындалмақ емес. Ал туысқандықка келетін болсақ, бәріміз де алыс емеспіз. Мен сіздерді қайнаға деп сыйлаймын. Мен үшін, қазақты өлтірдің не, өзбекті өлтірдің не, сартты өлтірдің не, түркіні өлтірдің не, бәрібір. Бірақ әйтеуір түбінде бір тұтас ел болып отырғанымыз пайда, Егер амалын тауып, Қасым мен Саржаннан құтылсақ, Жүсіпқожаны да тайрандатып қоймауымыз керек. Оның көзін жойсақ біздің шекара кеңейіп, Сыр өзені толығымен бізге қарайды. Жері шұрайлы, жайылымы шүйгін шөп, малы мыңғырған. Шаһары жоқ қу дала десендер, ол жерге датқалыққа мені-ақ жіберіңдер, мен қалай сіздерді байытар екенмін -деген еді Шарқыбай жұтынып-жұтынып қойып.

Мұның айтып отырған әлгі әңгімесі Қасым төре, Саржан, Есенгелді сияқты батыр ұлдарын, Қаратаудың күнгей-теріскей бетіндегі    қазақтардан    қол   жинап   Таскентке    шабуыл ұйымдастырмақшы-мыс. Осындай қауесетті ести сала Беглер бек, Қасым төреге асығыс хабаршы шаптырған. Олардың тез арада Таскентке келуін тапсырған. Қасымға сенбесе де Саржанға сенеді. Екеуі біраз дәм тұздас болды. Орысқа қарсы аз-кем соғысты. Бұл Орыстардың добынан именіп, әскер шығынына ұшырап қалмау үшін кейін шегінген кезде де, Саржан кейін қайтпай, өз әскерімен Орыстарға қарсы соғыс салып жүрді. Сонда Саржан бұның кейін шегінгеніне ренжіген жоқ, қайта «сіз дұрыс жасадыңыз, қалың әскеріңізден бұл жерде айрылып қалсаңыз, Орыстар аттың басын Таскентке бір-ақ тіреуі мүмкін. Сіз бара беріңіз, мен бұларды тоқтата тұрайын, бұлар енді бұдан әрі ішке ендей кіре қоймас. Сіздің кейіндегі бүкіл әскеріңізден қаймығар» деген. Сонысы рас болып, Орыстар бері қарай жылжуын тоқтатқан.

Сондай сөз айтқан ақылды Саржанның енді келіп Ташкентке шабуылға шықпағы мүмкін емес нәрсе. Бірақ сенбейін десе, мына Шарқыбайдың айтып отырғаны не? Шарқыбайдың дәлелдері де орынды сияқты. Анау куәләрі әлгі әпенділері: Ақмалта, Бекмалта, Жанмалта. Оларға сенуге болмайды. Егер осылардың үшеуі де өзбек болса, әлгі айтқан сөздері үшін, арқаларына қырық дүреден ұрғызып, сарайдан қуғызып шығарар еді.

Мына Ядгар бектің айтқаны да орынды- жау сырттан келмейді, осындай ағайындар бүлдіреді. өздерін қазақ, қазақ болғанда үшеуі үш жүзден, сөйтіп отырып өз қазағын, мына маған жамандап келіп отыр. Жарайды бұл әпеңділер зекетшілік қызметінен қуылғасын, енді маған жағынып, осылай жасасам бір қызмет берер деп үміттеніп келген шығар. Қызмет үшін, мансап үшін сатылатындар көп ғой.

Ал ендігі бір куәсі әлгі керуенші-саудагер Байлархан. Бұл Шарқыбайдың кімі? Туысқаны ма? Дос -жараны ма? Тыңшылардың айтуы бойынша Байлархан Шарқыбайдың туысқаны да, дос-жараныда емес екен. Яғни туысқаны да, дос-жараны да болмаса, онда алты аласы, бес бересі жоқ адамға төтенше келіп мұндай хабарды жалған болса, сүйінші сұрағандай айтпаса керекті. Әлде Байлархан деген  саудагері кезінде Санжардан әбден қүқай көріп, безер болған біреу ме?                                                  

Ол өзі кім екен, деген сауалмен Беглер тыңшыларын тағы да жіберіп көріп еді, тыңшылары екі күн ішінде біраз жаңалықтар алы келген. Сөйтсе, Байлархан дегені әрі саудагер, әрі керуенбасы екен. Терістігі Орысиет, күнгейі Парсы, Ауған, жақын аралықтағы Ұлы Дала, Бұхар, Хиуа, Қоқан барлығын аралап жүретін ірі жаһанкез болып шықты.

Тұрғылықты жері белгісіз, бірақ туып-өскен жайлауы Арқаның арғы беті, қазір Орыстардың қол астына өз еркімен кірген Ырғыз маңайындағы ел. Ол жерде баяғы Кіші жүз ханы  Әбілхайырмен бірге бұдан жүз жыл бұрын, Ақ патшаға шын ықыласымен берілген ел бар. Ол жерді сол жүз жылдық орыс ықпалынан әсер ала өскен көкжал Жанғабыл Төлеген ұлы «зауряд хорунжий" деген атақ алып басқарып жатыр дейді.

«Зауряд  хорунжий» дегеніне түсінбеді. Осы Таскентге келіп-кетіп жүрген орыстардан "урядник» дегенін естіген. Мұнысы да сондай бір дәреже шығар. Егер сондай болса, біздердің жүзбасыларымыздан қызметі төмен, әрі кетсе қырықтықтармен манайлас болар деп түйген.

Ал тыңшылар бұған Жанғабыл туралы не үшін айтты? Мына Байлархан сол Жанғабылдың рулас ағайыны екен. Ағайыны болса ол да Қасым төреге жау. Олай болса Байларханның да сөзі шикі. Жауының отына біздің қолымызды көсеу қылмақшы. Сонда Шарқыбайға не жоқ? Тыңшылардың айтуы бойынша Байлархан Шарқыбайдың Көктеректегі қосына жиырма отыз жылқы кіргізіп беріпті. Онысымен қоймай тағы жүз жылқы беремін деп уагда берген көрінеді. Ал Шарқыбай сол жүз жылқыны, алтынға айналдырып, туған қайнағасы – Қоқандағы Мадали ханға апарып бермекші екен дейді. Қой өтірік шығар.    

Жоқ өтірік емес, тыңшылар алдамайды. Бұлардың да білмейтіні жоқ. Осылардың бәрін қайдан біліп алады бұлар? Ақшаны көбірек төлесең, жердің астында не болып жатқанын біліп келеді бұлар.

Сонда Шарқыбайға бір тоқтау салар бір жігер болмағаны ма? Көзі шақырайып алып араласпайтын жері жоқ. Көңіліне тиіп, сарайдан аластатып қуып жіберейіи десе, Мадали хан бұған оң кабағымен қарамайтыны белгілі. "Сенің жайың белгілі, қасыңа, тек көк шай ішіп, көпіріп отыратын, сарттарды жинап алып өсек тындап отыруды аңсайсың» - деп ашуланары хақ.

Өткенде де бір осылай жағдай туып Тілләқожаны сарайдан қуып жібермекші болғанда, сол Мадали ханға барып шағым жасап, Искандер бек енді өзбек пен қазақты қойып, айналасына кіл сарттарды жинап жатыр депті. Мадали хан өзінің мыңбасысын жіберіп: "Беглер бегіне айта бар, құсбегілік ұнамаса, Түркістанның арғы жағындағы жаңадан салып жатқан қорғанға, яки Сырдың жағасындағы Жаңақорғанға датқа болсын, орнына Шералыны жіберермін»-депті.

Оның бұл қай сасқаны? Оларды яғни Шералыны әулетімен қырғыз асырып қуып жіберген өзі емес пе? Енді келіп Таскентге кұсбегі қылып қояды-мыс - деп бұл танданған. Сосын бұл Тілләқожаны қайта сарай нұсқаушылығына қабылдаған да қоя салған.

Жаңақорғанда иті лағып па? Ол жер күйіп тұр. Қорган салу оңай емес. Далада жалғыз жүргенді, ұстап алып, ақысыз-пұлсыз қорған салуға айдау да оңай емес. Құрысын, Тілләқожасы да, Шарқыбайы да осында жүре берсін...

Тағы бір куәгері әлгі Құмкенттің датқасы, ол да сау сиырдын боғы емес. Жымысқы бір неменің өзі. Искандердің рұқсатымен Қасым төре мал жанымен Қызылкөлге көшіп келгенде, сол Құмалақ бұрқан-талқан ашуланып осы Искандердің үстінен арызданып Мадали ханға барған еді. Ол Мадали ханға құр бара ма? Алтын қүмісін арқалап барған да болар. Бірақ хан өз қолын өзі кесе ме?

Искандер бекке аз-кем ескерту жасап, Құмалақты, датқалықпен бірге Құмкентке әкім коюын бұдан талап еткен. Құмалақ бұл екі қызметті де өзі алмаса, біреуін сол Қасым төре немесе соның балалары таласатындай болған, әне енді сол Құмалақ та әлгі үш әпенде мен Байларханның әңгімелерін растап, тіпті олардан бұрын бұның құлағына құйып отыр.

Ал жарайды Қасым төрені де, Саржан мен Есенгелдіні де зынданға салып тастайын. Олар қанша жатады? Онан мен не ұтамын? Олардың соңынан іздеп келуші кім бар? Бұлардан басқа әзірге, жеке шығып ту ұстап жауға шабар ешкім жоқ.                         

Әлгі Кенесары дегені ше? Содан бір нәрсе шықпаса әкесі мен ағаларын жоқтап сол ғана келуі мүмкін. Бірақ ол кімге сеніп келер? Әлгі Саржан мен Есенгелдінің жинаған сарбаздарына ма? Олар Кенесарыны тыңдай ма? Саржан, Қасым, Есенгелді зынданда жатқанда ол сарбаздары Кенесарыға еріп, мұнда келе қоймас. Тағы қандай куәлар бар еді? -деп Искандер басқа да Саржанды жамандаушыларды есіне түсірмекші болып, ойлана бастағанда, есікті жайлап ашып қызметші ұсқынын көрсетті.

-Не болды?

-Сарай алдында Мадали ханның шабарманы келіп тұр. Баса көктеп кіріп келе жатыр еді, қару жарағын тартып алып өзін, есік алдында күзеттіріп қойдым.

-Дұрыс, істепсің, тағасының үйіне қелгендей, бұлардың шабарманына дейін еркін, баса көктеп жүре береді, бұл жер Таскент екенін білмейді-ау деймін, мақұлықтар?-деп Искандер бек қызметшісіне риза болып қалды.

-Не бұйырасыз?

-Жібер, кірсін.

Қызметші басын иіп, тағзым етіп, шығып кетті де, сәлден соң ол шабарманды ертіп, қасына өзінің екі нөкері бар, қайта келді. Шабарман ашуға түтігіп қап-қара болып кеткен. Келе дүрсе қоя берді:

-Бұрынғы құсбегі, біздердің алдымыздан шығып, шаһар қақпасынан қарсы алатын еді, сен енді Мұхаммед Али ханның шабармандарын кіргізгің де келмейді ғой, сарайыңа?

-Шаруаңа көш!

-Амандық-саулық сұрамай ма екен?

-Аман-сау келгеніңді көріп тұрмын, менің де есен екенімді өзің байқап тұрсың. Шаруанды айта бер.

-Шаруамды айтсам, Таскентке Мұсылманқұл келе жатыр алдынан шығыңыз, мені сол кісі жіберді – деп, шабарман да қиқарлық көрсетіп бектер бегінің жауабын күтпей сарайдан шығып кетті.

Искандер Мұсылманкұлдың есімін естігенде өзінен-өзі селк ете қалған. "Мына антұрған не дейді-ей?" – деп, қызметшісіне қараған.

Қоқан хандығының тағынан үміті бар муһдасиб Мұсылманқұл, Искандердің алдынан шығып қарсы алмағанына ренжіген жоқ. Бұл жердегі жағдайларды біліп қаныққан соң, ол Искандерге Мадали ханның бұйрығын көрсетті. Бектер бегі ширатпа қағазды жазып, болған соң сұраулы жүзбен Мұсылманқұлға қараған. Сосын:

-Хан ием бұл бұйрықта мәселенің ашығын айтпапты, бар болғаны, "менің бұйрығымды мұһдасиб Мұсылманқұл ауызша жеткізеді. Бұйрықтың орындалуына екеуің де бастарыңмен жауап бересіңдер»-делінген. Ол қандай бұйрық еді? – деді.

-Қазір айтпаймын, өз уақыты келеді, сонда айтармын, әзірше асықпа – деп, Мұсылманқұл Мадали ханның Қасым төремен қоса онымен бірге келген барлық елшілерді өлтіруге бұйырғанын әзірше жасырып, сыр бермеген сынай танытқан.

Ертесіне қасында жиырма шақты адамы бар Саржан Искандер бек құзырына келген. Бұл топтың ішінде Есенгелді, Әлжан, Сұлтан, Ағыбай және Қияқбай бар екен. Келген жиырма адамның ішінде Қасым төренің жоқ екенін білген беглербек «ух» деп дем ала іштей қуанған.

ҮІ -ТАРАУ

ҰЛЫ ТАРИХ

                                                                                             Бұхардан алып ерлікпен

                                                                                          «Батыр басы» амалды                

                                                                                           Соңынан лашкер ілескен

/Майлықожа/

 

Лебап жорығы алдында...

 

Бұхара мен Хиуа арасы төменгі Әмудария бойындағы және одан жоғарғы қарайғы түрікпен жері үшін талас тудырар қырғи-қабақ жағдайда шиеленісіп  кетті.

Хиуа ханы Аллақұлының бар ойы түстігіндегі, баяғы Дешт-и-Қыпшақтың падишаһы Әбілқайырдың немересі - Мұхаммед Шайбанидың Иран шаһы Исмаилдан қаза табатын, түрікпен жеріндегі Мәреу шаһарында және терістігіндегі Арал мен Сырдария бойы Борсық құмындағы жерлер болды.

Әмударияның Лебап тұсындағы өткелі, одан әрі Қызылдың құмындағы Жанкелдіге дейінгі жерлер Хиуаға да, Бұхараға да құтаймай-ақ қойды. Шекара біресе ары, біресе бері ығысып, ондағы мыңғырған мал иелері тіпті қайсы мемлекетке қарайтынын білмей дал болған. Жангелдіден Лебапқа дейінгі аралықты түпкілікті Бұхараға қарату үшін әмір Насыролла жаңадан әскери топ құрып сонда жібермекші ойда болып отырғанда Жызақтан Мәделіқожа да келіп қалған еді.

Бұхараның негізгі ғаскери-харби күші Ромитан, Кермене, Шаржүйде тұрғандықтан және де Хиуа күштері де Ташхауыз, Дәнеу, Дарған Ата, Көнеүргеніш тарапта болғандықтан жаңа құрылған әскери жасақты үш мындық санға толтырып, Мәделіні қолбасшылыққа сайлап Жангелдіге аттандырмақ ойда еді әмір.

Жангелдідегі Хиуа қолын талқандап, Лебапқа дейін асыруды тапсырған. "Шекараны дарияның бойымен ұстап тұра бер, егер де Хиуамен үлкен соғысқа кірісер болсаң, алдын ала аңысын аңда, жау жағынын күштілігін байқасаң, хабар берерсің, бізден қосымша күш барғанша сонда бол -деген Насыролла нығарлап.

Жызақта мыңбасы деген дәрежелі аты болғанымен мыңбасылыққа лайықты атқарып жүрген пайдалы ісі болмай оңай атақ-дәрежеден әбден іші пысқандай еді. Мәделінің. Бірақ әйтеуір қаландарларды үйрету ұстаздығы ғана бұның уақытын әжептеуір алатын. Жаттығудағының бәрі ойын. Шын соғысы жоқ ойынмен соғыс өнерін үйрету ұстазға да, үйрену шәкіртке де оңай шаруа емес. Мәделі өзінің ұстазынан үйренгенін шәкіртіне айтып дәріс бергені болмаса, өзі де бұған дейін шын соғыста болмаған жігітке мұнысының бәрі әшейін ойыншық сияқты көрінетін.

Енді әмір Насыролланың мына тапсырмасын естігесін Мәделі қатты қуанды. Мұндағы Бұхарадағы оқу-жаттығу ойындарын енді, шын соғыста сынап көретіндігіне көңілі көтерілген. Оның үстіне ол жерде әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ, өзі әкім, өзі би болатыны да жақсы болды. өз қармағындағы үш мың сарбаздың мыңнан астамы сол Жызақтағы өзі жаттықтырған болашақ қолбасылар. Оларды да тәжірибе жинақтау үшін Мәделінің қол астында Хиуа мен Бұхара арасындағы жанжалды шешуге аттандыратын болыпты.

Әмір Насыролла әскерлерді Лебапқа аттандырар алдында бір күн бұрын, сарбаздар көңілін көтерсін деген ниетпен ойын-сауық ұйымдастырып, өнерлі жігіттердің бағын сынаттырды. Шаһар алаңында жамбы ату мен найза лақтырудан, күрес пен ат жарыстан, ат үстінен аударыспақ пен батпан көтеруден және тағы басқа әскери ойын түрлерінен бәсеке болды.

Ал әмір сарайының кең ауласында, сарай қызметкерлері мен меймандар қызықтауы үшін қылыш сайысынан жарыс өткізген, Бұл Бұхарада қылыш сайысы басқа Жаурупа патшалықтарындағыдай бірін-бірі өлтіргенше немесе өлімші еткенше жүргізілмейді, Мұндағы сайыстың шарты - қарсыласыңның қылышын қайткенде де қағып түсіру. Анау-мынау кішігірім алған немесе салған дене жарақаты кешіріледі,

Бұл қылыш сайысқа өңкей ығай мен сығай қатысты. Өңкей сен тұр мен атайын дейтін жанкештілер. Шаһар мен аймақтың осындағы сарай қорғанысындағы батырларымен бірге, бұл жерге Жангелдіге аттанатын ғаскерлердің мыңбасылары - Арыслан бек, Дәде Сейіт, Мирсапа бар еді.

Сайыс әбден қызды. Мәделінің қолбасшыларының үшеуі де қарсыластарының қылыштарын олардың қолдарынан ұшырып түсірісісіп, жеңісті өздеріне алды.

Ойын аяғына таман қарсыласын жеңген бір сабаз:

-Құрметті әмір сардар, дат! – деп, әмірдің алдына келіп бас ие, тізе бүккен. Ойын арасында бұл не өтініш білдірмекші болды екен дегендей, әмір тандана қарап, бас изеп ананың арызын тындауға ден қойды. Сабаз:

-Аса қадірлі әмір-сардар, Сіздің кемеңгер ақылынызбен бірге батырлығыңызды да білеміз – деп, сәл бөгелді. Жаңа ғана күбір-сыбырмен тұрған жұрт тына қалды. Олардың араларында «мына антұрған қасиетті әмір-сардарды сайысқа шақырып тұрмаса неғылсын» дегендей  ойлары да бар еді. Бәлкім Насыролла да солай ойлап қалған шығар, себебі ол:

-Йә, әлі жауымның ешқайсысынан бетім қайтқан емес – деді, күлімсірей.

-Олай болса құрметті әміршім менің де әліге дейін ешкімнен бетім қайтқан емес – деді, әлгі сабаз да, міз бақпастан. Бұл сөзге шамданып қалған, сарайдың Бас батыры – «топшыбасы-и-лашкар» Аһрор бек:

-Әй, найсап, сен бүкіл Тұранның ислами падишаһының алдында тұрғаныңды білесіңбе, сенің бетің әмір-сардардан қайтуы ләзімдүр – деп, алға ұмтылды. Әмір оны қолын көтере тоқтатқан. Аһрор бектің мына сөзін естіген әлгі сабаз:

-Құдайым сақтасын, әмірге қарсы тұратындай менің кәлләм екеу емес, бірақ Бас батырға қарсы тұрарлық қауқарым бар – деп, оған ежірее қараған. Мұны естіген топшыбасы-и-лашкар екі жеңін шынтағына дейін түре алға шығып келе жатыр еді, Насыролла оны тағы да тоқтатқан. Сосын:

-Ей жігіт, қай жердің тумасысың және өзің кімсің, қане датыңды айтып көрші, тыңдайық – деп, содан соң көпшілікке көз салып, олардың тынышталуын бұйырғандай кейіп танытқан.

-Құрметті әмір, мен осы Бұхараның тумасымын, сартпын. Атым Шируан. Сіз Хиуа тарапқа жорықка ғаскер жібереді екен деген хабарды естіп келіп тұрмын. Ғаскер саны үш мың екенін де білдім. Бірақ сол түменіңіздің қолбасшысы да, оның ішіндегі мыңдықтардың мыңбасылары да маған ұнамайды.

Бұл сөзді естіген көпшілік күңкілге басты. «Оған ұнамайтындай, ол кімнің шікәрәсі екен?!», «Әмірді сынайтындай бұл қайдан шыққан, әпенді?!», «Қарай гөр мынаның батырын!» Жұрт осылай сыбыр-күбір әңгіме айтқанымен әмір үндемей шыдамдылықпен гәптің ақырын күтті.

-Мыңбасыларыңыздың үшеуі де жергілікті емес, Дәде Сейіт – түрікпен, Арыслан бек – түркі, Мирсапа – Кенимехтің өзбегі. Ал, анау түменбасыңыз ауызынан әлі ана сүті кеппеген бала – Сырдарияның арғы бетінен келген қазақ. Қолды неге қазақ басқаруы керек, неге осы жердің тумасы мен басқармаймын?! – деп, Шируан кеудесін соққылап қойды.

Әмір көпшіліктің алдында өте сыпайы көрінгісі келді ме, әлде мына ойын-сауықты өзі бұзғысы келмеді ме, әйтеуір жүзіне ашу шақырған жоқ. Қасындағы уәзір де, Бас батыр да және сарайдың басқа да нөкербасшылары да ашулары келіп тұрса да олар әмірден аса алмай, артық мінез көрсете алмай іштерінен булығып тұрды. Әмір жай ғана күлімсірей:

-Бұған түменбасы не дер екен? – деп, Мәделіге қарап мойнын бұрды. Мәделі әлгі Шируанның сөзін жақтырмай ашуы сыртына шығып тұр еді, ол енді әмірдің бұған неғылсаң да өзін біл дегендей рұқсат беріп тұрғанын түсінді де турасынан кетті:

-Әй, Шируан бек, түменбасы боламын деген адам падишаһты сынамас болар! Сосын да, түменбасы болатын адамның тек ғана басы емес сонымен бірге ақылы да болуы шарт. Ол жағы сенде кемшіндеу сияқты. Ал енді шынымен түменбасылыққа иегің қышып тұрса, сен мына мыңбасылармен сайысқа түсіп көр, қайсысын жеңсең сонын орнына мыңбасы етіп белгілеймін,

-Мен мыңбасылыққа емес сенің орныңа таласып тұрмын ғой.

-Менің орныма таласуың үшін осыларлың үшеуін де женуің керек, содан соң ғана менімен жекпе-жекке шығуына болады, ал бұл жекпе-жекте де сен жеңсең, онда түмен басында кім тұруы керек екенін Ұлық әміріміздің өзі шешер деп ойлаймын – деп, Мәделі әмірге қараған. Әмір оның сөзін хош көріп басын изеді.                               

Қас қылғанда әлгі антұрған Шируан бек үш реткі жекпе-жекте Арыслан бекті де, Дәде Сейітті де, Мирсапа бекті де женді. Тіпті кейінгі екеуін жаралап та алды. Ендігі кезек Мәделіге келгенде ол әмірге қарап тағы да "дат, әміршім!" деген. Сосын ол әмірдің рұхсатын күтпей-ақ сөзін бастап кетті:

-Құрметті әміршім, менің сайыс өнеріндегі сіздің қайсыбір болмасын ғаскер басшыларыңыздан басымдығымды өз көзіңізбен қазір ғана көрдіңіз. Ал енді мына қарсыласым Қазақ Тұранындағы Көктіңұлы ханының ұғлы – ақсүйек Мұхаммедәлі ханзада екенін біліп тұрмын. Олай болса мен Сардиядан (сарттар тайпасы) шыққан қара болғандығымнан мен бұнымен жекпе-жекке шығуға көңілім дауламай тұр, бірақ Хиуаға аттанар түменнің басшылығынан дәмемді үзбеймін.

Бұл сөзді әмір де бас изеп құптады. Бірақ мәселені ың-шыңсыз шешу жолын жөпелдемеде таба алмаған. Ауыр қолды көлденең келген көк аттыға тапсырып қою ақылға симайтын нәрсе. Дегенмен бұл Шируан бек дегенің алып күш пен айла тәсілді жете меңгерген жырынды екен. Бұдан қашқақтауға да болмайды. Қайта осындай қолынан қайсарлық келетін жанкештілерді әскер қатарына тартып, күш-қуатты толықтыра түсуіміз ләзімдүр. Енді кеше ғана бұйрық беріп қолбасшылықты Мәделі оғланға бергенімен бүгін оны қайта бұзуға да негіз жоқ. Мына әумесер Шируанды нөкерлермен бассалдырып, дырылдата сүйреп отырып, зынданға тастатқызса да болар еді, бірақ көпшіліктің алдында бұлай істеп, өзі бастатып отырған ойын-сауықты өзі бұздыруға ақылды әміршінің дәті бармады. Ал, мына Шируанның дікілдеп тұрысы мынау. Әмір аз-кем ойдан арыла басын көтеріп алдына қараса, Мәделі шекпен, бешпетін шешіп, жеңін түріп сайысқа шығуға енді қылышын қынабынан суырғалы тұр екен. Мұны көрген әмір тез-тез қолын көтере екі жаққа кезек бұлғаған. Тоқтаңдар дегені. Ол енді Бас батыр-Аһрор бекке қарап:

-Ал, Аһрор бек, бағана жеңіңді түріп, мына Шируан бекті мойнын бұрап аламын дегендей ентелеп едің, енді сол ойыңа қарсы келгім келіп тұрған жоқ. Бұл есердің ентігін басып, тәубәсіне келтірші бір, екіншілей өз әміршісінің айтқанына қарсы келмейтін болсын, тіпті өлтірсең де өзің біл, жауап сұрамаймын – деді де, Шируанға:

-Мынау Аһрор - осы Бұхараның жолбарысы, әмірліктің "топчибасы-и лашкары", егер осыны жеңсең, онда қолбасылықты саған беруге келісім беруге ойланайын – деп, сұраулы жүзбен оған қарады. Жүзінде: "енді бұл Шируан мына үндінің піліндей болған апайтөс нардай Аһрордан қаймығып, тағы бір себеп тауып жалтаратын шығар" деген ниет бар сияқты. Бірақ қаймығатыи Шируан болмады, ол тез арада қылышын жалаңдатып, сайыс алаңына шыға келген. Аһрордың қолындағы қылышының ұзындығы мен жуандығына қарамай, Шируан оны екі айналғанда-ақ қағып түсірген. Ол аз болғандай оның мұрнынан бір періп шалқасынан түсірді. Оңбай түсті Аһрор, тура кескен теректей жерге гүрс етті. Аһрордың бұл құласына көріп тұрған жұрт не күлерін не күлмесін білмей дағдарған. Күлейін десе Әмірдің Бас батыры, күлмейін десе де сол Әмірдің Бас батыры өзінен үш есе кіші денелі Шируанның бір ұрған жұдырығынан аяқ-қолы аспаннан келіп шалқасынан түсті.

Ал Әмір Насыролла амалсыздан емес шынымен күлді, Оған қосыла көрермен жұрттың барлығы жамырай, езулеріне ерік берген.

Енді Шируан тіпті әруақтанып кетті. Ол айқай сала "тағы қайсысың барсың, маған қарсы келетін, енді шыққаныңды тіпті аямаймын, маған ақсүйек-ханзада, патшазадалардан басқа қайсысың шықсандар да бәрібір. Бірақ біліп қойыңдар ендігі шыққандарыңды аямаймын, мынау Аһрор бектен де қатты масқара қыламын, тіпті құлағын кесіп алуым да мүмкін – деп, ортаны айнала жылдамдата жүрді,

Әмір оның бұл қылығына қарсы тұра алмады. Бұл мұсылман елінде шынында Шируанның бұл қылығын теріске шығарар дәстүр жоқ еді. Шируандікі орынды. Ол ақсүйектерге ешқандай қарсы сөз айтып тұрған жоқ, олай болса әмір оған қалай қарсы дау айтады. Бірақ сонда да мына әумесер бұның батырларын жұрттың алдында одан әрі келемеждеуін тоқтатпаса болмайды. Ал енді қалай тоқтатады. Мына бас батырдың тоңқалаң аса құлағаны басқа батырлардын әуселесін көрсетіп-ақ тастады. Енді ешқайсысы да Шируанға қарсы келер каукар көрсете алмай діңкәләп тұр. Бір қарсылық каукар көрсетсе өзінің ұлы- әмірзада Мұзафар көрсетер еді. Сосын Мәделі оғлан, құсбегінің ұлдары- Шерзат, Бекзат, Нуризаттар көрсетер еді, бірақ бұлар ханзадалар мен бекзадалар. Бұлармен мына Шируан қылыш қағыспаймын деп тұр. Бұның шартына дәстүр бойынша қарсы дау айту болмайды, Егер шынымен бұған қарсы ешкім шықпаса Шируанды жеңіскер деп танып, әскербасылыққа үміткерлердің бірі деп жарлық беруге тура келіп тұр.

Әмір жарлық беруге асықпай сүт пісірім уақыт ойланды. Тағы бір қарсылас шығып қалар деген үміті де жоқ емес. Әмір енді қайсы бір батырға "сен шық" деп айтуға ықыласы бармады. Енді мына қараша халық ішінен мына Шируанды жеңе қоятын бір батыр шыға келіп бұдан рұхсат сұрай қоятынына үміті де, сенімі де жоқ еді. Ол енді пәрмен беру үшін уәзіріне қарады. Құсбегі амалсыздық білдіре көзін төмен түсірген. Бұл сүреңсіз жағдайға куә болып тұрған көпшіліктің арасына өлі тыныштық жайлады. Тіпті әрі-бері кезіп жүрген Шируан да дамыл тауып бір орынға тоқтаған. Ол да әмірдің бұйрығын үнсіз күту де еді. Әмір енді тағында отырған орнынан түрегеліп, сөз бастады:

-Мына бүгінгі сайыс өте жақсы өтті деп есептеймін. Осындай сайысты жиі-жиі өткізіп тұруымыз ләзім. Бұндай сайыс біздерге жаңа батырлар мен ержүрек азаматтарымызды танытады. Батырларымыз қырғын соғыстарда көзге түсуі заңды нәрсе. Бірақ қырғын соғыстарда кейде нағыз батырларымызды білмей қалуымыз да мүмкін. Себебі жауды жеңемін деп, халқы үшін құрбан болған азаматтар өлер алдында қандай ерлік көрсеткенін оның қасында жүрген жолдастары ғана білер, Ал ол білетін жолдастары да сол жерде шейіт болып кетсе ше? Ол жағдайда марқұмның ерлігін көпшілік білмей де қалуы мүмкін. Бірақ әрине бұл жердегі сайыс пен соғыс майданын салыстыруға болмайды.

Сонда да осындай сайыстарда батырлығымен, қаһармандығымен жұрт көзіне түскендер, соғыс майданында ерліктер көрсететіне сенімдімін. Мына Шируан бұрын қайда жүргенін екшеп -текшеп біле жатармыз, бірақ қазіргі көрсетіп тұрған ерлігін жоқка шығара алмаймыз, Ер екен бұл Шируан. Мынау, ертең Хиуаға аттанғалы тұрған үшмыңдықтың онбасы, қырықбасы, жүзбасылар мен пансаттар арасынан, бұл Шируанға қарсы келер бір батырдың табылмай тұрғанына мен қайранмын. Құдайға шүкір, әйтеуір бұл Шируан біздің Бұхаралық болғанына, Егер бұл Хиуалық болғанда қайтер едіңдер. Ал енді бұл қарашаның арасынан бұған қарсы келер бір пенде табылмаса...

-Табылады, әміршім мен бармын! Дат, тақсыр! – деп, осы кезде жіңішкелеу дауысты бір жас өспірім ортаға шықты. Ғаскери киімі Бұхара әскерлерінен гөрі араптардың түйелі әскерлерінің, оның ішінде бәдәуилерге көбірек ұқсайды, Басына сәлде ораған және сол сәлдесінің бір ұшымен бетін тұмшалапты. Екі көзі ғана көрінеді. Онысы от шаша жарқырап тұр. Үстіндегі араби ұзын шекпенінін етегі жерде сүйретіліп жүр. Ол көпшілік ортасынан шыға келді де, халық назары өзіне ауғасын, шекпенін қынай буып алған белбеуіне байланған қынынан қылышын суырып, ұшын Шируанға қаратып:

-Шируан бек, бағанадан бері көрсетіп тұрған осы мазағың да жетер, ақсүйектермен қылыш ұрыспаймын дегенің қай сасқаның? Егер бұл шын соғыс болса, отан қорғау жолындағы қасиетгі соғыста ақсүйек, қараша деп ешкім қарап тұрмас, алдына келіп тұрған қас жауы патшалардың патшасы болса да аямас. Ал енді сен тек ғана қарашамен жекпе-жекке шығады екенсін, онда сен ертеңгі Хиуа жорығына жарамадын. Ертеңгі Хиуа жорығы сен ойлағанындай тек ғана Жангелді мен Лебап тұсынан қайтпаса ше? Хиуа ханы Аллақұли сол Лебаптан бері өтсе ше? Сонда сен ақсүйекпен алыспаймын деп тырағайлап қашпақшымысың? Мейлі сенің дегенің-ақ болсын, сен менімен сайысқа шық! Бірақ сенімен жекпе-жекке шығарда Ұлы әміршіме және көпшілікке қояр шартым бар, соны қабыл алғайсыздар - деп әмірге қарады.

-Сені, белгісіз сарбаз, менің сөйлеп тұрған сөзімді бөлгенің үшін қатты айыптағалы тұр едім, бірақ сенің жаңағы айтқан сөздерің мені ол ойымнан лезде қайтарды. Бүгінгі мына ойын-сауыққа көбінесе белгісіздердің көзге түсе беруіне қайранмын, әлде бұл әдейі істеліп жатқан масқарапаздық ойын ба? Мен бір түрлі түсінбей тұрмын. Шынында да бұл әдейі істеліп жатқан масқарапаздың ойыны болса тіпті қызық өтіп жатыр. Олай болса шартыңды айта ғой- деп әмір Насыролла мына белгісіз бәдәуиге ықыластана қарады. Бәдәуи:

-Жоқ әміршім, бұл масқарапаздық ойын емес, бұлай киінуімнің бір-ақ себебі бар, бәдәуилердің ескі әдеті бойынша жекпе-жекте жүзін ашпайды және есімін атамайды. Менің осы шартымды орындаңыз, әміршім.

-Орындайық, егер де ең болмаса қайдан келгеніңді айтсаң болар еді, бірақ дегенмен бәрібір біздің көңілімізде "бұл- масқарапаздық ойыны" деген түйіткіл бар.

-Мен Көктіңұлы елінен келдім, енді одан әрі айта алмаймын, бәдәуидің киімін киіп алғаныммен мен бәдәуи емеспін. Ұлы әміршім, мен кітаптарды өте сүйіп оқитын пендеңізбін, Әсіресе арап ертегілерін. Сондықтан менің осы киіммен сайысқа шығуыма және есімімді атамауыма рұхсат етіңіз!

Әмір мына жұмбақ жігіттің айтып тұрған нәрселеріне сенерін де сенбесін де білмей Құсбегіне қарады. Бас уәзірі иықтарын жиыра шарасыздық танытқан қимыл білдірді.

Ортаға шыққан жігітті көрген Шируан:

-Әміршім, мен де бір шарт қояйын, Сіз шынымен бұл сайыс масқаралаздық ойын деп сеніп отырсаңыз, онда бұл сайыстың ақыры кімді кім өлтіргенше созылсын, осылай шарт қойыңыз, сонда бұл сайқымазақ емес екеніне көзіңіз жетеді – деп, қылышын қынынан суырып әлгі жас жігітке жақындаған.

Әмір Насыролла тағы да Құсбегі-бас уәзіріне қарады. Уәзір-құсбегі бас изегендей болды. Әмір мына алдында тұрған жас жігіт жауынан жеңілетіндей көрініп, сонда да оны өлімге қимай, оның мына ешкім қарсы келе алмаған жанкешті Шируанмен жекпе-жекке шыққысы келіп тұрған қайсарлығына риза болып, оның мына жекпе-жекте қарсыласын жеңетініне сенгІсі де келді. Оның үстіне өзінің Бас батырының масқара болып тоңқалаң асқанына намыстанып та қалған еді, бағана. Енді сол бұны намыстандырған Шируанды мына балаң жігіт жеңіп берсе жақсы, ал жеңе алмаса ше? Бұл бала тек тәуекелге сеніп тұр ма?

"Үміт" деген асқақ сезім де бар емес пе? "Үмітсіз болатын тек ғана шайтан" дейді халық. "Сәттілік" деген де ұлы қолдаушы бар. Сабақты ине де сәті болмаса сабағын тігіп отырған тесігінен әрі өткізе алмайды екен. Сосын "таудай талап пен бармақтай бақ бер» деп тілемеуші ме еді, халық. Иә, талабың таудай екен, бағың жансын! Жеңуге үмітің бар екен, сәтін салсын! Тәуекел мен намысың бар екен, әуелі Құдай қолдаушың болсын, әумин?" деп әмір іштей қайталады да басын изеп рұхсат еткен.

Бәдәуи жігіт әмірдің рұқсат берген қимылын көре салысымен бетін Мәделіге қарай бұрған. Екеуінің жанары түйісіп қалған кезде Мәделінің жүрегі тулап кетті. Әлгі бәдәуидің көзі әрі өткір, әрі жылы сәуле шашып тұр екен. «Осы бір өткір де жылы жанарды қайда көріп едім» деп ойлағанша жекпе-жек басталып та кетті.

Екі сайыскердің ширақ қимылдарына қарап отырып, Мәделі әлгі өткір көзді жігітті қайдан көргенін есіне түсіргісі келіп ойға беріліп те отырды. Бәдәуи алғашқы сәттерде қаша ұрыс салып жүргенімен бірте-бірте ықпалды өз қолына ала бастады. Қылышты еркін ойната біледі екен. Дер кезінде шабуылдай да біледі, ал келіп қалған қауіптен дер кезінде құтылып кету де қолынан келеді екен. Бұл әзірше оңай өле салатын бәдәуиге ұқсамай тұр. Қайта анау жанкешті Шируан қапы қалып жүр. Оның бір рет көйлегі екінші рет шалбары бәдәуидің қылышының ұшынан жыртық тапты, Бәдәуи сайыс әдістеріне өте жегіктігін білдіріп жүр, Тіпті бір рет тек қана Мәделінін білетін амалын іске асырып үлгерді. Ол қылыш қағысып жүріп жанкештілікпен шалт қимылмен тұрған орнында айналып, қарсыласы не болғанын түсінемін дегенше, сол қолымен қарсыластың шықшытынан ұру еді. Осы амалды бәдәуи қайталаған кезде Мәделі мына бәдәуиді таныды. "Иә, сол!" деді іштей. Сосын "қап» деп өкінді,

Енді өкін, өкін бе, бәрібір, сайысты бұл Мәделі түгілі әмірдің оң қолы – Құсбегі де тоқтата алмайды.

Енді тек ғана бір Құдайдан бәдәуидің женуін тілеп отыра бергеннен басқа амал жоқ. Мәделі сөйтті.

Біраз сайыс қимылдарынан соң, бір сәтті кезекте әлгі бәдәуи Мәделінің әдісін тағы қайталады. Осы амал тіпті сәтті шықты. Сәттілігі сонша, әлгі жанкешті Шируан бәдәуидің жудырығына  шыдас бермей сол жағына қарай аударыла құлап түсті. Аударыла құлап түсіп біршама жерге дейін домалап кеткен, Бәдәуи оны қуалай жүгіріп, Шируан орнынан тұрам дегенінші оның қасына жетіп барып, қылышының ұшын онын тамағына тіреді. Қылышын оның тамағына тіреп тұрып, Шируанның қолындағы оның қылышын сол қолымен өзіне алды. Сосын оң қолындағы өз қылышын көтере Шируанның басын шаппақ бола бергенде, әмір "тоқтат!" деп айқайлап үлгерді-ау, әйтеуір. Сілтенген қылыш Шируанның тамағына жете бере тоқтады. Көпшілік "гуу" ете орындарынан қозғалақтап кеткенді.

"Ендігісі не болар екен? Мына бәдәуидің кім екенін әмір Насыролла білгеннен соң ол қандай жаза қолданар?" деп Мәделі қинала ойланғанша, әмір әлгілердің қасына барып та үлгерген еді. Ол:

-Ей, бізге белгісіз бәдәуи! Сен діттеген жеңісіңе жеттің, жаңа бір сөзіңде Көктіңұлынанмын деп едің, енді бар шындықты жасырмай, маған һәм мына таңданыстан естері шығып тұрған көпшілікке жүзіңді ашып көрсеткейсің! – деп, бәдәуидің қолтығынан демей ұстады. Бәдәуи жігіт ыңғайсыздана, әмірдің өзін демеп ұстап тұрған қолынан босай кейін шегіншектеп барып, әмірге тағзым жасады. Сосын бір нәзіктеу дауыспен:

-Ұлық әміршім, мен ертегілерде ғана айтылатын бір әбес іс істеп қойдым, ең әуелі осыныма кешірім өтінемін – деп, тағы тағзым жасады.   Бәдәуидің бұл сөзіне түсінбей қалған әмір:

-Бұл ертегі емес, шын нәрсе. Сенің мынадай жанкешті қарсыластан жүрегің тайсалмай сайысқа шыққаныңа бәріміз таңбыз, әрі оны жеңгеніңе біз бәріміз ризалық көңілімізді білдіреміз. Мен және мына тұрған көпшілік сайыстың өне бойында сенің жағыңда болып, сенің жеңіп шығуыңа іштей тілектестік білдіргеніміз де шындық, Бірақ бұл жеңіс дәл бір біздің тілегіміздің арқасында емес, бұл жеңіс әуелі Құдай, сосын сенің орасан күшіңнің, жігеріннің һәм айла-тәсіліңнің арқасында келгеніне еш шүбәміз жоқ. Жеңіс сенікі, оған біз қуаныштымыз, сондықтан сенің осындағы қайсыбір болмасын бейбастықтарыңды кешіремін деп уәде беремін. Енді ынтықтыра бермей жүзіңді аш та, кімнің батыры екеніңді жұртқа жария ет! – деп, әмір өзінің бұл жігітке разы екендігін жайып салды.

Әмірдің бұл ықыласын естіген Мәделінің көңілі орнына түскендей болғанымен қобалжудан арыла алмады.

-Ұлы әміршім, егер бір қасық қанымды кешсеңіз, қазір жүзімді сізге көрсетейін – деп, бәдәуи тағыда кейін шегінген. Әмір бұның сөзіне таңданғандай кейіп танытты. Сосын қабағын шыта:

-Егер де қазір ғана зынданнан қашып келген қылмыскер немесе ұры-қары болмасаң, шет мемлекеттерден келген тыңшы болмасаң, күллі мұсылманның жауы болмасаң, онда сенің қазіргі көрсеткен ерлігің үшін қоғамға жат басқа жақпас қылықтарыңды кешіруге әбден болады – деді, Насыролла көңілдене.

Егер де әмір, жігіт көңіліне жақпайтын бір сөз айтса, ол сол жерден тұра қашпақшы екенін Мәделі ә дегеннен-ақ түсіне қойған. Түсіне қойды да ол орнынан тез түрегеп, шалт қимылдай, бәдәуидің қасына жетіп барып, оның қолынан мықтап ұстап алды. Мәделінің бұл қимылына түсінбеген әмір оған көзін бадырайта қарады. Бірақ ешнәрсе айтпады. Өзінің қасына Мәделі келгеннен соң бәдәуидің көңілі орныққандай болды және өзінің кім екенін Мәделінің біліп қойғанын да сезді. Енді ол нар тәуекелге бел байлап, жүзін ашқан. Бұндай қызықты көрген әмір Насыролла да, жұрт та таң-тамаша қалғандықтарынан ауыздарын ашып, көздерін жұма жаздаған...

 

 

 

Хорезмде қазақтар да хан болған

 

Білмеймін енді қонган жердің атын

Көргенім жоқ сызылып жүрген хатын

Хазарасып шаһардан екі күн қонып

Қиуаның өзіне бардық жақын

Мәделіқожа

 

 

 

Мәделі Жангелдіге келісімен уақытты өткізбей жергілікті байлар мен ауыл ақсақалдарын жинап алып мұндағы жағдаймен танысты. Жангелді маңайын Хиуа зекетшілері мен түрікпен галтамандары (қарақшылыры) кезек-кезек тонап қым-қуыт тыныштық бермеуде көрінеді.

Бұл жердегі жағдайға әбден қанығып алған Мәделі Әмудария бойын Хиуалық баспашыларынан, қазақ қарақшыларынан, қарақалпақ барымташыларынан һәм түрікпен галтамандарынан тазартуға кірісті,

Әмудің бергі бетіндегі кішкене қыстақтар мен Хиуа бекіністері тұрған жерлерді тікелей шабуыл жасап, Бұхараның иелігін Хиуалықтардан қайта қайтарып алды. Хиуа әскерлерін Әмударияны жағалай төменгі ағысымен теріскейге тырқырата қуып отырып, Лебап тұстағы өткелден әрі асырды. Өткелден өтуге үлгергендері өтті, өте алмағандары қолға түсті.

Хиуа әскерлері Әмудариядан әрмен қашып өткенімен тыныш жатпады. Бірақ Мәделі де олардын келген әскери тобын балшық илегендей бықпыртын шығарып, қырғын соғыспен қарсы алып, дариядан қайта асырып қуып отырды.

Бұл соғыстарда Мәделімен бірге Дармина да шыңдала түсті. Ол тіпті өзінің қыз екенін де ұмытып кеткендейді. Мәделінің оққағары әрі хатшысы ретінде оның қасынан бір елі де қалмай жүрді.

Бұл қыздың Мәделі оғланның қасында хатшы болып жүруін әмір Насыролла басын шайқап-шайқап отырып, амалсыздан бекітіп берген еді. Ол Мәделінің өтінішін тыңдап болғасын;

-Мейілдерің, балалар, біріңді бірің қорғап, қорған болар болсаңдар, өздерің біліңдер, қыз баланың сарбаз болуы жарасатын нәрсе емес, бірақ сен солай істегің келіп, қалап тұрсаң рұхсатымды бердім. Оның өзінде де кешегі Шируанды жеңген ерлігі үшін ғана. Шируан жанкешті екен. Ал бұл қызым одан да мықты болып шықты. Сен де жаман ұстаз болмай шықтың, балам. Ал енді үшмыңдық әскер арасында бір қыздың болуы жараспаса да тек сен ғана болғасын рұхсат беріп отырмын. Онан кейін де біздің бұл Тұранда осы Дармина қызымдай нешебір батыр қыздар өткен ғой. Афрасияб заманынан бері қарай Фаранқыз, Гурдафарид (Құртқа), одан да берменіректегі Гүлайым, Сербиназ, Меһменебану және тағы басқа Тұранның батыр қыздары осы Дарминадай-ақ болған шығар – деген.

Шируан демекші, әмір Насыролла ол сабазды Бұхараның әскер құрамына алғанымен осы Дарминадан жеңіліс тапқаннан соң, оны Мәделінің түменіне қоспады. Оны Шаржүй тараптағы түменге мыңбасы етіп тағайындап, сонда жіберген. Ол Лебапқа аттанатын түменнің қолбасшысы бола алмағанына қатты қапаланып, Дарминаға іштей тісін қайрай-қайрай кеткен.

Мәделі дарияның бергі бойында біраз қырғын соғыс салып шекараны Лебаптан да асырып, ол жерді қымтап, бекіткен соң, Лебап қыстағынан жоғарылау түстікке қарай, жиыма шақырымдай жерден әскери бекініс салуға кірісті.

Әмударияның Лебап тұсында бұраландары қанша көп болса өткелдері де сонша көп, салалы жер. Өткелі көп болгасын да, күмға өтер жықпыл жолдар да баршылық.

Әскери бекетті Мәделі алғашқыда дәл осы жерден салмақшы ойы да болған еді. Бірақ талай әскери қулықты білетін жырынды, үшмыңбасының ақылшы жасы үлкен қарты- Зафар, бұл шешім дұрыс емес екенін дәлелдеп айтты. Шынында да, әскери бекетті дәл осы қырық өткелдің өтіне салса, арғы жақтан да, бергі жақтан да жасырын өтушілер болмайды. Ал  өткел салығын төлеп, заңды жолмен өтетін саудагерлер бұл жерде жоқтың қасы. Бұл жерден өтетіндер заңды сыйламайтын қарақшылар, ұры-қарылар, қалтамандар мен базбұзарлар, қашқындар мен барымташылар... Әскери бекетті осы Қырықпаяпылдан алыс, жырақта салып, мұнда күніге бір келіп шолу жасап тұрсаң, әлгі ереже бұзушылар өздері-ақ шортанның ауызына түскен шабақтай шүпірлейді. Тек аңысын андып, бағамын екшеп, жобасын пайымдай білсең болды.

Бекініс салу үшін өзен бойынан қамыс орғызған. Қамыс оруға әскерді қолданды. Хиуамен соғыста қолға түскендерді осындай. жұмысқа қолдануға болар еді, бірақ Мәделі өзінің мыңбасыларымен кеңесе отырып түтқындарды дарияның арғы бетіне өткізіп, оларға бостандық берген. Бірақ олардың көбісі осы Лебаптың жігіттері болғандықтан Хиуаға яки Хазараспқа бармайтынындарын айтып, қабылдаса өздері осы Бұхара жауынгерлігіне қосылғысы келетіндіктерін білдірген. Бұл да құптарлық нәрсе екен.

Жергілікті адамдар өз жерін басқаларға қарағанда бар ынта жігерін сала, яғни "өліп-өшіп" корғайды. Олар үшін бұл жер Хиуа ханына қарады не, Бұхара әміріне қарады не бәрібір. Тек ғана жанға да, елге де тыныштық әкелсе болды. Екі мемлекетте де сол дін, сол тіл: бәріне ортақ қасиетті ислам діні, барлығына түсінікті жанга жайлы түркі тілі. Бұл жерде басқа түркі тілдес халықтардан гөрі түркінің өзінің көп жайлаған жері екен. Ал жалпылама қараса бұл аймақта түркілермен бірге түрікпен де, өзбек те, сарт та, қазақ та, хазар да, қарақалпақ та жасайды. Түркі тілін бұл жерде бір жағынан Хоразм тілі деп те атайды. Ілкідегі көне дәуірде Хоразым мен Хазарым бір болған дейді. Себебі Мазандаран мен Парсыға көршілес Хорасан деген ел бар. Сол Хорасаннан ілгеріде көп әскер Тұранның осы тұсына келіп, осында қалып кеткен екен. Оларды жергілікті халық "хазарлар" деп атапты дейді көнекөз қариялар. Қазіргі Хиуа иелігіндегі Хазарасп сол көне хазарлардың көне астанасы болыпты.

Шейх Жұнайдулла дамылла әңгіме айтуға келгенде өте шебер екен. Әсіресе тарихи деректерді өте жақсы есте сақтапты. Алпыстың үстін ерттеп мінсе де өте ширақ. Лебап мектебінде дамыллалығы болмаса оны пансат (бесжүзбасы) деп танып қалуыңыз да мүмкін. Қару асынып жүруді өте-мөте калайды. Соған қарағанда жастығының бәрін ат үстінде жаумен соғысып өткізген болуы да мүмкін деп қаласыз. Соғыс, қактығыс болғасын кісі өлімі болмай тұрмайды деуге болмас. Сондайда шейіттердің жаназасын шығаратын осы Жұнайдулла шейх.

 

Осы шейх Жұнайдулла дамылла бір демалыста, бұхаралық қалың әскер алқақотан демалып отырғанда, Хоразмның қадим тарихына ендей кіріп біраз әңгіме айтып бермек болған, ал ол айттылған әңгімені Дармина бірде-бір сөзін қалдырмай қағазға түсіріп алмақшы болып, дамыллаға жықындап отырды. Бір қызық әңгіме боларлығын байқаған жауынгерлер сілтідей тынып шейх әңгімесіне құлақ түрді. Ықыластары қатты ауғандар Жұнайдулланың маңына жақынырақ отыруға таласқандайды. Шейх Жұнайдулла бір ұзақ әңгімеге кірісер алдындағы әрекетін тамаған қырнап, бір пиала су ішуімен білдірді де әңгімесін бастады:

-Сонау баяғы 883 жылы (1505ж) Әмір Темір көрегеннің ұрпағы-Сұлтан Құсайынға қарасты болып тұрған Хоразмның бас қаласы Үргенішті Мұхаммед Шайбани хан онбір ай бойы қоршай шабуылдап, ақырында сұрапыл айқаспен шаһарды бағындырады. Бірақ 888 жылы (1510 ж) Шайбани ханды Мервте өлтіргеннен соң, Хоразм Исмайыл шаһтың қол астына яғни "қызылбастардың" билігіне өтеді. Келер 889 жылы Хоразмда жергілікті халық көтеріліс жасап, көтерілістің соңы Хоразм Исмайыл шаһтың иелігінен бөлінуімен аяқталады. Жергілікті халық Хоразмға хан болуға баяғы Дешті-Қыпшақтың хан ұрпақтары-Берке Сұлтанның балалары- Елбарыс пен Байбарысты шақырып алады. Яғни Хоразмның жаңа астанасы Шахри-Уәзірде Елбарысты хан көтеріпті. Дешті-Қыпшақтық Елбарыс хан Хоразмды нығайту үшін күрестерінің арқасында Қиуақты (қазіргі Хиуа қаласы), Қиятты, Хазараспты қырғын соғыспен бағындырады. 901 жылы Исмайыл шаһтың қайтыс болғанынан кейін Қыпшақ даласынан халық Хоразмға қарай тоқтаусыз ағылады. Хоразым әскері осы толығудың арқасында орасан күш жинап, Хоразмның бас қаласы Үргенішпен бірге Хорасанның солтүстігіндегі Чаашка дейін, шығысында Серахстың солтүстігіне дейін, солтүстігінде Балқантау (қазіргі Туркмениядағы Балақан облысынының жері. қазақшасы "Бал акқан") мен Маңғыстаудың түрікпендерін қосып алады. Қыпшақ даласынан ағылып келген тайпалар бұл жердегі түрікпендерді Әмударияның Хазар теңізіне құятын өзегінен әрмен қарай сонау Көпеттау мен Көргентауға дейін ығыстырды. Хоразым мемлекеті содан бастап Дешті Қыпшақ даласынан, Қазақ қауымдастығына кіргісі келмей, осында ағылып келген "көшпенді өзбектер" деп аталатын тайпалардан құралған мемлекет болды. Яғни Хоразым халқы мынадай басты-басты төрт тайпадан тұрды. Олар: қият-қоңырат, ұйғыр-найман, қаңлы-қыпшақ және нөкіс-маңғыт. Осы төрт тайпаның басында басқарушы болып отыраған адамды "инақ" деп атады. Сонымен Хоразымда төрт инақ болды. Бұлардың бұндай атақ-дәрежесінің күштілігі сонша, олардың кейде ханмен де айтысып-тартысып қалатын кездері де болды. Хоразмның негізгі халқы "көшпенді өзбектер" болғанымен, негізгі әскери күші түрікпендерден құрылды, және олар Хоразымда халқының саны бойынша екінші орында тұрды. Үшінші орында жергілікті түркі тілдестер мен иран тектестер еді. Ал мемлекетті ақсүйектер басқарды. Бірақ....

-Жәке, жаңа бір сөзіңізде Әмударияның бір тармағы Хазар теңізіне күйған дедіңіз ғой. Сол өзі шындыққа жанаса ма екен? Теңіз бен дарияның арасы әжептәуір алыс жер ғой? – деп, осы кезде Арыслан бек, сенімсіздік білдіре Жұнайдулланың сөзін белген.

-Ұлы өзеннің аунауының басты себебі - Әмударияның теңізге дейінгі сағасынан үлкен арықтар мен оман арықтар егін танаптарына қарай көптеп қазылды. Кейінірікте егін далаларының ауқымының кеңдігі сонша, жазды күндері егін алқаптарына қарай ағылган су теңізге баруға жетпей қалатын дейді. Сол науқандағы төрт-бес ай бойы су ақпаған өзек кейде тұратын дауыл мен желдің әсерінен көміле береді екен. Содан күзде су керек емес кезде ағын су бұрынғы өзегін таба алмай басқа жағынан арна тауып алады екен. Сөйте-сөйте ақыры Әмудария мына жақтағы Аралға құятын болыпты. Сосын Әмудың бұрын Хазар теңізіне құйғанына басты дәлел, ол- сол ескі арнаның бойында Хоразымның ескі астанасы Көне-Үргеніштің тұруы. Ал мына Үргеніш Әмудария кейін бері аунағаннан соң салынған...

Елбарыс хандық құрып тұрған дәуірде Хоразм аяғынан тік көтеріле алмады. Хандық ішіндегі ұлтаралық қырқысгар көп болды. Әсіресе түрікпендер мен көшпелі өзбектер арасындағы қақтығыстар мемлекеттің өсуіне көптеп зиянын тигізді. 1538 жылы Елбарыс қайтыс болды. Одан кейін бесінші кезекте болған Өвеніш (қазақша Мақтаныш) ханның тұсында Хоразмды Убайдулла хан жаулап алды. Убайдулла өз ұлы Абдулазизді Хоразмга даруға (басқарушы) етіп қойды. Бұл Абдулазиз Хоразмдағы түрікпендер мен бұрынғы отырықшы болған халыққа тиіспеді де, Дешті Қыпшақтан ағылып келген "көшпенді өзбектерді" (қазақтарды) Мәуреннаһрға топырлата көшірумен болды. Көшпелі өзбектер төрт бөліктен тұратын еді деп едім ғой әңгіменің басында. Сол бөліктің бір бөлігі Убайдулла иеліктеріне апарылды да, қалған үш бөлігі Таскентке, Самарқанға және Гиссарға көшіріліп жатты.

Бұны естіген Дін Мұхаммед көп әскермен Дуруннан келіп, Хоразмды шауып, даруға Абдулазизді өлтіріп, "көшпелі өзбектердің" қалғанын орналасып қалған отанынан кетпеуіне жәрдем жасайды.

Содан 1558 жылдан 1602 жылга дейін Хаджи Мухаммед бір құлап, бір сүрініп хандық құрады.

Бұдан соң Хоразмға 1575 жылы Абдулла хан шабуыл жасап, сол аралықта Хоразмды Бұхараға бағындырып ұстады. Бірақ 1598 жылғы Абдулла хан өлімінен кейін, Хоразм қайтадан дербес мемлекет болып қалды.

Хаджи Мұхаммед ханнан соң 1602-1623 жылдары Араб Мұхаммед хан болды. Осы хан тұсында Хоразмга қазақтар тұсынан шабуылдар көп болды. Қазақтың жолбарыс жүректі Есім атты ханы Хоразмға тыныштық бермеді. Осы Есім хан ғой, біздің Бұхара әскерін екі рет жеңген. Біріншісінде 1603 жылғы Айғыржар ұрысында, сосын 1613 жылы Самарканд түбінде. Қарсыластың ерлігін мойындаған да ерлік ғой.

Араб Мұхаммед, хан болған кезінде, Хиуа тек ғана қазақтардан емес сонымен қатар қалмақтардан да теперіш көрді. Тіпті Хиуаға Орал қазақтарының атаманы Нечай да шабуылдады. Ол Үргенішке мың шақты казакпен шабуылдап, өздерімен бірге мың қаралы қыз бен жігіттерді, көтергендерінше дүние мүліктерді әкетеді. Бірақ олар қайтар жолда әлде қазақтардың, әлде қалмақтардың қолынан барлығы да о дүниеге аттанады.

Екінші мәрте Орал казактарының атаманы Шамай Хиуаға ауыр әскермен шабуылдайды. Бірақ бұл жолы атаман Шамай қазақтардың қолынан мерт болады да, қалған қашып пысқан казак орыстар Арал теңізінің маңайында азық түліксіз аштан қырылады.

Араб Мұхаммедтен кейін Хиуаны шежіреші ғұлама Әбілғази баһадүр басқарады. Ол көпшілік тарихи еңбектерімен халықка әйгілі.

Хиуаны 1663 жылдан 1686 жылға дейІн Ануша хан басқарды. Бұхара ханы Субханқұлидың амалымен Ануша ханды өз ұлы Ернек екі көзін ойып көр қылады. Содан Хиуаның жайсаңдарының сұрануы бойынша хандық тағы да Бұхараның кол астына кіреді. Хиуаны хан емес «ішкі аға» деген лауазыммен Шаһ Нияз басқарады. Шаһ Нияздан соң Хиуаны Араб Мұхаммед (1702-1714) басқарады.

1715-1728 жылдар аралығында Хиуаны Шерғазы хан басқарды. Осы тұста қатты дүрбелең болған еді.

Дүрбелеңді тудырған Петр I деген Орысиеттің патшасы. Ол тыныш жатқан Хиуа хандығына 1714 жылы Бековиш дегенге кол басқартып, Хиуаға ауыр әскер жібереді. Мұндай басып алушылық жорыкты тек ғана айналасындағы мұсылман елдерінен күтіп жүргсн Хиуа жайсандары мына орыс әскерінің келгеніне таң қапғанынан талып қала жаздайды.

Сосын оларға қарсы бір кісідей жұмыла шығып, барлығын қырып тастайды. Ешкімді тұтқынға алмай бәрін өлтіреді. Петр I мынадай сұмдықтан қорыққанынан бұл тұсқа екіншілей әскер де жібермейді және Орал мен Орынбор казактарын Хиуаға қарай аяқ бастырмапты.

Осы Шерғазыдан соң Хиуаны 1728-1740 жылдары қазақтан шыққан хан Елбарыс басқарады. Ол парсының билеушісі Надир шаһтың Ауған мен Үндістанға жорыққа кеткендігін пайдаланып, Хорасанды шабады. Одан көптеген олжа әкеледі. Бірақ Надир шаһ Үндістан жорығынан қайтып келгесін ауыр әскермен Хиуаға жорыққа шығады.

Елбарыс оны осы Хазарасп түбінінен күтіп алған еді. Хазарасптағы шайқастан соң соғыс Ханкада жүреді.

Ханкада Хиуалықтар жеңіліп, Елбарыс хан шаһид болады. Елбарыс Ханкада қоршауда қалып, оның тірі кезінде-ақ Хиуа бектері Елбарыстың енді хан бола алмайтынын біліп, Хиуаға жаңа хан болуға Қазақтың кіші жүзінің ханы Әбілқайырды шақырған еді.

Ол осы 1740 жылдан сегіз жыл бұрын 1730-1732 жылдар Орысиетке кіші жүзді бодандыққа беруге келіскен еді.                         

Сонымен Хиуа мен Кіші жүз бірігіп, Әбілқайыр Хиуа тағына отырады.

Әбілқайыр Хиуаның тағына отыра салысымен Надир шаһға келісімге келу туралы хат жолдайды. Хатты Надир шаһға орыс жер бедерін белгілейтін сызушы маманы Муравин деген апарады. Ол Орысиет патшайымы Анна Иуаноунаның грамотасымен келген жан еді. Муравин Надир шаһға бұл Әбілхаыр ханның артында Анна секілді әйел патша сияқты сүйеніші бар екенін, сондықтан көп сөзді доғарып, бұлтақтамай Әбілхайыр ханның келіссөзіне көнуі керек екенін баса айтады.

Надир хан Әбілхайыр ханнан қорықты ма, әлде Орысиет патшайымынан сескенді ме, әйтеуір Мурауиннің айтқанына имандай ұйып, келіссөзге келетінін білдірді. Бірақ Хиуада отырған Әбілхайыр осы жерге яғни Ханқаға келіп Надир шаһпен дидарласуы ләзім екенін айтып жіберді. Сөйтсе ғана келісімге келетінін Мурауинге баса айтып жібереді. Мурауин Әбілхайырга оны Надир шаһ Ханқаға шақырып жатқандығын айтып келеді.

Мұны естіген Әбілхайыр барлық жағдайды бірден түсінеді де, Ханкадағы Надир шаһға барамыз деп Хиуадан өз туысқандарының барлығын ертіп шығып, аттың басын Сарайшыққа бұрып, "қайдасың Нарын даласы!" деп еліне кетіп қалады.

Әбілхайырдың мына қорқақтығына таң қалған Надир шаһ Хиуаны алысымен ондағы құлдар мен тұтқындарға азаттык жариялайды. Тұтқын орыстарды босатып, олардың еліне қайтуы үшін мінер көлік пен ас-су бергізді. Надир шаһ Хиуаның Хоразм бөлігіне Бұхара ханы Әбілфейіздің туысқанын даруға етіп қалдырды. Ал Хиуаның солтүстік бөлігі Арал маңайына баяғы қашып кеткен Әбілхайырдың баласы Нұралыны хан тағайындайды. 1741 жылы осы Нұралы хан бастаған көтеріліс бұрқ етіп, олар Хиуаның Хоразм бөлігін өздеріне қосып алады. Нұралы Хиуаға толық хан болады.

Бұл Надир шаһ дегенің бір орнында отыра алмайтын тынышсыз хан еді. Ол бұл кездері Қапқаздағы лезгілерді бағындыру үшін сонда жүреді.

Әлгі жағдайды естіген Надир шаһ Дағыстанда жүрген жерінен Марыны басқарып отырған өзінің ұлы Насыролла мырзаға хабар жіберіп, тез аралықта Хоразмға барып, жағдайды түзеуді бұйырады.

Марыдан Насыролла келіп, мұндағы Нұралы бастаған кіші жүз қазақтарының быт-шытын шығарып, Хоразымда қайтадан Хорасан билігін жүргізеді.

Хиуаға хан етіп баяғы қазақтың Елбарыс ханының баласы Әбу Мұхаммедті қояды. Нұралы кіші жүзде қалады.

Енді одан соң Хиуаға хандыққа қазақтың сұлтаны һәм Нұралының ата жауы Қайыпты тағайындайды. Ол Хиуада 1747-1757 жылдар он жыл хандық құрады. Қайып хандыққа отырысымен Хиуадағы өзінің бұрынғы жауларының өкшесіне түсіп, оларды аямай көздерін құртады.

Бұл жағдайды көріп тұрған халық «көтеріліп, ханның адамдарының бәрін қырып тастайды, ал Қайыпты өзінің қазақ даласына қуды.

Оның орнына Қайыптың туған ағасы Абдулланы хан көтерді. Қазақ ханы Абдулла Хиуа тағына аса көп отырмады. Себебі оны Бұхара ханы Мұхаммед Рахим Хиуа жайсандарының өтінішімен орнынан алып тастайды да оның орнына қазақтан шыққан Темірғазыны қояды. Ол Хиуада 1763 жылға дейін тақта отырады.

Темірғазы тақтан кеткесін Хиуада сапырылыс басталады. Хандыққа талас бұл Хиуадағы қазақтардың, түркпендердің және басқа халықтардың арасында киян кескілікте болады. 1763 жылы Хиуа басқарушылығына қоңырат руынан шыққан "инақ" Мұқхаммед Әмин сайланады. Ол хандық таққа қарақалпақтың төресі Әбілғазыны отыргызады. Сөйтседе Хиуадағы барлық тірлікті Мұхаммед Әминнің өзі басқарды. Әбілғазыны шаһардың сыртындағы үйде ұстады. Сыртына қарауыл қойдырды. Егер де біреуді дарға асу керек болса, немесе басқа бір, хан ғана шешетін тірлік болса, Мұхаммед Әмин осы Әбілғазыға келіп, оған жарлыққа қол қойдырып,  мөрін бастырып, сосын хан үйден шығып бір жақка қашып кетпеу үшін оның сыртынан мықты күзет қойдырып, өзі Хиуадағы Ордасына кететін.

Осындай қуыршақ хандарды басқарып Мұхаммед Әминнің баласы Әуез "инақта" (1790-1804) өтті.

Одан соң мұндай ойыншықтарға шыдай алмаған Әуездің ұлы Елтүзер (1804-1806) "инақ" деген атақты қойып таққа өзі отырды. Осыдан бастап Хиуа тағына ақсүйектер емес қаралар отыратын болды. Елтүзер Хиуа тағына отырған қаралардың, оның ішінде қоңыраттар әулетінің кірпішін қалап, басын бастады.

Елтүзерден соң (1806-1825) оның інісі Мұхаммед Рахим, одан соң оның баласы осы қазіргі хан Аллақұлы 1825 жылы таққа отырды.

Көрдіңдер ме, Хиуаны отыз жылдан бері басқарып отырғандар қоңырат әулеті екенін?! – деп, Жунайдулла шейх сөзін аяқтап, алдындағы тұрған шырын құйылған күміс ыдысқа қолын созды. Одан асықпай ұрттап-ұрттап алды да, сол алақанымен мұрты мен ауызын сипай өтті.

-Әне, жігіттер барлығымызға ортақ бабалар тауариһын қысқаша осылай аяқтайын, Аллаһқа басымызды иіп, сәждаға еңкейіп, намазға жығылайық, я, пірлерім, сендер де қолдай гөріңдер! – деп, Жұнайдулла шейх орнынан асығыс тұрды...

 

Мәделіге әлгі жырынды Зафар-мыңбасы мұнда Шаржүй мен Жызақтағыдай кеден салығын енгізуді ұсынды. Оның бұл ақылы тіпті жақсы болды, бұлар өздерін мұнда Лебаптың "әміріндей" сезініп, өздерін әмір Насыролладан бірде-бір пайыз да кем еместіктерін байқады. Өздері қалағанынша салықтың түр-түрін ойластырып шығарды. Ұсталған тұтқындарға өздері қалағандарынша жаза қолданды. Тіпті кейде шабыттары келген кезде тіке Үргенішке шабуылға шықпаққа да ниеттеніп жүрді, бірақ әлгі қарт Зафардың:

-Ее, жігіттер, әсте-әсте, балалықты қойыңдар, жастық желікке берілмендер, сап-сап!! – деуімен, жорық басталынбай, сәтті күні күтілуде болды... Қаландарлардың барлығы туған-туысқандары жоқ, жетімдер болса да, дендері сау, ерік-жігерлері тасыган жастар еді, іштері толып, күштері сыймайды. Қазір жастық кезінде, әскери міндеттерді атқарумен қатар, оның қызықтарын көріп алмаса, кейін жас ұлғайғасын, әскер қатарынан шығарып, дәруіштікке жібереді. Сонда сығандар сияқты тобыр құрып, пітір-садақа тілеп, дуаналық қызметке кетеді. Соғыста жарадар болып әскери қызметке жарамаған жағдайда да, мемлекет бір реттен басқа жәрдемақы тағайындамайды, дәруіштікке жібереді, сонымен бірге олардың хақы қорғалады. Жылына бір рет Бұхараға келіп, тындырған істері жайында, халық арасында адамгешілік қағидаларды уағыздаған еңбегі туралы, осында өзіне пір болатын шейхға ақпар береді. Шейх бас мүфтиге қорытынды ақпаратты айтады.

Бұл қаландарлардан бұрын Мәделінің өзінің де Үргеніш болмаса да, ең берісі Хазараспқа үш мыңдық ауыр әскермен кіріп барып, Хиуа ханы Аллақұлидың Хазарасптағы серкердесін (әскер басшысын) тәубасына келтіріп, екіншілей Бұхараға қарай аяқ баспайтындай етуге аңсары қатты ауған. Әмір Насыроллаға хабар беріп, одан рұхсат сұрағаннан түк те шықпайды. Хиуаның оқтын-оқтын жасайтын шабуылынан әбден мезі болған әмір Насыролла бұндай шешімге рұхсат бермек түгілі, ондайды айтуға бол майтынын ескертетіні белгілі. Пансатбасылардың (безжүздік) бірі- Ниязмұрат Мәделіні қайта-қайта қайрап қояды. Ол, мынадай ұрымтал уақыттарды босқа жіберіп жатқандарын Мәделінің есіне сала:

-Мұһаммедәли сардар, біздің бұл не жатысымыз, әмірдің берген тапсырмасын орындап, Лебап шекарасын қымтадық, Хиуаның жөн-жосықсыз, ойламаған жерден жасайтын шабуылдарын тоқтаттық, бұл үшін әмір-сардар разы шығар, бірақ енді ол кісіні тек разы ғана қылмай, оны енді қуанталық та, енді біз Хиуаның ессіз шабуылдарын күтпей, қайта олардың өз шаһарларына баса көктеп кіріп, ойран салып көрмейміз бе?! - деген. Мәделі өзінің ойынан шыққан бұл ұсынысты мақұл көріп, тез арада әскери кеңес құрған. Осы кеңесте қарт Зафардан басқасының барлығы да бұл ниетті құптағанды. Қарт Зафар:

-Мен кәрі де. жасым үлкен болғанымен әскери кеңеске бағынамын. Қазіргі жастар баяғыдай емес, сенің жасың үлкен бе, қартсың ба, оларға бәрібір, тек өздерінің қызықшылығын ойлайды-ау деп қалдым. Ал, енді бәріміз үдере көтерілмей, бұл жерге де бақылаушы және босалқы әскер қалдыруымыз керекдур, яки бұл жерге әр мындықтан екі жүзден адам қалдырып оған пансатбегі Ниязмұратты қалдырайық – деді, жайбаракат. Бұл сөзді естіген Ниязмұрат орнынан ышқына атып тұрды. Орнынан атып тұрды да, түкірігі шашырап:

-Дәде Зафар, сізді қарт па деп жүрсем, сіз шын алжыған шал екенсіз, апталап зар қақсап айтып жүріп, бүгін қол жеткізген арманыма Сіз балта шапқаныңыз не? Менің не жазығым бар еді Сізге, дәде Зафар – деп, қалш-қалш етті ашудан.

-Енді не дейсің маған? – деп, Зафар, Ниязмұраттың қытығына тигенін байқаса да, дым білмегенсіп иығын қикаң еткізген,

-Не дейсің дегеніңіз қалай? Бұл жерге қарауыл болып қалу сіз сияқты алжығын шалдар мен анау мұрын астына мұрт шықпаған Дармина сияқты жас жеткіншектерге лайық...

Бағанадан бері Ниязмұраттың жас үлкен адамға «алжыған шал» деген сөзі жақпай, оған қалай тиісуге себеп таппай отырған Дарминаға Ниязмұраттың мына сөзі шымбайына қатты батты. Ол да дәл Ниязмұраттай орнынан атып тұрды да:

-Ие, Ниязмұрат әдә, хуш кепсіз! Аспаннан түстіңіз бе? Бұл жерге Дармина қарауыл болып қалсын дегеніңіз қай сасқаныңыз, Хазарасп хәкімінің ордасына мен бірінші ат ойнатып кіріп барамын деген мазалы ойымды Сіздің бұзуыңызға қандай хақыңыз бар, әлде әлгі көксоққан Шируан сияқты менімен жекпе-жекке шыққыңыз кеп тұр ма?! – деп, өкпесімен бірге ашуын да білдірді. Дауға Мәделі амалсыздан араласқан:

-Ооо, құрметті әскербасылар, әскері кеңестің соңын дауға айналдыруға қандай қақыларың бар? Дауды осымен догарайык, бұл жерге қарауыл болып ешкім де қалмайды, босалқы әскер қалдырмаймыз, Хазараспқа барып тұрып кейін қарай қашуды мен де, менің сарбаздарым да ойлап тұрған жоқ болар. Дәде Зафар айтқан ақылыңызға алғысымызды білдіреміз, тек ғана ренжи көрмеңіз, Хазараспқа баруымызга тура кеп тұр. Сіз бұл жерде ақылыңызды айтқанынызға айыпты емессіз. Қарт адамның сөзіне өрескел қарсы шыққан Ниязмұрат пен оны бекерден бекерге жекпе-жекке шақырып тұрған Дармина айыпты бұл жерде... Қоя тұрыңдар шуламай. Ниязмұрат айыбын мойындап Зафар ағамыздан кешірім сұрауы керек, ал Дармина, сен айыбыңды ақтау үшін дәл қазір шолғынға шығып келесін, қасыңа қырық нөкер еріт те, Қырықпаяпыл тұсты шолғындап кел. Хазарасптың жағдайын білетін адам табуымыз керек.

Үш күннен бері үйкүшік болып, іші пысқан Дармина бұны естігенде орнынан қайта ұшып тұрып Мәделіні сүйіп ала жаздады. Тек қасындағы мыңбасылардан ұялғаннан өзін-өзі әрең тежеді. Ниязмұрат басын иіп Зафар қарттан кешірім өтініп, дау да, әскери кеңес те осымен аяқталған еді.

 

Қарақұмның ыстық лебі бет күйдіретіндей, жанып тұр. Ауызы-мұрнын тұмшалап, басын шымқай көк орамалмен орап, үстіне ақ көйлек, қызыл бешпет, шалбарланып, ұзын шекпен жамылған, белін жібек түрмемен орап, қылыш, қанжар, садақ, сапы, күрзі асынған Дарминаны ешкім де қыз деп ойламайды. Қыздай сұлу, жасөспірім жігіттей аттың үстінде нық отырады.

Дармина Әмударияны жағалай өскен сирек тоғайды сыртқа ала отыра, құмдауыт жағалаумен жиектей, желмен жарыса Нарқызылдың басын қоя берген. Нөкерлері де ысқыра соңынан шаба жөнелді. Жойқын толқындары бұл тұста бәсеңситін кәрі Жейһун өзін жағалай, желмен жарысқан мына өренге өрлік көрсетпей, жай ғана толқындана ағып жатты.

Енді бірде Әмудің бұралаңы көп бұрылыстары көбее бергесін, қыз Нарқызылдың басын оң таманға алып, шөліркеген құмға қарай, Әмудің жағағасынан алыстау май топырағы бұрқыраған жолмен ат көбесін сөктірген. Жиырма шақты шақырым лезде-ақ артта қалды. Алыстан Қырықпаяпыл өткелі де буалдырланды. Буалдыр сағым астынан үш қаралы аттылы көрінді. Мұны көрген Дармина ауына шортан түскен балықшыдай қуана атқа қамшы басқан. Ол соңына ілесіп келе жатқан нөкерлеріне қарап:

-Жігіттер, ісіміздің сәтін Құдай салса, мына үш қара бізге тұтқын әлде меһман болмалы дүр, жақсы адам болып сәлем салса сәлемін алармыз, жаман адам болып, сәлемдеспей тырағай қашса қуып жетіп басын алармыз, бізге белгісіз біреулер болып бізді жауша тосып алар болса қылыш ұрысармыз, алға, атқа қамшы басындар! – деп, өзі де Нарқызылдың басын еркін қоя берді, Нарқызыл егесінің еркін жібергенін ауыздырығының босағанынан байқады да алға қарай көсіле шапқан.

Өзеннің жоғарғы таманынан ызы-киқу, айқай-сүрең сала шауып келе жатқан қырық шақты аттылы қарулы адамдарды көре салысымен әлгі үш аттылы дарияға алған беталысын сәл өзгерте, аттарынын басын түстікке қарата тоқтай қалған. Тоқтай қалған да мына айқай-сүреңшіл топтың я жау, я дос екенін ажырата алмай аз кем тұрды да, дүсірлете, екпіндете шауыл келе жатқанынан достығынан жаулығы басымдау екенін байқап, тез арада қындарынан қылыштарын суыра әлгілерге қарсы қасқайып тұрып алды.

Дармина шауып келе жатып, әлгі үшеуінің қылыштарын жаландатып, бұларды жауша қарсы алыл түрғандарын көрді де, оларға қатты ызасы келген. Себебі мына келе жатқан қырық шақты аттылыға анау үшеуі қалай болғанда да сыйласа да, қорықса да қылышын жалаңдатпай ізет білдіріп, сәлем беріп, қарсы алулары ләзімдүрді. Бірақ мына үш найсап сәлем беріп қарсы алмақ түгілі, бейсеубет емес тіпті жауша қылыштарын жалаңдатады-ей. Бұлары несі-ей. Ал ендеше өз обалдарың өздеріңе, деген оймен Дармина да қылышын қынабынан суырды. Сөйтті де, соңынан лесіп келе жатқан жігіттерге тағыда:

-Жігіттер, қанша қылыш сілтесендер де өлтіріп алмаңдар, мынадай, жауына қасқая қарап қарсы алып тұрған батырларды өлтіру обал, өлтірмей сұлатып салыңдар да, тұткындаңдар! – деп, бұйырған.

Бұл бұйрық әшейін бұйрық күйінше қалып қойды. Дарминаның мына сөзін естіген нөкерлердің ішіндегі әпербақандары Дарминаның өзінен бұрын озып барып әлгі үшеуін қан қақсата ұрып-талдырып аттан құлата, шаң қаптырмақшы еді, бірақ болмады. Өздері бірінен соң бірі солардың орнына аттан құлап, жерге аунап. шаң қауып жатты.

Дарминадан оза шауып барып қылыш ұрыскан он шақты жігіт аттан аунап түскеннен соң қылыш үрысу кезегі Дарминаға да келді-ау әйтеуір.

Әлгі ыза ыза ма, мына бірінен соң бірі аунап жатқан жігіттерін көріп Дармина ашудан жылап жібергелі болып, әйтеуір қылыш ұрыстыру аумаққа шауып жетті-ау. Ол келе сала әлгі үшеуінің біреуінің адам ойламайтын жері- шынтағынан қылышының қырымен ұрып құлатты. Әлгі байғұс өзінің шынтағынан не тиді, қалай тиді, қайтіп тиді, кім тигізді, ешнәрсесін білмей, түкке түсінбей, сарсыған білегін көтере алмай, жаны шыға жаздап аттан аунап түсті. Оны қалай ұрып, аттан аунатып түсіргенін бір Құдай ғана, сосын Дарминаның өзі білерді.

Үшеуінің біреуі аттан аунағасын, қалған екеуі біріне бірі тақау орналаса қарсылық білдіріп тағы да төрт нөкерді аттан аударды. Бұларға қарсы нөкерлердің амалы жоқ екенін Дармина тез түсінді де, некерлердің айқасқа қатыспауына әмір білдіре белгі берді. Сөйтті ді әлгі екеуіне қарсы өзі ұмтыла, тағы біреуін шынтағынан ұра аттан аударды.

Үшіншісі қасындағы екі жігітті де мына Бәдәуі баланың құлатқанын байқап, сол қолын көтере айқасты тоқтатуға өтініш білдіргенді. Дармина да артық қимылдың керегі жоқ екенін түсінді де, қылышын төмен түсірген.

Айқас қимылы тоқтағасын әлгі аттың үстінде аман қалған жалғыз жігіт:

-Ей, бәдәуи! Сен менің Бұхарада бағымды байлап едің, енді Хорезмге бара жатқан жолымды кескің келіп тұр, мені Ұлы әмір Насыролла Шаржаүйге еріксіз жібергенде саған тісімді қайрай-қайрай кетіп едім. Сонымның бекер екендігін дәл қазір байқадым. Сен көзсіз батырлығыңмен бірге, өте айлакер қарсылас екенсің. Сенің осы өнеріңе тәнті болып, мен сені кешірдім, және мен сені достықка шақырамын. Сен менің бұл сөзіме сенбессің, сені сендіру үшін мен сол қолымның бір бармағын кесіп беремін-деді де ол Дарминаның жауабын күтпей бір саусағын қолындағы өткірімен кесіп алды да оң алақанына салып, Дарминаға ұсынды. Кесілген саусақ оның он алақанында шабаққа ұқсап шоршып жатты.

Жігіт саусағын ұсынып тұрып:

-Дармина досым, мен сіздің маған деген тек ғана достық ниетінізді ғана сұраймын, мен ендігі жерде сізді ғана сыйлап, жауларыңыздан қорғап өтемін, бірақ менің бір ғана тілегімді орындаңыз, мына саусақты атыныздың жалына байлап аларсыз, достық белгісі деп, ал айтар өтінішім, менің жолымды байламаңыз, мен бір Зұһраға ғашық болған Таһир сияқты, Шаһсенемге ғашық болған Ғарип сияқты, Баянғызга ғашық Көрпе сияқты, Шырынға ғашық Фарһад сияқты, Ләйліге ғашық Мәжнүн секілді ғашық жігіттердің бірімін, менің жолымды бөгемеңіз, бөгесеңіз алысып өлемін. Я мен сені өлтірермін, я сен мені өлтірерсің, бірақ бұл өлімнің мағынасы болмас, себебі біз екеуміз дәл қазір жау емеспіз. Әгәр тұтқын бол десеңіз тұтқын болайын, бірақ дәл қазір емес, дәл қазір менің жолымды бөгеме, мен ашығыма барайын, сүйем деген сөзін алайын содан соң сенің тұтқыныңмын, сен менің жолымды дәл қазір бөгеме! – деп, жігіт сөзінің соңында жалынғандай кейіп танытты.

Дармина мына жігіттің баяғыдағы, Бұхарада жекпе-жекке шыққан Шируан екенін таныды. Оның Дармина деген атын ұмытпағанына таң қалса да іштей разы болды. Сосын анау ұсынып тұрған алақанындағы саусағын еппен алып Нарқызылдын шашақталған жалына байлады. Бұны бақылап тұрған Шируан іштей Құдайға мың алғыс айтып тұрғанды. Дармина әлгі достық ғұрыпты орындап болғасын Шируанның жүзіне жіті де барлай қарады. Ол оның жүзінен шынында да ғашықтықтың сағынышының сары түстерін аңғарғандай болды. Ол сосын ойша мына жігіттің орнына Мәделіні қойып, Шируанның ғашық қызының орнына өзін апарды. Иә, шынында да ғашық жарлардың алдын бөгеуге болмайды екен. Мейлі барсын, көрсін, жолы болса алсын. Ал жолы болмаса өзінен көрсін. Мен кедергі болмайын. Осы оймен ол:

-Ширван бек! Сен боссың, Құдай алдыңнан жарылқасын. Барамын десең жолың әне, мен иненің жасауындай да кедергі келтірмеймін, Бірақ сен айтшы қайда барасың, қайда еді сенің ол ғашығың, бәлкім біздің жәрдеміміз тиер, оны да бір айтып көрші! – деп, шын жанашырлық білдірген.

-О-о, менің достым, әуелі Құдай, содан соң сен менің жарылқаушым боларсың-ау, егер де білгіңіз келіп тұрса айтайын, бірақ маған бір Алладан басқа жәрдемші керек емес, тек қана сіздің жанашырлық ықыласыңызды сезгесін ғана бұны айтқым келіп тұр, менің ғашығымның елі мына қасиетті Әмударияның арғы бетіндегі, қадим заман шаһары Хазарасп тұрғыны. Оның хакимінің ағасы – Найман-Қыпшақ инағы Халыханнын қызы Гүлбаһ сұлу.

-Хазарасп болса өте жақсы болды, онда жолың болды жігіт, қуана бер!

-Түсінбедім, ол не дегенің?

-Хазараспқа ертең Мәделі қолы аттанғалы жатыр, ал жол көрсетуші сен боласын, төте жолды білсең, дәл сол Халыханның үйінің үстінен түсір, Гүлбаһ сұлу сенікі, ал Хазарасп байлығы Бұхараныкі, Хорезмді жеңген даңк Мәделінікі, қалай қарайсың, келісесің бе?

-Құлдық қылам, алдыңа түсейін бе, соңыңнан ерейін бе!?

-Нөкерлердің ортасына түс те, Мәделі бір шешімге келгенше қаруыңды маған өткіз!

-Дегенің болсын, қарындасым!              

 

 

3.Әмуден әрі өткенде...

 

Қаландарлар Әмудария әрі өтті

Шаһарын Хазарасп талан етті

Бір сапарға жарамай атқан оққа

Қорезмнің ғаскері қашып кетті

Мәделіқожа

 

Бүған дейін Бұхара иеліктерін желсіз түнде ызыңдай келе бет-ауыздың дымын қоймай шағып кететін масадай болған Хиуа әскерлерінің бұл жолы бір әуселесін көріп алмақшы болып, үш мыңдық әскер Әмударияны кесіп өтіп Хазараспқа қарай жол тартқан.

Жамандық жата ма, бұл шабуылдың хабары Хазараспқа Бұхаралықтардан бұрын барды. Шаһар бұндай жаңалықты ести сала қорғанысқа көшкен. Бірақ олардың етек жеңін қымтауға үлгертпей, бұлар да қала қақпасының алдына келіп тоқтады. Аз-кем ақылдасқан сон, шаһар қақпасын айбалтамен кақырата сындарып, жолдарын ашты. Айбалташылар қақпаны пергілеп жатқанда мергендер қамал үстіндегі садақшыларды атқылаумен болған. Аттылы әскер қакпаға лап қойып, өткендері қала ішіне шашырай шабуылға шыққан.

Шируан өзінің болашақ қайын атасы Халыханның үйіне қарай тартты. Байлықтың көзін осы Шируан білер деп, Дармина да өз қосынымен оның соңынан ілескен. Бұл соғыс кек қайтару соғысы еді. Хиуалықтардың талай рет Бұхара иеліктерін тонап қан қақсатып кетіп жүрген аламан шабуылдарының бұл қайтарымы еді. Сондықтан бұлар бұл істерін әділ деп жорыды да, бұлар да мұндағы байларды жаппай тонауға кіріскен.

Шируан Халыханның үйін тез тапты. Бұлар барса Халыханның қызы Гүлбаһ енді атқа қонып, бас сауғалап, Үргенішке қарай қашпақшы болып әрекет жасап жатыр екен. Қасындағы қырық шақты қарулы корғаушысы оны орталарына алып мынау екпіндете келген жаудан қорғау әрекетіне көшті.

Шируан олардың оң жағынан келгенін оңға, сол жағынан келгенің солға құлатып, қылышын қанға бояған. Жол аршып Гүлбаһға қолын жеткізіп, оны атының алдына өңгеріп алды. Өңгеріп алды да атының мойнын тез бұра кері шегініп, бағанағы өздері ентелей кірген қақпаға қарай тартқан, Ол Дарминаға «хош» деп айтуды да ұмытпады.

"Бұл неге сонша асықты екен, Бұхараға бізбен бірге қайтса да болар еді ғой, дәл қазір тура осы жерде жау жоқ ғой, жауының бәрі жайрап жерде жатыр, мұнысы несі екен?"- деп Дармина ойлана бере Шируанның соңынан қарап тұр еді, дәл сол сәт жігіттің арқасынан қара найза қадалды. Мұны көрген Дармина "ах" ұра Шируанға қарай ұмтылды. Найзаны Халыханның тірі қалған бір нөкері лактырыпты. Ол найзаны лақтырысымен-ақ оққа үшқанды.

Шируан Дарминаның қолында аз-кем жатып жан тапсырды. Гулбаһ туралы да, Халыхаи туралы да ешнәрсе айтпады.

Дармина Шируанның былтыр Бұхарада үшмыңдықтың басшылығына не үшін таласқанын енді түсінгендей болды. "Е, ғашықтық дерт екен ғой, бұл байғұстың осы Лебап тұска ұмтылғаны. Бұл осы ғашықтық дертінің асқынғанынан да болар, Шаржүйдегі мыңдығын тастап, қияндағы Хазараспке келгені" деп, іштей күрсінді қыз.

Дармина Шируандай ержүрек ердің мына Гулбаһ қардың кесірінен өлгеніне іштей пұшайман болып, бұл қызды тұтқындап Бұхараға алып кетуді нөкерлеріне бұйырған. Бұл сөзді естіген Гулбаһ зар илей жылап өзін мұнда қалдыруын өтінген. Бірақ мына бәдәуі жігіттің бұның зарын бәрібір тындамайтынын біліп, онда өзімен бірге шешесі Тұрранча-энені алып жүрулерін зарлана өтінген.

Йә, бұл құптарлық іс екен, тек ғана Тұрранча-эне емес, бүкіл Хазарасп хатынларын алып жүр десе де Дармина бұл ұсыныска келісер еді. Себебі бұндай әрекет-тірліктер Бұхара әскерлерінің абыройын көтермесе, пәсейтпес еді...

Үшмыңдық әскердің соғыстан аман қалған екі жарым мындайы сап түзеп, Әмударияның арғы жағалауынан бері қарай өтті. Қырық түйе, сексен есекке артылған жүк те бері өтті. Бірақ бір есек өзен ағысына шыдас бермей дүние-мүлкімен бірге Кердері теңізіне қарай ағып кетті. Есек жетектеушілер "әупірімдеп әрең дегенде дін-аман өзеннің бергі бетіне өткен.

Алынған олжалар қатын-қыздарымен бірге шашау шығарылмай, түгелімен Бұхараға аттандырылды. Шируанның мәйітін Хазараспта қалдырмай, түйеге артып, Әмударияның бергі бетіне өткізіп, Бұхара шекарасына жерледі, бұл бекіністің атын "Шируан бекінісі" деп атауға біруыздан келісілді.

Мәделі Хазарасп жорығы аяқталғаннан соң ғана өзінің не істегені туралы ойлана бастады. Бұның бұл тірлігіне әмір Насыролла қалай қарайды. Оның ойынан шықпаса қараңғы көрдей, қара темірдей суық зындан күтіп тұр. Ал Алла жарылқап бұл жорык әмір Насыролланың көңілінен шықса, онда мұны мадақ күтіп тұр. Ол қашан әмір Насыролладан хабар келгенше дегбірсізденумен болды.

Күткен шабарман да келді. Әмір Насыролла түк те демепті. Тек ғана: "Бүкіл ғаскерді жырынды Зафарға тапсырсын да, әлгі бәдәуиін қасына ертіп қырық нөкерімен осында келсін" депті.

Шабарманның мына хабары көңілде түйткіл қалдырды. Әмірдің ойы жаман болса, бұны қазір-ақ тұтқындату керек еді. Сосын да бұның қасына қырық нөкер қалдырыпты ғой. "Бәдәуиі" несі, Өткенде әмір Дарминаның маркұм Шируанды жеңген ерлігінен соң оған: "Сен менің қызымдай бол, мына Мәделінің қасында қорғалып та, қорғап та жүргейсің" демеп пе еді, Енді "бәдәуиін еріп келсін" дегені несі? Осы бір түсініксіз жағдайды ол кәрі Зафарға айтып еді, ол мұны жақсылыққа жорыды:

-Әмір Насыролла ақылды да, парасатты да, мінезі де кең адам ғой. Оның кейде тірлікті жұмбақтайтын да кезі болады. Дос, туысқандарына болашақ ойын бірден білдірмей, жұмбақтап, діңкелетіп ойландырып қояды. Бұнысы жақындарым, шли мақтасам асып тасып кетер, шли даттасам көңілдері пәсеер, одан да жүзбе-жүз кездескенше кеңілдері түйіткіл болып аспай-таспай жүрсін дегені болар. Сен балам-Мәделі, көп ойлана бермей-ақ қой, негізінде бұл жақсылық хабар! – деп, Мәделінің арқасынан қағып қойды. Сосын:

-Балам соңыңа қарайламай нық сеніммен кете бер, мен мұндағы ғаскердің амандығына өзім жаныммен жауап беремін. Сені жоқтатпаспын – деп, ойын нығарлағанды.

Қанша ойға берілсең де, амал жоқ, дәл қазір барар жері әмірдің алды болған соң, Мәделі енді дүдәмәл ойлардан аулақ болмаққа ниеттенді. Бұхараның Хиуа тұстағы қақпасынан кіре берісте-ақ Мәделі көңілденіп сала берген. Себебі қақпа ашылысымен Мәделінің қырық нөкері хәм де Дарминаның жеті қорғаушысын қақпа ішінде кернейлетіп, сурнайлатып, мерекелеп қарсы алған.

Әмір Насыролланың арнаулы жасағын басқарушы Кербала екі қолын маңдайына хәм кеудесіне тигізе Мұһаммедәлі оғланды салтанатты түрде қарсы алды. Ол Мәделіні Көкбестіден демей түсіріп, пілге жегілген ұзын да ауыр күймеге отырғызды. Қасына Дарминаның да отыруын ұмытпады.

Осы салтанатпен алды піл бастаған күймелі әскери топ керней дауысымен әмір сарайына кеп тоқтаған. Мәделіні бұл жерде әмір Насыролланың өзі қарсы алды және қашан өзінің тағы тұрған алтын сарайға кіргенше оны қолтығынан демеп жүрді.

Тағына отырған әмір бұл жерде тек ғана екеуін қалдыруға әмір беріп, басқалардың уақытша шыға тұруын қалаған еді.

Жұргтың барлығы шығып кеткесін әмір тағынан түрегеп келіп, Мәделі огланның маңдайынан сүйді. Содан сон құшағына алып ұлындай мейірлене қысып біраз тұрды. Сосын барып сөз бастаған:

-Мұһаммедәлі оғлан, Менің сені Лебаптан шұғыл түрде шақырып алғаныма қапа болмағайсың. Сенің Әмудариядан өтіп, Хиуа шаһарларын тәубаға келтіргеніңе ризалығымда білдіремін. Менің рұхсатымсыз соғыс ашқаныңа да ренжімеймін. Бірақ сенің бұл ісіңді сенен басқалар істесе кешірмес едім, сосын да солар сенің бұл ісіңді қайталап жүрмесін деп, сені жазғырғандай болып, сені түменбасылықтан жұртқа көз қылып алып тастағанмын. Сенің сол үшмыңдық ғаскеріңе түменбасылыққа өз ұғлым- әмірзада Мұзафарды тағайындадым. Бұның өзі узақ әңгіме болатын түрі бар. Себебін сен білмейсін. Білмегенің де жақсы еді, бірақ менің саған айтуым парыз. Менің жасым үлгайды, әкең Жүсіпқожамен жақсы доспын, сондықтан саған аз-маз сыр ашайын. Менің ұглым Мұзафар әмірзада сенің әлгі анау сұлу қызың - Дарминаға ғашық болып қалыпты. Ал мен Дарминаның өз келісімімен Мұзафарға тимейтінін білемін. Соңы екеуміздің арамызда жанжал болдыруға әкеліп соғатын жағдайға тірелуі мүмкін екенін біліп отырмын. Сондықтан бұл жағдайдың алдын алып, сен мен менің арамыз суып кетпеу үшін жаңа жоспар құрып отырмын. Сені енді бұдан соң өзіңнің туған еліңе жіберемін. Жо-оқ, сен маған ондай оймен қарама, сен әлі сол Жызақтың мыңбасысың, оның үстіне саған "сүдір" деген атақ беремін. Бұхар әмірлігіне қарайтын қайбір елді-мекен болсын олардың билеріне де, төрелеріне де, хәкімдеріне де, сенің деген пәрменің жүреді. Сүдірлігіңді істейсің. Біздің әмірліктің ережелері мен қағидаларының орындалуын қадағалап жүруіңе хақылысың.

-Әміріңізге құлдық, тақсыр!

-Алла разы болсын. Сенің Хазарасптан алған олжаларынды түгелдей маған беріп жібергеніңе де алғыс айтамын. Әлгі "инақтың" қызы өте сұлу екен, оны шешесі – Тұрранча- энемен бірге өзімнің досым, Көктіңұлы падишаһы - Жүсіпқожаға сыйлыққа жібердім. Енді бір екі күнде ол сыйлық әкеңнің қолына тапсырылып та қалатын шығар. Енді сен Қазақ Тұранына сапар шегіп ата-анаңмен кауышып келерсің. Ата-анаңның дидарын көріп кел. Бірақ мен сені бір жас бала ғой, әке шешесін сағынған шығар" деп ойлап отырған жоқпын. Бұл сөзімнің де, тапсырманың да әшейін бастамасы деп ұқ. Гәптің нағыз түбірі - сенің Теріскей Тұранға баруыңның басты себебі - сен бүкіл Тұран Әсиясының баскенті Бұхараның атынан Ұлы Далаға тағы да елшілікке барасың. Былтыр барған алғашқы елшілігің сәтті өткенімен одан қорытынды шықпай жатыр...

-Одан хабарым жоқ, тақсыр...

-Сен Лебап тұста жарым жылдан аса жүргеніңде еліңнен хабар алдың ба, сосын да сен еліңде болып жатқан өзгерістерді осы кейінгі бір-екі күндікте естідің бе? – деп, әмір енді ойда жоқ сауал қойды Мәделіге.

Мәделі әмір сардар қандай жаңалық жеткізер екен деп алдын ала ойланып қалған. Әкесі Жүсіпқожаны, ағасы Асқарды еске түсірді. Жангелді мен Лебап тұстағы шекара бөлігін қорғап, сонда басшылықта жүрген алты ай ішінде елден ешқандай хабар-ошар алмағанды.

Әмір жүзінен жаманшылықтың хабары жоқ сияқты. Бірақ әмірдің болмысы сол ғой. Оның жүзіне, не қимылына қарап оның ішкі сырын андау қиын.

-Сен Бұхарадан кеткелі алты айдың арасында Таскент пен Түркістанда біраз жаңалық болыпты. Қоқан ханы Мұхаммед Али хан Таскентке Саржан мен Есенгелдіні және Әлжан сұлтанды қасындағы адамдарымен бірге у беріп өлтіртіпті.

Жиырма адамның үшеуі ғана қашып құтылып кеткен. Ал енді барлығына у бергенде үшеуі қалай қашып құтылып кетеді? Ол жағы беймәлім. Бірақ уды алғашқы ішкен адамдардан байқап қалған әлгі үшеуі қашып шығуы мүмкін. Мәселе онда емес. Мәселе біздің Қасым төрені құтқарып қалғанымызда. Сол сен Құмкентке барған сапарыңнан соң, Қасым төре Таскентке барудан бас тарткан екен.

Ал балалары Саржан мен Есенгелді қайсар мінездерінен қайтпай "Искандербек менің досым, мен оған сенемін, сіз бармасаңыз өзіңіз білерсіз, менің жолымды бөгемеңіз деп, әке тілін алмапты дейді. Ендігі мәселе Қасым төреге барып тағы да жолығу керек. Ол енді Қоқаннан күдерін үзген шығар. Ол сөз жоқ бізбен одақтас болады. Ұлы Даланы өзімізге қосып алсак, Хиуаны да, Қоқанды да бағыдырамыз. Қоқанмен арадағы келісімнің мерзімі енді екі жылда бітеді. Сонда болсын Қоқанмен ісіміз. Әзіршелік мақсат Ұлы Даланы өзімізге біріктіріп, Хиуаны ауыздықтау.

Оларды күл-талқан етіп жойып жіберуге болады, бірақ олай істеу бізге көк тиын да пайда әпермейді. Қоқан да, Хиуа да әлсіз күйінде көрші болып тұра бергені орынды. Олардың арғы жағындағы жаулардан қорғаныс ретінде пайдалану бізге ләзім. Қасым төре: "Болар іс болды, енді Искандер бектің адамдары осында бір келер деп Қаратаудың етегінде жатыр дейді. Ендігі қалған бес алты ұлдары да сонда көрінеді. Сенің ендігі міндетің біздің сөзімізді жеткізу. Ылажы болса Қасым төре Бұхараға қосыламын деп антын берсін. Егер ол мақұл десе біз олардың Орыстармен соғысып жерлерін қайтарып алуларына жәрдемімізді аямаймыз. Ылажы болса сен Түркістан, Созақ тарапқа барғаннан соң, Қуандария, Қазалы жағынан да хабардар болып, ат басын бұрып тұрғаның мақұл. Сырдарияны  жағалай орналасқан Акмешіт, Тұрсынбай, Жүлек, Жаңақорған бекіністері маңайларын шолғыншылап көр. Халықтың жағдайы қалай, қандай көз қараста? Кімнің жағын қолдайды? Ол жерде бүлікшілер мен оны ұйымдастырушылар жеткілікті көрінеді. Естуімше Жанқожа, Есет, Тоғанас, Дарқан, Жұбан би, Тоғым дегендер бар екен. Олармен кездесудің реті келсе, сөйлесіп ой-ниеттерін білуге тырысарсың. Бірақ олармен қайткенде де кездесуім керек деп уақытыңды өткізіп алма.  Сенің негізгі жұмысың Қасым төремен кездесу. Оған қайткен күнде де жәрдем беріп, Орыстарды Орынбор тізбегінен де Сібір тізбегінен  де бері қарай жылжытпауға әрекет жасауына қолғабыс тигізу екенін ұмытпа. Қайда жүргенінді Жүсіпқожаға я болмаса шекара күзетіндегі Мир Саид пен Исмайылға қасыңдағы қырық жігіттің біреу-екеуін жұмсап хабарлап тұрарсың. Жызақтағы міндетіңнен әзірше боссың. Қажет болғаныңда  өзім шақыртып аламын. Мен сені қазіргі қым-қуыт жағдайлармен танысып, коғамдық өмірмен, әскери қақтығысулармен, саяси жағдайлардан тәжірибе алып, қазіргі болып жатқан кұбылыстарға өрелі көзқарасынды кеңейтіп есейсін деп саяхатқа ұқсаған жорықка жіберіп отырмын. Егерде Қасым төре саған бірге жүріп Орыстармен күреске шығайық деген емеурін білдірсе, қарсылық ой білдірмегейсің. Қасында болып жәрдеміңді тигіз. Өзіңе жақтас жігіттерден жасақ құрамын десең де еркің. Бірақ жүрегіңнің бір түкпірінде Көктіңұлы хандығы мен Бұхара жүрсін. Біздерді ұмытып кетпе. Егер ол жақта қиындықтар туып жатса, сен үшін біздің құшағымыз әрқашан ашық. Қайтып келе сал. Енді бірер жылда Қоқанныңда әуселесін көреміз. Жызаққа сені мыңбасылыққа жібергенмен, оның саған пайдасы жоқ. Ол жерде алып бара жатқан бітіретін шаруа жоқ. Бекерге еріншектікке бой ұрып кетуің мүмкін. Саған ең дұрысы сол Қасым төре жүрген Түркістан, Созақ маңайында жүріп тәжірибе жинақтағаның мақұл. Кейін Қоқанға жорық жасап оны жеңетін болсақ сол жинақтаған тәжірибең, саған теріскей тараптарға жасайтын жорықтарыңа көп қолқабысын тигізері сөзсіз – деп, әмір сөзін аяқтаған,

 

Қауышқанша, қасиетті Бұхара!

Елге, қасиетті Қазақ жеріне қайта оралу сәті туғанын естігенде Дармина қуанғанынан дауыс шығара әбден жылады. Ержүрек те, сұлу қыздың мына дауыс шығара жыласынан секем алған Яғмыр аға мен Огылгерек дайза бұлар тұратын кішкене үйге жан ұшыра жетіп келген. Өздерін сағындырып Лебап жорығынан аман-есен енді ғана келгенде, Дармина - қыздарының мына жылауы олардың ерік жігерін құм қылып, ақыл естерінен адастыра жаздағанды. Олар сүріне-кабына жетіп келіп етпеттеп жатқан Дарминаның басын сүйей берді. Өздері апалақтап енді не істерлерін білмей дал болғанды. Дармина енді жылауын қойып сықылықтай күле берген. Бұны көріп әлгі карттардың одан сайын естері шықты. Олар мына қыз есінен айрылған-ау, бағана жылап жатыр еді, енді күліп жатыр, е-е Құдай, өзің сақтай гөр, мына қызымыздың есін дұрыс қылып, бұл жалғанда өзіне тиесілі қызықтарын көруге жәрдеміңді тигізе гөр! – деп, Жаратқанға жалбарына берген.

Дармина мына қариялардың тілектерін ести сала өзінің оғаш қылығын енді сезіп, өзінің кәдімгі күнделікті қалпына тез түсті. Бұны көрген қариялар:

-О-о жаратқан ием, біздің тілегімізді қабыл алғаныңызға мың шүкіршілік, Сіздің жолыңызға ақсарбас шаламыз! – деп, Дарминаны аймалай құшақтап, мәз болысты. Дармина:

-Құдай тілектеріңізді берсін, ақсарбасты Сіздердің аттарыңыздан біз шаламыз, мен жынданған жоқпын, мен еліме, Қазағыма қайтатын болдым. Аға, дайза! Түсініп отырсыздар ма, әмір Насыролла бізді Қазақ еліне – Теріскей Тұранға қайтаруға пәрмен берді. Не деген қуаныш! Жүсіпқожа көкеме, Қойхан апама баратын болдым. Бұл менің үш-төрт жылдан бергі арманым еді ғой, енді осы арманым орындалғалы түр емес пе. Бұл қуанышқа мен жыламағанда, мен күлмегенде қайтемін? Аға-ау, апа-ау?!

Осы қызықтың үстіне кіріп келген Мәделі Дарминаның кейінгі сөздерін естіп қалып мына қыздың қасиетінің өте жоғары екендігіне таң қалды. "Мына қыз қандай керемет" деп іштей қайталады. Мына қыздың дәл қазіргі нәзіктігі, сағынышты жүрегінің кішіпейілдігі Хазараспты талқандаған батыр қызға мүлдем ұқсамайды.

-Мәдеш келді! – деп, Дармина екі қарттың қамқор қолдарының арасынан шыға орнынан түрегелді. Мәделі Дарминаның ауызынан "Мәдеш" деген сөзді тура осы жолы бірінші рет естіген. Естіген де "Мына қыздың "Мәдеші" несі-ей» деп таңданғанды. Бұл сөзді естіген қариялар да мұны жақсылыққа жорып;

-Елге баратындарың құтты болсын, енді жақсылықтың ерте -кеші жоқ, тойларыңды осы біздің үйде-ақ өткізе салмайсыңдар ма. Бүкіл Бұхара тойлар еді – деп, ынталарын білдірген. Мына сөзден кейін Дармина тағы да оғаш кеткенін байқады. Қуаныш қатты болса ол сені шынымен алжастырады екен деп іштей ойлағанды. Сосын ол тез арада қариялар ойларына қарсы шығып:

-Аға, апа, мен шынымен қуаныштың мастығындамын, менің сөздерімді нысынаға алып, шли сенімді әрекетке бара бермеңіздер. Мен қуанғанымнан әр нәрсені айта беремін ғой – деген. Бұл сөзге енді ғана сенген қариялар, мәз болып күлісіп  қуаныштарын жасырмады.

Жігіт пен қыз елге жүрер алдында Құдай жолына ақсарбас шалып, дос-жарандарын шақырып, олардың ақ тілектері мен баталарын алды.

Бұхарадан Қосжарсуатқа шығатын қақпаның сыртында әмір Насыролла және уәзірмен сарай қызметшілері һәм Мәделінің дос-жарандары Мәделі, Дармина, олардың қырық нөкерлерін қимастық көңілмен елге шығарып салды. Сонау бір кездері Мәделі Көкбестімен бірге Жүсіпқожаны шығарып салған жерге келгенде сол есіне түсті ме кім білген Көкбесті ішін тарта қышқыра кісінеген.

Енді бір әудем жер жүргенде ол тоқтай қалып, мойынын Бұхараға қарата тағы кісінеді. Бірақ сол баяғы кездегі дауысында бір сағыныш бар еді, енді мына кісінесінде қимастық бар.

Бұл дауысты естігенде үлкен кісілер көздеріне жас алысқан. "Опырмай, мал екеш мал да туған жеріне кетіп бара жатқан қуанышымен, бұл жердегі болған уақытарындағы жақсы адамдарды қимай барады-ау» - десіп жатты.

Жолаушылар қашан қара үзіп көрінбей кеткенше, Яғмыр аға мен Оғылгерек дайза соңдарынан қараған да тұрған...

 

 

Қарақалпақтың құмды шөлейті артта қалып, Қызылдың құмының Қазақ бөлігі басталғаннан-ақ Мәделі де, Дармина да өз үйіне келгендей, жүдә бір емін-еркіндікке бой алдырған. Әскери тәртіпті де ұмытынқырағандайды.

Баймұрат бекеті осы Қызылдың құмындағы ең үлкен бекет. Бұл жерді тоғыз жолдың торабы демесе де, Ұлы Жібек жолының төрт тармағы қосылатын жер деп жұрт таниды. Бұл бекетке мына Бұхарадан басқа Үргеніштен және Нұратадан жол қосылады. Тертіншісі Қосжарсуат.

Баймұрат бекетінде қонақ болайын деп қона жата бастағанда, яки кешке салым, бұл Баймұраттың Мәделілер тоқтап, шатыр тіккен адырының қасына Хорезм тұстан үш аттылы жолаушы түскен. Олар да Мәделілер тіккен жиырма шақты шатырга жақындата келе үш адам сиятын үлкендеу бір шатыр тіккенді.

Оларды қазақтың мейман достық салтымен Мәделі кешкі асқа шақырған. Содан әңгіме басталған. Әңгімелеріне қарағанда бұл жолаушылар Хиуа ханы Аллақұлидан келе жатқан көрінеді. Аллақұли жіберді деген сөзді естігеннен соң Мәделі бұлардың шаруаларының оңай тірлік емес екенін тез түсінді де, олар бұл жігіт пен қыздың және қырық нөкердің кім екенін сұраған кезде:

-Біз туралы білгіңіз келсе, біз осы Ұлы Жібек жолының шекара қызметшілеріміз. Мына кершілес жатқан екі ел – Қазақ Елі мен Бұхара әмірлігінің амандығын ойлап, олардың араларында әрлі-берлі жүріп жүрген сіздердей жолаушылардың қауыпсіздігін ойлай жүріп, соларға қиын қыстау жағдайда жәрдемге келер гаскерміз – деген. Бұл сөзді естіген хиуалық жігіттер өте риза болып қалды. Тіпті өз хандықтарының бұл мәселеде кемшіліктерін де жасырмады:

-Сіз жігіт, дұрыс істейсіздер, мына біздер бұндай жолаушыларға қамқорлық жасау түгілі өзіміздің бауылас көршіміз бұхаралықтарға шабуыл жасап тыныштық бермей келеміз ғой. Негізі біздің хан аз-маз дұрыс саясат жүргізбей отыр – деді.

-Ал, мақұл, өздеріңіз не шаруамен бара жатқан беттеріңіз, егер құпия болмаса – деп, Дармина сөзге араласқан.

Бұл сұраққа үштіктің басшысы сәл-пәл ойланқырап қалды. "Айтсам ба екен, әлде айтпасам ба екен?"дегендей.

Мына еңгезердей оғлан денесі сонша үлкен болсада әлі жас сияқты, ал мына сұрақ қойып отырған қыз өте әдемі, әрі ақкөңіл сияқты. Бұлардан хаңдардың қүпия кеңесшісі шыға қоймас, шекарашы болса шекарашы щығар" деп ойлап, үштіктің басшысы барлық сырды жайып салды.

Сөйтсе бұларды шынында да Хиуа ханы Аллақұли жіберіпті. Бұлардың басты мақсаты Бұхараға қарасты Көктіңұлының ханы Жүсіпқожаға жолықпақшы шаруалары бар екен.

"Жолыққанда, қандай шаруа?"

Жолыққандағы шаруасы - осы жақын арада Бұхараның «онмыңдық» әскері Әмударияның Лебап тұсында екеуден-екеу қыдырып жүрген бір аял мен бір қызды тұтқындап әкетіпті. Олардың кім екенін де сұрамай қазақтарға қырық түйеге құлдыққа сатып жіберіпті. Ол әйел бүкіл Хорезмге қымбат Тұрранча ханым мен онын немересі Гулбаһ сұлу екенін олар сезбепті де. Міне олардың, яғни бұхаралықтардың көрсоқырлығы, каталдығы, әйтпесе олар жақсы адам болса айдалада келе жатқан екі әйелді тұтқынға аларма еді? – деп, үштіктің басшысы аз-кем кідірістеді. Бұл ертегіні естіп отырған Мәделі еш сыр бермей:

-Ойпырмай-ә, екі қатынды тұтқындауға олардың қалай ғана күші келді екен? – деп, кеңкілдеп күліп қойды.

-Йә, йә, сіздер әшейін мынау момақан Көктіңұлы хандығында жүріп, Бұхардың нағыз катал істерін білмейсіздер ғой, олар бұл жерде онша каныпезерлікке бармас, бірақ та олар біздің Хиуаға барлық қаталдықтарын үйіп төгеді.

-Ойпырмай-ә?!

-Йә, йә, енді мына ат басындай алтынға Тұрранча ханымды сатып әкелуге Юсуп бекке (Жүсіпқожа ханға) бара жатқан бетіміз бұл – деп, үшбасы сезінің соңын аз-маз жұтыңқырап қойды. Сосын өзінің сыр ашып қойғанын сезді де:

-Сіз бен біз мұсылман адамдармыз ғой, сіз бізден жағдай сұрадыңыз, біз шынымызды айттық, оның үстіне енді біздегі Юсуп бекке апара жатқан ат басындай алтынымызды тонатуға жол бермейтін шығарсыздар? – деп, мәймөңкелеген.

-Үшбасы мырза, сіз өте орынды сөз айтып отырсыз, біз сіздей жолаушылардың қамқоршысы болуға әрқашан дайынбыз – деп, Мәделі олардың көңілдерін қайта көтеріп қойды,

Ертесіне бұлар тағы да жол жүрген. Қарақшы төбеге келгенше оншалықты уақиға болмай, бұлар осы тұста екіге бөлінді. Хиуалық қонақтар өз жолдарын жалғастырда да, Мәделі тобы осы Қарақшы төбеден түстікке бұрыла, Дарминаның баяғы жастық шағы өткен жапандағы жалғыз үйге беттеген.

Дарминаның балалық шағы өткен сол баяғы қолат дәл қазір жүдә басқаша екен. Дармина осынау бір, туып-өскен жерді танымай қала жаздады. Оның көңілі бір-баяғыдай, алдынан әке-шешесі күтіп алардай боп, сосын да аз-маз мал мен алапар ит қарсы алатын сияқты болып көрінгенді.

Түу, уу, қайда-аа!? Мынау жұтаң ордаға қарасаң жылағың келетін жапан шөл, сұрқай тыныштық, қорқынышты жалғыздық, кұм суырған жалаңаш төбелер, қураған бұталар мен құланды болып құлаған ескі үйдің каңқалары...

Дармина мына сұмдық көрініске қарап біраз аңтарылып тұрды да, еңірей жылаған. Нарқызылдың үстінен түспей оның бұйралана өскен білеудей жалын кұша, ат үстінде етпеттей жата әбден жылады. Мәделі де, қырық нөкер де қыңқ етпеді. Мына жалғызсыраған жетім қыздың зарын бұлар ұқғанды. Ұғып тұрғандықтарынан да еш қимыл білдірмегенді. Олар, не істесе де Дарминаның өз еркін өзіне берген.

Бұл қыз, бұл жолы жыласа да, "ах" ұрса да өзі біліп, мына туған жеріне үш жыл бойғы сағынышын шертіп, шерін тарқатса болғаны да.

Дармина сол аттың жалын кұшып еңіреп жатқан күйінше аттан аунап түсті. Сосын өзінің туған жерінің топырағын құшақтай тағы да еңіреді-ай,бір...

Мәделінің де, қырық нөкердің де қүйқа тамырлары қыжылдап, құлақтары шыңылдаған. Бірақ бәрі де міз бақпай тұра берген. Міз бақпаған да қайтеді енді.

Дармина шері тарқап жылап болғаннан соң орнынан жайлап тұрды да, қынабынан алмас қылышын суырып алып, ескі жұртта қалған ескі құландылар мен шіріген үй қалдықтарын қылыш жүзімен паршалай бастады. Көпшілік мылқау күйінше қарады да тұрды. Дармина әбден ашуы тарқағанша бұл жердегі ескіліктің қалдықтарымен бірге өсіп тұрған шөп-шаламдардың бәрін оса-қырқып болғанша нөкерлер ләм-мим сөз катпаған.

Әбден шаршаған Дармина киіз үйдің ескі орнына ұқсаған дөңгелектеу жерге барып етпетінен түсіп үнсіз жатты. Осы тұста ғана Мәделі атынан түсіп, етпеттеп үнсіз жатқан Дарминаны арқасынан аймалай құшақтап, көтеріп ала Нақызылға мінгізген. Қыздың жерде жатқан қылышын еңкейіп алып, оның шаңын асықпай сүртіп, Дарминаның беліндегі қынабына салды.

Нарқызылға мінген Дармина терең өксіп аттың басын Қосжарсуатқа қарай бұрған. Мәделі мен қырық нөкер соңынан ілесті. Алда келе жатқан Нарқызыл  енді қалай қарай жүрерін білмей кібіртіктей бастап еді оны сезген Көкбесті бір оқыранды да, Нарқызылдың алдына түскен. Сөйтіп Көкбесті жолды туған елге - көптен бері сағындырған Қазақ Еліне қарай түзеді...

 

(жалғасы)

ІІ-ТОМ

ДҮБІР

(роман)

 

І-тарау

ҚУҒЫН

 

1.Барымта

Мәделі мен Дармина Қосжарсуатқа аман-есен келіп, бұл жердегі ағайын-туысқанды қуанышка бөлегенді. Бұл жерде жаңалық көп екен. Жүсіпқожа хан Ханорданы сонау Бадам бойындағы қасиетті Ордабасыға көшіріпті. Оның арғы жағы Ақбұлақ дәл Қоқанмен шекарада тұр, Ол жерден әрі Шымкент тарапқа қарай отырықшы халық көп қоныстанған. Ханорданы шекара тұска жақын орналастырмаса арғы жақтан бері қарай білдірмей сүйем-сүйем, қарыс-қарыс жылжыуы мүмкін екен.

Мәделі Ордабасыдағы әке-шешесіне сәлем беруге асығып еді, мұндағы Қосжарсуаттағы ағайындар:

-Мәделі-ау, сен әке-шешеңе барамын деп асығыстанба, біздің өзіңе деген сағынышымызды басуың ләзімдүр, ол үшін үлкен-үлкен аталарыңның үйінде бір-бір күннен қонақ болып, өзіңе арналып, сақтап жүрген бәсіре малыңды алыуың керек. Сосын да, дәл қазір Ордабасыга барғаныңмен ол жерден Жүсіпқожаны таба алмассың, себебі ол Таскентке кеше жол жүріп кетті – дегенді.

-Ол кісінің Таскентке не үшін кеткен себебін біле аламыз ба?

-Әрине, ол кісі сол Таскентте Қасым төренің тұтқында отырған жұбайы Қожақ ханым мен оның ұлы Әбілғазыны босатпақ ниетпен кеткен.

-Құдай-ау, не дейді, мына Искандер бекке не болған, Қасым төренің отбасына соншама өшігіп?

-Ондай –тұтқындаушы Искандер бек өзінің еркімен емес, Қоқан ханы Мәдәлидің пәрменімен іске асырып отыр екен, орталарында Қасым төренің әулетін жамандаушы бір найсап жүрген көрінеді.

-Олай болса, Искандер бек Жүсіпқожа көкемнің айтқанын орындай қоя ма екен?

-Орындайтын бір себептер болып тұр, сендердің алдарың да ғана Хиуа ханынан үш шабарман келіп, Жүсіпқожа ханға Аллақули ханның өтініш хатын әкелгенді. Ол хатта, Бұхаралық басмашылардың Хазараспқа жасаған шабуылында, ондағы Түрранча-эне мен Халыханның қызы Гулбаһды алып кетіп әмір Насыроллаға тапсырғаны, ал әмір Насыролла ол екеуін өзінің қимас досы Жүсіпқожаға сыйға жібергені айтылыпты. Ендігі олардың ниеті мына ат басындай алтында алып, қыз бен хатунды елге қайтарса деген өтініш екен. Жүсіпқожа ат басындай алтынды алмады да, оның орнына Қасым төренің Таскентте тұтқында жатқан бәйбішесі Қожақ ханым мен оның ұлы Әбілғазы оғланды дін-аман қайтып беруін өтінді. Қоқан мен Хиуа арасынан қыл өтпейтін дос қой, қазір. Әлгі үш шабарман Жүсіпқожамен Таскентке баруға келісе кетті, сөйтіп әкең қазір Таскентте келісім жүргізіп жатыр – деп, Келес жымиып күліп қойды. Бұл сөзді естіген Мәделі әке тірлігіне қатты разы болып, оның Таскенттен оралатын хабары тигенше Қосжарсуаттағы ағайындар арасында тағы біраз аунап-қунауға ниет етті.

 

... Жүсіпқожа қасиетті Ордабасының етегіндегі Ақбұлақ деген шөбі шүйгін шұрайлы жерді хан ордалғына таңдап, қонысты осында аударғаи еді. Жүсіпқожа мұнда Қонысайым отауымен келді. Бәйбішесі Қарақаткөз-айым мен үлкен тоқалы Шәйкүлсұлу-бегім Қосжарсуатта қоныс аудармай отырып қалды. Оны да Жүсіпқожа өзі солай етуге үйғарым жасаған еді. Қосжарсуат қаңсырап бос қалмасын, шаруаға ыңғайлы жер, ел шеті сөгілмесін деген ой еді. Орданы Ордабасы-Акбұлаққа көшіргені, мұндағы шекараның бірқалыпты жағдайға өтуге мол әсерін тигізген. Бадам өзенінің әр жақ бер жағына қалай болса солай сиырларын жайып жіберу, қой айдап бағу, сапырылысып Қоқандығы қайсы, Көктіңұлысы қайсы екенін білмей, дәл осы жерден екі мемлекет шекарасы өтеді-ау деп айту түгілі, ондайды ойлау қаперіне кірмейтін жағдай енді өзгергендей болған. Бұрынғыдай мал жогалу да тиылайын деді. Асқарқожа Бадамға датқа болғалы бері Таскенттен зекетшілер келіп дікеңдеуін де доғарған. Олар бұрындары Бадам, Бөржар түгілі, Ордабасы, Қотырбұлақты өз үйіндей аралап, сонау Қоскұдық тараптағы даланы кезіп Көктіңұлына қарайтын кішігірім ауылдардан зекет жинап кетуші еді.

Қазір хандықтың төрт құбыласы түгел деуге болатындай шақ. Шардарадан Дарбазаға дейінгі аралық та тыныш. Ал дарияның арғы бетіндегі Үшқұдық, Баймұрат, одан Нұр Ата тараптағы Асық Ата, Иіржар, Жетісай тұстар мамыражай қалыпта.

Мұсабектің қуанышында шек жоқ. Есейіп үлкен кісі болып қалыпты. Бұрын екеуі кездессе болды бір алысып-жұлысып алушы еді. Енді ондайдан ада, салмақты Мұсабек болыпты да қалыпты. Тіпті жасының бес алты ай үлкендігінде сездіріп қоятынды шығарған. Онысы Мәделіге  ұнағанды. Бұрынғыдай емес Мәделі   де жиырманың  біреуіне келіп  қалған естияр жігіт. Енді   арсын-қүрсін алысып жұлыспай-ақ «сіз» деп   сызыла бастайтын   уақыт. Сұлтанқожа Мәделіге «мені де қырық жігіт қатарына қосып ал» деп  қолқа салғанды. Оның ержүрек, адал  екендігін, батырға лайық  тұлға екенін бұрынан білетін Мәделі оның бұл ойын іске  асыруға да  өзінің да ниеті бар еді, бірақ «бірақ сен Ғазизайым апам мен анау  тәй-тәй басып жүрген Майлы жиенді  асырап бақсайшы, нөкерлік сенің теңің» деп әзілдеген.

-Мен сені   қорғап  жүрейінші, деп   ниеттенсем, о несі-ей – деп, Сұлтанқожа жорта  өкпелегендей болған.

Бақабұлақтағы Рысқұлбек те осында екен.  Мәделінің   келгенін  біліп   арнайы    күтіп отырғандай болыпты.

Қонысайым баласы   Мәделінің    елге   келген  құрметіне  дос  жарандарын  шақырып, кішігірім той дастарған жайған. Кішігірім дегені әшейін екен. Ауыл аймақ түгел  жиналды десе  де болады. Екі-үш жылқы сойылып, құран оқылды. Соңынан саба-саба  қымыз беріліп, ән айтылып, жыр толғап  көңілді  отырыс болған. Жиын  той  тараған соң  Жүсіп, Ыса , Асқар қатысқан үлкендермен бірге Рысқұлбек, Мұсабек, Сұлтанқожа, Байбақ, Тәнен, Иманберді сияқты  дос  жарандар, туыстар  жиналып әңгіме-дүкен  құрған.

Мәделінің әңгімесін  тыңдаған. Көпшілік  қолқа салғансын Мәделі де шешілген. Жанкелдіден Лебапқа дейін шекара кеңейту жорығындағы Хиуа жасақтарымен соғысқандағы Дармина екуінің  жеңістерін аз-кем жыр ғып  айтып берген.  Қалай болғанда да Мәділенің есейген мінезі де, жау жүрек батырлығы да, көзге  ұрып  тұрғандай  айбарлы кескін-келбеті  де, сөз  шешендігі де оның жасаған жеңістеріне сенуге жетелейді екен.

Сырдарияның  төменгі салалары Іңкәрдария, Қуаңдария, Жаңадария  өзендері бойындағы қазақтарды Хиуаға қарсы  әр жер-әр жерден  көтеріліске шығып, танымсыздық жағдай  кешіп жатқан көрінеді.

Бірақ ең басты   әңгіме бұл емес. Басты  мәселе  Мәделінің Қасым  төреге  жолығуы сапары еді. Онысы  орындалмады. Қоқанның  баскесерлері  Қасым  төре  Түркістанға   келген сәтте-ақ, аңдып  жүріп  қолға  түсіріп, сол мезетте-ақ, үкімсіз, төреліксіз  о дүниелік етіпті. Оның әйелі  Қожақ  ханым мен  ұлы Әбілғазыны Қоқанға  тұтқындап алып кетіпті. Бұл  қаралы  хабарды естіген Мәделі  біраз  көңіл босатып  көзіне жас алып  жылап алған еді. Қасындағы  нөкерлері мұны  қимас туысқаны   қайтыс    болған   шығар деп көңіл айтысқан.

           Кейінірек Мәделі оларға Қасым  төренің кім  екенін, оның қазақ   халқының  болашағы  үшін, арыстандай  арпалысқан ер екенін,  қазақтың ұлы ханы Абылайдың ең бір  ұлттық  намысы  жүрегінде  жалындаған соңғы  тұяғы екенін  түсіндіріп  бергенді.

Бұл әңгіме   тыңдап   отырған  осындағы   кісілерге  де жайдары кейіптерінен арылып, іштей  қинала тына қалған. Төренің жау  қолынан аңдаусызда опат  болғанын  бұлар да  бұрын  естіген екен, әңгіме тоқталып үнсіздік жайлап, күрсініс білінген. Ыса Қасым  төренің әруағына  дұға оқыды.

-Еее, иманды болғыр Қасым  төре де ойда  жоқта  өтті де кетті, өзін  көрмесем де, атағын естіп жатушы едік – деп, Ыса  күрсініп қойды.

-Иә, қанішер Мұхамммед Али ханның  Таскентке  істеген тірлігі анау, қайран ұлдарын  у   беріп  өлтірген.  Қасымның орындай алмай  кеткен ісін әлгі    үлкен  ұлы Саржан орындар еді,   қайран ер – деп, Сапақ би де    қиналыс танытқан.

-Тіпті бас   көтерер  тұяқ  қалмасын деген бе, Қоқанның баскесерлері Қасымұлы  Кенесарыны да Қарнақтағы мешітте  Құдайға мінәжат етіп отырғанында қапыда  ұстап  алып, Таскенттің зынданына тастатыпты дейді, ой сұмдық-ай, енді бас көтерер  балалары да қалды ма екен. Қасым марқұмның? – деп, Ыса  сұраулы  жүзбен  Жүсіпқожаға  қараған. Жүсіп хан Мәделіге  бұрылып:

-Мен  жүдә анағын  білмеймін, сырттай  білітінім тағыда бас көтерер, бір кіндіктен тарағандары болуы керек. Сонау жылдары Арқа  одан Көкше  өңіріне жылқы  іздеп барғанымда  аз-кем той-томалақтарда Қасым  төремен де аралас-құралас болып едім. Сонда бес-алты бала,  екі үш қызы бар екенін айтып еді. Үлкен қызының  бір жылқыны бір  өзі  жығатын өнерін көрсеткен. Алып күш иесі  екен. Есімін  де   айтып еді    ұмытып   отырмын. Мәделіжан   былтыр  Құмкентке  барып   еді ғой, бүге-шегесін осы білетін шығар? – деді.

-Көке сіздің айтып отырғаныңыз Бопай-Батима ханша ғой, мен оны Құмкентте көре   алмадым, мен барғанда  ол күйеуі Сәмекемен  Саудакент тұсқа  қол жинауға, үгіт жүргізуге  кеткен екен. Ал ұлдарына  келетін болсақ, енді  Құшақ, Кенесары, Әбілғазы, Наурызбай  дегендері   бар. Немерелері Ержан, Тайшық, Сыздық сияқты  өсіп келе  жатқандары жетерлік – деп, үміт отының әлі өшпегенін айтты.

Осы кезде сырттан "хан ием, хан ием" деп, дауыстай кірген жігіттің әрекеті бұлардың әңгімелерін лезде-ақ тиып тастады.

Үй ішіне кірген жігіт, бұндағы отырған кейбір қасқалар мен жайсаңдардың Жүсіпқожаның бұндай көңілділігін пайдаланып ханнан бұрын "ай, не болды, айтсаңшы енді" дейтін сөздерін күтпей-ақ мәселенің бәрін жайып салды:

-Хан ием, дат, Көктіңұлының жылқысына жау шапты!

-Оу, неғылған жау? Аптықпай түсіндірсейші!

-Бетпақдаладағы жайлаудан келе жатқан үшжүз тоғыз үйір жылқымызды шұбырпалы Ағыбай барымталап әкетіп қалыпты, Олар Құмкент тараптан Қоқан қысымына шыдай алмай Арқаға қайта үдере көшіп бара жатқан жолда біздің Бетпақдаладан бері қарай асықпай жайылып келе жатқан жылқыларымызға қарсы келіп қалып барлығын айдап алып кетіпті.

-Не дейді-ей, Алда Құдай-ай! Әй біз олардың ендігі аман қалған басшысы Кенесарыны Қоқанның зынданынан қалай құтқарамыз деп миымыз дал болып отырғанда, онысы несі-ей, біздің малымызды барымталап, қой бекер шығар?!

-Йэ,йә жаңсақ шығар?!- десіп мұндағы отырған көпшілік шулап қоя берді.

-Жоқ, рас! Өтірік болса өстіп хан алдына, көпшілік алдына келіп абыройымды төккендей маған не керініпті, соншама? – деп, шабарман-хабаршы да өзінің өтірік айтып тұрмағанын білдірді.

Мына жігіттің айтып тұрғаны рас екеніне шүбә келтірмей көпшілік бірі-біріне қарасты.

-Мұнысы қызық болды-ау – деп, Ыса иегін қасыды.

-Қызығын көріп тұрғаным жоқ, қарама-қайшылық десейші – деп, Лұқпан басын шайқаған.

-Шұбыртпалы дегені орта жүз емес пе еді, олардың қоңырыттың малында не аталарының ақысы бар еді?! – деп, Мусабек кіжінді.

-Орта жүз болса, баяғыда Бекарыс бабаң бізге еншіні көптеу беріп оларға аздау берген шығар, соның тарихын естіп білген Ағыбай дегені қоңыратқа сол артық кеткен малды шұбыртпалыға қайтарған шығар – деп, Сапакби китұрқы әзіл тастады. Бұл сөзді естіген жұрт бір күліп алды да жанағы өкпе-ренішінен аз-маз қайтқан секілді болды. Сапақ бидің ақылдылығы осы жерде көрініп қалды. Көпшілік енді жаңағы бірден келген ашуларын басысып, келелі ойларға кезек берісті.

Содан көпшілік сәл саябырсыған соң, Жүсіпқожа хабаршыға қарап:

-Балам, енді аптыкпай жағдайдың мәнісін түсіндірші, қалай болып еді, басынан басташы! – деді.

-Хан ием, мені осында шабарман-хабаршы ретінде бұхаралық Дармина қыздың атынан Сербиназ жіберді. Бұл сөзді естіген Мәделі:

-Қоя тұр, Дармина, Сербиназ, Күләш барлығы Қозымалдақтағы Сайлаумұраттың балдызының Сызғандағы ұзату тойында емес пе еді? – деп, танданыс білдірді.

-Оның рас, әлгі хабарды алып келген жылқышының тірісі сол Қозымалдактың жігіті екен. Ол сол Бетпақ-Даланың бергі басталар жерінде ту-талақай барымтадан кейін басының амандығына қуанып, қайдасың Қозымалдақ деп тартып отырыпты. Келе салысымен барымта хабарын сол жердегілерге жеткізіпті. Бұл хабарды енді ғана Сызғанға тойға жүрмекші болып отырған Сербиназ бен қасындағы қыздар да естиді. Естіген қыздар "үй-бай, бетімай", деп беттерін шымшып отырса, іштеріндегі Дарминақыз тез арада атқа қонып:

-Көктіңұлының малы талан-таражға түсіп жатқанда бұл не отырысымыз, кане барымташыларды қууға менің соңымнан қайсың ересіңдер?! – десе, еркеқкіндіктерден ешкім қозғалмады. Бұлардың қимылдамағанына ыза болған Дармина Көкбестінің тақымын қысты да Бетпақдалаға қарай бір өзі тартып кетті. Соңынан күңкіл сөз қалды: «Мына қыздың шақарын-ай», "Мынадай қызға ғаскер болып, соның жүр дегеніне жүре береміз бе?" "Өзі қай рудан екен?" «Кім білген бөтен рудан болып арандап қалмаймыз ба?" "Қоңыраттың малы болса біздің қоңырат емес, арғы беттің, күңгейдің қоныраты ғой», «Той қызығын тастап, енді шұбыртпалыны қуғанымыз қалып еді, әлгі, қуғыншыға кеткен жынды қыз оншақты шақырым шауып, Мойынның құмына тірелген соң, желігі басылып өзі-ақ қайтып келер, бұл жақты Бұхараның базарының іші ғой деп ойлап жүрген шығар" – міне, осындай әңгімелер күбір-сүбір болып жатты – деп, хабаршы тағы тоқтап қалды.

Бұл сөзді естіген көпшілік бұндай шындық сөздің рас екенін біліп қатты ұялыс тапты. Аз-маз үнсіздіктен соң Мусабектің:

-Қап әттесі-ай, содан не болды, жалғастыршайсы, әңгімеңді" – деген дауысы қатқылдау шыққан.

-Сіздер мынадай сөздерді естіп Қозымалдактың барлығы нашар адамдар екен деп ойлап қалмаңыздар. Бұндай сыбыр-аяңдарды ол жердегі киямпұрыс адамдары ғана айтты. Қиямпұрыс адамдар тек ғана ол жерде емес, бүкіл адамзат мекендейтін барлық орталар да бар. Ондай жаман адамдар сіздердің жерлеріңізде де бар.

-Дұрыс айтасың балам, сенің сөзің өте орынды, әлгі қиямпұрыс адамдардың сөздерін бізге әдейі, намысымызды коздыру үшін де айтып отырғаныңды түсінеміз, 6алам! – деп, бағанадан бері үнсіз отырған беріжарлық Қанай датқа сөзге араласты.

-Ал, енді Қозымалдақтың жақсы адамдары не деді? – деген сұрақты қойып, Рысқұлбек орнынан қозгалақтап қойды. Бұл сұрақтың дәл қойылғанын жұрт мақұлдап, хабаршыға қарап, бастарын изескен.

-Жақсы адамдары шли мақтап қуантарлықтай ешнәрсе деген жоқ, бірақ олар: "етің тірі ғой, сен барып, Жүсіпқожа ханға хабарла. Бұхаралық Көктіңұлы болса да бәрібір олар да қазақ ғой, Қоқанының қазағы не, Бұхарасының қазағы не, түбіміз бір. Шұбыртпалы Ағыбайдыкі дұрыс емес, ол Бұхараны тонадым деп ойлаған шығар, олай ойласа қателеседі, шын тонағыш болса өзі Сырөзенінен әрмен өтіп, Қызылдың құмына сіңіп сол жерден түпкілікті бұхаралықтарды тонаса бір сәрі, әй, мына іргелес отырған, жайлауымыз бір, тауымыз бір Көктіңұлын тонағаны қай сасқандығы екен. Қасым төренің, балаларының ақысын аламын деген ойы болса Бұхараға қарасты ағайындарда несі бар, одан да барып Таскентті шаппай ма" деген соң мен сіздерге қарай шапқанмын.

-Ой, бәрекелді!

-Ә, айтпақшы, бұл жерге жөн сілтеген Сербиназ деген қыз. Ол: «жағдайдың бәрін Жүсіпқожа көкеме дұрыстап жеткіз, әсіресе Дармина қыздың бір өзі кеткенін хабарла, оның соңынан барып жәрдем берер бұл жерде адам жоқ, себебі оның тірлігін бұл жердегілер баланың ойыншығындай немесе жындының тірлігіндей көріп отыр" деп айт деді.

-Шынында да Дармина қыздың тірлігі баланың ойыншығындай екен, байғұс қыз айдалада адасып кетпесе болғаны – деп, Қанай датқа қатты күрсінді.

-Қанай көке, күрсінетіндей дәнеңе жоқ, мен білетін Дармина болса, ол дегеніне жетпей қоймайды, бірақ Ағыбай дегеніңіз де оңай жау емес, маркұм Қасым төре оны бекерден бекер өзіне батырлыққа алып жүрген жоқ, ол көзсіз батыр емес, ақылсыз батыр, Дармина оған төтеп бере алатынына сенемін бірақ бәрі жабыла қалса ол қыз да ет пен сүйектен жаратылған адам ғой жазым болып кете ме деп кауыптеніп отырмын – деп, Мәделі алға сәл ұмтылып бір ойын айтпақшы екенін білдірді. Осы жағдиятқа түсінген Жүсіпқожа:

-Балам ойыңды ірікпе, айтар пиғылыңды мұндағы отырғандардан жасырмай айта бер, қандай ойың бар еді? – деп, ұлына қарап сұрау қойған.

-Көке, және осындағы отырған жамағайындар, менің ойымша Дармина Мойынқұмның шөліне кездесіп оның қиыншылығына бола қайтып келетін қорқақ қыз емес. Ол алған бетінен қайтпайтын нағыз батыр қыз. Мен оның батыр да ержүрек қыз екенін Бұхарада жүргенде байқағанмын. Ол алған беті егер де дұрыс болса ол бағытынан ешқашан қайтпайды. Менің демегім мынадай – біз қазір мына отырған Келесқожа, Қасым, Сұлтанқожа, Рысқұлбек, Мусабек, Уалхан, Иманберді, Батырхан тоғызымыз әлгі барымташылардың соңынан қуамыз, осы сапарымызға оң баталарыңызды беріңіздер демекпін.

-Бұныңды құптаймын балам, бірақ Келес, Батырхан, Қасым һәм Иманберді біздің иеліктеріміздің Қауыншы, Шыназ жағын барымташылардан қорғауға ертең аттанбақшы, сенің қасыңа Сұлтанқожа, Мусабек, Рысқұлбек, Уалхан, Кенжехан барсын, сосын қасыңда қырық нөкерің де бар емес пе? – деп, Жүсіпқожа Мәделіге ризашылықпен қарап еді, бұл сөзге онша қанағаттанбаған Мәделі:

-Көке, айтқаныңызға құлдық, бірақ менің қырық нөкерім хандықтың ішіндегі мұндай майда шүйде тірлікке араласпас, ал енді араласса Қоқан хандығы мұнымызды Бұхара-Қоқан соғьгсы деп қабылдар, Ұлы Дала Бұхара-Қазақ соғысы деп қабылдар, ондай болмау үшін мен нөкерлерімді осында тастап, өзім жаңағы айтылған жігіттермен дәл қазір жолға аттанамын, Дармина Қозымалдақка Көкбестімен кетіп еді, ол оны әрі қарай да мініп кетіпті. Онысы жақсы болған. Көкбесті аман болса Дарминаны жалғыз тастамас, бірақ біз ол дегеніне жеткенше қуып жете алмаймыз, себебі Көкбестіге қуып жететін бізде жылқы жоқ. Ол Ағыбайға тез-ақ жетіп алады, себебі біздің Бетпақдаладан келе жатқан үйірлерді қайта әрі қарай айдау өте қиын, олар өздерінің туған жерлеріне қарай асыға қайта-қайта бері қарай қашумен болады, сондықтан да барымташылар сылбыр қимылдар. Енді біз тез-тез қимылдап, Дармина бір пәлеге ұрынбай тұрғанда оларды қуып жетуіміз керек, бірақ мен білетін Ағыбай болса соңынан келген қуғыншыны аямайды себебі не десеңіз оның сүйенер сұлтаны – Қасымтөре мен оның бірталай ұлдарынан айрылған Ағыбай батыр ешкімді де аямас, ол үшін сен Қоқансың ба, Бұхарасың ба, Көктіңұлысың ба бәрібір. Сондықтан Дарминаны ертерек қуып жетуге тырысуымыз керек, әй, ол енді жеткізбес, оның енді Көкбесті екеуінің денесін іздеп табуымыз керек, егер Дармина өлсе, оған қайғырып Кекбесті де өлер, ал енді тез аттанайық – деп, Мәделі қатты күрсінді.

Бұл сөзді бәрі құптап, мына отырыс тез тиылып, қуғыншылар асыға аттанып кетті.

Ордабасы тауының ең төбесінде орналасқан Жүсіпқожа ханның он екі қанат үйінің алдынан қариялардан бата алып аттанып кеткен алты жігіт - Мәделі, Рысқұлбек, Мусабек, Сұлтанқожа, Уалхан және Кенжехан Қаратаудың Мыңжылқы асуына қарай тікелей тарткан. Мыңжылқы - кәрі Қаратаудың ең биік шыңдарының бірі. Бұл Мыңжылқының бір ерекшеліг - басқа таулардың шындарындай ұшы сүйір емес, мұның төбесі үстіне мың жылқы сиятындай жазық. Жазық үсті соншама тегіс, әрі көңілге жай болғанымен одан теріскейге қарай еңіске түсу киямет қайым қиын еді. Мына алты жігіт ол құлдиға ылдиға ұқсамас қиындығы болса да, діттеген жерге ең төте жол екенін ұғып осы асуды таңдаған.

Біраз қиыншылықтармен асудан асқаннан соң, тау бірден таусылып, тегіс жазық басталды. Ол жазық та тауысылып Мойынқұмның батыс жақ аяқ тұсы басталып, ол да оншақты шақырымнан соң артта қалған. Бұлар үшінші қонымды Шу өзенінен өтіп жасады да, таң алакеуімнен Бетпақдалаға қарай тасырлата шаба жөнелген. Түнімен аң аулап, таң ата енді ұйқыларына кіріскен жабайы жыртқыштар, мына азанғы тасырдан ұйқыларынын мазасы кете, ұлып, ырылдасып алған. Өзеннің бойындағы түйе бойламайтын қамыстықтың арасында алаңсыз ұйқыны пергілеп жатқан доңыздар да, бір-бір шыңғырып, одан соң корсылдасып алды.

«Қонырат-арығы» да, «Тарақты-арығы» да, «Тама-арығы» да, «Найман-арығы» да артта қалды. Алдарынан Бетпақтың жанға жайлы самал желі есе де бастағанды. Бірақ бұл самалдың жанға жайлылығы ұзаққа бармады. Лекіп тұрған жел енді жағымсыз жаман иіс әкеле бастаған. Қан сасыған майданның иісі. Бұл иіске әлі соғысқа араласпаған жігіттер түсінбеген. Олардың біріне біре қарасып, мынау ненің иісі деген сауалдарына Мәделі:

-Сендердің қан майданда әлі болмағандарың білініп тұр, бұл бір ауылды шапқан жендеттердің тірлігінің қорытындысы, немесе Дармина мен Ағыбайдың айқасынан соңғы жағдай, жігіттер асығайык, тартыңдар алға! – деп, Мәделі Нарқызылға қамшы басқан.

Нарқызыл Бұхарадан келгелі бұл жердің жем-шөбін онша жерсінбей, мазасы болмай жата бергесін Дармина Қозымалдақ тұсқа Көкбестіні Мәділіден сұрап мініп кеткен еді. Бірақ екі күннен соң-ақ Нарқызыл, екі жыл бойы өзінің үстінен түспей жүрген Дарминаны іздегендей елеңдеп, тыпыршып, ауырғанын да ұмытып, қунақыланып кеткен. Міне Ордабасыдан шыққалы бері әлі ауыруынан сыр бермей келеді. Бәлкім оны егесіне деген сағынышы жем тандау кеселінен жазып та жіберген болар. Өзінің иесін іздеп келе жатқанын сезгендей, жануар анда-санда бір оқыранып қояды.

Қозы өріс жердей шауып отырып, бұлар айқас болған жерге де келген. Әр-әр дерде дөңкиіп-дөңкиіп, оншақты адамның мәйіттері жатқан екен. Құзғындар да жинала бастапты. Мұны керген қуғыншылардың жасы онбеске енді толар - Кенжехан жүрегі айнып біраз құсық тастады. Талай айқасты басынан өткізген Сұлтанқожа:

-Кенжехан, сенің құрыштай денең мен мұрныңнын астына ерте шыққан ширатылған мұртыңа қарап нағыз жаугер ме деп жүрсем, ауылдың қозыбағары екенсің ғой – деп, мұрнын тыржитты. Кенжехан еш нәрсе деместен тағы лоқсыды.

-Ай, Шатан-ай, (Сұлтанқожа) жезделік әзіліңді тап осы жерде көрсетпесең-ақ болар еді ғой, қайын балаңның сенімен әзілдесуге шамасы жоқ. дәл қазір. Қап кеше жолда атып алған қарақұйрықтың қанын ыстықтай ішкізуіміз керек еді, есімізде болмағанын қарашы! – деп, Рысқұлбек Кенжеханға жақындап келіп, торсығынан алақанына су құйып оның бетіне шашты. Ішінен күбірлеп тұрып торсықтағы судан басына шорылдата құйып, емдеген болды. Рысқұлбектің бұл тірлігін көрген Мәделі:

-О, ящаң, мен Бұхарада төрт жыл оқып ем-дом жасауды үйрене алмаппын, ал мынауың ауылда жүріп-ақ бақсы балгер болыпты ғой – деп, Мусабекке қарап көзін қысып қойды. Уақыты келіп тұрғанда Мусабекте:

-Бұл емшің, әлгі Әнсары түйешінің мұрны дәу қызын, Бөріжардағы Сырғабайдың Сырғалы деген кіші қызын сол сияқты тағы тағыларын осы балгерлігімен айналдырып алыпты дейді ғой, жұрт – деп, құрдасын бір іліп тастады.

-Өй әзілдерің құрысын сендердің, одан да іске көшсеңдерші, мына мәйіттерді жерлейміз бе, қайтеміз? - деп Рысқұлбек құрдастарының орынсыз жерде әзіл айтып тұрғандарын ескертті. Анау екеуі бұл сөзден соң балалықтарынан тез айнып, ақиқаттық қалыпқа түскен.

-Бұл тірлікке біраз уақыт кетер, алға тарта берейік, бұл жерде Дармина көрінбейді, сондарынан қуайық, қыз бәлкім тірі шығар, олар оны тұтқындап әкетуі де мүмкін ғой, ал мына мәйіттерді қайтып келе жатқанымызда арулап жерлерміз, бастарына құран оқып, белгі салармыз, дәл қазір біз тірі адам туралы ойлап, оны құтқарып алуымыз ләзімдүр – деп, іштеріндегі жасы үлкен Сұлтанқожа ойын білдерген. Бұл ұсынысты мақұл көріп, олар  қуғынды әрі қарай жалғастырған.

Енді бір шақырымдай жүргенде, аспаннан қаздардың қаңқылдаған дыбыстары шыққан. Жігіттер мына ерекше кұбылысқа таң қала, аттарының басын ірікті. Сұлтанқожа:

-Шу бойынан әжептәуір алыстап кетсек те мына қаздар қайдан ұшып жүр, әлде Арқаға суық биыл ерте түсетін болып, Қорғалжыннан қайтып келе жатқан қаздар ма екен? – деп, қолын көлегейлеп аспандағы қаздарға тесіле қарап тұрды.

Қаздар бұлардың тұрған жерлеріне дейін ұшып келіп, енді төбелерінің тұсында айнала қанат қағып жүрді. Содан екі үш айналғасын олар жаңағы келген жағына қайта ұшты. Бұл көрініске таңданған жігіттер, аттарына қамшы басып, енді алға жылжи беріп еді, әлгі қаздар қайта айналып келіп, бұлардың дәл төбелерінің үстінде қаңқылдай қалықтап жүріп алды. Аз-маз үнсіздіктен соң Мәделі:

-Әй жігіттер, мынау қиссадағы Төлегеннің алты қазы емес пе? – деді, сол аспанға қарап тұрған қалпы.

- Йә, дұрыс айтасың, сол, сол ғой – деп, бұл сөзді Мусабек қуаттады.

-"Аспандағы алты қаз, атайын десем, оғым аз" деп Төлеген Бекежанның оғынан өлімші болып жатқанда айтпаушы ма еді, аспанда ұшып бара жатқан алты қазға!? – деп, Сұлтанқожа да құптап қойды.

-Неде болса бұл тегін емес, Құдай біледі, осы қаздар біздерге жол көсеткілері ойлары бар-ау! – деді, дауысынан қуаныш лебін көрсеткен Уаліхан. Бұл сөзге күле қараған Сұлтанқожа:

-Уай, баламысың деген, енді біздерді аспандағы қаздар жол көрсетіп жетелемекші, сөзіңе болайын – деп, Уаліханды ілген.

-Уаліхандыкі дұрыс болар, анау Арқа мен мына Бетпақ-Дала қасиетті жер ғой, бұл жағдайды тексеру үшін, мына қаздар қайтадан ұзап кеткеннен кейін біз өзіміздің мына алған бетімізбен жүре берейік. Егер олар үшінші рет қайтып келіп осылай белгі берсе, амал жоқ осы қаздардың дегенін істейміз, себебі біз дәл қазір Ағыбайдың барымташыларының да, Дарминаның да қай тұста екенін білмейміз ғой. Мына жер бетіндегі сайрап жатқан мал іздерімен алға жүре бергенімізде де бұл тура жолға апарар деген дәмем жоқ. Себебі мал іздері мен қиларына қарандаршы, мына тұста мал шашырай қашқан. Дармина мына шашырай қашқан малдың қайсысының соңынан қуды, ол бізге белгісіз – деп, дана Шонайдың баласы Рысқұлбек ақыл қосқан.

Қаздар үшінші рет қайта келіп аспанда айналып-айланып, бағанағы келген бағытымен қанаттарын қаға ұшып кеткен. Қаздардың мына қимылы тегіниен-тегін емес екенін жігіттердің барлығы сезді де, аттарының басын солай қарай теріскей-шығысқа бұра шапқан.

Қаздардың соңдарынан қалмай шаба отырып, олар сүтпісірім уақыт жүргеннен соң алдарынан қарайған сұлба көрінді. Енді жақындаған сайын, сұлба атқа айналып оның алдында жерде жатқан адамның да қарасы білінді. Мәделінің көзінен жасы ыршып кете жаздағанды. Мына айдалада жалғыз тұрған Көкбесті екен, ал жердегі Дармина болар.

Иә, сол екен, Қозымалдақтағы тойға киіп кеткен қызыл жібек көйлегінің етек жағы самал желге көлбеңдеп жатыр ғой. Мәделіні таныған Көкбесті құлындаған дауысы шығып қатты кісінеді. Сосын бері қарай құлындай ұшты. Мәделі Нақызылды әрең тоқтатқан, себебі Нарқызыл да Дарминаға жеткенше асығыс. Талай қақтығыс пен қапылыста бірге жүрген иесін бұл да сағыныпты, бұл да қуаныш үстінде еді. Нарқызыл тек Мәделінің қарулы күшімен, ауыздығы жыртып жіберердей шірене тарткан ноқтасынан ғана тоқтады. Көкбесті оқырана келіп тұмсығын Мәделінің тақымына таяғанда, Мәделі де оның кекілінен сипап амандасқан рәсім танытқан. Осыдан соң Көкбесті Дармина жатқан жерге қайта шапты.

Жігіттердің барлығы тез арада ол жерге жетіп барып, жапатармағай аттарынан түсе, Дарминаға жақын барған. Мәделі қыздың білезік тұсынан ұстап, қан соғысын байқап көрді де, жүзіне аз-маз жылы шырай кірді. Қыз тірі екен, есі бір кіріп-бір шығып жатқанға ұқсайды. Қаны да жараларынан аққан екен. Үсті басын қылыштың кескен, найзаның жырған іздері қаптап кеткен. Көйлегін қылыш кескілеп, бешпетін әбден тураған екен. Қыздың қылыш сайысына әбден әккі болғандығынан да, жарақат денесіне терең бойламапты. Денені өтпес пышақпен кескілегендей, қылыш жүзі мен найза үшы тері мен етті кескілей беріпті. Мәделі енді Дарминаның басын сүйемелдеп тізесімен тіреу салып, жерден сәл көтере отырды. Сосын "Дармина, Дармина, көзіңді ашшы" деп маңдайынан сипап көрген. Бірақ қыз да еш қимыл болмады. Осы кезде Рысқұлбек:

-Жаңа біразда Кенжеханға түшкіргенде күліп едіңдер, бірақ мен енді шын ықыласыммен дем салып көрейін, ауылдағы Қалыбай бақсыдан үйренгенім бар еді соны айтып көрейін, сендер маған рұқсатетіндер – деп, жігіттерге қараған.

-Енді рұқсат бермегенде, амалымыз қанша, құр уақытты текке кетірмей, мына қыздың есін кіргізуге әрекет жасайық та – деп, Сұлтанқожа Рысқұлбектің сөзін қоштаған.

-Онда былай, біріншіден мен бақсылық жасап отырғанымда күлмей отырыңдар, екіншіден менің айтқан сөздерімді қайталауға тиіс кездерінде мен иек қағып қоямын, сонда сендер де сол сөзді бірауыздан қайталайсындар – деп, Рысқулбек бұрын соңды істемеген бақсылығына кірісіп кетті:

Сөздің басы бісмилла,

Бісмилласыз іс қылма!

Бісмилла десең құдай бар,

Жын мен шайтан көрінсе,

Сыртымнан әрі қуа бер..

 

Әуелі Құдай, елді оңда

Елді оңдасаң ерді оңда,

Мұһаммедтей пайғамбар,

Айналайын, сен де оңда!

 

Қалам-шәріп мойнында,

Дұғалары қойнында,

Санап жұлдыз батырған,

Сарғайтып таңды атырған,

Мың кісіге барабар,

Ақсақалды бабаңыз,

Бізде сіздің балаңыз.

Рысқұлбек бақсылығын тоқтатып, кәне жігіттер "Ля, Иллаһи, илла Аллаһ" деңдер деп оларды тілдерін кәлимаға келтірулерін өтінді, Сосын бақсылығын тағы жалғастырған:

 

Ау, Алла, бісмилла!

Қолтықтай көр біздерді,

Алтын сандық хазірет,

Біздерге де медет ет,

Айналайын құдірет,

Сиындым, сізден бір медет,

Жүйрік аттай "шу" деймін,

Түркістанда түмен баб,

Күн көзінде әулие,

Мәшіреп те әулие.

Тауда жүрген әулие,

Және келді шара бас.

 

Жартқан жафар егемсің,

Тайғақ жолда, тар жолда,

Сыйынғанда сіздерге,

Әбиір берген һәр жерде,

Исламға пана Мұһаммед,

Су басында Сүлеймен,

Чамал әулие колдасаң

Рысқұлбек тағы да жігітгерді "Ля Иллаһи иль Аллаһ" дегізіп емін тағы жалғады:

Сайрамда бар сансыз баб,

Отырарда отыз баб,

Ең үлкені Арыстан баб.

Жер жүзінде әулие,

Мағрипте әулие,

Бәріңнен медет тілеймін.

Тоқсан қойдың терісі,

Тоны шыққан шарабас.

Және келді дәу пері,

Және келді күн пері,

Және келді Айхожа,

Және келді Күнхожа,

Және келді колаңшаш,

Екі иықтан мықтап бас,

Және келді Теңгетай,

Ойдан келді он хожа,

Қырдан келді қырықхожа,

 Айналайын Нұрхожа,

Сол хожаның ішінде,

Әсіресе бір хожа

Және келді жирен тай,

Перілердің бәрі де,

Үсті бір-бір мінген тай,

Айқайламай келіңіз,

Мына аруды көріңіз,

Етер бұған ем бар ма?

Салар бұған дем бар ма?

Ететұғын ем болса,

Салатұғын дем болса,

Денесіне жан беріп,

Қызды емдеп беріңіз!- деп "бақсы", жігіттердің тілдерін тағы да кәлимаға келтіріп болғаннан соң, қасындағы торсықтан ауызына су толтырып алып: «суф-суф» деп қыздың бетіне үш рет бүрікті.

Құдайдың кұдіреті, мына бақсылық емдік тілектен соң Дарминаның кірпігі шала қимылдап, көзін ашпаққа ниеттенген қозғалыс білдірген.

-Е, Аллаһ, өзің жәрдем ете гөр!- десіп жігіттер енді Дарминаның қасына таяу келіп, өз қолдарынан не көмек берерлерін білмей оның бетіне үңілісіп біраз тұрды.

Енді Дармина күрсіне дем алып, көзін ашып алғанды. Мұны көрген жігіттер "Алла һак-ай, Алла һақ-ай, Аллақай"-десіп қуанысып қалды. Оның ауызына торсықтарын ұсынысты. Дарминаның есі кіргенімен әзірше сөйлеуге әлі жоқ еді. Ол өзін іздеп келген жігіттерді танып, жүзіне қуаныш күлкісін үйірді. Әсіресе Мәделіге көз қиығын ұзақ салып, оның рұқсатынсыз мынадай іске барып, мынадай жағдайға душар болғанына кешірім сұрағандай, кешірім өтінген көзқараспен қараған. Мәделі қыздың не дегісі келіп жатқанын түсінген. Ол оның айтқысы келіп жатқанын түсінгенін және кешіретінін Һәм оның аман қалғанына қуанышты екенін Дарминаның маңдайынан сүйіп білдірді. Қыз түсініскеніне қатты қуанды. Езуінде қуаныш күлкісі болса да, қос жанарынан жас домалап ағып жатты. Сұлу қыздың мына көрінісіне жігіттердің де көңілдері босағанды.

Осы бір сәт маңыраған ешкінің дауысы шыққан. Жігіттер жан-жақтарына қараса қасында лағы бар саулық ақбөкен бұларға жақын келіп, енді тағыда бері қарай қозғалуға мына бөтен жігіттерден бата алмай тұрған сыңай танытты. Жағдайды тез түсінген Сұлтанқожа:

-Жігіттер, мынау қасиетті Даланың киелі жануары, менің білуімше ол мына Дарминаға келіп тұр, канекей, бәріміз бұл жерден алысыраққа тұра-тұрайық, қайтер екен?! – деді.

Бұл сөзден соң жігіттер мына жерден былайырақ тұрған. Жігіттер кетісімен Ақбөкен Дарминаның қасына келіп оның бетінен жалап, иіскеп, аз-кем тұрып иіді. Анасының иімекші болып тұрғанын лақ сезе қойды да оның емшегіне жабысқан. Ақбөкен енді одан сайын иіген. Ол өзінің лағының құйрығынан иіскеп алып, сосын оны емшектен шығара, алдыңғы аяғымен Дарминаның үстінен аттай, емшегін қыздың ауызына тақаған. Қыз енді әлгі жігіттерден ұялса да, мына ана ақбөкеннің аналық мейіріммен келіп, бұған ұсынып тұрған емшегін кешегі күнгі, алдыңғы күнгі емгеніндей мейірі қана емген. Мына көріністі көріп, жігіттер таң қалғанынан сілейіп тұрып қалды. Ақбөкен қызы еміп болғанын байқады да, енді қайтадан бері секіріп түсіп, мекірене, қыздың бет-ауызын жалап, иіскелей біраз тұрды да, сосын лағын ертіп, бағанағы келген жағына қарай жүгіре жөнелген. Ол жақта, сонау қырда ақбөкендердің отарлы үйірлері ағарандап жатты.

Жігіттер Ана Ақбөкен кетісімен Дарминаның қасына қайтадан жүгірісіп келді. Бұлардың таңданыстарын сезген Дармина енді көз қиығын теріскейге қаратып, ернін қимылдатып еді, бірақ дауысы шықпады. Оның сол жақта бірнәрсені көрсеткісі келіп жатқанын жігіттер байқап бәрі де теріскейге қарай жіті қарасқан. Сөйтсе, сонау алысырақта теңкиіп-теңкіп екі қасқыр жатыр. Ол жерге Уаліхан жүгіріп барып, жатқан қасқырлардың ол жақ-бұл жағына шығып, олардың маңайын шолып қайтып келген соң, қасқырлардың ат тұяғынан өлгенін айтты. Ат тұяғы қасқырлардың біреуінің маңдайын опырып, екіншісінің белін үзіп, сосын таптаған екен. Бұл іс не болса да Көкбестінің әрекеті екенін жігіттер түсінген. Дарминаны ажалдан алып қалып, бірі қорғап, бірі асырап, адамга жақсылық жасаған мына қасиетті жануарларды сүйіп, жақсы кермегенде не істерсің?! Әуелі Құдай, айналдық сенен Ұлы Табиғат! – деп, жігіттер біраз үнсіз қалған.

Содан біраз үнсіздіктен соң бұлар ендігі істейтін тірліктерінің жобасын ойластырды. Мәселе екеу: оның біріншісі мына Дарминаны емдейтін балгер табу керек, екіншісі Ағыбайдың соңынан қуып, жылқыны қайтару. Екі мәселе де уақыт күттірмейді. Егер дәл қазір Дарминаны емдетуге кері оралар болса онда он мыңнан аса жылқыдан айрылдық дей бер, Ағыбай Арқаның ішіне кіріп үлгерсе бұларға таптырмайды және ол жерде оның мыңдаған жақтастары бар. Билік жоқ, жөні түзу билік айтар би де жоқ. Бірі орысқа беріліп, бірі орыстан қашып, ит-рәсуа сапырылыс болып жатыр дейді, ол жерде. Сол үшін уақыт оздырмай олар Арқаға кіргенше соңдарынан қуып жету ләзім. Бірақ он мың жылқы үшін мынадай қыздан көз жазып қалу да жақсылық емес. Бұл жердегі жігіттер үшін оншақты мың жылқыдан гөрі әрине Дармина қымбат. Бірақ бір қыз үшін оншақты мың жылқыдан айырылып бесеуі елге қайтып келсе, ертесі досың күліп, дүшпаның табаламай ма? «Таскенттің базарынан төрт ділдаға сатып алынған бір күңнің өмірін қоңыраттың оншақты мың жылқысына айырбастап келіпті, бетім-ау» деп ауыл арасындағы сөзбен бірге, бүкіл елдің байлығы кетіп бара жатқанда кімнің де болса іші ашыр еді.

Бұлар енді аз-кем ақылдасқаннан соң екіге бөлінуге үйғарым жасаған. Екіге бөліну де оңай болмады.

-Барымталанған қоңыраттың малы сондықтан оны менің қууым тиіс! -  деді, Мусабек.

-Малдың бәрі қоңыраттыкі емес, оның үстіне бұл сен бағынатын Қоқан хандығындағы қоңыраттардікі емес, бұл бұхаралық қазақтардікі, сондықтан мен қууым керек – деп, оған Мәделі қарсы шыққан. Бұларға мүлдем қарсы шықкан Рысқұлбек:

-Көп сөзді қойыңдар, мына өлімші болып жатқан қызды ауылға дейін аман апару да оңай жұмыс емес, біле білсеңдер бұл қыз біріңнің қарулас қарындасың, біріңнің рулас қарындасың, бұл қыз қамкөңіл болып ауырып жатқанда қасында сендер болмағанда кім болуы керек, жылқыны қууға мен барамын! – деп, мәселенің жөнін айтқан сияқты болды.

-Сендердің ешқайсыларындікі де дұрыс емес, сен үшеуіңнен де менің жасым үлкен, сондықтан жылқыны мен қуайын - деп Шатан да шатаққа басты. Бұлардың дауына онша түсінбеген Кенжехан да тек тұрмастан:

-Ау, ағалар, сендер осылай кеш бақанша дауласып тұра беріңдер, мен ендеше өзім кеттім, жылқының соңынан – деп, атына секіріп мінген. Мұны керген Мәделі інісіне:                      

-Алдыңда мына дардай-дардай ағаларың тұрғанда сенің бұның не үлкенге ақыл айтып, жасы кіші деген үлкендер сұраққа жауап таба алмай дағдарғанда ғана кішіден сұрап көреді, онда да ол ақыл көңілдеріне қонса ғана қабылдайды, түс аттан! – деп, кейіп тастады.

-Олай болса, кешіріңіз, онда сен бесеуің-ақ жылқыны қуыңдар мен-ақ мына әпкемді ауылға апарайын – деп, Кенжехан аттан қайта түсті. Мына сөзге қуанып кеткен Сұлтанқожа:

-Әп, бәрекелді, міне табылған ақыл! – деп, Мәделіге қарады. Мәделі бұл ақылға көнбеді:

-Болмайды, бір өзі Дарминаны қалай апарады? Екі аттың жауырын мен жамбас тұстарын қосақтап байлап, араларын бір адам сиятындай қалдырып, екі найзаны аттарға қоса байлап, араларын шекпендермен қосып, соған Дарминаны жатқызып, екі атты қатар айдап жүру керек. Оған бір адамның айласы да, амалы да жетпейді, сондықтан ауылға екі адам қайту керек - деп Мәделі Мусабекке қарады.

-Сен неге маған қарайсың, маған елге қайт демекшісің бе, әй жігіттер, мынау мені тастап кетпекші ғой, бұл да әділдік пе? – деп, Мусабек ренішін жасырмады.

-Енді мына қызды мына шикі өкпе баланың бір өзіне қалай сеніп тапсырамыз, ол баланы да, мына қызды да сіз сияқты ақылды да батыр жігіттің қолына береміз, бұл жұмыс мына сізден басқа мына тұрғандардың ешқайсысыныңда қолынан келмейді – деп, Рысқұлбек құрдасына әзіл-шыны аралас сөз тастады. Әшейінде үстінен түйе өтсе де құрдастарының сөзін көтере беретін Мусабек бұл сөзге шартта ашуланды:

-Қанша құрдас болсаңдар да екеуің де адам емессіңдер, осы Шатан төртеумізді Құдай ажырастырмаса мынадай жортуылдарда адам ажырата алмаушы еді, енді менің сендерге керегім болмай қалды ма, мені неге қуғын қызығынан, Ағыбаймен айқас қызығынан құр қалдырғыларың келіп тұр, не жаздым сендерге?! – деп, қалш-қалш етті.

Мына  бесеуі Мусабектің бұл қылығынан шынымен тартынып қалды,    сосын әзілдерін қойып, шынга көшкен. Олар бірі-бірлеріне үнсіз қарасып тұрды да, бұл үнсіздікті ақыры Мәделі бұзды:

-Мусеке, сіз бізді түсінбей...

-Сіз, біз дегеніңді қойшы-ей, айналайын, тағы әзілдескің келіп тұр ма?

-Жоға, әзілі несі, енді өзің түсінсейші, мына әлсіз, мүшкіл халде жатқан Дармина сенің қарындасың, руы қоңырат, Шардараның шіріген бай қоңыраты-Қалысбайдың қызы. Бұл қызға сенен басқа ешкімнің жаны ашымайды, бұл бір; екіншіден бұл қызды қияндағы Ордабасыға аман жеткізу жай адамның қолынан келмейді. Шудың бойы қаптаған жыртқыш, одан әрі Мойынқұм жалының іші ұлыған қасқырлар мен сыңсыған шиебөрілерге тола. Ал оның қолаттарындағы жолаушы адамдарды торып жүрген тонаушылар мен қарақшы-қалтамандар барымташылардан да өте-мөте қауіпті. Мен мына үшеуін Ағыбайдан бір өзім қорыққандығымнан алып бара жатқан жоқпын. Мен бұл үшеуі әлгі оншақты мың жылқымен бірге Ағыбайдан тартып алатын малдарды айдасуға көмектеседі деп алып кетемін. Жылқы айдауға әрине үшеуі аздық қылар, бірақ Ағыбайдың жылқышыларын тұтқындап, сол жылқыларды Ордабасыга дейін айдатып келіп, содан сенің ағаң Сапақ би билік айтқанша тұтқындап отырамыз – деп, Мәделі Мусабектің жүзіне үңіле қарады.

Мына сөзден кейін Мусабек ериін деді. Жүзінде шамалы жимыйыс пайда болған ол:

-Мейлі болмаса, йә, Дармина қарындасымды ауылға жеткізу де оңай шаруа емес екен, йә, қиын, қиын, мен ондай қиын шаруадан қашпаймын, дегендерің болсын, қасыма Уаліханды алайын, мейлі – деп, күлді.

-О, ящаң, міне жігіт, шын батыр осылай болуы керек, қарындасын далаға тастамас болар - деп, Рысқұлбек Мусабектің арқасынан қақты. Сосын:

-Мына Мәделінің шешімі дұрыс, себебі Ағыбай ортажүз, сенің туысың, сенің онымен айқасқаның жараспайды. Бұл жерде Мәделі досың сені екі жегізіп билікке шығарғалы тұр, көрдің бе?. Біріншісі - қарындасыңды қорғап, аман-есен ауылға апарысың, екіншісі бір болмайтын онмың жылқы үшін өз туысқаның - Ағыбаймен алыспайсың. Бұл Мәделі негізі менен гөрі сені жақсы көреді, әне айтып тұрған сөзін көрдің бе, біз Шатан екеумізді айқасқа араластырмай, жылқы бақтырып қоямын дейді, мейлі, ящаң! – деп, тағы әзілдеген. Бұған Мұсабек:

-Реке, енді көп сөйлей бермей, атыңа мініп Арқаға қарай тартпасаң мен жаңағы «ауылға қайтамын» деген сөзімнен айнып қалуым мүмкін – деп, Уаліханға қарап көзін қысып қойды, Рысқұлбек те досының әзілін түсініп, Мусабекті құшақтап:

-Ал қайыр хош, мына қызбен бірге үшеуің ауылға амандық пен жеткейсіңдер! – деп, тілек айтты.

Бұлар жаңағы Мәделінің айтқанындай, қос найзаны екі аттың қапталдарына байлап, оның ортасын шекпендерімен қосып, шіекпендердің шеттерін қос найзаға мықтап бекіткен соң, үстіне Дарминаны шалқалап жатқызды. Екі ат жүрген кезде байқаусызда бірі-біріне жақындап қалып, орталарындағы қызды сығып жібермеу үшін екі найзаның ортасына қылыштың екі қынын байлаған. Енді екі ат бірі-бірінен алыстап та кетпейді, жақындап та келмейді.

Жылқының соңынан кететін төрт жігіт Дарминаның маңдайынан сүйіп, хош айтысқан. Сөйтіп жетеуі екіге бөлініп, екі тарапқа, екі қиын жолға шыққан.                   

 

 

Мұсабек тобы

 

                                                                          Мұсабек – Мәделіге замандастан,

Жауларға бірге шыққан қарсыласқан.

/Тұрсынәлі/

 

Алыстап кетіп, көзжетім жерге келгенде екі топ тоқтасып бірі-бірлеріне қарап біраз тұрды да жолдарын әрі қарай жалғастырды.

Мусабек пен Уаліхан бірі-біріне сөйлеспей ұзақ жүрді. Олар анда-санда ғана қапталдарындағы қомда, ес-тұссыз жатқан Дарминаға қарап-қарап қояды,

Дармина бағана Мәделі қасына Рысқұлбек пен Сұлтанқожаны ертіп Ағыбайды қуып кеткенін қоштасар кезде-ақ білгенді. Мәделіні ондай қиын сапарға қимаса да, онын осылай істеу керек екенін біліп, оған деген қапагершілікті жүзінен ешқандай байқатпады.

Дарминаның жарасын ауырсындырмауға тырысып, екі жігіт аттарының жүрісін кібіртіктете ілбітіп отырды. Жүріс жай болғасын жол да өнбеді. Сонда да жігіттер көңілдерін баса, жорға жүріске салмай, мына қыз үшін жай жүріске шыдап баққан.

«Жол жүрсе өнетінін» білетін жігіттер аттарын тоқтатпады. Сол митың жүріспен Шу дариясына да жеткен. Кешегі Дармина жатқан жерді көрсеткен қаздардың соңына ілесе шығысқа бұрылған жігіттер, қайтарында келген ізімен қайтпай, дәл сол Дармина жатқан жерден елге қарай төтесінен салған еді. Сондықтан да бұлар Ұлы Жібек жолының сүрлеуінен шығыс таманға біраз алшақтап кеткенді. Енді міне, Шу дариясына келіп тірелген кезде, бұл жерден өткел керек екенін жігіттер бір-ақ естеріне түсірді.

Шу бойы сыңсыған қамыс. Бұл өзеннің Сырдариядан ерекшелігі мұнда тоғай дегенің болмайды екен. Тоғайға ұқсастау болып келетін сирек орналасқан жыңғылдықтар өзенге жақындағанда жоғалып, қоғалы қамыстыққа  ұласады. Қамыс биіктігі аттылы адамның бойынан үш-төрт есе ұзын. Қалың қамыс сұс беріп тұр. Арасында не бары белгісіз. Түбі кандай? ол да жұмбақ. Түбі аттылы адамды жұтар ұйықты батпақ па, әлде түйе бойламайтын терең су ма, ал қамыс арасында қандай жыртқыштар жүр, ол да беймәлім.

Мусабек алғашында нар тәуекелге бел байлап, қамысты өзеннен кешіп өтпекші болып оңтайланған. Бірақ ақылға тез келді, "Қазір көзжұмбайлық қылып, батырлыққа салынып өзенді кешер болса, өзеннің мінезі қандай болған? Өзі де, мына балаң жігіт - Уаліхан да ебін тауып жүзіп өтер, бірақ Дармина қыз ше? Жаралы қыз жүзе алмас, бұны қолтыққа қысып алып жүзер еді, бірақ қыз денесіндегі қылыш пен найзадан түскен жаралардың ауырғанына қыз шыдар ма екен? Қой болмас, өзенді жоғары қарай өрлеп көрейік, жоғары тұста Құмкенттен Арқаға қарай кететін Жібек жолының бір тармағы болуы керек. Сол өткелде ел де бар деп естіп еді, ел болғасын емші де табылар", деген оймен беттерін шығысқа қарай бұрып, өзенді жоғары қарай өрлеп кете берген.

Кеш қараңғылығына ілікпей, үш жолаушы Ұлы Жібек жолының Құмкент тармағына да келіп жеткен. Бұл тармақ Түркістаннан Арқаға өтетін тармақтан ауқымы үлкен екен. Өзеннің бұл тұсы суы да мол, ағысы да қатты болып көрінді. Бірақ ауқымы үлкен болғандықтан да саяз екен. Судың деңгейі аттың бауырына дейін келіп, Дарминаның жатқан қомына жете алмады. Қыздың үсті су болмай дарияның арғы бетіне үшеуі қуана өткен.

Өткелдегі ел тамалар екен. Өткелдегі ел деп атағанымызбен ел өткелдің өтінде емес, одан екі шақырымдай қашықтықта орналасыпты. Оның мәнісі, көктемде қар еріп алапат тасқын болғанда итарқа тамдар су астында қалмау үшін дариядан алыстау қоныстану әдеті еді елдің.

Бұлар қыстауға кіргенде бұл қыстаудың өзен жақ шетіндегі үйлердің қаңырап бос тұрғанын көрді. Елдің бәрі әлі жайлаудан оралмаған шағы екенін түсінген бұлар қыстауды аралап жүріп, қыстау ішінен адамы бар үй тапты.

Үй иесі аңқылдап қалған аққөңіл кісі екен. Құдайы қонақтарды жылы шыраймен қабылдап, бәйек бола үйге кіргізген. Дарминаны ыңғайлы жерге жайғастырған соң, қайдан келіп, қайда бара жатқандары туралы әңгіме болды. Үй егесі Нартай қарт Мусабектің әңгімесін естіп, "ой, пірім-ай-ә, ой, пірім-ай-ә" деп» таңғалыстан басын шайқап, әңгімені бөлмей отыра берген.

Кешкі асқа қарма мен жарма келді. Бұны көрген Мусабектің есіне қазақтың «балықшы ауылға барсаң қарма жерсің, егінші ауылға барсаң жарма жерсің» деген мақалы түсті де, бағанадан бері қарияның сұрағына ғана жауап беріп, өзі олар туралы сұрамағаны есіне түсті. Сосын алдарына келген асты асықпай жеп болғасын жаңағы мақалды қайталап:

-Сіз соның қайсысы баласыз? – деп, ақсақалға қараған. Нартай қарт мына бозбаланың мақалдатып қойған сұрағына риза болып:

-Қарағым, жаста болсаң сөз теріп сөйлейтін өнерің бар екен, мен әңгімемді жасырман, бірақ өзің кейінгі кездескен уақиғалар туралы, мына қыз және оның жұмбақ жаралылығы хақында әңгімеңді айттың, енді өзіңді таныстыр, мына жас бала кім оны да айт – деп, иегімен Уаліханды мегзеп қойды. Мусабек бұл сұраққа жауап берер алдында аз-кем ойланып алды да әңгімесін арғы атасынан бастыды:

-Біз анау қасиетті Ордабасы-Бөріжар таманнан боламыз деп бағана әңгіме басында айтып едім, бірақ енді сол әңгімемді толықтырайын. Қазір Ордабасы Бұхара Көктіңұлысына, Бөріжар Қоқан Сіргелісіне қарағанымен, төсекте басымыз, төскейде малымыз қосылып араласып жатырмыз. Мына балапанмұрт балаңыз сол Бұхара Көктіңұлысының ханы Жүсіпқожаның төртінші ұлы Уаліхан ханзада.                                                          

-О, Алда айналайын-ай, бұның ханзада екенін бағана білгенімде өрістен мал алдырып, қонақасы беретін едім ғой – деп, қария қалбалақтап қалды. Мусабек бұл сөзге жымия күліп:

-Ата, малыңыз қашпас ертең-ақ соярсыз – деп, әңгімесін әрі қарай жалғады, - ал енді мен сол Бөріліжардағы Қалдарбек деген байдың төртінші ұлы Мусабек деген балаңыз боламын. Қалдарбек әкемді білмесеңіз онда аталарымды естіген боларсыз. Атамның аты Сүттібай батыр. Нартай қария мына сөзді естігенде жадыраңқы көңілмен:

-Ау, Сүттібай батырды білмегенде, енді кімді білеміз, Алда, айналайын-ай. Жас кезімізде қалмаққа бірге шаптық ғой. Ол кезде біздің ел Арқаның қалың ортасында жайлайтынбыз. Мұнда беріде көштік ғой – деп, өткенді аз-кем есіне түсірді,- ай, осы Сүттібай атаңның әкесі - сенің бабаң Бақтығүл емес пе еді? Жарықтық ол да батыр еді!

-Йә, Бақтығұлдың әкесі - Тәуке, оның әкесі - Қара, оның әкесі - Жандербіс...

Осы тұста қарияның есіне бір уақиға түсіп кетіп Мусабектің сөзін бөлген:

-Айтпақшы, Сүттібай батырдың ауылында баяғыда бір үлкен той болған. Оған исі қазақ жиналып еді-ау. Сол тойға мен де барып едім. Тойдан қайтып келе жатқанымызда көңілімізді көтеру үшін сейіл құрып, Арыс өзенін жағалап, тоғайын аралағанбыз.

Сөйтіп келе жатқанымызда Сүттібай батыр бұл жерден жүріп өткен бір адамның аяғынын үлкен ізін көріп, "еркек болса шабамын, ұрғашы болса аламын" деп ізіне түскен. Із үлкен-алып бір қыздың ізі болып, ол қызды Сүттібай ауылына әкеліп үйленіп алған еді.

Содан оның да тойында болып сосын еліме қайтып едім. Кейін араласа алмай қалдым. Жоңғарды жеңіп, қазақтың қуанышы қойнына сыймай жүрген шақ еді-ау, мен Арқа, Жайық жақтағы ағайындарымда аралап көп жүріп алдым да, содан Ордабасы таманға баруға уақытым болмады. Сөйтіп жүріп қартайдық. Енді міне егіншілікті өнер қылып отырған жайымыз бар. Бағана сен балам "балықшысыз ба, егіншісіз бе?" деген сияқты сұрақ қойып едің ғой, біз соның екеуідеміз, малшы десең де болады. Бұл өзенді бойлап өмір сүріп жатқан халық осы үшеуін де бірдей алып жүреді. Шортаны мен сазаны тулаған мына дария қай қазақты болса да асырайды. Анау жоғарыдағы "Төре тоғаны" күзге дейін жететін су байлайды. Тары егуге жүдә колайлы жер. Мұндағы халықтың бәрі дерлік тары егеді. Қыстаудың аты - Қырықкепе. Бұл Қырықкепедегі халықтың көбісі қазір егін басында, көбісі жайлауда мал басында, азы  осы қыстауда. Олары мен сияқты қариялар, дәріс оқып жатқан бала-шаға. Ауыл молдасы, бақалшылар, ұсталар мен етікшілер. Олардын бәрі еңбекпен күн көріп жатқандар. Қыстаудағы байлар мен мырзалар жайлауда қымыз сапырғызып демалып жатыр немесе Арқа, Алтай, Алатаудағы тойларда қыдырыстап жүрген болар – деп, қария сөзін тәмәмдады. Сосын:

-Ау, біз тамағымызды тойдырып алып, анау жарадар қызды есімізден шығарып алыппыз-ау?! – деп, Мусабекке қараған. Мусабек:

-Ауылыңызда емші-балгер болса қанекей? – деп, қарияға үмітпен қараған.

-Бар ғой, қазір алдырамыз, аууу, Айғанша! – деп, қария сыртта жүрген қызын шақырды.

-Ата, не айтасыз? – деп, сырттан талдырмаш қыз кіріп келді де, көзі Мусабекке түсіп, ұяла кібіртіктеп қалды. Мусабек те мына әдемі қызға көзі түсіп, бойын ерекші бір сезім билеп кеткен. Бірақ онысын жұртқа сездіргісі келмей көзін тез бұрып әкеткен. Қыз да мына жігіттің өзіне деген ынтығының оянғанын тез сезе, атасының арқа жағына тығыла оның сөзіне құлағын тосты. Атасының берген тапсырмасын орындауға үйден асыға шығып кеткен. Тез арада ауылдағы Аумақ атты емшіні ертіп әкелді де, сосын балауыз әкелуге қайта шығып кеткен. Шортан майын қосып борық пен қамыс ұлпасының үгітіндісінен жасалған балауыз шамдарды көптеп жағып, үйді күндізгідей жарық қып жіберді. Сосын жігіттер Дарминаны осы жарығы мол бөлмеге әкеліп, өздері сыртқа шығып кетіскен.                                                

Аумақ емші Нартай қарияның айтуынша талай өлімші болып жатқан жаралыларды емдеген нағыз оташы кемпір екен. Ол келе салысымен Аллаға мінәжат етіп дұға оқыды. Содан соң Нартай қарияны бұл жерден шығарып жіберіп, қасына Айғаншаны қалдырып ем жасауға кіріскен. Кемпір Дарминаны Айғаншаның көмегімен тырдай жалаңаш етіп шешіндірді. Сосын оған сұқтана бір сәт қарап қалған. Өзінің оғаш қылығына өзінен өзі ұялған кемпір Құдайдан іштей кешірім өтініп іске кіріскен. Кемпірдің оғаш қылығы оның Дарминаның дене құрылысының сұлулығына таң қалғаны еді. Талай ұрғашы атаулы адамдарды емдеп жүріп, мынадай ару мүсінді қызды бірінші рет көруі еді. Сұлу дене каншама жерінен жарақаттанса да сұлулығын жоймаған. Тіпті қаны қатқан жері де, қаны ағып жатқан жерлері де, қыз денесінің сұлулығына нұқсан келтіре алмай тұр. Солбыраған бір жері де жоқ. тырсиып толықсып тұр. Емші бұл қыздың орасан күш иесі екенін де білді. Мына тығыз денесіндегі мол күшімен талай батырмын деген жігіттердің ауыздарын шаң қаптырғандарын да білді. Бұл қыздың сондай орасан күшімен бірге шыдамды екенін де білді. Жана шешіндіргенде, жараларына жабысып қалған киімдерін жараның қатқан ауызымен бірге жұлып-жұлып алғанда "қыңқ" деген дыбыс шығармаған мына қыздың жанкешті шыдамдылығына кемпір тағы да қайран қалған. Сондықтан да ол отасын еш ойланбай жасай берді. Ол мына қыздың ота барысында ауырғанға шыдамай айқалап мазаны алмайтынын біліп, емін еркін де асықпай жасай берген. Ота барысында қаншама ауырсыну болса да Дармина сыр бермей жата берген. Маңдай жүзін тер жуып жатты. Оны Айғанша сүртумен болған. Жаралардың барлығын тазалап, сүйектерге тиген қылыш іздерін қып-қызыл болып қызып тұрған пышақпен қырнап болғасын емші жаралардың ауыздарына дәрілерін жағып таза матамен қызды орап таңып тастады. Ол сосын Айғаншаға:

-Қызым мына дәрілердің дені балық сүйегімен оның басқа да мүшелерінен және де қызылшөптен жасалынғандықтан бұл дәріні қолданған адам ауруы жазылғанша тез шөлдей береді, сондықтан демде-демде ауызына су тамызып тұруды ұмытпағайсың – деп, тапсырма берген. Сосын тағы үш күн осылай емдейтінін айтып, үйіне қайтып кеткен.

Аумақ кемпірдің үш күндік емінен соң Дармина сөйлейтін һәм жүретін халге келді. Бұл пендешілікті қойсайшы, бұл халге келгесін Дармина "Арқаға қайтамыз, Мәделілердің соңынан қуып жетіп, Ағыбаймен алысамыз" дегенді шығарды. Мусабек мына сөзді естігенде не күлерін не ашуланарын білмей қатты сасқан. Күлейін десе мына қыз шын сөзін айтып тұрған сияқты. Ашуланайын десе өзінің туған қарындасындай жақсы көріп кеткен мына қыздың көңіліне қаяу түсе ме деп тағы тоқталды. Егер де бұл қыздың дені ауыр жаралардан құлан таза сауығып тұрса қанекей, онда кері қарай Арқаға бұрылуға Мусабекте кет әрі емес, тек амалдың жоғынан ғана, мына қызды дін аман Ордабасыға жеткізуге уәде бергендіктен ғана бұл қыздың сөзін тыңдамай, Ханордасына қарай алған бетінен қайтпау керек екені дұрыс шешім деп тапқан Мусабек бұл жағдайды Дарминаға асықпай түсіндірген. Бірақ Дармина әлі құлан таза жазылмағанын мойындағысы жоқ еді, ол "Арқаға қайтайықшы" деген сөзден жаңылмады. Амалы таусылған Мусабек енді жорталыққа көшті:

-Сенің Қалысбайдың қызы екенің рас па? – деді, қызға зілсіз қарап.

 -Әрине рас, оны сізге Мәделі айтты ма, әлде өзіңіз бұрыннан білетін бе едіңіз? – деп, қыз, таң қала Мусабекке қараған.

-Мәделі нені білетін еді, керек десең ол сенің Қалысбайдың қызы екенінді де білмейді!

-Неге білмесін, біледі.

-Білмейді, оны сен оған өзін айтқансың.

-Йә, өзім айтқанмын.

-Ал, мен сен айтпасаң да, сенің Қалысбайдың қызы екеніңді білемін, себебі мен Қалысбайдың інісімін, ал сен менің қарындасымсың!

-О-о. аға, шын ба, шыныңыз ба? – деп, қуанышы қойнына сыймаған Дарминаның көзі жайнап кетті. Сосын "мына жігіт шын айтып тұр ма?" дегендей ол енді Уаліханға қараған. Уаліхан иығын қиқаң еткізді де, не айтарын білмей Мусабекке қараған. Мусабектің түрі ешқандай әзіл-қалжыңсыз өзгермей тұрғанын көрген Уаліхан:

-Екеуі бір атадан ғой - деді.

-Әне көрдің бе, Уаліхан да растап отыр, ал енді сен шынымен Қалысбайға қыз боламын десең, маған да қарындас боласың, маған қарындас болғаннан кейін ағаңның айтқанын істеп, оған ешқандай қарсы шықпауың ләзімдүр. Яғни, ешқандай қарсылықсыз Ордабасыға дейін бізбен бірге барасың! – деп, Мусабек қарындасына нығарлап сөйледі. Дармина күрсіне келісім бергенді.

Нартай қария бұларға қосарға байлап қом жасайтын екі ат берді, Дармина өзінің Нарқызылына мінген. Аумақ-емші, қыздың әбден емделіп болғанша ат үстінде көп отыра бермеуін қадағалап айтты. Белі талған шақта, қосар аттағы қомға жатып демалуы керек екенін ескерткен.

Бұлар жол жүрерге жиналып, енді аттанғалы тұрғанда, Айғанша Мусабекке жақын келіп, оған қазақылық дәстүрмен орамал ұсынды. Қазақылық дәстүрмен орамалды Мусабек қабыл алып, орамалды бетіне тигізіп, сосын жүрек тұсындағы қалтасына салды. Ол Айғаншаға кадала ұзақ қарап алды да, атының басын Жалға қарай бұрып жөнеле бере, Нартай қарияға қарап қайыр-хош айтты. Былайырақ ұзай бере арқасына бұрыла қараған. Айғанша мұның соңынан әлі қарап тұр екен. Мусабек жүрегі елжірей күрсінген. Жігіттің мұнысын сезіп қалған Дармина мен Уаліхан Мусабекке білдірмей бірі-біріне жымыңдаса қараған.

Бағанағы Нартай қарияның айтқан ақылымен бұлар Жалдың Шошай асуына қарай бет алды. Мойынқұмның тау сияқты құмды жоталы бұл тұсын жергілікті халық «Жал» деп атайды. Жалдың осы Қырықкепе - Төретоған тұсы жалпайып жатқан ауқымды шөл. Мойынқұмның Созақ тұсы жіңішкелеу келеді, әрі ұры-қарыға ыңғайлы. Оның үстіне бұл тұста Қоқанның зекетшілері қасына нөкерлерін ертіп, Шу бойына дейін келіп-кетіп жүрер еді. Сондықтан да Қоқан әскерлері мен қарақшыларға тап болып қалмау үшін екі жол бар:

Бірі осы Шуды төмен қарай жағалап отырып Ұлы Жібек жолының Түркістан тармағына дейін барып, одан әрі өтіп әнеу күнгі Мәделілермен бірге келген кіші жолға түсу керек. Ол жол ұзақ жол. Ол митың жүріске жарамайды.

Екінші жол осы Шошай жолы. Шошай жолы құмды шөл болғанымен құм таусыла сала Жолбарысты (Акжар) көліне тіреледі. «Ол жер қауіпсіз. Ол жерге Қоқандық сарт нөкерлер келмейді. Болса Құмкенттің датқасы - Сартай Тенгенің әумесер нөкерлері болар. Олар қанша әумесер болса да коқандықтар сияқты қырық-елу болып топталып кезбейді. Өздері жергілікті қазақтар болгасын үш-төртеуден аспай топталып жүре береді екен. Бірақ сонда да сақ болғандарың жақсы, себебі Қасым төре марқұммен оның балаларына өшіккен сарттар сол маңайды қайта-қайта торуылдап жүрген керінеді дейді естіген жұрт. Қайта-қайта тынышын алып маза бермегеннен соң да Қасым төреге қарасты елін Ағыбайдың қайтадан Арқаға алып кеткені. Сарттар сендерді жүзбе-жүз танымаса өздеріне жау санап мерт қылудан да тайынбас, сендердің мақсаттарың мына қызды аман-сау Көктіңұлының Ханордасына апару болса, онда жықпыл-жықпылды сағалап, ешкімге соқтықпай ұрын жүргендерің дұрыс, сосын да тек қана түнделетіп жортқандарың абзал, қарақтарым" деген Нартай қарияның бұл әңгімесін естіген Мусабек осы соңғы жолды таңдады. Мусабек қанша аққөңіл болғанымен өте намысқой жігіт. Нартай ақсақалдың "жықпыл-жықпылды сағалап жүріңдер" деген сөзіне шамданып қалған. Бірақ онысын көргенді жігіт қарияға білдірмеді. Мақұл ата деп басын изеген де қойған.

Ертесіне Жалдын Шошай асуынан аса бере Мусабектің есіне әлгі қарияның сөзі тағы есіне түсті. Басын шайқап қойды да, қария байғұс қайтсін, бізге жаны ашып айтқан ақылы да деген оймен күндіздетіп жүргенін тоқтатпады. Әзірше көріне қойған жау жоқ. Бірақ мынадай жапан шөлде қашып-пысқан қашқындар болмаса қарақшылар мен қоқандықтар бұл жерде небоғжейді, жау әлде де бұл құмның ішінде емее, алдымыздағы сыртында. Шошай жолы тіке Жолбарысты көліне барар болса, біз ол жерден не істейміз, әлде де төтелеу керек, Қызылкөл мен Мәнжінің орта тұсынан, Құрсайды жағалап отырып Сауранбайға шығып кеткен абзал деген оймен енді Мусабек қазіргі бағытын үлкен жолдан шығарып сәл он таманға түзеген. Егер Құрсай өзенінінің жағасында әлгі әумесерлер кездесіп бізге жаулық ойлап тиісер болса үш-төртеу емес оншақты болса да Дарминаны есептемегенде де біз Уаліхан екеуміз төтеп берерміз, деп ойлаған.

Кеш батып қараңғы түскенде бұлар Құрсай өзенінің қабағына келіп тірелген. Құрсай жаздың шілдесінде қаталап құрғап қалады да, тамыздың аяғына қарай қайтадан шылдыр-шыжым су жинай бастайды. Қыркүйекте ат толарсағына дейін толады. Сәуірде салдыр-гүлдірге басады.

Жолаушылар Құрсайдың жарқабағының астындағы, жел өтінен паналы жер тауып сонда түнемекке бел байлады.

Түннің бір уағында, жеті қарақшы ауған шақта Дармина кенет оянып кетті. Көзін ашып аспандағы шоқ жұлдыздарға біраз қарап жатты. Осы бір сәт алыстан жылқының осқырынған дауысы құлағына шалынды. Ол жаңсақ естідім ба деп құлағын тағы да тосып біраз жатты. Енді қайтып ол дыбыс шықпаған соң, Дармина орнынан жайымен тұрып өздерінің аттарының қасына барған. Санап көріп еді бес жылқы өз орнында тұр екен. Жарқабақтың етегінде бағанағы байлаулы тұрған жерлерінен қозғалмапты жануарлар. Негізі Құрсай өзені құрылымы жағынан басқа өзендерге ұқсамайды. Ол теп тегіс даланы ирек-ирек жарып еткен жардың түбіне орналасқан өзен. Жайпауыты жоқ. Бұл өзеннің бұл жерде барын білмейтін жолаушьглар, шауып келе жатып, алдынан бірден шыққан жарға тоқтай алмай құлап кетуі де кәдік емес. Өзен жиегінде бұта жыңғыл, тал деген атымен жоқ. Сол дала қандай болса, өзен жағасы да сондай. Дармина бағанағы өздерінің өзен табанына түскен түетайлы-сүрлеумен жоғары, жарқабақ жиегіне дейін барып, басын қылтита шығарып, жан-жағына шолу жасады. Өзеннің Баб Ата тұсында жарты шақырымдай жерде жылтырап жанып жатқан отты көрді. От маңайында адамдардың қараң-құраң сұлбалары байқалады. Белдеріндегі қылыш қынаптарының оқалы зерлері де от алауымен жалтыр сәуле шашқандайды.

Мұны көрген Дармина тез арада орнына қайтып келіп, не істеу керек екенін ойланып отырды. Өзі бір шешімге келе алмағансоң, судың арғы бетінде ұйықтап жатқан Мусабек пен Уаліханды оятып, жоғарыда не көргенін айтып бергенді.

Олар бір мәмлеге келе алмай біраз кеңесті. "Ертеңге дейін күтейік. бәлкім әрмен қарай кететін шығар"- деді, бірі. "Егер әрмен қарай емес, бағытын бері түзеше ше?" "Қарсы соғысқа шығамыз ба?" «Егер айқасқа шықпасақ, бәрібір тұтқындайды, кім екенімізді анықтап алғанша олар бізді Таскентге айдайды". "Ал Таскентге айдамаса Шолаққорғанға немесе Созаққа жұмыска жегу үшін алып кетеді. Қоқанда сондай заң бар". "Қой, қолға түскенімізше өлгеніміз артық, неде болса алысып өлейік". "Қоя тұрыңдар, әбден ойланып алайық". "Қазір сырттарынан айналып өтсек ше?» "Біліп қойса ашық айқасқа түсеміз бе?» "Өздері қанша қаралы, байқамадың ба?» «Он-онбес шақты". "Онда, дәл қазір тұтқиылдан бассалайық, естерін кіргізбей, әрқайсымыз екі-үшеуден турап түсірсек қалғандары бас сауғалап қараңғыға қашпас деймісің, қашса қуып жүріп мертіктірейік". Бұл кейінгі сөзді Мусабек айтқан еді. Ол енді айтарын айтып алды да, Дарминаның жүзіне үңіле қараған. Сосын:

-Айналайын, қарындасым, мен оғаш айтыппын, сен жаралысың ғой, осында бізді күтіп отыра тұр, біз оларды Уаліхан палуан екеуміз-ақ жайбағыстап тастаймыз – деп, Дарминаның айқасқа араласпауын өтінген. Бірақ бұндай қызықтан қалатын Дармина ма, ол Мусабектің мына сөзіне табан астында қарсы шыққан:

-Жаралы деп мені үйтіп аямаңыз, жаралы болмақ түгілі аяқ-қолым түсіп қалса да мен сіздермен бірге айқасқа шығамын, қап кеше бері қарай бекерге-ақ келген екенмін, әрі қарай Мәделінің соңынан кете бергенімде болар еді – деп, өзеннің арғы жағына өтіп ондағы қару-жарағын алып беліне байлай бастады.

Мусабек мына қиқар да сұлу қарындасының қарсылығына еш нәрсе дей алмады. «Арқадан өлігін тірілтіп әкеле жатыр едім, енді мына Құрсайдың жағасында бұл қыздан айрылып қалып, Мәделі, Рысқұлбек, Шатандарға қарабет, ал елге масқара болмасам болғаны» деп Мусабек іштей қатты қапаланды.

Мусабектің бұл мүшкіл халін түсінетін Дармина болмады, беліне қаруын асынып дайын тұрды. Мусабек: "Е, Алла, мына айқаста мені алсаң да, мына қызды дін аман қыла көр!"-деп, іштей Құдайға жалбарынған.

Бұл Мусабек мына Дарминаның Бұхара әмірлігі ғана емес, сонымен бірге Хиуа хандығы бойынша да Мәделімен бірдей бірінші сайыскер екенін білмейтін еді.

Тіпті ең бірінші қылышкермін деп жүрген Мәделінің өзі де кейде Дарминаның қылыш сайыстарын, соғыстарда көріп, Дармина егер шын айқасса мені де жеңуі мүмкін деп те ойлайтын. Бірақ Мәделімен сайысқа түсіп қалармын-ау деп, Дармина ешқашан ойлаған емес.

Бұлар аттардың екеуін осында қалдырып, үшеуін өздері мініп, өзенді бойлай әлгілердің тұсына келгенше, ирелендей жарылған жыраның ішімен жүріп отырды. Сосын аттарынан түсіп мына жырадан сыртқа шығатын ыңғайлы түйетайлы сүрлеу іздеп тапқанды. Мусабек пен Дармина қылыштарын қынабынан суырып, ал Уаліхан ұзын сапты ауыр күрзісін оңтайлап, аттарына мініп жағаға шыққан. Сөйтті де, айқайлап ақыра, әлгі от айнала отырғандарға тікелей шабуылға шыққан. Мына айқайдың не екенін, шайтан ба, әлде адам ба білмей дал бола бәрі бері қарап сілейіп отырып қалған еді. Тез түсінгендері енді орындарынан тұрамын дегенше үшеуі күрзі-қылыштарын ұрғылап әрі өтіп, одан тез қайта оталып тағы ұрғылап, ат ойқастатып, ол жердің әлем тапырығын шығарып, оншақты адамды жайпап тастады. Үш төртеуі бас сауғалай қашып еді оларды да өлімші етіп, қылыштын қырларымен ұрып әлгі ортаға айдап әкелді. Енді Мусабек пен Уаліхан аттарынан түсе-түсе салысымен қимылдап жатқандарының қолдарын өздерінің белдіктерімен арқаларына байлап тастады. Олар байлап жатқанда тұрмақшы болып талпынғандарға Дармина ат үстінен:

-Қимылдағандарыңды қылышпен жайратамын – деп, сес көрсетіп тұрды. Осы кезде шет таманнан:

-Бауырлар, біз тарапқа жақындаңыздар, мына коқандық жендеттер бізді тұтқындап Таскентке алып бара жатыр еді, сіздерді Құдай айдап келген шығар – деген дауыс шықты.

Мусабек олар отырған жерге барса, екі адам бірі біріне арқа сүйесіп отыр. Жоқ еркімен отырған жоқ екен, оларды арқалай отырғызып, қыл арқанмен байлап тастапты. Мусабек бұларға жақын келіп жөн сұрасты.

-Біз мына сіргелілерден боламыз. Мен қарақөңірдек Пошан боламын, мына жігіт қарабатыр Қыдырбай деген жігіт. Бұл сөзді естіген Мусабек олардың қасына жақындап барып, беттеріне үңіле:

-Ау, сіз кәдімгі Келес бойындағы Пошан палуансыз ба?

-Йә, сомын!

-Сол болсаңыз, бұл не отырысыңыз?

-Ее, інім-ай, аққөңіл басымыз алдауға түсіп қалдық ғой, қол-аяғымдызды шеш, бұл өзі қызық әңгіме, асықпай айтып беремін, йә, өздерің қай туған боласыңдар. Үшеуің де хас батыр екенсіндер, Алла сендерге жар болғай әрқашан – деп, Пошан палуан шешілген қолын уқалап бұларға ризалығын білдірді.

-Құдай тілеуіңізді берсін аға, онда әңгімеңізді жолай айтарсыздар, біздердің де жолымыз сол қарабатырлардың ауылының үстінен өтеді, иншалла бірге жүрерміз, ал енді мына жауларыңызды не істейміз, билік сізден болсын – деп, Мусабек кішіпейілдік көрсеткен.

-Е, бұл сарттардың бәрін де өлтіріп-ақ тастау керек еді, бірақ мұсылман деген аты бар ғой, бұлардың барлығын өзімізбен бірге алып жүрейік, тауға кіре беріс қолаттардың арасына қол-аяқтарын байлап тастап кетеміз – деп, Пошан сәл кідірді.

-Қол-аяғын байлап, тірілей тастап кетсек қиналып өлмей ме, қойыңыз аға обал ғой – деп, Қыдырбай сөзге араласқан.

-Жоқ, байлап тастап кетеміз де, біреуін өзімізбен ала жүріп, қашан тау ішіне сіңгенімізден соң оны кейін қайтарып жібереміз. Ол келіп босатып алып соңымыздан қуып келеміз дегенше біз де Сарқырамаға жетіп қалатын шығармыз.

-Пөке, билігіңізге көнеміз, дұрыс шешім, қазір қайтадан бір қарап шығайық тірісін алдымызға салып, өлісін өздеріне көмдірейік – деп, Мусабек іске кірісуге орнынан тұрды.         

Жігіттер жаңағы байлап тасталған нөкерлерді өлі-тірілерін бөлектеуге кірісіп кеткенді. Мусабек Қыдырбаймен қатар келе жатып жерде сұлап жатқан жолбарысқа сүріне жаздаған. Сосын тез арада:

-Құдайым-ау, мынаусы несі, бұл хайуан қайдан жүр? – деп, таңданыс білдірді. Мусабектің таң қала қаттырақ шығып кеткен дауысын естіген Дармина мен Уаліхан осында жеткенді.

-Бізді мына қоқандықтардың тұтқындауына осы жолбарыс себеп болды, жолбарыс біздікі, мыналар бізге жолай кездесіп, "жолбарыс соққан батыр екенсіңдер, біздер батырларды құрметтейміз, сіздерге бұл жердегі қазақтар мына аңдарына қызығып тартып алмаулары үшін сендерді тауға дейін шығарып салайық" дегесін мақұл дей салғанбыз. Біраз шақырым бірге әңгіме айтысып келе жатып, бір кезде алдымда келе жатқан Пошан ағамның аттан аунай құлап бара жатқанын көріп қалдым. Мен оны сүйемелдейін деп енді алға ұмтыла беріп едім, менің көзім алды жарқ ете қалды. Аттан менде аунап бара жатқанымды білдім. Содан басқа есімде ешнәрсе жоқ. Осы сендер келер алдында ғана естерімізді жиып отырғанбыз – деп, Қыдырбай болған оқиғаны тез баяндап берген. Мусабек жаңа әлдегі Пошанның бұл өзі қызық әңгіме дегеніне енді түсінді.

Әңгіме жолда әрі қарай жалғасын тапқан. Пошан палуан жасы үлкендігін білдіріп Мусабектен қайдан келе жатқандарын, енді қайда бара жатқандарын сұрағанды. Мусабек мылжың әңгімеге жоқ жігіт ғой, бес-алты сөйлеммен Қырыққепе жақтан келе жатып, Ордабасыға бара жатқандарын айтып берген.

Пошан мына жігіттің көлденең кездескен көк аттыға шағыла берер оңай жаңғақ емес екенін түсінді де әңгімені әрі қарай қазбаламады. Өздері шаршап келе жатқан жолаушылар, кейін Сарқырамаға жетіп, ауыл ақсақалдарымен алқа-қотан отырып қонақасы жегеннен соң-ақ өзі де шешілер, деп ойлап әңгіменің майын өзі тамызуға кірісті.

 

... Қасиетті Қаратаудың нақ ортан белі аттың сауырына ұқсап, жалпая келеді де, ортасынан омыртқасүйек асу өтеді. Сол асудан өтсең алдыңнан шөбі шүйгін, жайқалған көкорайы бар Сарқырама көрінеді. Арғы беті ертегідей әсем табиғатты Қостұра. Мына беті Қамбар баба жігіттік шағын өткізген Арыстанды өзені алқабы, әрменіректе шыңдары биік Үсіктас. Одан әрмен Шақшамдық Сүңгі...

Мұсабектің бұл жерге келгендегі ә дегеннен байқағаны мұнда әсіресе Сіргелілер мен Ыстылар жайлайды екен.

Бошан мен Қыдырбай меймандарды құрметті қонақ ретінде жақсылап күткен. Қонақтар аунап-қунап әбден дем алған соң енді олардың елдеріне қайтқылары келетіндіктерін Қыдырбай өзі пайымдап байқағансоң ол Төрегелді қарттың ақылымен Сарқырамадағы игі жақсыларды жиып қонақасы берді. Қыдырбай Пошан палуанды да еліне жібермей мына меймандармен бірге болуын қалап осында жүре беруін өтінгенді.

Төрегелді қарттың үйіне абыройы асқан қариялар мен бірге ел ағалары да жиналған. Мына көрші Көктіңұлынан келген жас меймандармен танысу үшін бұл ауылдың ақылды жастары да осында келіпті.

Жас меймандардың сонау Құмкент тұсындағы Құрсайдағы Қыдырбайларға көрсеткен жәрдем қимылдары тілге тиек болып, қызықты әңгімелерге ұласты.

Бошан мен Қыдырбайдың Құмкенттің арғы Мойынқұм тұсындағы Ақжаркөлге иықтасып жатқан Жолбарысты көліне жолбарыс аулауға бару себебі, мына Төрегелді ақсақалдың ұлы Қыдырбайдың келіншегі дәл сол қамыс жыртқышы - жолбарыстың жүрегіне жерік болыпты. Жүкті болған келіншекке жерік асын жегізбесең одан қайырымды ұрпақ күткенің ақымақтык болар.

Келінінің қандай асқа жерік болғанын Төрегелді қарт бәйбішесінен біліп алады да, Келестегі нағашылық жағынан туыс болып келетін Пошан палуанға хабар жіберіп, Қыдырбай екеуінің Теріскейдегі Жолбарысты келінен жолбарыс аулап келуін өтінген.

Төрегелді қарт алғашында оларды Сыр бойына жібермекке де ниеттенген еді, бірақ Пошанның: "Сыр бойындағы жолбарыстарды, баяғыда Көктіңұлы ханы Жүсіпқожа "үркіткелі" Сыр бойының жақын маңайында жолбарыс атаулының қарасы көрінбейтін болды ғой" деген сөзінен соң ол ойынан айнып жігіттерді Құмкент тарапқа жібергенді.

Жолбарыс дегенің әу баяғы замандарда осы Арыстанды өзенінің бойындағы ну қамыстықтарда да қаптап жүрген дейді аңыздар.

Құмкент тараптағы Қызылкөл маңайын жайлайтын елдің Назым атты қызына ғашық болған Қамбар бабамыз да осы Арыстанды өзенінің ну қамыстығынан жолбарыс аулаған ғой. Қариялардың айтуы бойынша мұндағы ен соңғы жолбарысты Тілеулі батыр ұстаған дейді. Онда да еріккеннен емес, сол маңайдағы мал мен жанға тыныштық бермей қойған себебінен екен.

Ендігі бұл жерге жолбарыс аулауға ең жақын жер сол Жолбарысты көлі болып тұр. Ол жерде жолбарыстың көп екенін талай адамдар айтып та келіп жүрді.

Тіпті бұрнағы жылы осы Төрегелді қарт Қызылкөлдегі Қасым төренің шақыруымен болған жиынға барғанында Қасым төренің кіші ұғлы Наурызбайдың сол Акжар көлінің жанынан жолбарыс аулап әкелгенін көргенді. Сонда жас Наурызбай істеген ісіне насаттанып, ақсақалдарға сәлем бермей тұрып, олардың алдына әлгі жолбарысты ат үстінен «гүрс» еткізіп құлата тастай салған, Ондай әбестік істі көрген Кенесары:

-Науанжан қарияларға сәлем беруге мұршасы болмай бір үлкен іс бітіріп келген бе десем сондағысы қамыстың бір мысығын өлтіріп келгені екен ғой – деп, інісін әдептілікке шақырғанды.

Сол бір уақиға есіне түскен Төрегелді қария бір «мырс» етіп ішінен күліп қойды. Сосын: "осыным дұрыс, жігіттерді Ақжар-Құмкент тұска жіберейін" деп шешкенді.

Ол ойы дұрыс болып, Пошан меи Қыдырбай Жолбарысты көлінен жолбарыс аулап, біреуін атып алғанды.

Сарқырамаға келгеннен сон Төрегелді қарттың бәйбішесі жолбарыс жүрегін қуырып, ас дайындап, келініне беріп еді, ол байғұс жерігін сарыла күтіп жүр екен, тостаған тола дәмді жалап-жұқтап жеп қойды. Сосын терледі-ай бір. Жерік асы болғасын қайтсін. Бұны көрген Төрегелді қарттың да жаны кірді. Келінінің жерік асқа қарқ болғанына қуанып, елді жинағысы да келген. Бірақ бірден олай істеу әбестік болатынын сезді де, әуелі мына үйінде аунап-қунап жатқан меймандардың қабағына баққан.

Меймандардың еліне қайтатын уағы болгасын, Төрегелді қарт үйіне ауылдағы адамдарды меймандыққа жидыртқанды.

Жолбарыстың әңгімесі айтылып болғаннан соң, енді көпшілікке мына жас меймандардың тү-у-у қияндағы Бепақдалаға не үшін барғандарының себептері қызықтырған.

Әңгіме басын Мусабек қысқаша түсіндіргенімен, бәрібір көпшілікке түсініксіз жайыттар көп еді. Соның бірлі-екісі: "Мына қараторының әдемі сулуы - Дармина Қозымалдақтағы тойдан тікелей қуғынға араласса, Ағыбайдың қарулы жігіттерімен қарусыз, құр кол айқасты ма?»  "Барымта қуатын, мына бойжеткеннен басқа ол маңайда еркек кіндік құрып қап па?"

Әне, түсініксіз жайыттар!

Осындай сұрақтардан соң көпшілік арасында мына жастардың мына жүрістеріне сенімсіздік те туа бастағандай ды.

Тек ғана мыналардың анау Сіргелінің бетке тұтар палуандары келестік Пошан мен Сарқырамалық Қыдырбайды қоқандық жау қолынан канжыгаларындағы жолбарысымен бірге босатып алғандары ғана мына меймандардың шын батырлар екендігіне сенім білдірткізгендейді.

"Бірақ кім білген, мына Қыдырбай мен Пошан болмаған нәрсені болдыға келтіріп отырмаса. Бұл екеуіне кейде адам түсініп болмайды. Кейбір тірлікті жорта істейтіндері де бар. Сенбесең сабап та алады. Қой пәлесінен аулақ, сенейік. Әй, бірақ, мына қыз қылышты қайдан алды, сонда?!"- деген, көпшіліктің сенімсіздік ойлары да бар сияқты.

Сондай ой бар болгасын да, арада отырған Бата деген жігіт:

-Осы Дармина қарындасымыз, шынымен тойда қызықтап отырғанда әлгі барымта хабарын ести сала, атқа қонып, жау артынан шаба жөнелген болса, қару-жарақты қайдан алыпты, әлде теріскейдегі тойларға қыздар қару-жарақ асынып баратын болған ба? – деп, ұзын мұртын ширатып-ширатып қойды. Бірақ өзі күлген жоқ. Қасындағы бірлі екілі-жігіттер шиқылдай күле бастап еді оларға ала көзімен ата қарап, өзінің сұрағы, әзіл емес екенін білдірген.

Бұл сұрақты естіген төр жақта отырған Мусабек:

-Дарминаның ол қылышты қайдан алғанын білемін, бірақ ол жағдайды ат үсті қысқаша одан естіп едім, ал енді бүге-шігесіне дейін білгіміз келсе Дарминаны осында шақырып әңгімесін тыңдайық, егер қариялар қарсы болмаса?! – деп, ыңғайсыздық білдірген.

Қариялар қауқылдасып қалды. Мына еркектер жиынына қаршадай қызды ортаға алып оны тергегендей әңгіме айтқызып коюға қазақы әдептілік мінездері жібермей жөпелдемде бір шешімге келе алмаған.

Мәселенің ең оңай жолын Мұсабектің қасында бағанадан бері әңгімені үнсіз тыңдап отырған Көктіңұлы ханзадасы - Уаліхан шешті:

-Оу, халайық, ол қызды мұнда алдырудың кажеті жоқ, ол Ұлы Тұрандағы қасиетті Дін Ислам орталығы Бұхараның тәрбиесін алып өскен қыз, ол өлтірсеңіз де мынадай қариелері кұжынаған ортаға баса көктеп кірмейді һәм сіздер сияқты үлкен аталарына ол ұзақ әңгімені айтып та бермейді. Бұл ғой езіміздің қазақтың ата дәстүрі емес пе, қазақтың қайбір қызы қариялардың ортасына кіріп алып, ұзақ дастанын жыр қылушы еді? Одан да сенсеңіздер ол әңгімені мен-ақ айтып берейін, себебі Құрсайдан келе жатқан жолда мына Мусекең Пошан мен Қыдырбай палуандармен алға озып отырғанда біз Дармина екеуміз өткен-кеткен әңгімелерді айтумен жол қысқартканбыз. Сол жолда келе жатқанымызда Дармина біздің оны Бетпақдалада тауып алғанымызға дейінгі уақиғаларды түгел айтып берген. Мәгәрки қарсы болмасаңыздар мен-ақ болған уақиғаны айтып бере қояйын – деп, алға итінген.

Көпшілік мына ханзаданың өтірік айтпайтынына сенім білдіргендей болды. Сондықтан, "басқалар айтамын деп отырса дүдәмәл көңілде болары хақ, бірақ мына ханзада өтірік айтса халықтың өлгені ғой, мына баланың көзінен де ұщқын шашылып тұр екен, дене бітімі Пошан палуаннан үлкен болмаса кем емес алып екен, жалғандыққа бара қоймас, тыңдасақ тыңдайық" дегендей, көпшілік қызықты әңгіме естидіңдеріне сенгендей, ынғайласа отырысты.                                  

 

3.Тілеулі Қарабатырдың  қылышы

 

... Дармина "Ағыбай Бұхара Көктіңұлысының бар малын айдап, барымталап кетіпті" деген хабарды ести салысымен дегбірі қашқан.

Әсіресе "қоңырат малсыз қалыпты, Арқаның қазақтары Тұран қазақтарының малдарының дымын да қалдырмай тонап кетіпті" деген сөзді естігесін, өн-бойын намыс билеп, Ағыбайдың сонынан қууға бел байлағанды.

Бірақ өмірінде көріп білмеген жерімен кімді қуып, кімді табады? Бетпақ дегені қайсы, Арқа дегені қайсы? Осылай бір сәт ойланып қалды да, сұраулы жүзін Сербиназға бұрған. Сербиназ секемшіл қыз. Құрбысының бір белгісіз ойының тығырыққа тірелгенін біле қойды. Дарминаның жанына тез жетіп келіп, оның мойнынан құшақтап алып:

-Сен қызға не болды-ей? – деп, емінді.

-Сербиназ, сен менің тірлігімді айыпқа бұйырма, мен керек десең Мәделінің де ойына келмейтін бір іс істегім кеп тұр, ұрысып бермесең саған сол ойымның шет жағасын білдірейін.

-Өлә-ә үйбайй, маған жеңге болғың кеп тұрған шығарсың?!

-Қойшы-ей, мен шынымен, Көктіңұлы хандығының намысын, Мәделінің намысын, сенің намысыңды ойлап тұрмын!

-Өлә-ә, қойшы-ей, біздің қазір Қоқан хандығының Қозымалдағында тұрғанымыз есіңде болсын, бұл өзіміздің Бұхара емес, Бұхара-Көктіңұлында ғой адамдар еркін жүретін, бұл жер карғыс атқыр Қоқан хандығына қарайды. Әрбір артық сөзің өзіңе жау, һәм өз туысыңа, яғни бізге жау. Айтатын сөзіңді менің ғана құлағыма сыбырла!

-Сыбырласам, былай! Мен қазір әлгі Ағыбай деген барымташының соңынан қуамын. Біздің Тұранның бүкіл жылқысын барымталап бара жатқан көрінеді. Менімен бірге ілеспеуіңді сұранамын. Тағы бір өтінішім....

-Қоя тұр, айдалып кетіп бара жатқан адамдар емес ғой, жылқылыр, оның несіне уайымдайсың, біздің қазақта барымта бір күні онда, келесі күні мұнда!

-Мен сені әдемілігіңмен бірге намысқой да қыз шығар десем...!

-Өлә-ә үйбайй, сен қыз қатты кеттің ғой, менің сен айтпақшы сұлулығым болмаса, еркектермен алысатын ерлігім жоқ ғой, жаным-ау. Менің бар ойым сен бір пәлеге ұрынып қалмасын деген ниет, сен онсыз да көп қиыншылық көрдің емес пе, жаным, сен менің қасымнан кетпе, екеуміз құрбыжан болып өмір сүрейік, кейін күйеуге шыққанда да бірі бірімізді іздеп жүреміз.

-Мен ондайға көп сене бермеймін, себебі мен жалғыз өскенімнен де болар, мені әліге дейін Мәделіден басқа ешкім іздеп келген емес, тіпті Қосжарсуатта ең жақын құрбым сен деген өзіңнің де Бұхараға үш жылда мені іздеп келген емессің. Мен бұл сөзіммен сені қыжалат қылайын деп отырған жоқпын. Мен сіздердің камқорлықтарың мен сүйіспеншіліктеріңе қарап өзімді қожаның қызымын деп есептеуіме де боларды, бірақ қаным жібермейді, мен кезінде тәжіктің де қызы болғанмын, бірақ бәрі де уақытша нәрсе екен. Мен шынымен сол Қалысбайдың қызы екенімді жүрегім айтып тұр. Қалысбайдың қызы екенмін, онда неге мен айдаладағы шұбыртпалыларға қоңыраттардың байлығын тонатамын. Сербиназ жаным, сен мені әліге дейін сонау баяғыдағы Дарбазадағы атқа міне алмайтын, Таскенттен сатып алынған кішкентай ғана қара күң деп ойлап тұрсың ғой. Сенші, жаным, мен енді үлкейдім, есейдім, күшейдім, менің дене құрылысыма бір сәт көз тікші.

Сербиназ Дарминаның мына сөзінен соң ол қызға бір сәт көз салды. Сербиназ мына қызды сол баяғы өзінің сіңлісіндей, оның көзіне ғана көз салып жүріпті. Сөйтсе әңгіме шынында да басқа жағында екен. Әлгі ең сұлу деп санап жүрген жеңгесі – Таһминадан бұл қыз бір қарыстай ұзын екен. Таһмина байғұс Асқар көкемізге тиемін деп шөгіп қалды. Сұлулығынан да айырылған іспеттес. Ал мына Дарминаға қараса тығыз етті, әдемі бойшаң, қайбір менменсіген жігітті әдірем қалдыратын нағыз нарғыздың өзі екен.

 

Бұл сөзден кейін Сербиназ бір күңді Сайлаудың үйіне жіберді. Қозымалдақтың әкімі ханшаның шақыруын қуана құптап, тез арада жеткен.

Сайлау Қозымалдақтың әкімі деген аты болмаса өзі онтоғызға толмаған әрі бойдақ балаң жігіт. Әкімдікке өзінің етінің тірілігімен және коқандықтардың көзіне түсетін ерлігімен келген. Сопақша бетіне қою қара мұрты жараса қалған. Өзінің әзілкештігі де бар жігіт. Егер Сербиназ ханша болмағанда, бұл ол қызды баяғыда-ақ айналдырып алмақшыда ойы болар еді. Өзінің кейде болмайтын жерден қиямтұрыс сұрақтары да дайын тұратын еді. Бұл жолы да сол бір кездейсоқта келіп қалатын әзілкештік әдетімен:

-Ау, ханша, «әміріңізге құлдық» деп келіп тұрмыз, мына бір сұлу бойжеткенді біздерге айттыру үшін шақырып тұрсыз ба? – деді, қуақылана.

-Жоқ, бұл жолы, сенің намысыңды жыртқалы тұрған мына қызға, жәрдем беруіңді өтініп тұрмын, яғни, бұл Дарминаға қару-жарақ және қосарына ат һәм Шудың Жуантөбе өткеліне дейін жол көрсетер екі жігіт қосып берсең, менің өтінішім орындалды деп есептей бер, мен бұл істеген жақсылығыңа рахмет айтқан болар едім – деп, Сербиназ ханшайым сөзінде басын изеп-изеп қойды.

-Дегенің болсын Сербиназ ханша, ертең азанға бәрі дайын болады.

-Жо-оқ, ертең азаңғыңыз не, бүгін, қазір керек, қазір болмаса ертеңге дейін барымташылар ұзап кетеді, алыстап кетсе оларды қуып жету оңайға түспес – деп,  Дармина аптыққан. 

-Дәл қазірге, қосарға ат жоқ, жарамды жылқылардың бәрі ертең арғы күнгі бәйгелердің түр-түріне дайындық үстінде. Қазір ешкім де, астындағы мініс аттарын да, бәйге аттарын да «мә, ала ғой» деп, бере қоймас. Жылқының көбісі жайлауда, Мыңжылқыда, Шу бойында, Арқада, Бетпақта...

-Жол көрсетуші адамдар ше?

- Оны табамыз, бізде бұл жерде ешкімнің үйінде артық қару жарақ сақталмайды, қару керек болса, Созақтан келтіреміз, оны да дәл бүгін әкеле алмаймыз, ертең азанға дайын болар.

-Сідің өзіңізде де жоқ па?

-Бар ғой, бірақ артығы жоқ, қылышымды бере алмаймын, әкімнің белінде қылыш болмағаны әкімдікке жараспас, ал найзамды берейін, сосын әлгі жол көрсететін жандайшап жігіттердің өз қару-жарақтары бар, бұл қыз найза ұрыстыра ала ма?

-Ойбай-ау, Сайлау аға, аты әйгілі Ағыбай батырға қарсы құр найзамен жібергіңіз келіп отыр ма?

-Енді бір өзі сол Ағыбай батырдың қаптаған қолына қарсы шыққалы отырған батыр қыз болса, бұндай батырга қылышы не найзасы не? – деп, Сайлау Дарминаның Ағыбай батырға қарсы шығатынына сенімсіздігін білдірген. Оның  бұл ойын тез түсініп қойған Сербиназ:

-Сіздің ойыңызды түсіндім, бұл қыздың қуғынға барар-бармасына күманданып түрсыз, бірақ бару бармау ол қыздың жұмысы, ал сұраған нәрсесін беру-бермеу ол сездің жұмысыңыз – деп, әңгімені төтесінен қойды. Бұл сөзге ұялыңқырап қалған Сайлаумұрат:

-Мақұл, қос жандайшап пен найза, сапысын қазір тауып беремін бірақ қылыш жағынан дәл қазір ұяттымыз, ертең болса бір сәрі – деп, сөзін тағы қайталаған.

Сонымен Дармина тез арада, Көкбестіні ерттеп мініп, қасына екі жандайшапты ертіп Жуантөбе өткеліне қарай шаба жөнелгенді.

Қозымалдақтың әкімі – Сайлаумұраттың Дарминаның қасына ілестіріп жіберген жандайшаптары бұл жердің түпкілікті қазақтары емес еді. Атам қазақтың бір жақсы әдеті қолға түскен жауды кектеніп өлтіріп тастамаушы еді. Қасиетті бабамыз Әз- Тәуке хан да, одан бері  Әбілхайыр хан да, Абылай хан да жоңғарлармен соғыста қолға түскен тұтқындарды қазақ арасына қосып үй қылып жіберетін. Аз тұтқын болса бөліп – бөліп екеу-үшеуден әр руға қосып жіберіп сол рудың атын таңатын. Оларды мұсылмандыққа да кіргізетін. Тұтқындардың кейбірі шын пейілімен, ал кейбірі бер жағымен ислам дінін қабылдайтын. Ондайлары реті келгенде түн жамыла сатқындық жасап басқа жаққа қашып та кететін. (Ондайлардың қазіргі ұрпақтары ислам дінін сатып, басқа діндерге кіріп те жатыр).

Әлгі екі жандайшаптың біреуі Дарминаны көргенде көзі жайнап қайта-қайта жұтына берген. Мынадай сұлу қызды Шу бойындағы Жуантөбе өткеліне дейін шығарып салуды өзіне бақыт санап, ойы небір тәтті-тәтті қиялдарға кеткен.

Қозмалдақтан Жуантөбе өткеліне дейін тоқсан-жүз шақырымдай екенін бағана Сайлаумұрат Дарминаға ескертіп қойғанды. Одан соң да жол бойында Шу дариясына барғанша бір де бір бұлақ жоқ екенін де айтып екі күнге жететін ас-суын жандайшаптардың аттарының белдеріне арттырған.

Отыз-қырық шақырымнан соң Мойынқұмның шөлі басталатынын, сол Жал деп аталатын құмға кіргесін бір қонып алып, ертесіне таң ата жолға шықса кешке таман өткелге жететіндерін, жолда кездесетін ұры-қары, ит-құстан абай болуларына ақыл қосып, шығарып салған Сайлаумұрат мына қыздың көзсіз ерлігіне сүйсініп Қозымалдакта қала берген.

Үш жолаушы алғашында екпіндете қатты шауып, жолдарын біраз өндіріп алғанды. Кеш бата, құмға кіре, аттар болдыра бастағасын, бұлар құм арасындағы бір қолатқа түнеп алуға бекінді. Шөл деген аты болмаса, бұл жер Қызылдың құмының шөліне тіптен ұқсамайды екен. Тау сияқты, төбе-төбе, қолат-қолат. Сексеуілі де, қарабұтасы да мол. Жері топырақ аралас құм. Бұта, шөпсіз жалаңаштанған шеге құмдары да кездеседі. Кейбір жері сусылдап ағып жатса, енді бір аумағы шөп-бұтаға малынып, жайылымдық отқа сыңсып тұр. Мына Жал мал қыстатуға жүдә таптырмайтын жер ғой, шіркін.

Жандайшаптардың әлгі Дарминаға қызығып келе жатқаны ірілеу шойқара екен. Осы көзі жіпсиген шойқара Дарминаның сыртынан көз сала бақылай жүріп, жан-жақтан томарша мен томар жинап, шанаштан таңқаға су толтырды. Сексеуілдің ұзын сырықтарынан үш кеспелтек кесіп алып, ұштарын сексеуіл қабықтарымен шандып байлап мосы жасап, танқаны соған іліп су қайнатты.

Үшеуі алқа-қотан отырып, қоржындарынан қазы-қарта, нан-бауырсақ шығарып, ыстық сумен іштеріне ел қондырысып алысты. Тамақтарын тойдырып болғасын аттарды біреулері шідерлеп, біреулері тұсап жіберіскенді.

Әркім өз мініс аттарының ерілерін жастанып жатуға ыңғайласқан кезде, қыз бір жаққа, жігіттер екінші жаққа түзге кетіскен. Екі жандайшап еркектер күнгей жақтағы қыр астына кеткенде. Дармина теріскей тұстағы қырдан асуға беттегенді. Екі жандайшаптың бірі - әлгі шойқара өзінің қазір не істемекші ойын қасындағы қысық көзді сарыға дәрет сындырып отырып айтып берген. Қарсы алдында ұзақтау жерде, қарама-қарсы күйде дәрет сындырып отырған қысық сарыға шойқараның әңгімесі жақты ма, әлде жөнді естілмеді ме, әйтеуір сол еңкейген күйі, қазға ұқсап байпаңдап, шалбары төмен түрулі қалпында шойқараның дәл алдына келіп дәретке отыруын жалғастыра бере:

-Не дейсің? – деп, құлағын түрді.

-Не боғымды же деймін, естімедің бе, не, бағанадан бері не деп оттап отырғанымды, а!?

-Ит білеме не дегеніңді, түк те естілмеді, қайталап айтшы!

-Өй бір, өзің де, анау жарғанаттың қанатындай жарғағыңды несіне қызығып басыңа іліп жүрсің, кесіп тастамайсың ба ондай құлақты?

-Ызғырық желден естілмей жатыр, әңгімең өзі қызықтау сияқты, қайталашы және бір мәрте!

-Дұрыстап тында енді, қайталасам анау қыздың түрі әдемі екен деймін. Маған ұнап отыр, құйрығын айтсай шіркіннің, астыңа басып умаждап жатсаң, құмар шіркін қандай қанар еді?! Оған не дейсің?

-Білмеймін ғой, өзінің есі дұрыс емес, ноқалай қыз сияқты ғой. Есі дұрыс емес жынды болмаса өзі танымайтын екі еркекпен өзі білмейтін қиянға шыға ма. Оның үстіне бір өзі әйгілі Ағыбай батырға, оның мыңдаған қарулы қолына қарсы шаппақшы, дәмесін қарай гөр өзінің, есерсоқ жынды болмаса бүйтпес еді-ау.

-Бәлкім оның бізбен осылай оңашада болғысы кеп, «Ағыбайды қуамын» деп әдейі айтқан шығар, еркектермен оңаша жату арманы болар.

-Білмеймін, есі дұрыс емес екеніне күмәнім жоқ, екеулеп жәукімдеп көрейік те,

-Екеулесек екеулейік, бірақ бірінші кезек менікі, себебі бұл тірлікті алғаш боп мен ойлаған, сондықтан сен менен кейін.

-Алғашқыы қызықты өзің көргің келіп тұрсың ғой, мен...

-Болды, малтаңды езе бермей, осыдан отырған жеріңде боғыңа былғап тастармын, екінші кезек те жаман емес білген адамға, тістері қағулы күйінде болады; жүр енді жапаңды езіп отыра бермей – деп, шойқара әлгі ойын тез асыруға асығып, шалбарын жүре киіп, бағанағы қолатқа қарай жүгірді.

Қолатқа келсе, Дармина ортадағы жағылған оттан алыстау жерде, ер-тұрманды жастанып, шалқасынан түсіп шалжиып жатыр екен.

Мұны көрген шойқараның тіпті есі кетті. Мына қыз еркексіреп әдейі шалқалап жатқандай көрінді оған. Ол енді ешнәрсе ойланбай, қызды құшақтауға, оның үстіне етпеттей құлаған.

Дармина алғашқыда түкке түсінбей қалды. Мына жандайшаптың аяғы алдындағы жерде жатқан томарға шалынып, мұның үстіне байқамай құлаған шығар деп ойлап, оны демей беріп еді, шойқара оны умаждай құшып, бір қолымен тұншықтыра, екінші қолымен қыздың етегін түре бастаған.

Дармина сонда ғана мына шойқараның ойынын бұзық екенін байқап, оның кеудесінен итере көтеріп, ұмасынан тізесімен бір тепті. Шойқара ах ұра аударылып түскенді. Ол: «тасым, жарылды-ау» деп ойлап, екі бұтының арасына қолын салып, бүктетіліп жатқанда, әлгі қысық сары келіп, әрі бірінші кезек менікі болатын болды-ау, әйтеуір деп қуана ойлай қыздың қасына тез келіп қалған еді. Ол енді еңкейе орнынан тұрмақшы болып жатқан қыздың құйрық тұсынан жаңағы отқа жағылмай қалған томармен пәрмендей ұрды. Ауыр томардың тиген екпінінен қыз етпетінен түсе құлады. Құлаған қыздың жонына қысық сары мініп алды да, сол етпеттеген күйінде қыздың етегін түруге кіріскенді.

Дармина мына қысық сарының да ойы дәл анау шойқараның дәмесіндей жаман екенін байқансын, күшін жинап әлгі қысық сарыны арқалай орнынан түрегелді. Сосын оны бала арқалағандай, қолымен арқасына қысып алып, анау жанып жатқан оттың қасына барды да, арқасындағысын оттың үстіне шалқалай қулатты.

Шалқасынан түскен қысық сары оттан ыршып тұрамын дегенше, Дармина оттың қасында шаншулы тұрған найзаны ала салып, әлгі жігітгің кеудесіне тірегенді.

Қысықсары киімі жанып, қашан шала жансар күйге түсіп, күйе бастағанша қыз найзаны тіреп тұра берген. Жандайшаптың шыңғырған дауысы енді өшіңкірегенде ғана ол найзасын кері шегіндіріл, әлгі шойқараға қарай аяңдаған.

Шойқараның тасы жарылып, талықсып кетіпті. Қыз келісімен етігінің тұмсығымен шойқараның май құйрығынан бір тепті. Жатқан адам да қимыл болмады. Шойқара шын талып жатыр ма әлде өтіріктен жатыр ма, бұл жағы Дарминаға беймәлім еді. Ол енді «осы жігіт өтірік талып жатыр-ау» деген оймен, етігінің қонышынан Сайлаумұрат сыйлаған сапысын суырды. Сапыны алақанына жанып-жанып алды да, бүрісіп үнсіз жатқан шойқараның бір құлағын көз лестірмес шапшаңдықпен кесіп алды. Шойқара шыңғыра орнынан атып тұрған. Енді қызтүрегеп тұрған шойқараның жемсауынан жұдырығымен бір ұрып, оның ішін түйілдіре қайта талдырып тастады. Шойқара шұнак құлағынан сауылдап ағып жатқан қанын қысып ұстауға шамасы келмеді. Қатты ашуға мінген қыз шойқараны найзасымен түйреп өлтірмекші ойға да барған, бірақ бұл райынан қайтты да, тірі қалса қалар, қалмаса тағдыры шығар, дәл қазір найзамның ұшын бұндай жамандарға былғамайын деген оймен қаруын оның кеуде тұсына жеткізбей қайтып алды.

Дармина енді жақын жерде тұсауымен оттап жүрген Көкбестіні жетектеп келіп, оны ерттеді де, ошақ басындағы өзіне тиесілі қоржынды қанжығасына байлап, атқа конды.

Ол аспанға қарап еді, жұлдыздар самсап жайнап тұр екен. Жұлдыздар арасынан жетіқарақшыны тауып алды. Одан сәл оң таманда, жоғарырақ та Темірқазық жұлдызы жарқырай көріне, көзге оттай басылған. Көкбестінің басын солай қарай бұрды да «Құдайым, мені адастыра көрмеші» деп найзасын алдына өңгере, қараңғыға сүңги, шаба жөнелді.

Дармина қашан талмаурап, ұйқысы келіп, ат жалын құшқанша теріскейді бетке алып жүре берген.

Таң саз бере Көкбесті де жүрісін баяулатып, шаршағанын білдіргендей болды. Құм белдері артта қалып анда-санда бір қылтиятын төбешіктері бар жазық дала басталыпты. Сондай бір жыңғыл қоршаған төбешіктің қасына барып, Дармина Көкбестіні кідіртті. Аттан түсіп байқап көріп еді, демалуға ыңғайлы жер екен. Биік жынғылдардың арасына кіріп, Көкбестінің шылауын жынғыл түбіне байлады да, оған атдорбасына құйып су берді. Сосын қоржыннан кебек-жем салып, аттың басына іліп қойды да өзі жыңғылдың көлеңке бетіне ер-тұрманды жастанып ұйықтап демалуға кіріскен.

Дармина бұл жерде қанша ұйықтағанын білмейді, бір кезде көзін ашып қалса, дәл алдында, төбешік қапталында бұның жүзіне қарап бір шал отыр. Ұзын аппақ сақалы бар. Алғашында қыз өзінің қайда жатқанын есіне түсіре алмады. Мына шал көзіне көрініп отырған аруақ па деп те ойлаған. Содан бұл көріністі өзімнің түсім деп те жорамалдаған. Бірақ түске ұқсамайды. Анау шал әруаққа да келіңкіремейді. Үстінде қоңыр шекпен, басында ширазы елтіріден тіккен малақайы бар. Малақайының құлағы желге ойнап тұр.

Қыз көзін ашып, бұған түсініксіз кейіппен қарап жатқанын шал байқап қалды да;

-Қызым, ұйқын қанды ма? Қорықпай-ақ ғой, шайтан емеспін, тірі аруақ та емеспін, мен Байлар деген қариямын. Анау дарияға жақын жерде тұрамын, мұнда жоқ іздеп жүрген жайым бар – деп, қызға қарап тісін ақсита күлді. Шал болса да тістері түп-түгел екен, шайтандар шалдың да, баланың да кейпіне кіре береді емес пе, деген оймен Дармина сенімсіздік білдіріп, аз-кем қимылдамай жатты. Сосын тіліңді кәлимаға келтірсең шайтандар жоқ болып кетеді деген қағиданы есіне түсіріп: «Ля-илләһи-ля-Алла, Мұһамаду Расулла-Аллаһ» – деп, іштей үш мәрте қайталап еді, мына шал әлі отыр, Қыз мына көріністің енді шын екенін біліп:

-Ата сәлем бердік! – деп, орнынан түрегелді.

-Көп жаса қызым, қайдан адасып жүрген жансың? – деп, шал да енді орнынан түрегеп, төбешіктің басына шықты. Дармина болған жайды қысқаша айтып берген соң, қария:

-Өркенің өссін, Ағыбайды шынымен бір өзің қуып бара жатқаның рас болса, сен оңай қыз болмадың, сенейін десем жас бала екенсің, сенбейін десем мынау ер адам жалғыз жүруге жүксінетін құмнан бір өзің өткеніңе қайран қалып тұрмын. Мыстан болмасаң сенейін, сен де мені алғашқы көргеніңде «шайтанға жолықтым ба?» деп ойлап қалған шығарсың. Ал мен сені мына жерден алғаш көргенімде, мына айдалада жатқан не мыстан, не жезтырнақ, не шайтан ғой көзіме көрініп тұрған деп, тілімді үш мәрте кәлимәға келтіріп көргенмін. Шын адам екеніңді байқап, не де болса ұзақ жол жүріп шаршап келе жатқан жолаушы шығар деп, ұйқыңды қимай, күн сәскеден бері осында сені қарауылдап отырғанмын балам. Қазір уақыт бесіндіден ауды, жүр қарағым, біздің тұраққа жетіп алайық. Ас-су ішіп әлденіп алған соң келер істі жоспарлап көрерміз – деп, қария мәстегіне мінді.

Байлар қария Шу өзенінің бергі бетінде, Қоғалы өткелінің бойында тұрады екен. Өзен бойына оншақты шақырым жер қалғанда-ақ жер бедері өзгере бастады. Бағанағы бозғылт дала енді жасыл жайылымға ұласып, шөптің небір түрлері ұшыраса бастағанды. Ажырықты кілем төселгендей, малға жайлы шүйгін басталды. Бұл маңайда Байлар қария бір өзіне қарасты жандармен тұрып жатқан көрінеді. Басқа ағайындар мен басқа рулар бұл маңда жоқ көрінеді…

 ...Осы тұста Сарқырамалық тыңдарманның бірі Жандар ақсақал Уаліханның сөзін бөліп:

-Қарияның елі не екен, қыз одан сұрап па? – деді, дәл бір туысқаны сол жаққа адасып кеткендей.

«Сұрапты, қарияның руы Сіргелі, оның ішінде Қарабатыры екен, - деп Уаліхан өзінің сөзін бөлген Жандар қарияға күле қарады.

-Ай, бала шынын ба, әлде біздер осындағылар Қарабатыр болғасын, жорта айтып отырсың ба? – деп, әлгі Жандар қария ентелей алға ұмтылып, Уалиханға қараған.

-Тап шыным ата, сенбесеңіз қыздың өзінен сұраңыз!

-Енді ханзаданың сөзін бөле бермей, әрмен қарай тыңдайық та – деп, Төрегелді қария енді тағы бір нәрсе айтуға оңтайлана берген өзінен жасы кіші Жандарды тоқтатып тастады. Жандардың жүзінде қуаныштың нұрлы табы бар еді. Өзінен жасы үлкеи адам айтқасын амалсыздан әңгіменің ақырын күтті, әйтпесе арғы жағынан келіп қалған қуанышты ықтималды ойын мына ортаға жайып-ақ тастағысы келіп еді.

Уаліхан әңгімесін одан әрі жалғастырған:

...Қыз сол үйден тамақ ішіп әлденіп алады да, қарияның қонып кет дегеніне қарамай, жолға жиналады. Байлар қария жоңғарлармен соғысқа алпыс жасына дейін қатысып, содан кеш үйленіпті. Оның қазір бес ұл төрт қызы бар екен. Қарияның жігіт болып қалған Шошы деген ұлы анау Дарминаның қасына серік болып, Ағыбайды бірге қууға ермекші болған екен, бірақ қыз көнбепті:

-Жоқ болмайды інім, сен әлі жассың әрі батыр екенсің, батыр елге де керек, осындағы ел мен малды қорғап жүре бер! – деп, бірге ертіп ала кетпейтінін айтыпты.

-Алла айналайын-ай, - деп осы тұста Төрегелді қария Дарминаның камқорлығына риза болып қалды.

Қыз атына мініп, енді жол жүрер алдында Байлар қария қызды тоқтатып, оған қынымен бірге қылыш беріпті. Қыз өздеріңізге де қажет болып қалар – деп, алғысы келмеген екен, қария:

-Өзмізде бір-бір қылыштан бар, мынау бір қасиетті тарихы бар қылыш еді. Мен сенің бойыңнан да, тірлігіңнен де ерекше бір қасиет байқадым. Сен халық үшін жаратылған, халқының жағдайын ойлап, соған қамкор болғың келетін жаратылыс екенсің. Мына қылышты сондай бір адамға тапсырмақ арманым еді, ол арманымды Құдайым орындағалы тұр. Бұл қылышты жасаған арғы бабаларымның ішіндегі аты әйгілі Тілеулі Қарабатыр еді…

Осы тұста Жандар қария сөзді тағы да бөлді:

-Әне айттым ғой, менің Байлардың руын не үшін сұрағанымды енді түсінген шығарсыңдар. Біздің Шауқардан тарайтын бір тармақ ел Жоңғармен арпалыс кезеңдерінде сол Шу бойында тұрақтапты деп еститін едім. Бірақ қай тұста екенін білмейтінмін. Шу өте ұзын өзен ғой, жаңа Қоғалы өткелі дедің бе, ай іздеп баратын екен өзін, ылажы болса елге көшіріп келсек те тәуір болар еді — деп, Жандар қария қатты қуанып қалды.

-Тілеулі баба қылыш, найза жасаттырған, ұсталарға қалай жасауды өзі үйреткен, одан талай ұсталар өрбіген деп естуші едік, йә - деп, Төрегелді қария Жандардың сөзін қоштап қойды.

-Қыз сосын қылышты алып па? – деп, сөзге Нұр датқа араласты.

-Иә алыпты, сол қылышпен барымташылармен соғысыпты.

-Жаумен қалай соғысыпты, сонысын айтшы – деп, сөзге Телқозы шыдамсыздана араласты. Ол Тілеулі бабасының соққан қылышының өткірлігін байқап кергісі келгендей.

 

Бірақ қылыш қанша өткір болғанымен оның сілтеуін білмесең оның өткірлігінен не пайда. Ал енді Дармина қылышты да, найзаны да жауына дөп сілтей білетін Нарқыз ғой. Ол Ағыбайдың барымташыларын Бетпақтың басталар жерінде-ақ қуып жеткенді. Жылқылар жусап жатыр екен. Барымташылар бұл жылқыларды барымталап алып кеткендерін тіпті ұмытқандай, жайбарақат.

Бергі шетте екі жылқышы құрықтарын көтеріп аттарының үстінде малдастарын құрып отыр. Ұзын сонар әңгімеге кірісіп кеткен бе қалай, Дарминаны дәл қастарына барғанын да ғана байқаған олар, аяқтарын ер үстінен түсірісіп, қыз сәлемін алған.

Дарминаның алыстан ат арылтыл келіп тұрғанын білмейтін бұлар, осы көшпен келе жатқан өз ауылының қыздары ма деп ойлап қалғанды. Сондықтан да олар Дарминаға шли мән бермей аяқтарын қайтадан ер үстіне жинап алғанды.

-Ағалар, бұл қай ауыл екен, мына шеті көрінбейтін көп жылқы қай байдыкі? – деп, қыз сұрақты төтесінен қойды. Бұл сұрақтың не үшін қойылғанына түсінбеген жылқышының біреуі ат үстінде бұларға қадала қарап тұрған сұлу бойжеткенге сұқтана:

-Бұл қай сұрағың, бойжеткен-ау, қай байдікісі несі, әйтеуір сенің байыңдікі емес – деп еді, екіншісі:

-Сен де қатырады екенсің, бұндай аттың үстінде қаздиып, жігітше отырған қызда қандай адасып жүрген бай дейсің, әй қарындас жоқ іздеп жүрсін бе әлде адасып жүрсің бе, немесе ерігіп жүрсің бе? – деп, атының басын бұған қарай бұрған. Бірінші жылқышы мұны көріп, ол да атының басын мұнда бұрды. Сосын:

-Кәне айта ғой, қай ауылдан екенінді, ауылыңның аты ұнаса айттыруға адам жіберерміз – деп, қызға жақындай, атын екпіндетті.

-Айттыруға сәл асықпай тұра тұрыңыздар, ең әуелі сіздер айтыңыздар мынау кімнің жылқылары екенін – деп, Дармина да қасарысып тұрып алды.

-Сен де бір қасарысқан қасақы қыз екенсің, мейлі қоймадың ғой, қуғыншы болсаң бір өзіңнің кімге әлің келе қояр дейсің, енді саған кейін қайтып еліңе хабарлау жоқ шығар, білгің кеп бара жатса айтайық, Бұл Кенесары төренің жылқысы, ол кісі қазір бұл жерде жоқ. Өзі Таскент жаққа кеткен, оның орнында шұбыртпалы Ағыбай деген батыр бар.

-Кенесары деген төреңе бұл жылқылар қашаннан бері бітіпті? Менің тануымша бұл жылқылар Тұран қазақтарының жылқысы.

-Тантыма, сен қыз! Дәлелің бар ма?

-Дәлелім бар, ол - әнеу жылқы жамбастарындағы Көктіңұлының таңбасы!

-Йә, бұрын олардыкі болған, енді біздікі, яғни Арқа қазақтарыныкі!

-Бомайды! Жылқыны егесіне қайтарындар!

-Болмаса болмасын, жылқының егесі мына біз екеуміз емес, егесі Кенесары төре мен Ағыбай батыр дедік ғой, өтінішіңді сол кісілерге айт, Кенекең бір-екі айда келіп қалар, Аққемді табуың үшін осылай терістікке жүре берсең, бес-алты шақырымдай жерде, боз үйлерін тігіп, қымызын сапырып, сені күтіп жатыр, өзіне де бір сендей жас сұлу керек болып жүрген еді – деп, жылқышының біреуі миығынан күлді. Жылқышының мына сөзі қыздың шамына тиген. Ол қолындағы қамшымен жігіттің басына салып жібергісі келіп тұрды да:

-Ағалар, көп сөзді қойыңдар да, жылқыларды түстікке – Қаратауға қарай айдаңдар! – деді, ашуын ішіне әрең жасырып.

-Әй мына қар не деп тұр-ей, ойыныма, әлде шыныма!? – деп, әлгі жылқышы қолындағы құрығын қызға сілтей беріп еді, қыз сілтенген құрықтың ұшын сол қолымен ұстап алды да, оң қолындағы дойыр қамшымен жылқышыны салып өтті, Жылқышы ойбайлап ат үстінен аударыла құлаған. Мұны көрген екінші жылқышы атына қамшы баса «ойбай жау келді, жау, жау!» – деп, жылқыны тастай, ауылға қарай безе қашты. Жылқы үйірлерінің жан-жағында жүрген басқа жылқышылар да әлгінің жау шапты деген дауысын естіп, оның ауылға қарай безіп бара жатқанын керіп олар да елге қарай өкшелерін көтерді. Жылқышы атаулының бәрінің терістікке қарай қашқанын көріп, Дармина енді жылқыларды түстікке қарай қуа бастады. Онмыңдай жылқыны бір адамға айдау қиын болғанымен, жылқы жануарлар өз жеріне қарай бағыт алғандарын байқаған соң, дүркірей жөнелген. Төрт бес шақырым жүрген соң арқа тұсынан айқай-сүрең естіліп, қуғыншылар келе жатқаны белгілі болды.

Жаңағы жылқышылардың айтулары бойынша Ағыбай бес алты шақырым терістікте деп еді, ал мына қуғыншылар бұл төрт шақырым жүрмей-ақ соңымнан жетіп келгені ме – деп Дармина танданған. Бірақ ол әлгі ауылға қарай қашқан хабаршылардың алдынан ауысым кезегіне келе жатқан жылқышылар кездескенін, олардың біреуі әрі қарай ауылға хабар беруге кетіп, қалған жиырма бес шақтысы бері қарай қуғынға шыққанын білмеді.

Жылқы үйірлері қатты жылдамдықта дала төсін дүсірлете, дүркірей шауып келеді. Дармина да қайта-қайта «айт-шу»-леп, жылдамдата айдауда еді. Бірақ бәрібір қуғыншылардың бұларға жетіп алатыны белгілі болды. Бұл жағдайға түсінген Дарминаға екі ой келгенді. Бірі, жылқыны тастап бағытын өзгертіп, қуғыншылардан қашып құтылып кетпекші ойы еді. Көкбесті алдындағы жылқыларды айдауын қойып, бір өзі шапса ешқандай да жүйрікке жеткізбесі анық. Қашып құтылып кетіп ертеңіне тағы да айналып соғып, сосын осындайды тағы қайталап уақыт оздырып, соңынан Мәделілер келгенше барымташыларды Арқаға өткізбей, олардың жолын осылай бөгей тұрар еді. Екіншісі, жылқылар осылай жосып кете берсін, алмен мына қуғыншылардын жолын бөгейін, бүйтіп қаша берсем Кекбесті шаршап қалар. Ат шаршамай тұрғанында қуғыншыларды қайтарсам, сосын арғы жағын көре жатармын деген ойы еді.

Дармина осы екінші шешімге тоқтады. Ол Көкбестінің басын кідірте, кейін бұрды. Қараса, артынан қуып келе жатқан қуғыншылар мұның соңынан жетіп қалыпты. Бұл найзасын оңтайлап қарсы шабуылға шыққан. Қоныраттың «Алатауына» баса ұрандап айғайлап келеді. Сол айғайға басқан екпінімен қуғыншылар тобына ене, алдынан кездескендердің барлығын найзасымен қаға құлатып, топты жара, арғы жағына өте шықты. Біраз шауып барып, атының басын кері бұрып, «алатаулап» топты тағы жарып өтті. Екі өткенінде оншақты қуғыншыны аттан құлатқан. Жылқы бағуға шыққан жылқышыларда жарыған қару-жарақ қайдан болсын, екі-үшеуінде қылыш,  басқаларында шоқпар-таяқ, құрық, сүймен…

Дармина енді Алпамыс бабасындай барымташыларға әбден ойнақты салды. Жылқышылар мына ат ойнатып, ойнақ салып, бұларды қамыстай жапырып жүрген мына қыздың не адам екенін, не пері екенін түсінбей, бұған қарсы қандай қауһар қыларын білмей, дал бола, ендігі аман қалған аттылары кейін қарай қаша жөнелді. Дарминаның енді еті қызып, мына барымташыларды тұралатып тастауға бекінгенді. Ол жылқышылардың соңынан қуа отырып, жеткендерінің иықтарын, бастарын қамшымен осып, құлата берді. Бұлар елдеріне қазір аман жетсе, тағы да қуғыншылар шығатынын білетін Дармина оладың біреуін де сыртқа шашау шығармай, ат үстінен аудара берді, Орындарынан тез тұрып, аттарына қайта мініп алмайтындай етіп, елімші қыла, тастап отырды. Сол қызды-қыздымен қуып отырып, барымташылардың бәрін дейін сұлатып, енді алдыңда бара жатқан еңсоңғысын қуып келе жатып, алдынан жылқышыларға жәрдемге келе жатқан қарулы топты көрді. Қарулы топ қырық шақты адамдай-ау. Сұстары жаман. Ысқырысып ұрандатады. Қарулары күнге шағылысып жалт-жұлт етеді. Біразы найзаларын білемдеп, енді біреулері қылыштарын жалаңдатып, нөпірлетіп келеді екен. Мұны көрген қыздың жүрегі шайлықпаса да, секем ала ойланып кады. Мына қырық шақты әскери топқа төтеп бере алар ма екен. Елім үшін жаным пида, бірақ анау елімнің байлығы-жылқылар қайтадан жаудың қолына көше ме Мәделілер қай кезде келіп қалар екен Оған хабаршы уақытында барды ма?

Осы оймен қыз Көкбестіні тұрған орнында шыйыршық айналдыра орғытып біраз тұрды да, жарайды, Мәделілер келгенше мыналардың алдын бөгей тұруым керек. Соңымнан жәрдем келіп қалар, енді шын айқасқа дайындалайын деп, ол шиыршық айналып тұрған Көкбестіні тыныштандырды. Аттың ноқта бауын шешіп алып өзінің белі мен екі санынан орап ерге таңып қойды. Егер жарадар болса аттан ауып құламаудың әрекеті еді. Мына Көкбестінің Мәделі үйретіп қойған бір жақсы қасиеті бар еді. Онысы жылқы жалының күректерге қосылар тұсын уыстап тартсаң Көкбесті барынша шауып, ешкімге де жеткізбей кетерді. Сол уыс жалдан уыстап жібермей отырсаң қайбір небір-небір аласапыран қырғын арасынан суырылып шыға, бетінің ауған жағына шаба жөнелу Көкбестіге ғұрып болған еді. Осы әдетін ұмытқан жоқ па екен деп Дармина Кекбестінің әлгі шоқша жалын уыстап тартып қалып еді, ат тұрған жерінен атыла шапты. Дармина бұндай көз леспес шабысты тез арада болар-ау деп күтпеп еді, Көкбесті орнынан атыла шапқан кезде шалқалай, ат үстінен түсіп қала жаздаған. Абырой болғанда жаңағы ерге матап танылган ноқта бау құлатпай ұстап қалған. Дармина шоқша жалды тез жібере қойып, жүгенді тартып Көкбестіні тоқтатты. Ол сосын еңкейіп Көкбестінің басынан ауыздырықты жүгенді шешіп алып ердің арқасына таңып, атты жай ноқтамен қалдырды. Ауыздырықсыз жылқы әрқашан өзін еркін сезінетігінін білетін қыз осылай істеп, алдында тұрған қиын істі атқарысуды Көкбестімен бөлісетіндей пигыл көрсеткен.

Қыз енді алдағы болар айқасқа дайындала, қаруларын сайлады. Найзасын ат тартпасының астынан өткізе, тақымына қыстырды. Бұнысы айқасқа тек қана қылышпен шықпақ ойы болатын. Қынаптан қылышын суырып, сол қолының бас бармағымен қылыш жүзін қырнап оның өткірлігін байқап көрді. Сосын алақанына жаныды.

Қуғыншы топтың алды жақындап-ақ қалыпты. Тура алдарында қасқайып қарсы алып, қолындағы қылышы жарқырап, көйлегінің етегі желбірей ат үстінде тұрған қызды көріп, айдалада алдарынан шыға келген перінің қызы шығар деп ұқтыма, қуғыншылардың ең алдында келе жатқан екеуі аттарын іркіп, ат басын кері бұрып соңдарында келе жатқандарды қүтіскен.

Айдалада қасқайып тұрған тұрысынан жауының секем ала корқып қалғанын сезген Дармина ұрымтал кезеңді пайдаланып, өзі анау екеуіне дүрсе қоя берді. Енді анау екеуі мұның шынымен перінің қызы екенін түсініп, аттарын борбайлата кері қарай қашқан. Дармина оларды тез қуып жетіп, қылышымен емес, дойыр қамшысымен осып аттан құлатты. Сосын ол алдындағы топқа қылышын жалаңдата қарсы шапқанды.

Қарсы шапты да қара нөпірге араласты да кетті. Өзіне қарай шаншылған талай найзалардың мойнын сындырды. Талай жаудың басынан да, иығынан да шапты. Кескілескен соғыс жүріп жатты. Соғыс десек сәл әбестік болар. Бір адам мен қырық шақты адам арасында жан алып, жан берісетін айқас болып жатты. Қырық шақты адамның барлығы бірдей бір адамға жабылу мүмкіндігі болмай, көбісі Дарминаның қасына жете алмай, кимелей, біріне-бірі кедергі жасап сырттай қаумаласып жүрді, ішке кіріп өзіне қару жұмсағандарға қарсы келіп, шақ келтірмей, қыз әбден арпалысты. Өзінің денесінде қару тимеген жер қалмаған шығар. Уақыт та зымырап өтіп жатты. Көкбесті бір орнында тұрмай әрі де, бері де ойқастап жүрді. Үстіндегі егесіне, жан дегенде жалғыз жақтасына жанын сала көмектесті. Біресе қос аяқтап секіре, біресе төмен бұға, қарсыластарына сес те, ойын да көрсетуде болды. Ет пісірімнің екі мезгілі өткенде Дарминада әлсіздік байқалды, Енді-енді аттың үстінен аударылып кететіндей сезді өзін. Әлі есінен айырылмай тұрғанда майданды тастамаса болмайтынын түсініп, сол қолымен Көкбестінің шоқша жалын уыстай тартқан. Көкбесті үстіндегі Дарминаның ойын сезгендей болды да, алдындағы аттарға секіре аяғын көтере, оларды ауызын аша қабуға бекінгендігін білдіріп құлағын жымита, шыңғыра кісіней ұмтылып еді, қарсыдағы аттар Көкбестінің мына түрінен қорқа сийіп жібере жаздап, егелерінің айтқандарын тыңдамай Көкбестіге жол бергендей ығысып-ығысып кетісті.

Көкбесті топтан шыға көсілген. Бетін шығысқа қарата ызғи шапты-ай бір. Үстіндегі Дармина Көкбестінің топтан шыққанын білген соң ғана есінен айырыла ат жалын құшып, етпеттей жатып алған. Көкбесті сол шапқаннан тоқтамастан ұзақ шапты. Соңынан қуғыншылар көрінбей қалған кезде ғана өзі тоқтағанды. Әрі бері сенделіп жүріп қуғыншыларды күтті. Егер қуғыншылар соңынан көрінсе әрі қарай қаша бермекші ойы бар сияқты. Содан кеш батуға айналғанша қуғыншыларды күткен. Олардың қаралары осы кезге дейін көрінбегесін, енді соңымыздан қуғыншы келмейтін шығар деп адамша ойлады ма, әйтеуір тізерлей жерге шөкті. Сосын сол жағына қарай жантайып еді, үстіндегі Дарминаның есі кіріп, қимылдағандай болды.

Енді қыз үстіндегі жарақаттырының аурғанына қарамай әлгі бел-аяқтарынан ерге танылған ноқта бауды шешуге кірісті. Әрең дегенде шешті-ау әйтеуір. Қыздың арқаннан босағанын денесімен сезген Көкбесті орнынан жайлап түрегеп, түмсығын қайыра бұрып, жерде жатқан Дарминаның бет-ауызынан иіскелеп біраз тұрды. Жылқы мейірімін сезген қыз көзін ашып жануардың жүзіне қараған. Көкбестінің көзінен жас парлап тұр екен. Оны көрген Дарминаның көңілі босап қайта талықсып кетті, Көкбесті жаңа қыздың бет-жүзін иіскелегенде оның ернінін кебірсіп жатқанын байқады ма, әйтеуір ол енді қайтадан жерге шөгіп, үстіндегі ердің қасына байланған торсық қыз ауызына жақындасын дегендей оған ығысып қырап жатты. Бұл кезде есін қайта жинаған Дармина Көкбестінің мына қамқорлығына таң қала, бар күшін жинап торсықты да, қанжығадағы қоржынды да шешіп алды. Атдорбаны түсіріп ішіндегілердің барлығын сыртқа төкті. Дорба ішінен қатқан нан ұнтақтары, кебек жем араласқан сұлы шықты. Қоржынның да ішін төкті. Одан нан, ет, құрт, май шықты. Нандарды майдалап турап тастаған Дармина қайтадан есінен тана, талықсып бара жатқанын сезді. Қыздың нанды майдалап тураған себебі, өзі талықсып, қолын көтеруге әлі келмей бара жатса ауызымен алып жеуге және Көкбесті қарны ашса жем қылар деген ойы болар... – деп Уаліхан сөзімді тәмәмдадым дегендей сәл кейін шегініп отырды.

Әңгіменің қызық жеріне келгенде тез үзілгеніне ырза болмай қалған Телғозы:

-Содан соң не болды? – деді, әрі қарай білгісі кеп.

-Содан соң не болушы еді, ол қыздың жатқан жерінен біздер барып тауып алдық.

-Ау, анау қуғыншылар қуып келмеп пе? – деп, Жандар араласты сөзге.

-Келмеген шығар, себебі қуғыншылар ол қызды несіне соңынан қуады? Оларға керегі қыздан бұрын жылқы емес пе?! Олар сосын да қыздың атының жүйрік екенін байқап, енді жеткізбесін білген соң жылқыларын қайыруға кеткен дә! – деп, Нұр датқа мұртын шиырып қойды.

-Бағанағы айтуларың бойынша жылқылар күнгейге қарай дүркірей жөнелген болса, онда қуғыншылар қыздың соңынан емес, ертерек жылқыларға жетіп алулары үшін, солардың соңынан қуатындары белгілі ғой. Оның үстіне батыр қыз да олардың біразын аттан аударып, өлтіріп не шала жансар қылып тастаған болуы керек, ондай батыр қыздың соңынан қуу да есесоқтық болар, қуып өлтіргілері келген болса тура араларында ойнақ салып жүрді ғой, күштері келсе сонда-ақ көрсетпеді ме? Асылы олар да осылай ойлап қыздың соңынан қумаған болар, сен дұрыс айтасың Нұр – деп, Төрегелді қария да қоштап қойды.

-Олар қашқан жылқылардың соңынан жетіп, оларды қайырамын дегенше де екі-үш күндері өткен шығар.?

-Сендерден бір күн ғана бұрын сол маңайдан әрі өткен ғой онда?

-Болса болар, жылқының жас қиларын да кездестірдік сол маңайдан, бірақ бұлары барымталанған жылқылардыкі ме, әлде Арқадан қайтып келе жатқан басқа рулардың жылқылары ма, ол жағын ажырата алмадық, - деп Уаліхан енді қасындағы бос көпшікке жамбастады.

-Е, онда Мәделілер Ағыбайды ертесіне-ақ қуып жеткен шығар. Айналайын Дармина қызымыз ел үшін үлкен еңбек еткен екен, біздің жақтың намысын бермепті, ол біраз тосқауыл болмаған да, барымташыларға Мәделі бастаған қуғыншылар жете алмас екен – деп, Нұр датқа ризалық көңілін жасырмады.

Ас желініп болған соң Төрегелді ақсақал сөз бастады:

-Ал, осы отырған көпшілік, менің айтайын дегенім мынау еді. Мына Қыдырбай баламның үйіндегі келінімнің аяғы ауыр болмай жүргеніне үш жылдай болып еді, әйтеуір Құдай оңдап биыл жақында  ғана жеріктік асын айтқан еді. Жеріктік асы жолбарыстың жүрегі екенін де көпшілікке айтпай, тіл-көзден абай болып, алыстан Қыдырбайдың тамыры әрі нағашысы Пошанды алдырып, екеуін ұрын ғана келіннің жерік асын әкелуге жіберіп едім. Сөз жерде жата ма, сонда да оны бірің білсеңдер, бірің білмейсіндер. Бірақ мәселе тіпті онда емес, білмесеңдер енді біліп отырсыңдар ғой. Негізгі мәселе мына алыстан ат арылтып келген жүргінші қонақтарымызда. Бұлар Құдай жол берсе ертең елдеріне жүремекші. Ендігі мәселе келген конақтарға жол-жолына арнап сый-сыяпат беріп, меймандарымызды дән риза қылып шығарып салу – деп, өзі әр мейманға берілетін және мінгізілетін сыяпаттарын атап шықты.

Ертесіне үш жолаушы жолға шығуға аттарын ерттеп, жол қамына кіріскенді.

 

 

 

Айқас

 

Ағыбаймен барып ұрыстың

                                                                                      Бір күн, бір түн сүрістің.

                                                                              Ертегі қатар ерлігі,

                                                                                       Ондағы өткен жұмыстың.

                                                                                       Қарағай найзаң қандалып,

                                                                                        Ағыбай састы сандалып.

                                                                                   Сенің жолдас адамың,

                                                                                    Өз саяңды жанға алып.

                                                                         Ағайынды екеуіңе,

                                                                                    Арғынның қолы алданып.

                                                                                       Талайын жығып құлаттың,

                                                                                     Найзамен тастап аударып.

                                                                              Арман-бермен аралап,

                                                                                     Қалың қолды қақ жарып.

                                                                                 Шұбыртпалы Ағыбай,

                                                                                       Әлі аспай қалды дағдарып.

/Майлықожа/

 

 

 

Мәделі тобы Мусабектермен қоштасқан соң төртеуі де аттарының басын теріскейге қарай қоя берген, Сүт пісірімнен кейінгі шабыстан соң Көкбестінің іші шайқала бастады. Жел де шығара берген. Біраз күннен бері суға жарымай, көк шөп пен бір рет жауған жаңбыр қағын талғажау қылған Көкбесті бағана Мәделінің берген жарты шанаш суын ішіп қойған. Кенжеханның атының қанжығасында төрт мес байланған еді. Екеуінде шалап, екеуінде су. Оның бір мес суы мен бір мес шалабын бағана жетеуі астарындағы аттарымен бөліп ішіп тауысқан. Мәделі Көкбестіге суды көп беріп қойғанын енді байқады. Бұндай жағдайдан соң жігіттер аз-кем тоқтап, сосын қайтадан Көкбестіні жетекке алып, Мәделі Кенжеханның Торытөбеліне мінді де, Сұлтанқожа Кенжеханды өзінің Ақтабанына мінгестіргенді.

Енді тоқтап Көкбестінің жағдайына қарап отыруды уақыт көтермейтін еді. Уақыт өткен сайын барымташылар ұзап кетіп барады.

Бірақ бұлар ойлағандай барымташылар онша ұзай қоймапты. Барымташылардың соншама күннен бері неге онша ұзай қоймағанына бұлар түсінбеген. Бұлардың бұны түсінбеген себебі барымташыларды Дармина кем дегенде бес күндік жолдарынан кешіктіргенін білмегенді. Оның үстіне Ағыбайдың жігіттері бір қуғыншыны қайтардық, енді ешкім соңымыздан қуып келе қоймас деп ойлап Арқаға қарай жайбарақат, асықпай жылжығанды.

Сосын да, дәл қазір асыға-аптыға барғандарында ол жерде бұларды келе ғой айналайын деп қабылдай салатын ағайындар табылар ма, табылмас па, ол жағы екі талай. Себебі негізгі жанашыр ағайындар мен өзіне тікелей қарасты ауыл-аймақты марқұм Қасым төре 1834 жылы түгелімен Қаратау бауырайы мен Құмкент-Қызылкөл тұсқа көшіріп әкелгенді. Одан кейінгі аумалы-төкпелі уақыттарда, әсіресе Есенгелді мен Саржан сұлтандар қасындағы онжеті адамымен Таскентте өлтірілгеннен кейін Қасым төреге еріп келген кейбір рулар түгелімен, кейбірі жарым-жартылай кейін қарай Арқаға көшіп кеткенді.

Олар баяғы өз өлкелеріне жете алды ма, әлде ол жерлерді Атбасар, Ақмолла, Торғай приказдарынан қысым көріп бері ауған қазақтар иеленіп қойды ма?. Кенесарының қоқандықтарға тұтқын болғанын естіген Ағыбай Құмкент маңайындағы Қасым төре ордасына қарайтын қазақтарды түгел Арқаға көшуілерін бұйырған әрі көшіп бара жатып осы жақтың малын барымталап алып кететіндігін де мәлімдеген. Бұл екі мәлімдемені біреулері қоштады біреулері оған қарсы шықты. Себебі бұларға бұйрық беретіндей Ағыбай сұлтан да емес ақсүйеек те емес. Сондықтан бұндағы төре, арғын, жаппас, керей, тама руларының көбісі осында Құмкент маңында қалды, кейбір ауылдар Шаян, Арыс тұсқа да өтіп кетті, Майлыкентті жағалап, Әулие Ата тұсқа да көшкендері болды. Әсіресе Ағыбайдың жолай қоңыраттың жылқыларын барымталап Арқаға айдап кетеміз деген сөзіне қатты қарсы шыққан төре, төленгіт, арғын, қыпшақ, тама, табындардың аз ғана топтары Ағыбайға ілеспей осы Құмкентте қалып кетті.

Ағыбай Қасым төренің елі шілдің богындай бытырай бастағасын өзінің айтқанын қылатын жұртын соңына лестіріп Арқаға бет алғанды.

Ал енді мына қоңыраттан барымталанған оншақты мың жылқы, оның үстіне өздерінің үш мыңдай жылқысымен ендігі бет алған тараптарына сыйыса ала ма?. Осылай ойлаған Ағыбай Наурызбай бастаған жүз шақты сабазды Қарақеңгірге жер шолып, жайлым іздеп келуге өтінген еді. Сеңгір болсын, Сарысу болсын немесе дәл Ұлытаудың өзінен болсын, әйтеуір малға да жанға да жайлы жер іздеуді тапсырған.

-Мақұл Аққе! – деп, Наурызбай өзінен жасы көп үлкен Ағыбай сөзін құп алған да, іштей Аққе, ендігісін өзім білем, мен енді «берсе қолынан бермесе жолынан деп жайлымдарын күшпен тартып алармын, бұл менің қоқандықтардан Құмкентте үйренген тәжірибем болар» деп атқа қоған еді.

Мәделі Көкбестіні жетекке ала отырып, анда-санда Көкбестінің ішіне құлағын тосып-тосып қояды. Көкбестінің іші қолқ-қолқ деген дыбыс шығаруын қояр емес. Қараңғы қоюланған шақ еді, Мәделі Көкбестіге жаны аши "жүз мың жылқыға айырбастамас пырағым, Көктіңұлы жылқысыз қалып кетсе де Көкбестімді өлтіре алмаспын" деп ойлап жігіттерді тоқтатып аз-кем дем алуларына рұқсат берген.

Өзі Көкбестіге бәйек болып оның жалын сипады, карнын уқалады, сағағын қасыды, әйтеуір білген жақсылығының бәрін жасады. Мәделі Көкбестіні ауырып тұр деп ойлағанмен, Кекбесті де Мәделінің қиналып отырғанын сезе ме қайдам, анда-санда шиыршық атып, секіріп өзінің денсаулығының мықты екенін білдіргендей болады.

Бұлар алқақотан отырысып, ортаға от жақты. Бұл маңайда ұзақ жанатын жуан ағаш немесе бұта емге табылмайды екен. Кілең шөп-шалам. Жігіттер шалгында белуарларынан кешіп қылыштарымен сарғайған шөптерді орып, дестелеп үйіп шөмеле жасап, алдарындағы жанып жатқан отқа әлгі жалпылдақтан тастап отырысты.

От айнала отырып тамақтанып алған соң, аз-кем әңгімеге көшкен еді. Енді әңгіменің қызық жеріне келгенде, бөтен аттың осқырынған дауысы естіліп, бұлар сол дыбыс шыққан жаққа антарыла қараған. Сөйтсе оншақты аттылы адам бұларға тақап келіп қалыпты. Оларды көрген жігіттер орындарынан тұрмай, қимылдамай отыра берген. Қазір көлденең өткен көк атты біреудің алдынан қол қусырып жүгіре шығатын заман емес. Оның үстіне бұлар барымташыларды қуып келе жатқан қуғыншылар екенінде ұмытпады. Анау келе жатқандар жау ма, көлденең көн етікті ме, әлде бұлардың тілеулестері ме, белгісіз. Бәлкім алыс сапардан келе жатып ұзақ сапарға аттанып бара жатқан зиянсыз жолаушылар шығар.

Оншақты аттылы әлгі жолаушылар жігіттерге тіке келіп, аттарынан түспей:

-Ей кімсіңдер, неге орындарыңнан түрегеп, қазақтың салты бойынша алдарымыздан шығып бізді қарсы алмайсындар?! – деп, жекіре ұрысты.

Бұл жекіруге түсінбей төрт жігіт беттерін оларға аңтарыла бұрған. Оң қолдары қылыштарының балдағына барыл та қалғанды. Мына жекіруді ә дегенде көтере алмаған Мәделі орнынан тұрды да әлгі әкіреңдегіш қысқа сақалды жігіттің қасына барып, көз ілеспес шапшаңдықпен оның астындағы атының алдыңғы аяғынан көтеріп алып, үстіндегі әкіреңдегішімен бірге жерге аударып түсірді.

Мұны көрген қасындағы үш жігітте қылыштарын жаландатып шыға келді. Енді айқас бастала беріп еді, әлгі әкіреңдегіш жігіт Мәделінің қолынан қылғынған дауыспен: тоқтаңдар, кешіріңдер, тоқтаңдар деп айқай салды. Мәделі оның тамағынан буындырған күйінде оттың маңына алып келгенді. Желкесінен сығып отырып барлық жағдайды біліп алды.

Мына оншақты жолаушылар дегендері Ағыбайдың шолғыншылары болып шықты.

Ағыбай көші осыдан екі шақырымдай жерде екен. Барымталанған он мыңдай жылқы басы аман түгел күйінше батысқа таман екі шақырымдай жерде жайылып жатыр. Ағыбайдың Арқаға сыналай кірмей, осында кідіріңкіреп тұрғанының үш себебі бар екен. Бірінші себебі, Наурызбайдан әлі хабар жоқ, яғни алдағы тұрақты мекен белгісіз. Екіншісі, соңымыздан енді қуғын келе қоймас. Үшіншісі әрі-бері өткен саудагерлер керуені кездесе қалса, мына жылқылардың дені көбін соларға осы жерде сатып жіберіп пұл қылу.

Мәделі бұл хабарды біліп алған соң, мына жігіттерді кейін қайтара жібермей, олардың қолдарын арқаларына қайыра байлаттырып тастатқызды да, Кенжеханды қарауылдыққа қойып өздері ұйықтап демалуға кіріскен. Кенжеханды қарауылға қойған себебі ол бағана Сұлтанқожаға мінгесіп келе жатып ұйқысын қандырған. Сосын да Кенжеханның бір қасиеті ұйқысы келсе шауып келе жатып та аттың жанына жабысып ұйықтай беретін, ал ұйықтамау керек болса, ұйқысыз үш күнге дейін шыдай беретін.

Бұдан кейін түн тыныш болып, таң да саз беріп атты. Жігіттер ас-суын ішіп болғасын Мәделі әлгі тұтқындардың қол-аяғын шешкізіп, оларды босатып қоя берді. Әлгі әкірендегіш топбасшысына:

-Сіз енді Ағыбай көкемізге дұғай сәлем айтып барыңыз. Көктіңұлының қуғыншыға шыққан жалғыз қызын айдалаға өлімші ете жарадар қылып тастап кетіпсіздер де. Енді Көктіңұлының барымталанған онмың жылқысына өздерінің үшмың жылқысының екімыңын қосып, он екі мыңжылқыны осында айдап келіп алдыма салып берсін, мен оны дәл осы от басында күтемін. Мұны айтқан Көктіңұлының жиені һәм сол хандықтың ханзадасы, Дін Исламның Тұрандағы бас орталығы Ұлы Бұхараның сүдірі Мұхамед Әлі оғлан Жүсіпқожа хан ұғлы деп айта бар. Сосын «егер де осы айтқанды істемей бұлтарса, онда әлгі қалған мың жылқыны да айдап кетемін» деп жатыр де, ұқтыңба! Есеп-кисапқа жүйрік шығарсың, саудагерлерді күткеніңе қарағанда! Енді бар жөнел! – деп, оның арқасынан қамшының сабымен нұқып жіберді. Тұтқындар бастарының аман-есен босағанына қуаныса елдеріне қарай шауып ала жөнелгенді.

Мәделінің мына сөзін әлгі әкіреңдегіш әдейі бүге-шігесіне дейін, үтір нүктесін қалдырмай Ағыбай батырға жеткізген. Мәделінің бұл сөзін естіген Ағыбайдың ашудан көзі шақшиып, жарылып кетуге шақ қалған:

-Қап, мына күшіктің сөзін-ай, өзін былтыр Құмкентте көргенім де-ақ жақтырмап едім, әлгі бұлыштың жыланына арбатпай-ақ, былайынша жіберіп шақтыра салу керек еді. Құмкенттің әкімі анау Сартай Теңге де бір білгішсінген біреу ғой – деп, оны да жазғырды. Сосын:

-Қап бәлем, осыдан сені еліңе аман жіберсем қарап тұр! – деп, нөкерлерге өзінің соғыс киімдерін дайындауды және екі жүз қаралы сарбаз сайлауды бұйырды. Сосын әлгі әкіреңдегіштен:

-Өздері қанша адам екен, жүз қаралы бар ма? – деген, өңешін созып. Бұл сұрақты естіген әкіреңдегіштің көзі адырайып кетіп:

-Аққе-ау, жүзіңіз не, төртеу - ақ, оған бола екі жүз нөкер жинаудың кажеті жоқ, бір өзіңізден-ақ артылмайды – деп, екі алақанын екі жаққа жайып жіберді.

-Төртеу-ақ, не дейді, Құдайым-ау!?

-Йә, рас айтам, төртеу-ақ!

-Әй сүмелек, не деп тұрсың, төртеу-ақ болса сен тоғыз нөкеріңмен боқ бітіріп келдің бе, әрқайсысың екеулесендер де әлдерің келетін еді ғой, оның бірдей тұтқындалдық деп ұялмай айтып келіп тұрсың ба?!

-Мені буындырып өлтіре жаздады ғой!

-Өлтірсе өліп-ақ кетпедің бе, анау тоғызының қолы бос, солар сенің құныңды олардан алатын еді ғой!

-Өлгеннен соң кұнның не керегі бар?

-Өй сілімтік, кұның бала-шағаңа керек екенін білмейсің бе, осы мен сені ондыққа не үшін басшы қып қойдым?!

-Білмеймін, Ақке!

-Білмесең енді онбасылықтан боссың, жылқышылыққа барасың!

-Жылқының барлығын әлгі ханзада айдап кетсе, жылқышының не керегі бар сізге?

-Өй тіліңе безеу шыққыр, оңбаған, мынау жаман сөз айтып тұр ғой, әй Пыштан, әй жендет Пыштан, бері кел, мына антұрғанның арқасына он дүре осшы! – деп, Ағыбай әлгі әкіреңдегіштің құйрығынан бір теуіп, киіз үй ішінен сыртқа қуып жіберді.

Ағыбай әлгі әкіреңдегіштің қуғыншылар төртеу дегеніне сенгенді. Сондықтан да қасына мықты-мықты деген бес жігітті ертіп, Мәделілер күтіп отырған жерге баруға ниеттенді.

Бұл кезде Мәделі Рысқұлбек пен Сұлтанқожаны Көктінұлының барымталанған онмың жылқысына жіберді.

Ондағы жылқышыларды берсе қолынан, бермесе жолынан дегендей, не сөзге көндіріп не соғыс салып, жылқыларды тартып алып елге қарай айдап кете берулерін тапсырғанды. Сосын Кенжеханға да тапсырма берді:

-Сен де анау екеуінің соңынан бар да, оларға жәрдемдесіп, жылқылар елге қарай қозғала бастағасын, өзің тез арада осында қайтып кел. Оған дейін Ағыбай көкең де келіп қалар. Бағанағы әкірендегішке айтқан тапсырмам әшейін сөз ғой. Ағыбай оңайлықпен анау онмың жылқыны да, өзінің екі мың жылқысын да бере қоймайды. Өте бір қатты шайқас болғалы тұр. Егер әлгі әкіреңдегіш шынын айтып, біз бір қуғыншы әскери қосын емес, төрт-ақ жігіт екенімізді білдірсе, Ағыбай да көп қосынмен келмейді. Қасына алса, өзінен басқа төрт-бес жігіт ілестірер. Бірақ олар бізді қуғыншылардың ерте келіп үлгергендері, бұлардың сондарынан әлі жүздеген қуғыншылары келіп қалар деп ойласа, онда олай болған жағдайда Ағыбай өзіне жәрдемге келер қосымша әскери күш сайлап қоюы мүмкін. Ол қосындары да өзінен кейінірек, бір шақырымдай жерде Ағыбайдан белгі күтіп тұрады. Егер Ағыбай батырдың шынымен басы істейтін болса осылай істеуі керек, Ал енді ондай жағдайда біз не істеуіміз керек. Біз екеуақпыз. Құдай бұйырса, иншалла, Ағыбайға да, оның қасындағы бес-алты нөкеріне де бой бермеспіз. Бірақ онау жүз шақты әскері қауыпты. Оған әскери айла қолдануымыз қажет. Анау Ағыбайды өлтіріп, не жаралап атынан аударсақ тіке әлгі жүздікке шабуылдаймыз. Сен әлі жассың, мұндай ірі шайқасқа бұрын түстің бе, түспедің бе ол жағын білмеймін, себебі мен Бұхарада жүрдім. Ал сен Қосжарсуат, Ордабасы маңайында жүріп коқандықтармен аз-кем алысқан шығарсың. Қоңыраттың намысын жыртамын деп сол жердегі басқа рулармен қамшыласқан шығарсың. Ал мен соғысты көп көрдім. Жызақ пен Ұратөбеде қоқандықтармен талай соғыстым, Самарқандта, Бекабадта, Китапта, Жұмада тәжіктердің көтерілісін басуға қатыстым, Әмудария бойында Шаржүйден Тасхауызға дейінгі аралықта түркпендермен қылыш ұрыстым, Хиуа хандығымен қырғын шайқастарда болдым. Сондықтан сен мен туралы ойлама да, өз жаныңды аман алып қалудың қамын істе...

Мына кейінгі сөзді естіген де Кенжехан ағасына жалт қараған. Осы кісі маған елге қарай қаш дейін деп тұрған жоқ па осы деп те ойлады. Кенжеханның ондай ойын оның жалт қараған түрінен оқып қойған Мәделі:

-Өз жаныңды аман алып қал дегенім, сен қазір ауылға қарай тырағайлап қаш деп тұрғаным емес. Ол сөзімнің мәнісі мынау, қазір Ағыбайды иншалла жеңетін болсақ, одан кейін екеуміз әлгі қасқайып тұрған жүздікке тіке шабуылға шығамыз. Қалың нөпірге кіргеннен соң, алдыңнан кездескенді өлтірмесең де, ұрып аттан аудармасаң да, өзіңді қорғап, денеңе олардың қаруларын жуытпай, аман-есен әрі қарай өтіп кетуің керек. Өтіп кеткесін одан әрмен қарай кете берме. Айқай-сүрең салып, әлгі ортаға қайта кір. Қайта кіргесін қылышыңды онды-солды сілтей отырып, қой бер оларға дарымаса дарымасын, бірақ жаудың қаруы өзіңе тимесін. Сонша нөкерлердің арасынан денеңе қару тигізбей өткенің үлкен жеңіс болып есептеледі. Сөйтіп топ ішіне кіріп әрі-бері ойқастай бер. Олай істегенің маған қуат беріп арқамды қоздырады, ал жауыңның зәресін ұшырып, намысын пәс қылады. Ал жау қосындарының санын азайтумен мен өзім айналысам, түсіндің бе!

-Түсіндім, сіз айтпасаңыз да өзім де сүйтемін ғой, мені бір бала деп тұрмысыз, онбеске келдік ғой, Құдай бұйыртса осыдан қараңыз, өзіме қару дарытпай арасынан әр өткенімде оншақтысын баудай түсіретінімді, сіз әлі бұл Кенжеханды білмей жүр екенсіз. Арыстан жүректі Жүсіпханның жүрек жұтқан батыр ұлы деп өзіңізді ғана есептейсіз бе. Біз де Жүсіп пен Қойханнан туылғанбыз. Біздің де Көктіңұлы ханзадасы деген атымыз бар, Елімнің малы мен байлығы үшін әсіресе намысы үшін жаным пида. Мен туралы ойлап қамықпай, өзіңіздің айла-амалыңызды жасап жауды жапыра беріңіз, мен дәл сіздің айтқаныңызды, сіздің істе деген қимылыңызды іске асыруға уәде беремін. Мен өзімнің жанымды қорғаумен бірге, әр қылыш сілтегенімде бір-бір жауды жер жастандырармын деп ойлаймын – деп, Кежехан ағасына үлкен кісілердей жауап берген.

Ағайындылар осылай келісіп алды. Мәделі Кенжеханды Сұлтанқожа мен Рысқұлбектің соңынан жібергенсоң, бір өзі елегізгендей де болды. Бұл «өзім де барып, анау үшеуіне болысып, жылқыларды елге айдасқан соң-ақ, осында келіп Ағыбайды күткенде-ақ болар ма еді» деп те ойлаған.

Бірақ бұны іздеп Ағыбай дәл қазір-ақ келіп қалса, бұны айтқан орнында таба алмаған ол «Мәделі сөзінде тұрмай бір жағына тайқып кетіпті ғой» деп ойлар деген оймен Мәделі бұл жерден ешқайда қимылдамай, бір орнынан тапжылмай отырды да қойды.

Күн арқан бойы көтерілгенде батыс жақтан Кенжехан да көрінді.

-Әңгімеңді айт! – деді, Мәделі інісіне жайбарақат қарап.

-Шли созып айтатын әңгіме жоқ. Мен барсам Сұлтанқожа мен Рысқұлбек ол жердің бықпыртын шығарып жатыр екен. Мен де кірісіп кеттім. Олай-бұлай қарағанша-ақ жылқылар күнгейге қарай ойыса жылжи бастады. Оншақты жылқышылар бар екен, Ешқайсысын өлтірген жоқпыз, өлімші етіп сабап кеттік. Рысқұлбек пен Сұлтанқожа ағамдар жылқыларды дүркірете айдап кетті. Жылқыларды біраз ұзатқасын сендерге жәрдемге келеміз деп айтып еді, мен:

-Біздерге қайтып келсеңіздер Мәделі ағам қатты ренжиді, себебі біз осы мал үшін жанымызды пида қылуға келген жоқпыз ба, ендеше жылқыларды айдап, тоқтамай елге қарай жөңкіле беріңіздер, біз ағамыз екеуміз сіздерге қарай жауды жібере қоймаспыз. Егерде жібере қалсақ, жауға сол кездері көрсетіңіздер күштеріңізді – деп, айтып қайтқанмын.

-Ой айналайын, менің айтар сөзімді сен айтыпсың, сенің сөз саптауың да Жүсекеңе тартыпты, дұрыс істепсің, ендігі тірлік тек екеумізге қалды, күш жинап соған дайындалайық – деп, Мәделі інісіне ырза көңілін білдіріп, оның арқасынан қағып тұрып, теріскейден көтерілген шаңды көрді. Ол шаң Ағыбай бастаған бес-алты топтың мұнда айқасқа келе жатқанының белгісі екен.

Жақындап келгенде Ағыбай қасындағы бес қосынның алдына түсіп ілгері озған. Ол екпіндете келе сала:

-Ә-ә, сен күшік екенсің ғой, шолғыншыларымды ренжіткен. Құмкентке елші болып келіп ең, енді елшіліктен айырылып қуғыншы болып келдім де! Сарбаздарың қайда, көрінбейді ғой, әлде қосындарыңның сиығы әлі ауызынан енесінің сүті кеппеген мына қасыңдағы үрпек балапан ба! Қарап тұрмын, қоңыраттың малын күшіңмен менен қайтып тартып ала алмассың, әлде ақындығыңды көрсетіп тіліңмен алмақшымысың! Бір-екі ауыз әләуләйыңа ери қоятын мен емес. Сенің бір-екі ұйқасыңа көңілі жібіп елжірей қоятын ақынжанды адамды басқа жақтан ізде. Ал егер жалынсаң жүз шақты мәстектерді қайтарып беру ниетімде бар. Оның өзінде де не айтып жалынатыңа байланысты. Ақке, артыңның боғын жа...

Онсыз да Ағыбайдың қыжалатына әрең шыдап тұрған Мәделі оның мына кейінгі сөзіне қатты намыстанып кетті. Астындағы көкбестіні тебініп қалып еді, жылқы жануар тұрған орнынан атыла Ағыбайдың қасына бір-ақ ырғып жетіп барған. Осы сәт Мәделі дойыр қамшымен Ағыбайдың арқасынан салып өтті. Ағыбай еңкейіп барып, астындағы көкбесті атынан ауа жаздап қайтадан тұрып кеткен. Оның да астындағы аты Көкбесті екен. Екі Көкбесті үстіндегі егелерінің қарсыластар екенін байқағандай, бір-біріне қарап құлақтарын қайшылай, айбат шеге жер тарпысты. Ағыбай Мәделінің мына қимылына қатты ашуланып, қынабынан қылышын тез суырып оған қарсы ұмтылған. Мәделі де қылышын оңтайлап, екі батыр айқасқа түсіп кетті. Осы сәт әлгі бес қосынның екеуі Мәделіге құрық арқандарын бірдей лактырысқанды. Құрық-арқанның екеуі де Мәделінің мойынына бірдей түсті. Мұны көрген Кенжехан анау екеуіне құрықты тарғып үлгертпей, екі арқанды да қылышымен қиып түсірген. Сөйтті де әлгі құрықшының біреуінің басын шауып түсірді. Екіншісінің де қылышын қағып түсіріп, иығынан шауып аттан аударған. Қалған үшеуінің біреуі „аттан, аттан-дап„ еліне қарай қаша жөнелді, Ал анау екеуі айнала қашкақтай берген соң, Кенжехан оларды қумай, Мәделі мен Ағыбайдың жекпе-жек айқасын қызықтау үшін бұларға жақындап келген. Ағасына болысайын деп еді, бірақ оның мінезінен қорықты. Себебі мына айқасқа әзірше ешкім кедергі келтіріп тұрған жоқ, сондықтан бұны жекпе-жек десе де болады. Ал жекпе-жекке үшінші біреу килігуге болмайды.

Жекпе-жектің қызып жатқанына сүт пісірімдей уақыт болды. Ағыбай батыр Мәделінің екі жерінен жаралап үлгеріпті. Аздаған қан шығып тұрғаны болмаса шли ауыр жарақат емес сияқты. Кенжехан ағасының ұрымтал жерді аңдып жүргенін сезді.

Оны да енді тапты-ау, ақыры, Екі Көкбесті біріне-бір көлденеңдеп кеп қалып, Мәделінің Көкбестісі басымен Ағыбайдың оңжақ бүйіріне тірелгенде, Мәделі Ағыбайдың қылыш ұстаған қолының иық тұсынан орып жіберген. Қылыш денеге бір елідей кіре бір карыстай сойып кеткенді. Ағыбайдың көтере берген қолы сылқ төмен түсті.

Осы бір дағдарысты пайдаланып, Мәделі енді сол қолының жұдырығымен Ағыбайдың шекесінен ұрған.

Ағыбай Кенесарының досы болғандықтан, Мәделі оны қылышпен тағы ұруға қимағанды. Ағыбай аттан аударылып бара жатты.

Осы кезде ғана есіне Дармина түскен. Оның айдалада денесінің сау-тамтығы қалмай, жараланып, өлімші болып жатқаны көз алдына елестеп кетті де, соның кегіне Ағыбайды өлтірмекке енді ниеттенген де еді.

Ол сосын тақымындағы найзасын алып, бір аяғы үзеңгіге іліне, денесі жерде тыпырлап тұруға әрекет жасап жатқан Ағыбайдың кеудесіне найзасын сұқпақшы болып дайындала бергенде, бұл тірлікке куә болып тұрған әлгі екі нөкер мен Кенжехан дауыстары бірдей шығып „сауға, сауға,, деп шырылдай айқайлап Мәделінің қасына келген.

Анау екеуі аттарынан түсе салып, біреуі Ағыбайды кеудесімен жауып, екіншісі Мәделінің алдына тізерлей бас иіп, Ағыбайдың шыбын жанын кешуді өтіне жалбарынған. Кенжехан да ағасының қолындағы найзасына жармасып:

-Ағатай, Аққені өлтірмеңіз! Кенекем жоқта бұл кісі де бір елге басшы болып жүр емес пе! Бұл кісіні өлтірсеңіз артта қалған елі аңырайды ғой, бұл ел әуелде Арқаға симай Қаратауға келген жоқ па, Қаратауда Қасым төреден, Есенгелді мен Саржан сұлтандардай ел басшыларынан айырылған жоқ па, енді соңғы басшысы Ағыбайды сіз өлтірсеңіз, онсыз да талай игі азаматтарынан айырылған ел еңіреп налымай ма, ел қарғысына ұшырап қалмайсыз ба, елді жылатпаңыз! - деді жалбарына.

-Қаратау мен Арқаға бұларды мен сыйғызбаппын ба, өзің жақсы болсаң бір кісілік орын бар дейді атам қазақ, сосын кешегі айдалада бетіне шыбын үймелеп, бір өзі өлімші халде жатқан Дарминаның хал-ахуалы есіңнен шығып кетті ме!

-Есімнен шыққан жоқ, бірақ Құдай оңдап Дармина аман ғой! Бір жолға кешіңізші жанын. Құдай үшін, жалбарынамын аға! – деп Кенжехан шыр-пыры шығып жалынды. Мәделі інісінің батырлығы өзіне ұқсағанымен, оның ақкөңілдігі мен адам сыйлағыштық жағы өзінен артық жан екенін байқап, інісінің мына өтінішін орындауға ниет білдіре:

-Мақұл, сендердің дегендерің болсын – деп, Ағыбайдың кеудесіне тіреп тұрған найзасын кері тартып алды. Бірақ найза серті босқа кетпесін деп, Ағыбайдың иығынан тамшылап ағып жатқан қанына найзасының ұшын тосып тұрып қандап алды. Сосын анау екеуіне қарап:

-Сауғанды бердім, батырларыңды тез арада елдеріне алып кетіп емдеңдер, қазір анау иығындағы жарақатты таңып, қанын тоқтатыңдар – деді де, өзі Көкбестінің басын күнгейге бұрды.

Соңынан Кенжехан ілесті, Ол соңына бір қарап еді, әлгі екі нөкердің Ағыбайды атына өңгере мінгізіп, елдеріне қарай кетіп бара жатқандарын көрді. Ол Мәделінің қасына жақындамай, оншақты қадам артта қалып, соңынан ілесіп отырғанды.

Енді бірде арқа жағынан суық леп есті ме, әлде біреу үрлегендей болды ма, бұл соңына қайырыла қараған.

Сөйтсе мынаң қара! Арқа тұстан шаң көтеріліп, шаңның астында жүз-жүз елу қаралы қарулы топ бұлардың соңынан қуып келеді екен. Мұны көргенде Кенжехан жымия күлген. Бағана екі-ақ нөкермен айқасып, осымен қуғыншылық біткені ме, ең болмаса қолтықты жазып, денені қыздыратын бірайқас болмағанына өкінгендей болып келе жатыр еді. Енді мына жүздеген қуғыншыны көргенде жүрегінің түбінде қуаныш секілді сезім білінген.

Бірақ бұл қуаныш сезімі емес еді. Бұл әшейін жас жігіттің делебесі қозып, желбірей, қимыл қызықтан құралақан қалмайтын болдым-ау деген іс-әрекетке ынтызарлығы еді. Әйтпесе шайқас деген адам ойнайтын ойыншық емес. Бұл жерде талай боздак қыршынынан қиылғалы, талай азамат жер жастаналы тұр. Қала берді артта қалған елде жаңадан болатын жетім мен жесірлер ше! Енді мына шауып келе жатқан нөпірді ешкім тоқтата алмайды. Олар енді не өлтіреді, не өздері өледі. Қазір олардың алдынан шығып, „Жылқы сендердікі, тоқтаңдар, соғыспайық, жылқыны алыңдар да кейін қайтыңдар,, дегеніңді де тындамайды. Оның үстіне көсемдері - Ағыбайдың мүшкіл жарадар халі оларды тіптен ашындырған болуы керек деп, Кенжехан сәт-заматта ойға қалды. Содан соң барып, алда арқан бойы оза кетіп бара жатқан ағасы - Мәделінің қатарына шауып барып, жетіп алды да:

-Аға, соңыңызға қараңызшы! – деді. Мәделі бұрыла арқа жағына қарады да, шаңытып келе жатқан қуғыншыларды көріп:

-Әп бәрекелде, менің бағанадан бері алға қарай қатты шаппай, күтіп келе жатқаным осы еді – деді, күлімсіреп.

-Қуатынын қайдан білдіңіз, неге қатты шаппадыңыз?

«Ау бұлар да ел емес пе, көсемі жаралы болғасын, қатын-балаларына көз қылып болса да, жаудың сонынан бір қуары хақ ғой. Ал қатты шаппағаным алдымыздағы Рысқұлбек пен Сұлтанқожа айдап бара жатқан жылқыларға мыналарды жақындатпай, осылай алысырақта күтіп алайын деген ойым еді, інім,

-Е, онда бұныңыз дұрыс екен, Енді тоқтайық та, соғысқа дайындалайық онда.

-Дайындалғанда, сен қорқып тұрған жоқсың ба?

-Қорқып дейсіз бе, неге қорқамын? Құдай өзі берген жанды өзі аламын десе менен не шара, жаудан қорқып масқара болып өмір сүргенімнен, мынадай ел абыройын қорғар айқаста өліп кеткенім абзал болар.

-Бірақ дәл бүгін Құдай сенің жанынды алмай тұрса жақсы болар еді, ә?

-Бір нәрсе деп айта алмаймын, аға!

-Онда қашайық.

-Қашайык? Қойыңыз-ей, аға!

-Екеуміз екі жаққа қашсақ, олар қайсымыздың соңымыздан қуарымызды білмей, дал болып, мынаусының соңынан қуайық, жоқ анаусының сонынан қуайық, деп дауласып өзді өздерімен төбелесіп, үйлеріне тарқайды.                                      

-Олар бір мәмлеге келіп алып бәрі сіздің соңыңызға түссе ше?

-Онда сен құтылысың!                                         

-Бәрі менің соңымнан түссе сіз құтылысыз ба?

-Мәделі күліп жіберді. Оған қосыла Кенжехан да күлген. Айқас болар алдында сарбаздардың осылай көнілдерін көтеріп, күлдіргі де, қитұрқы сөз айту Мәделінің әдетінде бартын. Бұндай сөздер біреулердің көңілдерін көтерсе, біреулерді жауға қарсы жанитын. Кенжехан:

-Аға, біраз әзіліңізді айттыңыз, енді ақылдасып алайық, жау жақындап қалды, қане қалай бастаймыз, ақылыңызды айтыңыз!? – деді, қуғыншыларға бетін бұра қарап.

-Ақыл мынадай, мына қуғыншылардың арасында бұлардың басшылары - Ағыбай енді жоқ, сондықтан басшысыз әскер бассыз мақұлық сияқты. Мақұлықты көріп пе ең?

-Жоқ, сіз ше?

-Мен де көрген жоқпын, бірақ естігенмін. Естуімше мақұлық дегені тірі жаратылыс. Оның мінез-құлқы, тұрмыс-тіршілігі оны алғашқыда көрген адамға белгісіз болса , ол - мақұлық. Яғни сен бұрын жылқыны көрмеген болсаң, оны алғашқы көргенінде ол саған мақұлық болып көрінеді. Себебі сен ол туралы түк білмейсің, бұрын оның өзін түгелі, суретін де көрген емессің. Сен сонда: Ойбай-ау, мынау қандай мақұлық деп, оған жақындап барарыңды, не одан қашарыңды білмей дал болып тұрасың.

-Сонда мына анталап келе жатқан жау мақұлық па, немене?

-Жоға, бұл атқа мініп алып, қолдарына қару алып, бері қарай ентелей шауып келе жатқан адамдар, бірақ бұлардың іс-қимылы біз үшін мақұлық сияқты, бұлардың айқас-амалдары біз үшін беймәлім.

-Бұлардың амалдары біз үшін беймәлім болса, біз не істеуіміз керек?

-Қазір олар басшысыз болғандықтан, олар да біздің амалымыздан бейхабар болады. Яғни олардан әр нәрсе күтуге болады. Ұрымталы келсе қарсыласып жеңеді, бір қорықса бет-бетімен тоқтамай қашады, бірін-бірі тыңдамайды. Тез алданады. Сосын тез арада шешім шығара алмайды. Топ-топқа бөліне қалса біріне-бірі кедергі жасайды. Ал енді біздің басты амалымыз - күш-қайрат пен жігер! Жауға деген өшпенділік! Соңымызда бізді күтіп отырған еліміздің намысы! Біз қазір оларға қасқая қарсы шабамыз. Сен бағана азандағы менің айтқанымдай, өзінді қорғап отырып, топты кақ бөле арғы тұсына өтіп кет. Сосын бағанағы менің айтқанымдай енді бері қарай қайта шаппа! Айқай-сүрең сала, топты айнала шаба бер. Жақындағанын аттың үстінен аударып түсіруте әрекеттен. Найзамен түйрейсің бе, қылышпен шабасың ба, ол өз еркің. Бір орында дамылдап тұрма, қоршауға түсесің. Олар бір есін жиса оңдырмайды. Бір қапталың жаудан ашық жүрсін. Қаша ұрыс салуға дағдылан. Шли қатты қашып, олар қумай қойса, қайырылып келіп қайта тиіс. Тіке шаппа, жанамалай қуып жүріп қиып түсір. Қашқан кезде қуып келе жатқан жауларыңның сол жағында жүруге дағдылан. Қашқан кезде екі көзің көбінесе соңында болсын, сонындағы құйрық тістесіп келе жатқан қуғыншылар негізгі қуғыншалардан арқан бойы өза бастағанда, олар екеу-үшеу болса, қашуды тоқтатып өздеріне тура ұмтыл. Егер соңында құйрық тістесіп келе жатқан қуғыншылар екі-үшеуден көп болса қаттырақ шауып, олар соңынан ілессе де, ілеспесе де негізгі топқа айнала барып, оларға да жанамалай тиіс. Қоршауға түсіп қалмағайсын. Ондайда атты бір орнында айналдыра шап. Бірақ тағы да арнайы айтамын, оларды қуып  жүріп өлтіремін деп, қорғаныстан айырылып қалма! Өзіңді де қорғап журуді ұмытпа! Бұл Арқаның қазақтары соғыс дегенді көрмей өскендер. Бұлардың Жоңғармен соғысқан әкелері қартайды. Олардың ең жас деген тірілері тоқсан-жүзге кеп қалған шығар. Бұлар барымта мен көкпарға ұста болар. Барымта дегенің ол ұры шайқас қой, онда соғыс өнері жоқ. Тек түнделете аңдып барып, шоқпармен қарсыласыңды пергілеу, сосын қуғыншылардан құтылу әрекеті. Бірақ саған бір айтарым, бұлардың білектері мықты болады, көкпар тартып жаман үйренгендері баршылық болар, Не де болса бос қолына ілігуші болма! Аяма, сені аударамын деп бос қолын созса, қылышпен шауып түсір, ал қаруларын өзің де денеңе дарытпауға тырысасың ғой, іске сәт інім, менен қам жеме, әуелі Құдай, сосын үстіндегі темір тор сауыт талай қарудан қорғайтын шығар, бірақ сенің теміртор сауыт киіп алмағаныңа енді өкініп тұрмын, дәл бір тойға келе жатқандай ақ көйлекпен шыға келгеніңді айтам.

-Өкінбеңіз аға, кеше Уаліхан ағам да сауытын маған қалдырып кетпекші болғанда мен алмай қойғанмын, жол қауып-қатерге толы ғой, Дармина әпкемді елге аман жеткізуіңізге сауытыңыздың септігі тиер деп, ал енді мен тіпті мына көйлегімді де шешіп тастағым кеп тұр, қазақтың ұлы батыры - Жалаңтөс баһадүр бабамызға ұқсап, осы айқасқа жаланаш кірісейін бе - деді күліп Кенжехан. Сөйтті де сөзінің рас екенін білдіре, үстінде Арқаның самалына желбіреп тұрған ақ көйлегін үстінен шеше лақтырып тастады:

-Енді тойға келе жатқан жігітке ұқсамаймын, менің мына түрімді көріп мынаусы пері екен деп жау қашатын шығар – деді. Кенжеханның денесі алып болмаса да тура шойыннан құйылғандай буылтық еттері шымырлық пен шалттықты, шыдамдылық пен күш тығыздығын білдіріп тұр еді.

Мәделі інісінің мына тірлігіне күле қарап, басын шайқады. Осы кезде алдағы айқай-сүрең салып келе жатқан топ жақын келіп қалды да, бұлар соғысқа екпін алу үшін оларға қарсы « Йя Алла» деп, аттарының бастырын жіберіскен.

Ағайынды екеуі қарсы топтың алдынан шығып, олардың ортасына ә дегеннен-ақ сыналай кірді.

Енді екеуі ортада майдандасып келе жатып қараса, қылыш-найзамен қаруланғандары алдыңғы лекте ғана екен, ортаңғыларында шоқпар мен сүймен, ал соңғылары сырық, таяқ, қамшымен қаруланыпты. Мұны байқағанда Кенжехан өзін сәл де болса еркіндеу сезінгендей болған. Ол жан-жағындағы жауларын қылышымен ора отырып топтың арғы жағынан бір-ақ шықты. Енді бағана Мәделінің айтқанындай, топтың шетінен тиісіп, бықпыртын шығарды. Анда-санда ол ағасына да көз қиығын салып қояды. Мәделі оңы мен солын бірдей қынадай қиып, жардай опырып, бұл да топты ту-талақай етіп жүр екен. Кейде қашып жүріп жауын өлтірсе, кейде алдына түсіп қалған жауын қуып жүріп баудай түсіруде еді.

Топ ту-талақай бөлініп кетті. Алғашқы адам өліктерін көріп, олардың қылыштан ақтарылған қарындарын, жартылай кесілген денелерінің аттан ауа қан қусып жатқандарын көрген кейбір қуғыншылар майданды тастап елдеріне қаша бастады. Оларды Мәделі қуып, Мәделінің соңынан қуғандарды Кенжехан қуып жетіп сұлатып жүрді. Бірақ Мәделі майданды тастап қашқандарды қуып жетіп өлтіру үшін емес, бұның соңынан адам қусын деген соғыс айласы еді. Ол майданды тастағандарды өлтірген емес. Енді ол Көкбестіні бірден кері бұрып, жауға қайта қарсы шапты. Бағанағы әдісті қайта қайталады да, енді жаудың мына бетіне өтіп, соңына түскендерді айнала шауып аттан аударып жүрді.

Көкбестіні жұрттың бәрі біледі емес пе, қашса жеткізбейтінін һәм қуса құтқармайтынын! Ал енді Кенжеханның астындағы Торытөбелің де Көкбестіден кемшілігі жоқ екен. Ау, айтпақшы булардың аталары бір еді ғой. Торытөбел Көкбестіден екі тума кіші. Нағыз деген шағы. Бұл да әлгі сол баяғы сейіс-атбегі Сәдірқожаның қолынан шыққан пырақ еді. Мұндай дүлділдер Арқада жоқ, мұндайлар қазақтар тұратын жерлердегі Қазығұрт пен Сыр жағасында ғана кездесер еді. Екі дүлділ де соңындағы топ көбейсе қаша жеткізбей  соңындағы топ бірте-бірте азая, бір-екеуі қалғанда, өздері-ақ жылдамдығын пәсейте, қуғыншының сол қапталына қарай ойыса берер еді. Бұнысы үстіндегі егесіне ыңғайлы да, қуғыншыға тіпті ыңғайсыз еді. Себебі адамның көбісі оңқай болады ғой, ал солақайлар аз, тіпті бұл топта болмауы да мүмкін.

Бұлар осылай қаша жүріп, соғыс салып кешті де батырған еді. Мәделі де, Кенжехан да сәл-пәл шаршайын дегендерін сезді. Мына қуғыншылардың қалғандарының бәрі майданды тастап, немесе аттарынан аударылып таусылғанша шыдап бағуға тура келіп тұрғанын бұлар түсінетін еді. Екі жігіт егер де қатты жарақат алып, аттан құлап қалмаса, әлде де әлдерінің ертең түске лейін шыдайтынын білетін. Ал енді дәл қазір майданды тастап қашатын жау көрінбей тұр. Мына қалғандары енді адам өліктеріне үйренді ме, әлде мына екеуін  қайткенде де алмай қоймаймыз деп серт қойды ма, әйтеуір қууларын қоймады. Әйтеуір Құдай мына екеуіне абырой беріп, жауға ұстатқызбай жүр. Қайта орайы келіп, қуғыншыларды сирек те болса азайтып жүрді.

Осы кезде күнгей жақтан „Ойсыл, Ойсыл,, „Тоғанас,, деп айқайлай, Сіргелінің ұранын тастап жалғыз атты көрінді. Бұл дауыстың Рысқұлбектікі екенін білген ағайынды жігіттердің жігерлері қайта көтерілді. Жаңа бір саябыр көрінген қимылдары қайта шалттыққа ұласып, шапшаң қимылдай бастады.

Рысқұлбек те қылышын жаландатып келеді екен. Сол екпінмен келе нөпірге қойып кетті. Ол айқасқа құлшына кіріскен. Қоқандықтармен Жалдама түбінде былтыр бір шайқастан соң, осы кезге дейін майданга қатыса алмай, әбден айқасқа шөліркегендей майданға өте қызу кірісті, Бұнысы Мәделі мен Кенжеханға көп жеңілдік әкелгенеді. Енді үш жерден майдан ашылған еді. Үш жігіт тіпті кейде топтың өзін қошауға алып жүрді.

Сүргін тоқтамай, таң да атты. Дала жарықталып, күн көтерілген кезде алысып жатқан топтың жүдә аз қалғаны байқалды. Байқаусызда топ ішіне түсіп қалған Рысқұлбек сол иығынан жараланды. Ол енді күнгейге қарай қаша соғыс сапыл, өзімен бірге он-онбес қуғыншыны алып кетті.

Жылқылар осыдан үш шақырымдай жерде жусап жатқан еді. Кеше Мәделілер кешіккен соң, Сұлтанқожа барып шолғын жасап кел деп Рысқұлбекті осында жіберген еді. Рысқұлбек бұл жерге жақындай келе қан майдан болып жатқанын көріп, кері қайтып Сұлтанқожаға айтып барудың орнына анау Мәделі мен Кенжеханға көмекке ұмтылғанды.

Енді жарасының ауыр екенін түсініп, не де болса Сұлтанқожаға жетіп хабар айтып жығылайын деген оймен жылқыға қарай шапты. Жылқыға жетемін дегенінше де қуғыншылардың сегізін аттарынан аударды. Ол жылқылардың алыстан ұсқыны байқала бастап, көзге шалынысымен: „Сұлтан, Шатан!,, деп айқайға басқан. Онсыз да кешеден бері бұны күтіп дегбірі қашып тұрған Сұлтанқожа Рысқұлбектің дауысын ести сала бері қарай шапқан. Сұлтанқожаның жақындап келе жатқанын көріп енді Рысқұлбек атын тоқтатып, соңынан әлі қуып келе жатқан бес-алты қуғыншымен айқасуға кірісті. Жағдайды тез түсінген Сұлтанқожа астындағы атын ағызып келіп, Рысқұлбекке жәрдем беруге кіріскен. Шатан қолындағы найзамен қарсыласқан төрт жігітті төрт шаншып аттарынан аударған. Сол аралықта Рысқұлбек те екеуін шауып түсірді. Найзадан шала жарақат алғандары енді жерден тұра бергенде Сұлтанқожа қамшымен олардың бастарын жарып тастады.

Болған жайды да, болып жатқан жайды да Рысқұлбек қысқаша айтып бергенді. Жағдайдың онша мәз еместігін түсінген Сұлтанқожа Рысқұлбектің жарасының үстіне аттың тоқымынан киіз кесіп апып, оны түңдегіден қалған шоқ қоламтасына күйдіріп басып, көйлегінің етегінен шүберек жыртып алып таңып берді де:

-Енді біраз тынығып деміңді ал да, сосын қолыңның икемі келсе анау жайрап жатқан қасқырлардың терісін сойып, сыпырып ала бер. Түнімен бұлар жылқыларға тыныштық бермеді. Бесеуін ұрып алдым, күн әлі қызған жоқ, сақ болғайсың, дәл қазір де қасқырлардың шабатын уақыты ғой. Айғырлар әлі үйірлеріне кірген жоқ. Бәрі арғы жақта корғаныста жүр. Ол маңға қасқырлар бара алмас. Мына осы тұста кіл құлынды биелер. Айғырлары олардың бәрін маған қарай, бізден гөрі сендерді адамдар жақсы корғайды дегендей айдап жіберді-ау деймін. Ортада тай мен кұнандар. Мына жарақатыңмен осы маңайды қорғап отыра алсаң болар еді. Бірақ мына иығыңа абай бол, кансырап қалма! Егер қан шығып тоқтамай бара жатса, тағы да киіз күйдіріп бас, сосын мына шуда жіппен қатты таңып тастарсың – деп, атына қарғып мінді. Сосын:

-Мен Мәделілерге жәрдемге барайын, олар қай шамада? – деген.

-Алдыңдағы Темірқазық жұлдызын бетке ұстап тура жүре бер, екі шақырымдай жүрсең, қуаласпақ ойнап жүргендей екі майданды көрерсің. Тез бар, олар да шаршады-ау!

-Мақұл, сен бізді күт, денің дұрысталып, шаршағаныңның басылайын дегенін сезсең мына жаралы күйіңмен бізге жәрдем беремін деп келуші болма! Бүгін кешке дейін күт, егер келмесек бір өзің жылқыларды айдап кете бер! Жылқыларды аман-есен елге жеткіз, егер орала алмасам Ғазизайым мен кішкентай Майлықожаға көз қырыңды сала жүрерсің! Ал хайыр-хош, Рысқұлбекжан! – деп, Сұлтанқожа өзінен төрт жас кіші Рысқұлбекті інісіндей еркелете басынан сипап, атына қамшы баса, Темірқазықты бетке алып теріскейге қарай шаба жөнелді.

Сұлтанқожа қуғыншылармен айқасып жүріп „Әй Мәделі, Кенжехан амансындар ма? – деп, олардың амандығынан айқаймен хабар сұраған.

-Жылқыны тастай неге келдің, Рысқұлбек аман ба? – деді, Мәделі де майдан ортасында жүріп.

-Бәрі жақсы, ал мына иттерді түре қуайын! – деп, өзінің тың күш екенін білдіргендей алдындағылардың біразын тез арада сиретіп тастады.

-Шатан, қаша ұрыс салсаңшы, өзіңе жеңіл болады – деп, Мәделі айқайлаған.

-Жоқ, мен қуып жүріп айқасамын – деп, Сұлтанқожа Кенжеханның соңынан қуғандарды қуып жүріп атынан аударса, енді бірде Мәделінің соңынан түскендерді артынан қуып барып шауып түсіріп жүрді. Айқас тал түс мезгілде шамалы ыңғайласып қалған. Майданда қарсыластар саны оншақтыға жақындап қалыпты. Олар да нағыз батыр айлалы жанкештілер екен. Олар ең мықты деген батырлар болса да, мына үш жігітті алу қиынға соққан. Күн төбеден құлаш жарым ауған кезде үшке-үш қалды. Осы кезде Мәделі:

-Ей жігіттер, енді тоқтайық, бұдан былай бәрібір жылқыны бізден ала алмайсыңдар. Одан да бастарыңның амандықтарынды ойландар. Елдеріңе де тірі батырлар керек шығар, сендер қазір елдеріңе қайтсаңдар, біз айқасты тоқтатамыз – деді.

Бұл сөзге екеуі құлақ қоя көніп, үшіншісі көнбей Кенжеханмен қылыштасуын тоқтатпай қойған еді, Сұлтанқожа олардың қасына барды да, оны найзаның дүмімен ұрып аттан аударып құлатқанды.

Сонымен тірі қалған үшеуі майданды тастап, мына айқаста аттан жаралы болып құлап шалажансар болғандарды теріп орындарынан тұрғызуға кіріскенді. Бір күн, біртүн болған сүргін айқастан шаршап, ат үстінен әлсірей құлағандары қаншама. Жан-жағындағылар „ах„ ұрып қылыш жүзінен жараланып, аттарынан аударылып жатқандарында жанын сақтап қалу үшін аттарынан әдейі құлағандары қаншама. Міне енді бейбітшілік келісімді алғаннан соң олар да орындарынан тұра бастаған.

Мәделілер әлгі екеуден бұл елдің жылқылары қай жерде жусап жатқандарын біліп алғаннан соң солай қарай аттанған.

Бұлар енді ол жердегі жылқышылардың бықпыртын шығарды. Оларды қуып жүріп бір жерге жинап алды да, Мәделі:

-Жігіттер, сенген Ағыбайларың жекпе-жекте жарақат алып ол жатыр. Мықты деген жүздіктерің шаң қауып анда жатыр. Ендігі мәселеде жандарым аман қалсын десеңдер, мына жылқыларды Қаратауға қарай айдайсындар. Жоқ, болмайды десеңдер оны айтыңдар! – дегенді, қолындағы қылышын білеп тұрып. Жылқышылардың ересек біреуі:

-Біздер туабітті жылқышылармыз. Бізге ғой бәрібір, жылқыны қалай қарай айдағанымызда. Тауға десең тауға қарай, қырға десең қырға қарай, біздің тірлігіміз жылқыны бағу мен айдау ғой, тек ақы төлеп тұрсандар болғаны – деп, басқаларына қараған. Олар да ересек жылқышының айтқанын қоштаған.

Кешегі әкірендегіштің берген ақпары шлі дұрыс болмай шықты. Мұндағы жылқының саны оның айтқанындай екіжарым-үш емес, төрт мыңнан асып жығылады екен.

Бұлар бұл маңдағы жылқылардың бәрін тайлы тұяғын қалдырмай Қаратауға қарай дүбірлете қуған.

-Әй, алдарыңа абай болыңдар, алдарыңда үйірлері қосылып кеткен онмыңдай жылқы кетіп барады, оларға мына жылқылар қосылып кетпесін, бөлек айдаңдар, тұқымы бұзылады – деп, Сұлтанқожа жылқышыларға тапсырған.

Барлық жылқыны алдарына салып, жылқышыларды олардың жан-жағына жіберген Сұлтанқожа, Рысқұлбек, Мәделі, Кенжехан енді елді бетке алған. Рысқұлбектің иығындағы жарақатының беті қатайып, дұрысталайын депті. Оны ауырсынып жатқан Рысқұлбек пе, тіпті көңілденіп әндетіп те қояды.

 

 

Абылайхан немересі – Қалипа

 

Атасы Абылай – Қасымхан

                                                                            Әруағы басым хан

                                                                              Тегін тиіп Қалипа –

                                                                                      Хандардың қызы ілесті.

                                                                                                       /Майлықожа/

 

 

Екі шақырымдай жүргеннен соң бұлардың құлағына „Мәделі, Мәделі,, деген дауыс алыстан талмаусырап естілгендей болды. Мәделі тек өзім ғана есітіп, кешегі-бүгінгі шаршау әсерінен солай болып біреу шақырғандай болып жатқан шығар деп, бұл дыбысқа онша мән бермеген. Бірақ қасындағы жігітгердің барлығы да бұның жүзіне қарай берген соң:

-Сендер де мынау мені шақырған дыбысты естіп келе жатырсыңдар ма, немене? – деп, таңданыс білдірді.

-Мынау айдалада „Мәделі,, деп айқайлайтын не перінің қызы да, не шайтан болар. Шайтан мен перінің дауысы өзі қалаған адамына ғана естіліді деуші еді, ал мына дауыс барлығымызға есітіліп келеді ғой – деп, Сұлтанқожа астындағы атын кідірте берді.

-Қой тоқтамайық, не де болса елге жақындай берейік, бұл естіп келе жатқан дауыс шайтандікі де емес, перінікі де емес, өткендегі қиналған кезде Мәделіні жалына шақырған Дарминаның дауысы. Ол осы маңайда емес пе еді, жау қолында қалып қатты жараланғаны. Сол дауыс әлі жойылмай сені іздеп жүрген ғой – деп, Рысқұлбек адамның арқа жонын шымырлатар таңқаларлық бірдеңе айтып еді. Бұндай болар-ау деп бұрын соңды ойламаған әрі естімеген анау үшеуі әпсәт ойланып қалды. Дауыс жойылмайдысы несі-ей! Ауыздан шыққан дыбыс өз міндетін бір рет атқара салып ғайып болмай ма?

Шын көңілімен шыққан дауыс иесін таба алмаса көпке дейін сақталатын көрінеді – деп, Рысқұлбек өз пайымын қолдап қойды. Арқасына бұрыла жіті қарап кележатқан Кенжехан мына сөзді естіп мырс ете күлді, сосын:

-Реке, шын көңілден шыққан дауыс егесін тапқанынша жоғалмаса жоғалмайтын шығар, ал сол дауысты, егесінің дыбысы құлағыңызға келгені түгілі, өзі дәл қазір көзіңізге көрінсе не дер едіңіз, сенбесеңіздер соңдарыңызға қараңыздар, Дармина артымыздан шауып келеді – деп, атының ноқтасынан тартып, кідірте берді.

Барлығы жалт-жалт бұрылып соңдарына қарап еді, „ о, Жасаған Ием, тоба,, шынында да бұлардың соңдарынан бір қыз „ Мәделі, Мәделі,, деп айғайға басып, бір өзі, астындағы атына қамшыны қайта-қайта басып, ұшырып келеді.

Астындағы нарқызыл жерді ойып жіберердей төрт аяғымен топырақты шандата аспанға лақтырады. Қыздың беліндегі қылышы жел екпініне қайта-қайта көтеріле түсіп, күнге жарқырайды. Үстінде сауыт, басында дулыға. Дулыға төбесінде үкі үлпілдегі желге желбірейді.

Жел өтіне қызғыш қамқа көйлегі де желбірейді. Қамка көйлектің етегі астынан масаты шалбардың балағы қонышына тығылған көк етіктің басы қайқылана үзеңгіні екі жаққа керіп, атты өз еркіне бос жібергені де байқалады.

-Әй. Мынаусы несі! Ертегілерде айтыла беретін Дала перілерінің қызы осы шығар, бұл да бізге мынау қасиетті Даланың көрсетейін деген қызығы ма екен?! – деп, Сұлтанқожа өзінің есінен адаса жаздап тұрғанын байқатты.

-Шынында да бұл Дармина емес, егер Дармина болса қасындағы Мусабек палуан мен Уаліхан палуан қайда кеткен?

-Олар мәстектерімен сондарында келе жатқан шығар?

-Олардікі мәстек емес еді ғой, олар біздің арқа жағымызға қалай өтіп кеткен?

-Әй. Осы біз ұйқының әлегімен, көзімізге әрнәрсені елестетіп тұрған жоқпыз ба, шаршаған сияқтымыз ғой?!

-Ұйқының елесі болса әрқайсысымызға әртүрлі түс көрінбей ме, ал мынаусы бәрімізге бірдей көрініп тұр ғой.

Осылай жігіттер ешнәрсеге түсінбей тұрғандарында, бір шақырымдық жерден иненің көзін көретін Кенжехан:

-Көріп тұрмын, мына қыз Дармина емес екен, жүдә басқа қыз, Дарминадай қара торы ірілеу емес, аққұба, әрі одан шамалы талдырмаштау, бірақ атқа отырысы Дарминадай мығым, бұл да ол қыздан кем соқпайтын батыр қыз-ау. Біздің Дармина оларды жеке қуып барып соғыс салып еді, енді олардың қыздары бізбен айқаспақшы-ау, осыдан қарап тұрсам – деп, басын шайқап-шайқап қойды.

-Қой жаңсақ шығар, Дармина емес бөтен қыз болса Мәделінің есімін қайдан біледі?

-Мәделі ағамды білмейтін қыз бар ма өзі, кәне айтыңызшы!? – деп, Кенжехан да жеңістік бермеді.

-О, ящаң қораз! Қой мейлі, дауласпай не де болса күтейік, не айтар екен – деп, Рысқұлбек атынан түсіп, бір қолымен атының тартпасын бір тесік жоғары тартып: „атымыздың да мына айқастан кейін белі жіңішкеріп арықтапты-ау„ – деп, қойды.

-Е бәсе, неменеге біресе атымның мойнына мініп, енді бірде көттігіне дейін сырғып, ұшып-қонып келемін десем, ердің тартпасы босаған екен ғой, менікі тіпті бес елі арықтапты – деді, Кенжехан да атының тартпасын тартып тұрып.

-Қой-әй, ат айқасқа түскенде ісінеді, ол ісік су ішкенде ғана басылады, аттарың арықтамаған, әшейін өздеріннің тартпаларыңның сапасы нашар, әйтпесе біздікі де, мына Мәделінікі де тұр ғой сықыйып, арасына бармақ сыймайды – деп, Сұлтанқожа аналарды сөзбен ілген.

Сөйтіп тұрғанда қуғыншы қыз да келіп жетті. Қыз хас арудың өзі екен. Нақ перінің қызы дерсің. Төрт жігіттің төртеуі де ауыздарын ашыңқырап, қыздың сұлулығына тандана қарап үнсіз тұра берген. Енді онбеске келген Кенжеханның да ауызының суы құри, қызға ынтыға қараған.

Қыз әлгі төрт жігітке оншақты қадам жақын қалғанында атын тоқтатып, одан түсе, жетегіне алып Мәделіні тани, соған қарай аяңдап жақындап келді. Төрт кадам қалғанда тоқтап, бір тізерлей басын иіп сәлем берді. Мәделі бұл қызды тани сала, қасына жүгіріп барып, оны орнынан қолтықтай тұрғызған. Сосын:

-Аман ба айналайын, Қалипа ханша! – деді, майда дауыспен.

-Өз басымыз аман ғой – деп, көзін төмен салып, басын оңға бұра кемсеңдей, жыларман халін түрінен байқатып алды.

-Айналайын-ау, тыныштық па! Ағыай көкем аман ба? – деп, Мәделі енді оның иығынан құшақтап өзінің кеудесіне сәл-пәл тартып жұбатпақшы ниет білдіріп еді, жігіттің батырлығы қызға да өтті ме, әлде басқа нәрсе есіне түсті ме қайдам, ол жігіттің құшағынан жұлқына босанды да:

-Бұл неғылған бықпыртыңыз, жүздеген кісімізді өлімші қылып, арасында өлгендері де бар, мыңдаған малымызды айдап әкетіп! Қоқаныңыз анау! Әкеммен ағаларымды өлтіріп, қалғанын зынданға қамап. Не жаздым Құдайға, не жаздым саған, не жазығым бар еді сіздерге, қандай, а қандай!? – деп, екі қолымен шекесін қыса ұстап тұрды да, сосын нарқызыл атына жүгіріп барып мініп алды. Қынынан қылышын суырып алды да:

-Әй Мәделі, мен үшін Қоқаны да, Бұхарасы да бәрі бір сарт. Екеуі де менің жауым, қазақтың ұлы ханы Абылайдың Қасымынан енді мен ғана қалған бұл жерде. Не мені өлтіріп кет, не мен сені өлтіремін, кегім сонда ғана қайтатын шығар! – деп, атын тебіне Мәделіге қарай ұмтылды.

Төртеуі мына сөзді естігенде шынында да ә дегенде үрпиісіп қалған. Мына хордың қызындай әдемі де сұлу қыздан мынадай айбаттық, мынадай ерлік, мынадай кекшілдік шыға қояр-ау деп ойлау нағыз көргенсіздік болса да, мына қыз өзінің қанша сұлу болса сонша кекшіл екенін көрсетті.

Кекшіл адам сұлу бола алмайды дейтін еді ғой халық, сұлу адам қалай да ақкөңіл кешірімді болады дейтіндері қайда. Бірақ ондайлар ілуде біреулері кездеседі екен, Болмаса мына қыз қайдан шықты. Пах, пах, шіркін, деп Сұлтанқожа іштей ойлаған,

Бұл кезде Қалипа сол Мәделіге ұмтылған күйінше атын секірте, Мәделіге қылыш сілтеген еді, Мәделі тұрған орнынан екі кадам оңға секіріп, құтылып кетті. Қылыштың ұшы Сұлтанқожаның астындағы атының жүгенін қырқып, Рысқұлбектің Ақбақай атының құйрығының ұшын бір қарыстай шауып түсірді.

Ақбақай шыбындап, ешнәрсе ойында жоқ кәннен-кәперсіз, құйрығымен шіркей қағып тұр еді. Ол тіпті құйрыған қылыш кескенін де байқамай, сол қалпы шыбындаған қалпы тұра берген. Қырқыла ұшқан құйрықтың ұшының бір тұтамы ұшып келіп Рысқұлбектің бетіне қонды да, енді қалған бір тұтамы Сұлтанқожаның кеудесіне барып жабысты.

Қалипа қылышы діттеген жерден тимегесін атының басын тартып қайта орғытып келіп тоқтады. Қанша дегенмен сұлу қыз ғой, ашуы басылыпты. Енді атын секірте ойнатып тұрып:

-Мәделі аға, ашумен байқамай қалдым, кешіріңіз – деп, басын төмен салды.

-Байқамай қалғаның жақсы болыпты, байқағаныңда ағаңның басын шауып түсіретін бе едің – деп, Сұлтанқожа күлді. Бұл төртеуі дәл қазір ештеңе болмағандай, мына сөзге мәз болыса қарқылдай күлген. Аттарына мініп алып, мына қызды тәубасына келтіріп алу ойларында тіпті де жоқ сияқты.

-Сонымен сен қыз не демекшісің бізге, біресе келіп иіліп сәлем бересің, біресе төбемізге ат ойнатып басымызды шауып алғың келеді, біресе кешірім сұрайсың, біз түсінбедік, саған керегі Мәделі ме, әлде мал ма, әлде бізді сайкымазақ қылуға келген сайтансың ба – деп, Рысқұлбек келелі сөз айтты. Өзінің Ақбақай атының құйрығы кесілгеніне намыстанып та тұрған сияқты. Ертең мына тірлік басылғасын, Мәделі де, анау Сұлтанқожа да мұның атының құйрығын мазақ қылып күлмесіне еш кепілдік жоқ екенін де түсінеді.

-Мен өзім де білмей тұрмын, ағалар! Кәйтсем екен, не істесем екен! – деп, енді қыз екі қолымен бетін басып жылап жіберді.

-Ойбууу, жылама қарындасым, біз көндік, не керегіңді айт, біз қарсы болмаймыз – деп, Шатан шынға көшті. Қасындағы үш інісіне енді менің дегенім болсын деген көзқараспен қараған. Анау үшеуі үн-түнсіз Сұлтанқожаны қоштайтындарын білдіре бастарын изесіп, Қалипаға қарасқан, Қалипа мына сөзге аз-кем ойланып қалды. Біраз үнсіздіктен соң:

-Менімен жекпе-жекке ешқайсысыларыңыз да шықпайсыздар ма – деді, бұлардың беттеріне барлай қарап.

-Шақырсаң шығамыз ғой, ал біз жақтан сені шақырады ғой деп дәмеленбей-ақ қой, қарағым, қазақта ер жігіт қыз баланы жекпе-жекке шақыру ғадет-үрдісі жоқ. Ал өзің шақырсаң ондайға шықпай қалған жігіт жігіт емес. Онда ол жігіттің тірілей өлгені. Қазақтың ханшасы болсаң, Абылай ханның немересі болсаң, ол ғұрыпты өзің де білерсің. Ал енді жаңағы сөзіңе қарағанда қазақтың ханшасы екеніңді біліп тұрмын. Сенің мына құбылмалы түрің, әсіресе сәлем бере тұра, шабуылға шыққаның, одан соң кешірім сұрағаның, тек ғана қазақ ханшаларына тән қылық. Бұндай нәрсе Фариз бен Петербор ханшаларының қолдарынан келмес. Қарап, байқап тұрмын, менің ойымша күш-қайратыңмен бірге жан нәзіктігің де бір басыңа жетіп артылады ма деп қалдым. Сол сенің жан нәзіктігіңнің қасында Петерборг, Фариз ханшалары арқан да есе алмайды – деп, Шатан шатақ мінезінен ақындық жүрегін танытты.

Бұны естіген Мәделі іштей: „әй, осыдан ақын жанды ұл туар-ау, сол ұл Майлы болса екен, шіркін,, деп бір жақсы тілек тілеген.

Қыздың ашуы басылғандай болды. Ол енді қылышын қынына қайта салып:

-Ағалар, сөзге ұста екендіктеріңізді көрсеттіңіздер, күн кешкіріп барады. Мен мұнда сіздерді „берсе қолынан бермесе жолынан,, деп айқасқа түсіп, бастарыңызды алып, жылқының бәрін қайта айдап қайтуға келген едім. Енді байқап тұрмын, сіздер анау айтқан шли баскесер ұрылар емес екенсіздер, тіпті кейбіріңіз мәдениетті, тауырихтан хабарыңыз бар да көрінеді, сондықтан сіздерге тиіспей, сіздерді де ретжітпей, өз үлесімді алып кетейін – деп, әдемі нәркес көзін төңкере аспанға қарады.

-Үлесіңіз қанша сонда, білсек боларма екен – деп, Рысқұлбек дегбірсізденді. Егер жүз қаралы жылқыны айтса қасындағы жолдастарын көндіріп беріп жібермекші ойы бар еді. Сұлтанқожа бес жүздей сұрар деп, Мәделі мың шығар деп, ал Кенжехан бір түйір де жылқы бермеспін деп тұрған, Бірақ қыз олардың ойыларынан шықпай, жігіттерді дәмесімен құлата жаздаған. Қыз:

-Тең бөлейік, себебі сіздер соншама жерден еңбектеніп келдіңіздер ғой, әйтпесе сіздерге бұл да көптеу болып тұрған сияқты – деген.

-Сонда анау кейінгі сіздерден алған төрт мыңдай жылқыны айтып тұрсың ба – деді, Рысқұлбек дегбірсіздене

-Жоға-аа, барлық жылқыны айтам.

Қыздың мына сөзіне таң қала шалқасынан құлаған Сұлтанқожа сол күйі жатып қарқылдай күлді.

-Әй, сен қыздың ойының ба, шының ба, мен саған бір бие түгілі құлынын да бермеймін өйте берсең – деп, Мәделі шытынап шыға келген еді, оған қарап Қалипа жимия күліп, оның ашуын тез басты, Бұл жағдайды тез түсінген Сұлтанқожа орнынан атып тұрып:

-Әй Рысқұлбек, Кенжехан! Атқа қоныңдар, бұлар бізді сайқымазақ қып тұр, жүріңдер кеттік. Әй Мәделі, біз жылқыны иіруге барамыз, бір тай сойып, шоққа пісіре береміз. Мына қызбен түсінісіп болғасын біз жаққан алаулаған отқа келгейсің, әй бірақ байқап тұрмын мына қызбен түсінесемін дегеніңше таңда атып қалар. Бірақ сонда да тайдың қоламтаға жұмсарып піскен кәуәбінан кешігіп қалып, асқазаның шұрылдап жүрмесін – деп, атына қамшы басып, жылқыларға қарай оза берген. Мұндағы ахуалды енді түсінген Рысқұлбек пен Кенжехан да Сұлтанқожаның сонынан шаба жөнелді.

Олар қара үзіп, ұзап кеткенше екеуі үндемей, олардың сондарынан қарап тұрған. Олар қашан көкжиектен көрінбей қалған кезде Қалипа аттан түсіп Мәделіге қарай жақындаған. Мәделі де оған қарсы жүрді. Екеуі үнсіз жақындасты да, құшақтарын айқара ашысқан. Содан құшақтасып құлап, ындындары кебе сүйіскен...

Екеуі әбден сүйісті...

Содан соң бірі-бірінің ішіне кіріп кетердей, қатты қысыса құшақтасып тағы біраз жатты.

Мейірлері қана қайта сүйісті. Ол заманда қазақта ернінен сүйю ләззәті болмаған дейді кейбіреулер. Ләззәттің алғашқы баспалдағы ерінде екенін білмейтін халық та жоқ, адам да жоқ. Ол шынында да сырт көзден жасырылынып істелетін тірлік еді. Ол заманда ғашықтар адамдардың көзінше ернінен сүйю түгілі, қыз балтырын жұртқа көрсетпейтін, жігіт жұрт көзінше жақсы көрген қызына емеурін білдірмейтін. Ал енді қастарында ешкім жоқ оңашада бабаларымыз бен әжелеріміздің жас кездегі ғашықтық әрекеттері қазіргідерден артық соқпаса кем соқпаған шығар деп ойлаймыз. Себебі олар бізге қарағанда махабаттың қадірін біліп, оны шын бағалай білген.

Екі жас махабат ләззәтіна бөленіп құшақтаса сүйісіп жата берген, Ойларында ешқандай арамдық жоқ еді. Бұл енді Құдайдың Мәделіге ел үшін осыншама сіңірген еңбегі үшін берген сыйы да шығар.

Мәделі еш нәрсе ойламай жата берді. Қыз да. Екеуі де сауытта. Жиырма бірлер шамасындағы жігіт пен онбес-оналтылардығы қыз бірі-бірін аймалап жата берді...

 

...Бұлардың сырласып қанша жатқаны белгісіз, әйтеуір біреуі көзін ашып қараса даланы түн қараңғылығы басыпты. Енді екі ғашық аттарына мініп, түн жамыла от айналасында әңгіме соғып отырған жігіттерге қарай аяңдаған.

Бұларды осылай, біріне-бірі сүйіспеншілікпен қарап, мал дауы тіпті болмағандай, бірін-бірі бұрыннан білетін ғашықтардай жақындаса келетінін мына үш жігіт алдын ала білетін адамдардай, мұның алдында ешқандай егес, айтыс-тартыс болмағандай, шын ниет, ыстық ықыласпен бұларды қарсы алған.

Тай еті ылжырап пісіпті. Бесеуі қызықты әңгіме айтыса отырып, тай етін тәбеттене жеді. Енді бұлар ұйқы мәселесін ойластыра бастағанда:

-Сендер ұйықтай беріңдер, әлгі Арқаның жылқышыларына сенімсіздік білдірмейін, бірақ оларға сену де қиын. Мен оларды таң атқанша бақылай тұрайын, әрі мына еттен сыбағаларын апарып берейін, қарындары да ашқан шығар байғұстардың – деп, Сұлтанқожа атына мініп, әлгі жылқышыларды іздеуге жылқы үйірлерін айнала шауып кетті.

От айналасында Рысқұлбек пен Кенжехан тез ұйықтап қалды да, Мәделі мен Қалипа екеуі серуенге шыққан. Әрі-бері серуендеп, даланың жұпар иісін жұтып, бұлар да сол қыдырып жүрген жерлерінен ыңғайлы орын тауып, демалуға жатқан еді, Екеуі мандайларын тигізе, екі бүктетіле ұйықтауға кіріскенді.

Ертесіне таң саз бере, Сұлтанқожа ұйықтап жатқандарды ұйқыларынан оята, атқа қондырды.

Ағыбай бастаған Қасымтөре марқұмның ауылының төртмың жылқысын қайтарып, Қалипаның алдына салып берді де, Мәделі:

-Қалипа қыз, соңымыздан ерлігіңнін күшімен бе, әлде махабатыңның сезімімен бе, әйтеуір қуып келген еңбегің бар, өз жылқыларың өздеріңе бұйырсың, біздікі де өзімізге бұйырсын. Осымен риза бол, мен Көктіңұлы хандығының жылқысын сен үшін шашау шығаруға еш һақым жоқ. Хандық Көктіңұлы аталғанымен біздін хандықта қоңыраттан басқа да қазақ рулары көп. Олардың меншіктерін мен қалай шашау шығармақпын – деген еді, Қалипа:

-Хан талапайға салмай, өз жылқымызды өзімізге қайтарғаныңа ризамын, осымен іс бітті деп құрып кетпей хабарласып тұрғайсың, тіпті Қалипа үшін қалыңмал өткізіп қойдым деп ойласаңда болады – деп, Мәделіге қимастықпен қарап, қуақылана күлді. Мына сөзге тіпті елжіреп кеткен Мәделі:

-Қалипа, сені Құмкентте көргенімде бір қарағаныңнан-ақ ұнатып қалып едім, маған жар боласың ба? – деген.  

-Кеше түннен азанға дейін менің бетіме бетіңді тигізіп тыныш үндемей жатқанына қараған да, сен де пәксің-ау деймін мен сияқты, шынымен әлге дейін Көктіңұлы падишаһы сендей әдемі ұлына бір сұлуды айттырып қоймаған ба ?

-Мен де сен сияқты емеспін бе? Сен де өзіңнің айтуыңша әлі ешкімге атастырылып қойылмағансың ғой?

-Ия, менің әлі атасқан ешкімім жоқ .

-Онда уәдеңді бер, мен әкеме айтып, сіздің елге құдалыққа адам жіберейін.

-Жоқ, жіберме!

-Неге?

-Негесі сол. Айттырып құда жібермей-ақ, өзің ханзада ретінде ниетінді білдіріп тұрған жоқсың ба. Айттыруға құда жібергеніңде, ол құдалар кімге барып құдалық кәдені жасайды. Әкемді Қоқан ханы өлтіртті, Өзімізге қараған жанашыр ағаларымды да өлтіртті. Атам Абылайдың онекі әйелі болыпты. Жолбарыстай отыз ұлы, қалампырдай қырық қызы болыпты. Сол жолбарыстай отыз ұлдың ішіндегі арыстаны менің әкем Қасым еді дейді білетін жұрт. Одан басқаларының барлығы да орысқа араласып, соларға ауып кеткендер екен. Сен енді хандығыңның адамдарын құдалыққа соларға жібермекшісіңбе? Жоқ, олай істеме, бұл мәселені мен өзім ханша ретінде жеке шешемін. Ол былай, мен саған үш шарт қоямын. Егер үшеуіне орындауға мұршаң келмей ең болмаса екеуін орындасаң мен сенің жарыңмын. Қазір шартымның екеуін айтамын, ал үшіншісін сол екі шартымды орындасаң ғана айтамын – деп, Қалипа қасында қасынып тұрған қызыл атына қарғып мінді.

,,Бұл қандай шарт болды екен,, деп іштей сұраулы жүзбен Қалипаға аз-кем қарап тұрды да, Мәделі де Көкбестіге қарғып мінген.

Екеуі аттарын қарама-қарсы қойып, біраз үнсіз тұрысты. Аз-кем үнсіздіктен соң Мәделі:

-Ал Қалипа, атыңның мойнын еліңе қарай бұр, „әу„ дем жерге дейін шығарып салайын, жылқыларыңды әлгі жылқышылар айдап кетті ғой, енді олардан кешікпей еліңе жетіп ал – деп, атын алға қарай тебінген. Атын алға қарап тебіне, соңына қарап еді, Сұлтанқожалар жусап жатқан жылқыларды айдауға кіріскен екен. Жылқылар Қасиетгі Қаратауды бетке алып қозғала бастапты.                          

Қалипаны әудем жерге дейін шығарып салып тұрып, Мәделі Қалипаның бағанағы қоямын деген шартын сұраған. Қалипа аз-кем ойланып алып сөзін бастаған:

-Мұһаммедәлі оғлан, егер сен мені шынымен ұнатып тұрсаң, менің мына қоятын шарттарымды орында. Мен де сені өте ұнатамын, бірақ шартымды орында, саған сосын тиемін. Шартымды орындай алмасаң, мен сенің әйелің бола алмаймын, бірақ басқаға да күйеуге шықпаймын, өмір бойы күйеусіз өтсем де ешкімге шықпай сені сүйіп өтермін – деп, қыз бір күрсініп қойды. Мәделі анда-санда Қалипаның жүзіне көзінің қиығын бір салып, үн-түнсіз тұра берген. Қыз:

-Бірінші шартым мынау, өзің де білесің ғой, менің ешқандай саяси тірлікке араласпайтын, тек қана аң аулап балық ұстауды ермек қылатын ең ақылды да, ең батыр, ең сүйікті ағам Кенесарыны ешбір кінәсіз, Таскентте зынданға қамап тастады. Баяғыда сен Құмкентке келгеніңде ол кісі сені әбден ұнатып, өз туған інісіндей жақсы көріп қалыпты. Сол, қоқандықтарға ұсталып кеткенге дейін ол сен туралы көп айтып жүрді. Біз Наурызбай екеуміздің кейбір тірліктеріміз өзіне ұнамай қалса, ол сен туралы айтып, сені бізге үлгі тұттыратын. Ондай кезде мен не үшін екенін блмеймін, әйтеуір сені сағынғандай болатынмын. Әңгімемнің қысқасы сол аяулы ағамды зынданнан босатып бер. Өзің босата алмасаң да, әкеңе айтып, Бұхара әмірі Насыроллаға айтып, солар арқылы Хиуа ханы Аллақұли болар ма, Құмкент әкімі Құмалақ болар ма, тіпті Искандербектің достары Ядгарбек немесе Шарқыбай бек болар ма, немесе сондай мықты кісілер арқылы ма, әйтеуір босатып берсең болар еді – деді.

-Жарайды, ол шартыңды орындауға ұмтылармын, екінші шартынды айта бер.

-Екінші шартым, егер мені шынымен сүйіп жақсы көретінің рас болса, мені әйелдікке алғаннан соң, мен тірі жүргенде ешқандай ұрғашыны менің үстіме алмайсың!

-Жарайды ол жеңіл шарт екен, ол орындалды  дей бер, иншалла! Енді үшінші шартына көшсең де болыды.

-Жоқ, үшіншісін бірінші шартымды орындап, маған үйленуге келгеніңде айтамын – деді де, Қалипа Мәделінің бетіне біраз үнсіз қарап тұрды.

-Мақұл!

-Мақұл болса онда қош бол Мәделі, мен сенің мен қойған шарттарды орындайтыныңа сенемін және сенен басқа ешкімге ерге шықпай сені күтемін – деді де, атына қамшы басып, шаба жөнелді.

Әбден қара үзіп көкжиектегі нүктеге айналғанша Мәделі оның соңынан қозғалмай қарады да тұрды, Көкжиекте көрінбей тек ғана аспанға көтеріліп шаң тұмандана бастағанда Мәделі де атының басын Қаратау жаққа бұрып, қуанышы кеудесіне сыймай, „жігіттер, жігіттер,, деп айқайлап, Сұлтанқожалардың сонынан құйғыта шапқан. Не үшін айғайлап келе жатқанын өзі де түсінбеді. Бәлкім бір оянып, онысы Таһминаға тұншыға құрып кетіп енді екінші рет оянған махабатының қуанышы шығар...

 

 

 

 

 

ІҮ-ТАРАУ

БАСТАУ

 

Мәделі батыр, ағамыз –

                                                                                                 Жаудың оғы өтпеген

Алтын сауыт жағамыз.

/Майлықожа/

 

 

Жекпе-жек

 

Арқа жаққа барымталанып кеткен жылқылар қайтып әкелінген соң Қотырбұлақта тағы жиын болды. Бұл жолы өткен жиындағы аяқталмай қалған тақырып Қасым төре балалары туралы болды. Әңгіме арасында Мәделі:

-Кенесарысы менің пайымдауыша, Қасым төренің атын шығарары да, ұлы Далаға бостандық әперері де. Оның батырлығына ақылы сай. Оның көзге түспей әрі қол бастамай жүргені алдындағы ағаларына бөгет болмайын деген ниеті. Олардың алдына шығып, мынау былай болу керек, ананы үйту керек деп ділмарсымай, әдеп сақтап, үлкенді сыйлап, солардың айтқанын қалай болмасын орындап жүрген жайы бар. әкесінің қасында соның айналасынан шықпай жүргені де, сол ағаларының айтқанынан аттап баспағандығы. Ендігі қалған үлкені Құшақ жайбасарлау жан көрінеді. Онда қоғамдық пікір, халық жайын ойлау, оларға еркіндік әперу мақсат деген жоқтың қасы. Қасым төренің орнын басатын, тіпті Абылай атасының туын көтеруші де осы Кенесары болуы мүмкін. Сондықтан Кенесарыны, колдағы барымызды пайдаланып зынданнан босатуға күш жұмсауымыз керек. Ұлы Даланың иісі қазағына жанымыз ашып, өз бауырларымызға титімдей де жақсылық істегіміз келсе, Кенесарыны босатуға әрекет жасайық – деді, шабыттанып.

-Кенесарының Түркістанға зиярат жасауға бармай, Қарнақтағы мешітке барғанына қарағанда оның соңынан Қоқан тыңшылары мен жендеттері түсіп жүргені болды ғой.

Құмкент датқасы Құмалақ нағыз зәлімнің барып тұрған өзі екен. Ол әлгі қыңыржақ Шарқыбаймен біргіп Мұхаммед-Али ханға барып, оған ауқымды сыйлықтар апарып Саржан, Қасымдарды өлтіруге үгіттеген дейді. Олай істеу себебі Қоқан жерін теріскейге кеңейтер болса Шарқыбай бектің Ұлы Далаға құсбегі болу арманы бар да, ал Құмалақ Құмкент жерін Қасым төренің ауыл-аймағы мен мал-жанынан тазарту. Қасым төре Құмкент маңына түпкілікті отырып қалар жағдай туа қалса, сөз жоқ ол маңайға Қасым төренің ықпалы жүрерін Құмалақ аңдаған. Аңдаған да өзінің басқарып отырған лауазымымен, мыңғырып түсіп жатқан байлық көзінен айрылып қаламын ба деген күдік тауып, жаманшылыққа барған дейді – деп, Асқар басын шайқап, Құмалақ пен өз досы Шарқыбайдың зымияндық ойларын ортаға жайып салды.

-Сондай жексұрындармен тамыр болып жүргеніңе мен де қайранмын – деп, Мәделі ағасына тіктеп қарады.

-Өй, сен де айта береді екенсің, сенің әлі де балалығың қалмапты-ау, Шарқыбаймен мен баяғыда сен мұрныңның боғын сүрте алмай жүргеніңде дос емеспін бе едім, қазір мұрын оның орнында мұрт тұр, ал менің Шарқыбаймен арамызды үзгеніме үш жылдай болып қалған жоқ па? Сол баяғы Түрекеңнін тойынан кейін, мен оны, ол мені көрген жоқ. Мына Шатан тентек оны жеке шығарып алып  сабаған дей ме білмеймін, әйтеуір ол сол кеткеннен біздің үйге бас сұққан емес, Таскентке іс сапармен Искандер бектің, құзырына барып жүргенімде де ол кездесе қалса менімен сөйлеспей теріс айналып кетіп жүр. Менің оған жұмысым түскен емес, оған қарайтыны да, ақпар беретіндерде сол Құмкент, Саудакент, Әулие Ата жақтың датқалары – деп, Асқар жасы үлкен болса да үлкендерге естіртіп Мәделінің алдында ақталғандай сөйледі.

-Ол антұрған, Шарқыбай баяғы Тұрсынның тойында, түнде қашып кетерін де, әлгі Сарықтай деген сатқынға Жүсіп ханды өлтір деп тапсырма беріп кетіпті. Сарықтайды мен ұстап алғанымда Жүсіп көкем босаттырып жіберген. Неге екенін түсінбедім. Көкемнен себебін сұрауға батылым бармаған. Сол Сарықтайды жұмсағаны үшін кейін Шарқыбайдың сазайын бергенім рас, әлгі Сарықтай да жер түбіне сіңгендей жоғалып кетті, кейін оны тауып алғанымда өлтірмесем де өлімші қылатын едім – деді, Сұлтанқожа ашуланып.

-Жә, қызуланбай тұра тұр, әңгімені Кенесарының ахуалына бұралық. Ылажы болса Кенесарыны босатуымыз керек, қане қайсын барасың? – деді, Жүсіпқожа жасы кішілерге қарап.

-Өзіміз- ақ тындырамыз! – деп, Асқар орнынан қозғалақтап қойды.

-Сіз Қоқан хандығы түгілі ең әуелі Таскент құсбегі Искандер мен сөйлесіп алыңыз, ақпар беруге барғанымызда, қысылғаныңыздан киімдеріңіз су-тер болады дейді ғой, одан да мен барайын – деді, Сұлтанқожа.

- Өй, басқа пәле тілден, мына күшік күйеу не дейді-ей, мен  терлеппін де, сен менің киімімді терден сығыппа едің? О несі-ей?

-Қой-ей, Асқаржан – деп, Ыса жастана кисайып жатқан жерінен бойын түзеп отырды, - Сұлтанқожаның тентектігі маған ұқсаған ғой, мына үлкендердің алдында сенен ала алмай жүрген қарымтасын бір қайтарды.

-Қайтаратындай, Ғазизайымға үйлене ғой деп кім айтты оған. Есім ханның ескі жолын бұзған өзі емес пе? Есім ханның ескі жолын Қасым ханның қасқа жолынан айырмасы да сол жеті атаға жеткенше қыз алыспау шарты емес пе?

-Қасым ханның қасқа жолы делінетін жарғының отбасы туралы баптың он бірінші тармағында "егер екі жақ келісіп бітімге келіп отырса, ақсүйектер мен сұлтан әулеттеріне шөпшектен бастап, яғни төртіншіден, бесіншіге қараған аталық туыстар үйленуге рұқсат деген бар. Ендеше Қасым ханның сол дегенін жасаған Сұлтанқожаның тірлігі анда-санда кездесіп тұратын жайт қой, енді Майлыдай бала сүйіп отырғанда, осы бір тірлігін ұмытсақ етті – деді, Ыса сонау алысты меңзеп.

-Қасымханның қасқа жолын дұрыс емес екенін, біліп оны Есім хан өзгерткен емес пе? – деп, Асқар да қояр болмады.          

-Жә, қойыңдар енді, болар іс болғасын балталарыңды боққа сілтегендей болмандаршы түге. Енді бұдан былай бұл мәселе туралы соз қозғамандар. Ағайындықты ауызбірлікпен толтырайық. Сөз қууға жақын болмандар. Бір сәт кешірімді болған абзал. Көргенді жұрт боламын деген іргесін қазбайды. Тұяғы түгел тозбас деген. Барлығың осы елдің бір-бір тұяғысыңдар. Түгелденіп топ болып, толығып жүрейік – деп, Жүсіпқожа басу айтқан,

Әлгі әңгіменің үзілген жерін жалғастырған Мәделі;

-Кенесарыны босатуға қырық жігітіммен мен барамын, Асқар көкем де, Сұлтанқожа да бармай-ақ қойсын, оның үстіне Сұлтанқожаны көрген Шарқыбай бек кектеніп жүреді – деген.

-Мәделі, сен Бұхар әмірлігінің атынан барасың ғой. Олай болса ертең естіген ел жұртыңнан ұят, Кенесарыны босатуға, "қоқан хандығына қарайтын қазақтар қозғалмай қалыпты дер», олай болса, қоңырат елінің атынан мен де барамын – деп, Мұсабек өз ыңғайын танытты.

-Сонда Көктіңұлы хандығы қарап отыра ма? Мұнда да мықтылар жетеді ғой. Жіберейік анау Келес Ысаұлы мен Қасым Лұқпан ұлын – деп, Ыса қоштаған.

-Жоқ болмайды, болмайды дейтінім, «осы кезге дейін не бітіріп отырдыныздар?» деген қыжалат өкпем емес, болмайды дейтінім, Кенесары, қолға  түсіп қалған, қорған салдыратын даладағы кезбе емес, яғни оны оңай босата салмайды. Мусабекке бармайсың дегенім, Таскентте алда-жалда қақтығыс болып қалатын жағдай туса, кейін Мұхамед-Али хан бұл жердегі елге үлкен зардап әкелері сөзсіз, ал Келес пен Қасым бармай-ақ қойсын дегенім, сіздер де көрші елдерсіз.Әзірше тыныш көрші бола тұрғандарыңыз абзал. Күш жинайтын уақытымыз әлі алда. Мұсабек те, Келес те, Қасым да жуық арада  қажет болып қалады.Әзірше Искандер бекке де, Мұхамед Алиге де  жек көрінішті болмай тұра тұрсын, ал менің жөнім бөлек әмір Сардардың менде мөр басып берген Дала мен Қоқандағы Бұхара елшісі деген куәлік қағазым бар. Әмір Насыролланың жақсы пиғылы маған әзірше ауып тұр. Сүдірлікті берді және «мыңбасшылықты да қайта алатын уақытың келеді әлі, әзірше берген тапсырманы орындауға тырысып, тәжірибе жинақтай бер» деп мақтап қояды. Мен Таскент барып сөйлескенде, Искандер бек айтпай ма "мыналарды неге ертіп әкелдің, әлде қазақтар топтанып келіп, қазақтың намысын жыртып, бүкіл қазақтарды Бұхараға қосуға ниеттеніп келдің бе?» деп. Искандер бектің кейде қылдай нәрседен секем алатын әдеті бар емес пе? Ол алғаш құсбегі болып келгенде Бұхаралықтардың барлығын жау көріп, сондағы тұрғындардың иісі Бұхаралық болса түгел еліне қуды емес пе? Ол енді-енді ғана түзеліп келе жатқан сыңайы бар. Естуімше Саржан, Есенгелді сұлтандардың опат болуына Искандербектің тікелей кінәсі жоқ. Олар Мұхамед Али ханның арнайы үкімімен өлтірілген.  Оны Бұхарада әмірдің өз аузынан естідім, тыңшылары солай деп  жеткізіпті – деп, Мәделі әкесіне қарады. Көпшілік мақұл демесе де қарсы сөз айтпады. Біраз үнсіздіктен соң Жүсіпқожа:

-Осы кезге дейін, Кенесарыны босатуға, біз жақтан бір қимыл болмағанына шынында да ұят болды. Ал енді біз болмасақ та біздің ұлымыз босатса, ол да тарихқа үлгі ғой, әмірдің елшісі, әрі сүдірі демесең, Мәделі осы Туран Қазағының бір түйір жемісі емес пе? – деп, көңілденіп күле сөйледі...

 

Искандер бек өзінің қабылдауына Мәделі кірген шақта, оған ойлы да, сын көзімен ықыластана қарап, күлімсірей қарсы алды. Алдына жақындай келіп тағзым жасап келген Бұхара елшісінің, бұдан төрт жыл бұрын келген жас баланың одыр-содыр кеуде кері тікбақайлана қарсы қарап тұратын кейкі мінезі жоқ.

Сарай мөдениетін көрген, ілтифаттылықты үйренген, дәрежелі жерге келдім-ау деген сасқалақтау қарекеттен аулақ, Бұхаралық жауынгерге тән әскери киімі мен қылышсыз қынап асылған кеудесі қазандай, иықты жігіт болып өскен.

Мәделі неліктен екені белгісіз, бұның бар ықыласын аударғандай болды. өзіне тартатын сиқырлы күші бар ма, әлде айналасы төрт жылдың ішінде, жас өспірімдік ұшқалақтықтан жігіт ағасындай кейіпте көрініп тез өзгергеніне таң қалды ма, немесе Ядгар бектен естіген бұл жігіттің жақсылығы туралы әңгімелері әсер етіп, оның үстіне бұдан алған қасқыр терісінен тігілген ерекше әрі рәсімде жоқ ішікті есіне түсірді ме кім білген, әйтеуір Искандер бек Мәделіні көргенде көңілі өсе, қуанғандай болды.

Сондықтан да болар бұл рәсімді бұзып, Мәделіге қолдасып амандасуға қолын созған. Мәделі де тағзым етіп болысымен, Искандербектің шынайы көңілін сезіп, оған жылдам жақындап барып екі қолын ұсынып сәлем берген.

Искандер бек пен Мәделі арасындағы бірін-бірі түсінушілік ықыластарын көріп отырған Салих бек іштей ырза болып отырғанымен, Шарқыбай бек кірпідей жиырылды.

Мәделі енді бәріміздің де қолымыздан алып шығатын шығар, сосын қайта айналып есік аузындағы, құсбегі қабылдауына кірген адамдар отыратын босаға тұстағы бос орынға жайғасатын шығар деп ойлаған сарай адамдарын қателестіріп, ол көпшілікке бас изеп салемдесті де қапталдағы Ядгар бек отырған тұстағы бос орынға барып жайғасты. Бағанадан бері сарай мәдениеті рәсімін бұзбай көргенділігін танытып келіп, бірақ енді мына төр жақтан орын алып еркінсіген Мәделіге Искандер бек өзінің бұған деген ілтипатын тез түсіне қойғанына ырза бола тағы да іштей сүйсінген.

Ал қасындағы кейбір сарай қызметкерлерінің іші тарлары қабақтарын түйе үрпиісе қараған. Мыналар қандай әсерде екен деп оларға қараған Искандер бек сарай қызметкерлерінің онысын да сезді. Әрине Шарқыбай мен Тахир бек ырза болмаған кейіптері ашықтан-ашық байқалып тұр еді.                                                                  

-Таскент уәлаятының құрметті, әм ұлығ құсбегі, ұлығ Қоқан ханы, құрметті әм ұлығ Мұхамед Али падишахтың оң қолы, біздің сүйікті әм ардақты досымыз Искандер бек! Сізге бүкіл түркі әлемі мұсылмандарының жанашыры әм діни жетекшісі, Әсия Дін-Ислам шаһарларының ұлығы, Бұхараның әмірі, ұлығ әм құрметті әмір-сардар Насыролла шейх дұғай-дұғай сәлем жолдап, Сізге, сіздің отбасыңызға, һәм сіздің дәрегейіңіздегі халқыңызға зор денсаулық пен бақыт тілейді. Және де, өзімнің осында келгенімді пайдаланып, Көктіңұлы ханы, әкем Жүсіпқожаның сәлемін және сіздің отбасыңызға арнаған жақсы тілектерін жеткіземін, һәм де өз атымнан да сізге салауаттылық пен бақыт тілеймін – деп, Мәделі қос қолын кеудесіне апарып тағзым етті.

Искандер бек те басын изеп сәлемдерді қабыл алатындығын көрсетіп рәсім жасаған. Негізі Мәделі жаңа сарайға кірер алдында да тіпті одан бұрын да, бүйтіп ділмарсып сөйлеп, әмір Насыролланың атынан да, Жүсілқожаның атынанда өтірік сәлем жеткіземін деп ойламаған еді.

Бұл Бұхара сарайында көрген рәсімдерді осында ғана есіне түсіріп, еркінсіп кетіп, мына отырған жақсы мен жайсандарға Бұхара мәдениетін бір көрсетейінші деген пиғылдың табан астында қайдан пайда бола қалғанына өзі де іштей танданған.

Мынадай ыстық ықыласты сөздермен екі патшаның сәлемін бірдей алып келген Мәделіге енді жақсы мен жайсандар ықыластана әрі құрметтей көңіл аудара бастаған. Төр жаққа тегіннен-тегін шығып кетпегеніне енді түсіне бастағандай болды.

Мәделі айтарын айтып қалса да, енді екі патшаның беріп жіберген сыйлықтары туралы не деймін, "әмір Насыролла жазбаша бір ширатым қағаз беріп жібермегені несі», деп сұрап қала ма деген ой да аржақтан келіп қалған еді.                  

Бірақ болар іс болды, енді сыр бермей әліптің артын бағуы керек болды. Искандер бек: "Тәңір жарылқасын" деген бір ауыз сөзін айтты да аз-кем салмақтылық кейіп тауып, дамылдап отырды. Сосын сөз бастады:

-Құрметті, әмір Насыролла бізге мемлекетаралық шаруаға қатысты қандай тілек-ұсыныс айтты екен? – деді де, сарай іс жүргізушісі Тілләқожаға қарап:

 -Сіз Бұхара әмірлігі жайындағы кеңесші Мұзафарды алдырыңыз - деді.                           Мұндай жағдайды күтпеген Мәделі:

-Құрметті Искандер бек мырза, мен келген шаруамды бір ғана өзіңізге айтсам деген ниетім бар, бұл өте құпия, және қажетті, ал оған рұхсат етпесеңіз, келген ізіммен кері қайтамын – деді.                             

Отырған жақсылар мен жайсаңдар бірі-біріне қарасып таңданған кейіп танытты. Өте құпия болса, хатпен тапсырмай ма, әлде құпиялығы сонша, бұл хатты да бізге көрсеткісі келмей тұр, тіпті ол жүдә қүпия болғандықтан хатқа да түсірілмей тек ғана ауызша жеткізілуі тиіс хабар болды ғой», деген ойларда жоқ емес.

Кейбірі тіпті өз тағдырларын ойлай бастаған. «Мемлекет аралық дау дамай немесе келісім болса тіпті жақсы», ал Бұхар тыңшылары бұлардың ұрлықтары мен кейбір кәззаптықтарын, Искандербек пен Мәделіханға іштей қаралықтары мен сатқындықтарын біліп қойып соны жеткізгелі тұрған хабар ма деген күдіктен аулақ еместі.

Искандер бекте қызығушылық басым болды, бұл қазақ әмір Насыролладан сонша қандай құлия хабар жеткізгелі тұр? Шли құпия болса, Бұхараның өзінің тісқаққан ұлдары бар емес пе еді? Солардың ешқайсысына сенбей мына жігітті жібергеніне тандана да, сенер сенбестікпен де қараған Искандер бек:

-Менің мына отырған жақсылардан жасыратын құпиям жоқ – деп, өзінің қызметшілер ортасының көңілдерін бір өсіріп қойды. Сосын:

-Дегенмен де "олай болмаған жағдайда келген ізіммен кері қайтам " деген сөзің ойландырып тастады. Сонда да "ауру арыстанның алдына келген аңдардың кері қайтар ізі қалмайтыны туралы" ертегіні білетін шығарсың –деген, күлімсіеп.

-Сіз, ұлығ Искандер бек, сіздің мегзеп отырғаныңыз, кітаптан оқыған ертегіміз емес пе, ал шындап келгенде сіз ауру арыстан емессіз, ұлығ Таскент уәлаятын билеп отырған дені сау мықты арыстансыз, ал мен қасиетті Бұхараның, арыстандары жіберіп отырған уәкілімін, сондықтан, енді бір ауыз да сөз айтпай келген ізіммен дін аман кейін кететініме сенімдімін – деді.

Беглер бек енді шындап күліп жіберді. Сосын жан жағына қарап иек көтерген:

-Мұнда Тахир бек, Шарқыбай бек, Ядгар бек қалсын – деп, сосын Мәделіге:

-Сен емес енді әмір Насыролла келсе де, мен мына үшеуінсіз ешкімді жалғыз қабылдамаймын, мына кісілер біз бен бірге болуы тиіс – деді, сәл қатуланғандай сыңай танытып.

Сарайда бұлар бесеуінен басқа ешкім қалмағаннан соң Искандер бек Мәделіге бар ынтасымен ден қойып отырғанын білдірді. Мәделі де енді болар іс болды, енді шындыққа көшуге тура келіп тұрғанын біліп сөзін бастады:

-Алдын ала кешірім өтінемін, мені әмір Насыролла жіберген жоқ, мен өз еркіммен келіп тұрмын – деп, отырғандарға барлай қараған. Искандер бек танданыс білдіре көзін бадырайта ашып алып еді, Шарқыбай бек орнынан ұшып тұрып:

-Әй, Мәделі, сен кімді сайқымазақ қылып тұрсың, бұл үшін басың кететінін білесің бе? – деген. Тахирбек қылышын суырды да, Ядгар бек басын шайқай күлген. Сосын Тахирға бұрылып:

-Қоя тұр, асықпа, бәрін тыңдалық та, қылыш сермеу ешқайда қашпас –деді. Құсбегі  Мәделіге көзін бадырайта сол қарап тұрғаннан жаңылмай:                 

-Болар іс болды, айта бер аяғына дейін тындауға шыдаймыз, бәсе біраз көлгірсіп кетіп едің –деген.

-Тәңір жарылқасын Искандер бек, айтсам былай еді. «Сіздердің зындандарыңызда Ұлы Даланың сұлтаны марқұм Қасым төренің төртінші ұлы Кенесары сұлтан жатыр екен» деген хабар естіп едім. Ұлы бабамыз Абылайдың ісін жалғастырушы Қасым сұлтанды, және оның қос арыстандары Саржан сұлтан мен Есенгелді төренің де опат болғанын естідім.

-Немене сонда құпия түрде көңіл айтуға келдің бе? – деп, Шарқыбай бек тағы беттен ала бастап еді, Искандер бек оған ала көзімен ата қарады да:

-Шарқыбай бек, сіз құсбегінің алдында отырғаныңызды есіңізден шығарманыз – деді, қатулы дауыспен. Шарқыбай одан қорықпаған сыңай танытса да айылын жиғандай болды.

-Сіздер біле білсеңіздер ол кісілер тілі бір діні бір бауырларына қарсы емес, керісінше соларға болысып, жер мен отанын кәпірлерден корғаймыз деп алас ұрып жүрген ерлер емес пе еді? Ұлы Дала осы оқиғадан кейін қанатынан қайрылған бүркіттей болды. Енді қалған қанаты Кенесары мен Әбілғазыны да қапылыста ұстап, қапаста қамап, зынданға тастапсыздар, олардан соншама не залымдық күтіп едіңіздер? Бұл екеуі сіздердің қармағыңыздағы жерлерде бас паналап, әл жинап, туысқан-туғандарын аман алып қалып, сіздерді «өзім деп өзегін көрсетіп», жан сауғалап, дұшпанына емес туысқанына келгендей болып, пана тұтқандағы көрсеткен ағайынгершіліктерің осыма еді? – деп, Мәделі сәл кідіріс жасады.

-Түсініп отырмыз. Біздердікі ұят қылық болды, бірақ хан үкімін орындамасқа тағы да лаж қалмады, мен мұнда үкім орындау үшін отырған жоқпын ба? – деген, Беглер бек күрсіне.

-Сендер енді ондай жанашырлықтарыңды қойындар. Біресе Хиуасы келеді, енді бірде Бұхарасы келеді, Қасым төренің тұяқтарын босатуды өтініп. Қуана бер, анау Хиуа ханы Аллақұлидың өтінішімен сенің әкең Юсуп бек келіп тұрғасын Қожақ ханым мен Әбілғазыны бұдан екі күн бұрын босатып жібергенбіз. Ендігісі бомайды – деп, Шарқыбай тағы килікті.

Ядгар бек бір күрсініп алды да:

-Мәделі оғлан, жөн сөз айтып отыр, шынында да осы Кенесарыны тұтқындап отырғанда бізден қандай ұтыс бар? Мұның біз тарапқа алып бара жатқан зияндық жасаған тірлігін де көріп отырған жоқпыз ғой. Мұхамед Али хан теріскейден келе жатқан орыстардан қауіп күтудің орнына, солардың жауы Кенесарыдан секем алғаны несі? Мәделі Кенесарыны босатуға өзі келгенімен, бұны жалғыз деп ойлауға болмайды. Соңында жаңағы өзі айтпақшы екі падишах бар. Бұның тірлігін сөз жоқ олар қолдайды. Хиуа біздің досымыз деп, сөзге келмей олардың айтқанын істеп Қожақ ханым мен Әбілғазы сұлтанды босаттық. Ертең осы Кенесарыдан күтіп отырған «жаулықты" Әбілғазы істемес деп кім айта алар? Біз Бұхараның арғы жағындағы Хиуаның өтінішін орындап, енді мына іргеміз тиіп тұрған көршіміздің өтініп отырған тірлігін бітіре алмаймыз ба? Оның үстіне Мұхамед Али хан сөз жоқ бұл тұтқындау мен Қасым, Есенгелді, Саржанға жасалған қастандықтарды, біреудің айтып басын айналдыра жамандауымен істеп отыр. Әйтпесе дәл осы әулеттердің Мұхаммед Алиге иненің жасауындай ғана да қарсылығы болған емес. Кенесарыны зынданда қамап, оны аштан өлтіргенде біздерге келер қандай пайда бар? Одан да оны босатып, қайта мұндай қаныпезер тірлікті кім ұйымдастырып жүрген, Мұхамед Алиге Қасым әулетін кім сонша жеткізе жамандап жүрген, солардың басын ашып алып, оларды жазалау керек. Себебі мұндай тірлік істеп жүрген адамдар ертең өз басымызға да қауіп төндірері әжеп емес! – деп, оқты көзімен Шарқыбайға қарады.

-Сен Ядгар бек, айдаладағы бір төре үшін, маған ашық жаулықка кешейін дедіңбе? Неге маған аларып қарайсың?! – деп, Шарқыбай енді Ядгар бекке дүрсе қоя берді.                                                               

-Шарқыбай бек, сен ашуыңды баса тұр, жарылып кетсенде айтайын, Қасым төре әулетін өлтірту мәселесінің басы сенен шықты – деді, Ядгар бек те ашу шақырып. Осы тұста Мәделі:

-Шарқыбай бек, сіздің жүрген жеріңізде дау дамайдан басқа не болушы еді, сіздің өсекші қатынша өсек тасып, елді елге соғыстырып жүретін сайқалдығыңызды көрмейтін, Мұхамет-Али ханның шынында да көзі соқыр шығар – деген еді, Шарқыбай бек қалшылдай орнынан атып тұрды:

-Қайтып ал сөзіңді, өлтіремін! – деп, ол қылышын қынабынан суырып алып, енді көтере бергенде оның білегіне Тахир бек жабысып әрең тоқтатты,

Искандер бек жүдә өкпелеп, жоқ өкпелеп емес өзінің құсбегілік абыройын әрқашан осылай төгіп жүретін, әпербақан Шарқыбайға қатты ашуланды.

Мұхаммед Али ханның әбден қолтығына кіріп алған бұл Шарқыбай, Искандербекті менсінбек түгілі, тіпті жұмыс істеткізуінің өзі қиынға соғып бара жатқан. Жендетті шақыртып тез арада Шарқыбайдың мына тірлігі үшін басын алдырмақшы болып қызуланып кетіп еді, бұл ойына Мәделі кедергі келтірді. Ол жаңағы Шарқыбайдың қылыш суырған әрекетіне қатты ызаланып, құсбегі сарайында қабылдауда отырған сыңайын да ұмытқандай ол, қасындағы отырған Ядгар бектің қынабындағы қылышқа жармасқан. Жаңа әлде бұл осы қабылдауға кірерде сарайдын бас күзетшісі бұның қылышын алып қалған еді.

Ядгар бек, бұл тірліктің соңы насырға шабатынын демде ойлап Мәделіге қылышын бермеген. Тез арада ашуы қайта қоймаған Мәделі, беліндегі қылышының қынабын кіседен ағытып алды да Шарқыбайдың басына сілтеп үлгерді. Шарқыбай шалқалай құлай кейін серпіліп, қынаптың ұшы  Шарқыбайдың қолына жармасып жатқан Тахир бектің білегіне тиген. Осы кезде сырттан күзетші нөкерлер келіп, жанжалды тоқтатқан. Бәрі Искандер бекке қарап үнсіз пәрмен қүтуде еді.

Қасқағым сәтте әңгіме соны мынандай жағдайға барады деп ешкім ойламағанды. «Тек ғана мына Шарқыбай тентек пе десе, Мәделі деген одан да зоры бар болып шықты. Бәсе зор болмаса Кенесарыны босатуға да, әрі бұйрык бермеген әмір сардардың атын жамылып бұл жерге келмес еді. Мынаусы ештеңеден тайынатын түрі жоқ көкжал болды ғой», деп ойлаған Тахир бек, әлгі қынап тиген білегін ауырсына уқалап қойды.

-Екеуің енді осылай қасқайып тұра бересіндер ме? Бірі біріңнен кешірім сұрап мәмлеге келіңдер. Шарқыбай, сенің арқа тұтар Мұхаммед Али хан да, Мәделі сенің арқа тұтар әмір Насыролла да мынадай жағдайда бірі бірінен кешірім өтінер еді, ақымақтықтарыңды қойыңдар – деген Ядгар бек Искандер бекке қарады. Искандер бек:

-Ядгар бек жөн айтады, кешірім өтініңдер!

Мәделі:

-Менен бір ағаттық болса, көпшіліктен де, Шарқыбай бек сізден де кешірім өтінемін – деп, қол қусырған.

-Жоқ! – деді, Шарқыбай әлі де қатқыл даусын көтере. -Мен сені кешірмеймін, ешкімнен кешірім де сұрамаймын мықты болсаң жекпе-жекке шық!

-Ваа, міне-міне дұрыс, міне нағыз қазақтың әдеті, дұрыс! Енді екеуің бірің-біріңді жойыңдар, сонда кімге жақсы болар екен – деп, Ядгар бек Шарқыбайға кекесін қараған.

-Несі бар, жекпе-жекке барсалар, ата дәстүрі, бірақ мәселені алдын ала шешейік, егер де кім жеңсе соның дегені болсын – деді, Тахир бек Искандер  бекке қарап.

 -Дәстүрді  бұза алмаймын, дегендерің болсын, бірақ алдын ала біліп алайық, екеулеріңнің мақсаттарың қандай бұл жекпе-жекте? Мәделінің мақсаты Кенесарыны босату, ал сенікі ше?

-Искандер бек мырза, мен жеңемін деп ойлаймын, әрі мына Мәделімен қоса Кенесарының да басын алу, мақсатым!

-Олай болса істеріңе мұқиятты болыңдар, дайындалуларыңа үш күн мұрсат, бұл жағдайды оған дейін Мұхаммед Али ханға жеткізіп, құлағдар етуім керек, жекпе-жектерің атқора алдындағы сейісхана алаңында өткізілер, аманатнамаларыңды жазып Тахир бекке өткізіңдер – деп, Искандер орнынан тұрды.

Мәделі сарайдан шыққаннан соң сыртта күтіп тұрған Зікірге мән жайды айтқан. Сосын Кенжеханға бұл туралы Зікірдің әңгіме етпеуін өтінді. Екеуі Керуенсарайдағы мейманханада бұларды күтіп отырған Кенжеханға келіп, оны Дербісекке жұмсады.

Дербесікте  Тұрғанбай датқаның мейманханасында Мәделінің қырық нөкері Мәделіні күтіп жатқан. Үш күннен соң оларды Таскенттің Шағатай қақпасының сыртына жақын жерге келіп, бұларды күтіп тұруларын тапсырды.

Шарқыбай тез арада күйеу баласы Ташмұхамедпен бірге Сарықтайды үйіне шақыртып алып, болған жайды оларға баяндап берген. Егер жекпе-жекте өзі опат бола қалған жағдайда, Мәделі мен Кенесарыны Шаянға, әрі кетсе Созаққа жеткізбей көздерін жоюды тапсырды, "өздерің жүз қаралы адамсыңдар, тіпті әліміз жетпейді десеңдер, жолай Шымкентке соғып Аязбек датқадан көмек сұраңдар, елу-алпыс қаралы адам берер. Ол менің жақсы досым. қайткен күнде де Мәделі Ордабасыға дейін бармасын, ал Кенесары Шу өзенінен әрі аспасын. Жолай оларға жәрдемшілер қосылар болса, тікелей шабуылга әліміз келмейді-ау десеңдер іздерінен қалмай андып отырындар. Сөйтіп жүріп, Созақ пен Құмкентке жаушы жіберіңдер. Созақтан да, Құмкенттегі Сартай Теңгеден де жәрдемге сарбаздар келеді. Олар Кенесарыны хош көрмейді. Ал мына жекпе-жекте жеңе қалсам, онда анау екеуінен соң Искандердің де жанын жаһаннамға жіберемін. Құсбегілік маған бұйыруға тиіс. Мұхаммед Али хан мені жақтайды. Бұган қалай қарайсындар?             

Сарықтай иығын қиқан еткізді де, бұған берібір екенін ұқтырды. Ал Ташмұхамед біраз ойланып тұрып:

-Ойың, мақсатың Таскентке құсбегі болу болатын болса, мұнша жан қинап Мәделімен жекпе-жекке шығып нең бар? Кенесарыда қандай ақың бар. босатып жіберуге қайта жәрдем бермейсің ба? – деген.

-Өй-й, сен де, қанша дәу болсаң да, басыңда бір шайнам ми жоқ екен-ау, мен тікелей барып Искандерді қалай өлтіремін? Оның жақтастары көп. Кенесары мен Мәделі-ақ ертең соңыма шырақ алып түспей ме? Мұхаммед Али хан, мен тектен текке Искандерді өлтірсем, ол мені жауапқа тартпай ма? Ол кездері маған құсбегілік қайда? Ал енді Мәделі мен Кенесарының көзін жойсам менің мәртебем хан алдында, халық алдында да жоғарылап қалады. Осы бір аралықта болмашы себеп тауып, Искандерді күнәхарландырып оған тиісуге болады. Талай жаланы үстіне үйіп-тегуге де жол бар. Егер ондайға Мұхаммед Али сенсе, бір емес үш жауынан құтылғанына қуанары сөзсіз. Оған себеп болған менің ниетімді орындауы тиіс.                   

-Әмір Насыролла мен Жүсіп хан, Мәделінің соңынан сұрау салмай ма?

-Мәделінің Таскентке келгенін әмір білмейді де, оның рұхсатсыз Таскентке келгенін естіген Насыролла, оның әмірінсіз білгенін істеп жүрген оған сауап болыпты деп ашу шақырар. Ал Жүсіп хан маған еш нәрсе істей алмас.

 

Мәделінің демеушісі Ядгар бек, ал жарақшысы Зікір болды. Бұлар құсбегі арғымақтарының сейсханасының әлі ат баспаған көгалы қалың көкорай масатыдай алаңына жиналған.

Көп күттірмей қарсылас жағынан да адамдар келе бастаған. Дарбазадан алдымен ак боз аты шиыршық ата, Тахир бек көрінді. Соңынан қос қара атқа мінгендер көрінді. Бұлар Шарқыбай бек пен оның жарақшысы Ташмұхаммед екен. Бұлар алдындағы тойға келе жатқандай үлде мен бұлдеге орана киініп алған сал мінезді Тахир бекті демеуші еткен сыңайлары бар.

Сарай әдеті бойынша жекпе-жекке шыққан адамдар қастарына өздерінің жақтас ақсүйек бектерден немесе шіріген байлардан демеуші алады. Демеушінің міндеті сайысқа шығатын сайыскерді аруақтандырып, сөзбен де, өзінің рухани болмысымен де демеп тұру. Өлгенін апарып көму. Мына екі сайыскердің демеушілерінің екеуі де мықты әулеттен шыққан бектер. Екеуі қалай айқайлап ұран тастасада жарасады.

Ал жарақшылардың бұлардан да бетер сайма-сайлықтары көрініп тұр. Ташмұхаммедте, Зікір де бойлары екі құлаш, іріліктері нардан кем емес. Бұлардың міндеті сайыскерлерді жарақпен қамтамасыз етіп тұру.

Екі сайыскер бірін-бірі аңдып, ұрымтал тұс іздеп уақыт өткізіп әуре болмады. Арпалыс шөліне шөліркеп келгендей, қолдарына қылыштарын ұстасымен-ақ бірі-біріне тап беріскен. Қару атаулыдан бұларда тек жалғыз қылыштарынан басқа ештеңе жоқ, қорғанысқа қалқан ұстауға да рұхсат жоқ еді. Ұрылған қылышты қарсыласы қайтарып үлгеріп, ендігі кезекте ол да қарымта қайтару шабуылын жасайды. Шарқыбай төбелес өнерінен гөрі қылыш сермеу сайысына әбден машық екен. Мәделі Бұхараның қаландарлар мектебінің сайыпқыраны болып жүргенінде дәл мынадай қарсыласты ол жерде кездестірмеп еді, әбжіл қимылдап. денесіне қару дарытатын емес. Мұны айламен ала алмайтынын ұққандай болды.

Шарқыбай Мәделінің өзінен күші басымдығын сезді. Оның ұрған қылышы бұның қылышына тигенде білек ауырсынып, қары тызылдай дыңылдап, жанын көзіне көрсетіп жүрді. Өзінің мұндай артықшылығын Мәделі де сезіп жүрген. Шарқыбайды амал айламен ала алмайтынын білген ол, тек төпелеп қылышпен ұрғылап жүрді.

Енді бірде оны бұрыла қашуға шамасын келтірмей, қуа жүріп шарбаққа тықсырып, енді осыдан соң құлайтын шығар немесе қылышы қолынан түсер деп, шірене сілтеп еді. Шарқыбай да соңғы күшін жинап қылышының қырын тосқан. Мәделінің сілтеген қылышы оған жүзімен тимей, қырындау шағылды да, сол тиген жерінен морт сынды.

«Бұл жерде не болса да сырттан біреу кәззаптық жасап, жасық қару ауыстырган болды» деп ойлағанша, шалқалай құлап қалған Шарқыбай қайта тұра бастаған екен.

Мәделі қолындағы сынған қылыштың балдағын не лақтырып тастарын білмей не сонымен сайысты жалғастырарын білмей, соңына бұрылып, жарақшы Зікірге қараса, Зікір де енді бері жүгірген екен. Ол аралық әлі алыстау еді.                                                 

Шарқыбай енді күш жинап қылыш ұрды. Мәделі өзі білетін амалын жасап үрылган қылышты қолындағы сынған қылыш балдағымен қайтарған. қайтарған да, білегі көтеріліп иегін төмендеу ұстаған Шарқыбайдың шықшытынан солақай жүдырыкпен ұрып үлгерді, әйтеуір.

Домалай ұшып түскен Шарқыбай көгал үстінде біраз жерге дейін сүріле құлады. Осы кезде келіп үлгерген Зікір Мәделінің қылышын  ұстатқан. Әлгі Ташмұхаммед те қалыспапты. Ол да жүгіріп келіп Шарқыбайға өзінің асынып жүретін қылышын ұстата қойды.

Мәделі қолындағы, сайыскерлер үшін арналған сапасыз қылыштын сынығын лақтырып тастап, өзінің Бұхара әмірі сыйлаған ақберен қылышының алтын балдағы алақан уысына қайта тиісімен, аруақтанып кеткендей сезінген. Шарқыбайдың екі қолымен сермеген қос қылышын денесіне жақындатпай, қорғаныста аз-кем жүрді де, енді бір сәтте айласын асырып шабуылға шықты. Енді бір күш сала сілтегенде Шарқыбайдың қолындағы әлгі сапасыз қылыштың біреуін сындырды. Жалғыз қылышымен қалған Шарқыбай енді өзінің шаршағанын сезе бастады. Әлгі ширақ қимылы жоғалып, әлсіз ырсылы білінгендей еді. Бірақ сөйтіп жүріп те Мәделінің екі жеріне жара салып та үлгерген. Мәделі мына Шарқыбайдың түлкіше сумандап денесіне қылыш дарытпайтын жылдамдығына таң қалған.

Сол алғашқы әдістен басқа амал жоқ екенін түсінген Мәделі енді күрзімен ұрғандай қылышын жоғарыдан төмен қарай ұрумен болды. Шарқыбайдың қылыш сермеуіне мүмкіндік бермей төбелей берген. Енді бірде Шарқыбай қары талды ма, әлде білегіне қылыш тидіме, әйтеуір өз қылышын көтеріп үлгермеді. Содан соң-ақ Мәделі ұрған қылыш оның бұғанасына тиіп, денесін екі айырды.

Көріп тұрған төртеуі бұл көрініске қарауға дәттері шыдамай теріс айналған. Мәделі де көзін жұмып біраз теңселіп тұрды да қайта ашқан. Аддында денесі екі бөлек болып қанға бөгіп жатқан Шарқыбайдың қасына әлі де ешкім келмегенін біліп бұрыла Тахир бек пен Ташмұхаммед тұрған тарапқа қараған. Олар теріс бұрылып тұр екен.                              

Сосын Ядгар бек, Зікір үшеуі Шарқыбайдың әлі де қимылдап о дүниеге кете алмай жатқан денесінің қасына келіп тізерлей отыра қалып иманын үйірді. Бұлар енді беттерін сипағанда Шарқыбайдың бөлінген денесі қозғалуын қойып қимылсыз қалған.

 

Искандер бек айтқан сөзінде тұрып Кенесарыны зынданнан босатқызған еді. Кенесарыны көрген Мәделі оны алғашқыда танымай қала жаздады.

Сақал мұрты қобырай өсіп, ала көзі бадырайып, мұрны қоңкиған Кенесары, дәл бір Бұхарадағы парсы-тәжік дәруіштерінің түрін көз алдына елестеткен. Қызыл күрең пұлыш шалбары мен ақ боз көйлегіндегі кепкен кан дақтары да жуылмай сауыстанып қатып қалыпты. Әйтеуір аяғындағы саптама етігі сол қалпында жылтырап тұр екен. Қазақ сұлтанын мұншама жүдеу қалыпка түсірген Искандер бектің жендеттеріне ыза болған Мәделі:

-Искандер бек, ең болмаса Кенесары сұлтанның Абылай хан немересі екендігін сыйламайсыңдар ма? – деді, тамағы құрғай.

-Мәделі оғлан, айыпқа бұйырма, менің өзім де енді көріп тұрмын бұндай жағдайда екенін. Кенесары тікелей Мұхаммед Али ханның күзетшілерінің қарамағында болды. Ол жерге біздерді кіргізбейді – деп, өздерінің істеген қылықтарына шынымен ұялып, өзін ақтағандай болды Искандер бек.

-Кіргізбесе қалай, мұны босатып алдыңыздар?

-Берген уәдемде тұруым керек, Мәделі оғлан, күшпен шығарттым. Бұл тірліктің аяғы әлі неге соқтырары белгісіз.

Мәделі енді Кенесарымен көрісті. Көрісіп болғасын, Қасым төремен ағаларының шейіт болған жағдайына көңіл айтты. Искандер бек те Қасым төремен ағаларының өліміне көңіл айтып, одан кешірім сұрай келе, Кенесарыға күміс қынапты қылыш ұсынды. Сосын:

-Кенесары сұлтан, сен көңіліңнің түкпірінде мені қаралама. Бұл өткен істердің барлығы менің еркімнен тыс істеліп жатқан тірліктер. Менің жеке басым Саржан сұлтанмен достықта еді. Сол достығымыз да болар, бәлкім Мұхаммед Али ханға жақпағаны да. Бұлар екеуі әскер қосып Таскентті менен тартып алар деп ойлаған да шығар. Оның үстіне оған барып жатқан небір алып қашпа сөздер де әсер етеді ғой. Ендігі айтарым сендер бұл жерден ертерек кетіңдер. Дербісекке дейін  шығарып салайын, жүз шақты нөкер беремін. Ол жерге жетісімен нөкерлерді кері қайтарындар. Сосын жүрістеріңді жылдамдатпасаңдар сондарыңнан қуғыншы барып қалуы ғажап емес. Мұхамед-Али ханнан хабаршылар әне-міне дегенше келіп қалуы керек. Егер ол сені босатқанымды мақұлдаса жақсы, ал егер қарсы болған болса, онда сондарыңнан қуғыншы аттанады. Оны басқарып баратын әрине сол Қоқаннан келетін мұхдасиб болары сөзсіз. Ұлы Далаға барып жауынгер жинасаң өз еркің, бірақ енді Қоқанның қолына түссең аман кетпейсің. Хабар алысып тұрармыз. Егер менің тілімді алсаң Шу езенінен ендігәрі бері өтуші болма, Мұхаммед Алидің жендеттері бізге қарасты кенттер мен қоргандарда тыңшы болып та, жауынгер болып та өріп жұр, ал енді тездетіндер, барындар – деп, теріс айналды.

-Рахмет, бұл жақсылығынды да ұмытпаспын – деп, Кенесары өзіне берілген сары қасқа атқа мінуге ыңғайланған. Оған жақындап келген Ядгарбек оның мінбекші болып тұрған сары қасқа атының арқасына қоржын астыда:

-Кенесары бек, мына қоржынның ішінде киер киім бар, әзірше осыған риза бола тұрғайсың. Арқаны кеңге салып қыдыратын уақыт емес. Бір реті келгенде үйге қонақ боларсың, сонда масаты қалпақ пен зерлі шапан жабармын -деді. Асықпай атына мінген Мәделі:

-Искандер бек құсбегі, сау саламатта болыңыз мына  тірліктен  соң Мұхаммед Али ханнан кұқай көруіңіз де мүмкін. Сондықтан бізді корғауға беретін жүз жаунгеріңіз осында қалсын. Сіздің бізге қорғаныш әскер бергеніңіз де ханға жаға қоймас. Одан да біз үшеуміз бөлек кеткеніміз дұрыс болар, бірақ айтып қояйын, егер ол сізді ренжітер болса, кәлләсін өз қолыммен аламын. Ең қауіпті жауыңыз Шарқыбайдан құтылдыңыз, енді ойлана бермей, басыңызды тік көтеріңіз. Сіз Қоқан хандығындағы қазақ уәлаятының құсбегі екеніңізді мақтан тұтуыңыз керек. Көршілеріңіз Көктіңұлы хандығы, анау Дала жұрты да сізді ешкімге ренжіттіре қоймас, сау тұрыңыз – деп, Кенесарымен қатарласа, Зікір үшеуі сап түзеген жүздіктің алдынан өтті. Тұяқтарынан болар болмас шаң көтерген үш аттылының соңдарынан қарап қалған Беглер бек пен Ядгар бек оларға іштерінен ақ жол тілеген.                                        

 

Мәнжідегі қырғын.

 

                                                                                     Арыстан тұлға білегің,

Қайтпаған жаудан жүрегің.

                                                                                      Қасыңнан нөкер топтанып.

                                                                                          Қалмаған арттан әрі елің.

/Майлықожа/

 

Бұлар Шағатай қақпасынан шығып біраз ілгерілегенде сағымға оранған қалың теректердің көлеңкесінде демалып күтіп жатқан нөкерлерді көздері алыстан танып солай қарай шаба жөнелген.

Бұларды Кенжехан алдарынан атпен шауып келіп, көңілді қарсы алған еді. Ол үш аттылыға жақындағанда атынан домалай түсіп, жүгіре келіп:             

-Ассалаумағалейкүм ардақты аға, бостандыққа шыққаныңызға шын жүрегіммен қуаныштымын – деп, қос қолын ұсынды

Кенесары көргендігін білдіріп, жас бала сәлемін аттың үстінен алмай, бұлда жерге түсті. Сосын баланың қос қолын қысып ұстады да, оны қапсыра құшақтап бауырана басып біраз тұрды. "Айналайын көкешім" деді де, Кенежеханның мандайынан сүйді. Көңілі босаңқырағандай ма қалай? Мына кең даланың кең пейілді адамдары, Таскенттің тар қапасына тарылтқан көңілін жібітіп арқаландыра түскендей еді.

Әкесі мен ағаларынан айрылып іш құса болып, одан тұтқындалып азап көрген, күнәсіз пәк көңілі, арам ниеттілерден жапа шегіп, кәззәптық пен қараудың дәмін татып, сонда да әділеттік шамының өлеусіреген жарығындай болса да үміт отын ойынан арылтпаған Кенесары мына көрініске катгы толқыды. Ендігі өмірін тек ғана жаулармен айқасып өткізуге, мына даланың, мынадай кең пейілді ұрпақтарын қорғап, олардың өмір бақи бостандықта болуы үшін күрес жүргізудің ниеті  ұшқындана жалындай берген.   

Әділет деп іс тындыруға бел байлап жүрген қасындағы Мәделіге де ырза көңілмен көз салды. Туған ағасын қарсы алып, тұрғандай,  қуанышын алауланған жүзінен байқатып тұрған мына жеткіншекке де ден риза ықыласын білдірді:

-Өркенің өссін көкешім, түрің де, қимыл мінезің де менің сонау алыстағы, Арқадағы мені сағынып жүрген інімді көз алдыма елестетуін қарашы, атың кім еді, кімнің ұлысың қарағым?

-Жүсіп ханның кенже баласымын, аға, есімім де Кенжехан.

-Бәрекелде, осындай ұлдар өсірген Жүсіпқожаны қасиетті демей не дейін? Менің Науаным да дәл сендей, жақсы көрер адамына жанын суырып берер мінезі бар. Дәл сен сияқты сөзге де ширақ. Жасың нешеде?

-Биыл бұйыртса он беске толамын!

-Бәрекелде, бәрекелде, Науанжанмен түйдей құрдас екенсің! Енді екеуміз де ағалы інілі болдық. Мен саған Кенжеке, сен маған Кенеке дегенімізден көрі "аға", "іні" дегеніміз жүдә тәуір болды – деп, Кенесары оның тағы да маңдайынан сүйді.

Үшеуі де аттарынан түскесін, көпшілік бұларға жақындап сәлем бере қол алыса көріскен. Барлығы алқа котан жүгіне тізерлей отырып, өлгендерге иман тілеп құран оқыды. Ендігі сапарларына ақ жол тілеп бет сипасты.                                     

Кенесары самсаған теректер түбінен сылдырай ағып жатқан арыққа жуынып, Ядгар бектің қоржынға салып берген киімдерін киіп алған. Кәдімгі Қоқан жауынгерінен аумай қалды. Енді бұлар тегіс дәрет алып, жуына тазаланып бесін намаздарын оқып алып жолға шыққан.

Дәл осы кезде Таскенттің Сибзар дарбазасынан Мұхаммед Али ханның адамдары да шаһарға кірген еді. Олар Кенесары мен Мәделінің орнын сипап қалғандарын біле сала, бұлардың іздерінен қуа шыққан.

Содан қууға бет алған қуғыншылар Шағатай дарбазасынан шыққан кезде, Мәделілер Зах Келеске түсіп, жағаға шықпай, қайраңды кешіп отырып ағыспен бір шақырымдай жүріп, отырды да Тасқұдық тұстағы кемерден асып түсіп, ат тұяғы батпайтын қалың шымды ойпаңмен жүре отырып жайқалған қамыстыққа кірген.

Дербісекті оң қапталда қалдыра жүріп, қыраттың қойнауларымен Ордабасыға бет түзегенді. Олар жолай Ақжарға да, Бақа бұлақка да соқпай қыраттардың араларымен түнделете, тікелей жүріп отырып таң ата Ақбұлаққа жетті.

Бұларды, тіке Шарапхана асып, Шаян, Созақ тарапқа кеткен шығар деп ойлаған қуғыншылар Шымкентке келгенде ғана аттарының басын бірақ тартқан.

"Іздегенге сұраған", бұл жерде Шымкеттегі Аязбек датқа Шарқыбайдың тірі кезіндегі өтінішін орындау үшін Сарықтайға жиырма шақты жауынгер беріп, енді аттандырмақшы болып, жолға шығарып тұр екен.

Шамасы сексен шақты адамдарды басқарып келген Қоқан құрбашысының көмекшісі Әбдішүкір кісімсініп келген. Ақи көзі ауырғаннан ба, әлде Таскент пен Шымкентке ол көзін көрсетпейін деді ме, әйтеуір бір көзін таңып алыпты. Қарақшыдан аумай қалған. Әр жерден бір шыққан мұрты едірейіп, сақалы шоқшиып тұр.

Әбдішүкір негізі Қоқаннан Таскентке оншақты нөкермен келгенді. Ол Искандер бектің Мәделілерге беретін Таскенттегі әлгі жүздіктің елуін өзімен бірге ертіп алыпты. Оған жол басшы болуға сұранған Ташмұхаммед те қасына жиырма шақты нөкерін соңына ілестірген. Енді міне бұларға Сарықтайдың қол астындағы жиырма жауынгер қосылды да, ұзын ырғасы жүз қаралы болған.

-Әй, енді олар бізден қашып құтылмайды, жерге кірсе де тауып аламыз, кане Аязбек бек, малыңды сой, көбірек сой, тамаққа әбден бөгейік, сосын жақсылап дем алайық, ертең ертемен жолға шығып жылдамдата оларға жетіп алуымыз керек. Тігіті Шу дариядан өтіп кетсе де, қуып жүріп ұстап ап, біртіндеп байлап, әбден таяққа жығып, тірісін Қоқанға айдаймыз – деп, Әбдішүкір пәрмен берген.

Мәделі Кенесарыны Хан Ордасына бастап апарған. Жүсіпқожа енді таңғы шайына отырған екен. Келген қонақты құрметпен қарсы алған Жүсіпқожа Кенесарыға көңіл айтып, әруақтарға арнап ту бие сойдырды. Сол маңдағы жақын бес алты игі жақсыларды шақыртып, құдайы тамақ берген.

Бұл істеген ісі әрі жасырын әрекеттей болған. Жүсіпқожа Кенесарының бұл жерге келгенін ел адамдарының білмей-ақ қойғанын қалаған еді. Сондықтан Бадамдағы Асқарға да, Бөржардағы Сапақ биге де кісі шаптырып хабарлаған жоқ. Ол Кенесарының тыныш болып. бұл жерден аман есен кеткенін қалаған еді. Асқар мен Сапаққа айтпағаны олардан қауып күткендіктен емес, "отыз тістен шыққан сөз отыз елге тарайды" деген мақалдан секем алғаны еді.

Сондай оймен ол Бақабұлақ жолына да, Шымкент тарапқа да шолғыншыларды жіберіп алды. Тіпті Шымкентке астыртын барлаушы адам да жіберген. Мұхаммед Али ханның қуғыншыларынан хабар естіген жағдайда мұнда тез хабарларын тапсырған.                      

Мәделі Зікірді басшы етіп, қасына бес нөкер беріп, оларды Бұхараға аттандырды. Өзі енді Кенесарымен бірге Арқаға дейін, тіпті одан да әрі Ұлытау  жаққа, оның ауыл аймағына Кенесарының інілері қонған қонысына кетіп бара жатқанын хабарлап, әмірге айта баруын тапсырғанды. Іншалла енді Қазақ даласы мен Бұхара арасы достық қарым қатынасты кеңейтіп, одақтастық ниетте болатынын айтқанды. Әмірдің айтқан тапсырмасын орындауға сөз беретінін, қажетті жағдайда шақырса қайтып келетінін оған жеткізуді өтінді.

Ертесіне күн сәскеге таянганда Шымкенттен барлаушы да келген. Ол Мұхаммел Али ханның Әбдішүкір Ақи бастаған, қасында Ташмұхаммед бар жүз қаралы жауынгері шаһардан Темірлан, Шаян тарапқа жол тартып бара жатқанынан хабар айтып келді.

Енді жата бергендері жарамас, тез қимылдап жолға шығулары керек, деп шешкен Кенесары Жүсіпқожа ханнан рұхсат сұраған. Жүсекең ақ батасын беріп, Кенесары мен Мәделіні нөкерлерімен бірге Көкбұлаққа дейін шығарып салып хош айтысты. Мәделі өзінің достары Мусабек пен Рысқұлбекті де осы жорыққа колқалап алып шыққанды:

-Ауылда әр жындымен ұрысып тебелесіп барымтаға таласып, абыройдан айырылып қалмай тұрғандарыңда, менімен бірге жүріңдер, қызық көреміз. Кенесары көкеміз әскер жинап Орысиетке қарсы, сосын Қоқанға қарсы көтерілеміз дейді, оған қалай қарайсындар? – деген еді, екі досы да іштері пысып не істерлерін білмей жүр ме, әйтеуір мына сөзді естіген бойда қуаныштары қойындарына сыймады. Мусабектің қуанғаны сонша ол тіпті Бөржардағы Сапақ ағасына да хабар айтуға бармады. Қолына іліккен, үйде босағаға байлаулы тұратын қара найзасын алды да Мәделіге ілесіп кете берген. Қайта Рысқұлбек пысықтау көрінді. Ол сонау ер Шонай  жоңғарлармен соғыскан қылышты бұл да беліне байлады.

Бұлар Көкбұлақтан тіке қыр асып Темірланға бет түзеді. Алдарына шолғыншы жіберіп, Шұбар тұсында аз кем аялдап алған соң, Әбдішүкір Акидың Темірланга аялдамай асығыс түрде Шаянға кеткенінен хабардар болған.

Осылай сыртпен жүріп әр жерде дамылдай, Әбдішүкірдің қай шамада кетіп баражатқанын біліп отырып, екіншІ күннің тансәрісінде Әбдішүкірді Мәнжі тұстағы жол айрықта қуып жетті.

Одаман асуынан асқан Мәделі қолы Сауранбай жазығымен тіке жүріп отырып, Аққолтык пен Баб Атаның ортасынан кесіп өтіп, Мәнжіні бетке алған еді.

Мәнжі жол айрығында Әбдішүкірден Ташмұхаммед қырық шақты нөкерімен енді бөлініп, Құмкентке бет түзепті. Ал Әбдішүкір ары қарай Шолаққорғанға кетіп бара жатты.

Мәделі қолы қырқадан шыға келіп, айқай сүрең салып Ташмұхаммед қолына тіке шабуыл жасап, қоян қолтық  соғысқа кірісіп кетті.

Көкірегіне ашу ыза әбден шемен болып катқан Кенесары ұрысқа бар жігерімен кіріскенді. Алдына келгенін қылышын екі сілтеуге келтірмей қағып тастай, соғыс салды.

Мәделі айқасқа тіпті аруақтана кіріскен. Ақберенді қынынан суырып қойға тиген арландай оңды солды ора майдан ашқан еді. Ол жау арасына кіріп, кескілей жүріп, әрі өтті. Одан қайта айнала тағы майданға кіріскен. Ол анда-санда жан жағындағы қаруластарына да көз салып коюды ұмытпағанды. Рысқұлбек жүр екен арқырап. Қылыш сілтеуі дәл бір әккі жауынгердей. Мусабек жүр екен бурадай бүрқырап. Найзасын әр толғағанда екеуден қүлатып жүр. Достарының мына қимылына риза болған Мәделі одан сайын шабыттанып, жауларын жапыруға ынталана кірісті.

Қамысты жайпаған дауылдай мына сұрапыл сойқан шабуылға төтеп бере алмай Ташмұхаммед қолы Әбдішүкір Ақиға қарай тырағайлап қашқан. Ол қашып бара жатқандардың сондағысы төрт бес адам еді. Қалғандары аттарынын жалдарын құша, етпеттеп түсе, құлағандары жер жастанып жатты.

Ұзаңқырап кеткен Әбдішүкір қолы, соңынан шыққан айқай сүреңді ести сала аттарының басын кері бұрып, бері қарай салған.

Енді Мәделі қолы Ташмұхаммедті қуа жүріп, Әбдішүкір бастаған топпен үлкен соғысқа кірісіп кетті. Жойқын күштің тегеурініне шыдай алмаған Әбдішүкір қолы быт-шыты шыға қаша жөнелген. Немесе анау «Таскенттен келіп мына айдалада өлгенше жан сауғалайық» деді ме, әйтеуір жан жаққа тырағайлап, бытырай қашты.

Кенесарының көзіне қан тола, елеріп, жауды қуып жүріп қылышымен кескілей берген. Енді бірде Әбдішүкірді қуып жетіп, қылышымен ырғай ұрып, басын шауып түсірді.

Мәделінің андығаны Ташмұхаммед еді. Ол қалай қашса да соңынан қуып жүріп, қасындағы қорғаушы үш нөкерін де  қылышымен шауып, ақыры Ташмұхаммедке де жеткен. Оның "дат" деген сөзі ауызынан шыққанда, Мәделі екпінін тоқтатып оның көзіне қарады. Ташмұхаммед қасқая тұрып Мәделіге:

-Ханзада, бұл тірлікке менің еш кінам жоқ еді, сен дегеніңе жеттің, мен сенің тілеулесің едім. Ойымдағыны айттым, енді не істесең де өзің біл – деді. Мәделі оның көзінен де, сөзінен де бұның пәк жүрегін ұқты. Ұқты да:

-Ташмұхаммед бек, сенің басыға сауға бердім. Таскенттке аман бар, Искандер бекке болған жағдиятты айтарсың – деп, оны босатып қоя берді.

Енді Мәделі Сарықтайды іздей бастаған. Жол бойында нөкерлер әлі қаруларынан шаң-шұң дыбыс шығара, айқасуда екен. Олардың арасынан Сарықтайды көре алмаған Мәделі айналасына көз салып бақылап алды. Сөйтсе Аққолтық тараптағы қырдың үстінде жалғыз атты тауды бетке алып, шаңыта шауып барады екен. Сарықтайды жазбай таныған Мәделі солай қарай ұмтылды. Астындағы Көкбесті желмен жарысатын жүйрік екеніне сенген Мәделі атының басын қоя берген.

Көкбесті бестілігінен өтіп арғымақтығына келсе де Көкбесті деген есімін тастаған емес. Нағыз дүлдүл шағы. Үстіндегі Мәделінің ой-арманын сезіп Көкбесті ұшқыр шабысқа салып Сарықтайдың соңынан жетіп алды. Соңынан келіп қалған Мәделіні танып Сарықтай атынан аунап түсе, жер тізерлей отырып қалып "датын" айтты. Кешірім өтінді. Бірақ, оған Мәделі тек ғана иманын үйіруге рұхсат берген.

Қасиетті Бұхараның нөкері деген атақты сатып, кәззәп Шарқыбайға сатылып кетіп, Көктіңұлы ханы Жүсіпқожаға қастандық жасағысы келген күнәсін кешіре алмайтынын айтты. Қазір босатып жіберсе, оның тағы да бір дұшпандық жасайтынын, оның осыған дейін істеген кәззәптығын кешпейтінін айтып Сартайдың жанын жаһаннамға жіберген.

Ұрыс алаңына қайтып келсе, бұл жер тыншыпты. Сонау шетте батыстағы өркеш-өркеш биіктермен таласа бойын созган, беті жазық Мыңжылқы биігіне қарап тізерлей отырған Кенесарының қасына келген.

Бұлардан жеті адам шейт болыпты. Жау тып типыл, әудем жердегі қырға шығарып мәйіттерді көміп, ұрыс даласында опат болғандарға құран оқып, Мойынқұмды бетке алып, ұзап кетті бұлар.

 

Мойынқұмды кеселей өтіп, оның арғы бетіндегі арналары бөліне әр-жер, әр-жерден ирелендей бұрала аққан Шу дариясынан да өткен. Өзеннің бергі тұсы қалың өскен, жайқалған қамыс, құрақ. Сол қамыс құрақты доңыз сүрлеулері айқұш-ұйқұш кесіп өтеді екен. Бұлар сол сүрлеулердің теріскейді бетке алған ауқымдырағын таңдап сол ізбен жүріп отырған.

Сүрлеу қамыс араларын жарып отырып өзеннің үш тармағын кесіп өтті. Содан өзен жайпауыты таусылып сартаң дала басталған. Тегіс жазық дала төсінде ауыл көрінген. Бұл найман ауылы болар деп топшылаған еді Кенесары, бірақ бұл алшындар ауылы болып шықты. Ауыл биінің үйінде түстеніп шықкан соң жолға дайындалғанды. Қарынбай би Кенесарының алдына қойған мақсатын мақұл көріп қоштағанды. Ол осы ауылдан Кенесарыға жиырма шақты жігіт қосып берді. Алшын, тама, жаппас руларынан жиналған бұл қосынға жаппас Иса басшылық жасайды екен.

Сонымен Кенесарыға алғашқы басы боп қосылған табын, телеу, жаппас, тама жігіттерінен соң, жолай сонау Ұлытауға жеткенше әр рудан жауынгерлер қосылып, топ көбее берген.

 

2.Арқада

 

                                                                     Дәу едім дұшпан қарсы келе алмаған,

Тұлпар ем тынбай шауып дем алмаған.

/Мәделі қожа/

 

Кенесары ауылын көп іздеп сарсаңға түскен жоқ. Жолай сұрастыра жүріп тура бағыт ұстап отырған. Кездескен ауыл, ел, малшылар бұларды қуана қарсы алып, барын беріп, жол сілтеп шығарып салысып отырды,

Сарысу өзенінің басталар тұсына дейін барып, одан Ұлытаудың күнгейіндегі Қарақеңгір, Сарықеңгір суларының жоғарғы жағын біраз шарлаған. Барған жерлерінде болашақ қазақ Ордасын құрып бас біріктіру, Орыстар алған жерлерді қайтарып алу және оларға оқтын-оқтын шабуыл ұйымдастыру, сонымен бірге оларға сатылып кеткен қазақ шонжарларын да Ордаға бас идіру жоспарын Кенесары ауыл билері мен ақсақалдарына түсіндіріп жүрді.

Інісі Әбілғазы мен өгей шешесі Қожақ ханым Таскенттен дін аман оралып Ұлытау табанындағы Жыланшық, Қарағайлы өзендерінің шалғынды өңірінде қоныстанган екен. Кезінде қырық мың шаңырақпен, құрамында алтын, тоқа керей, уақ рулары бар елін көшірген сол Қасым төреден қалған жұрт.

Құмкенттен қайта үдере көшіп отыз мыңнан аса үй құрап Ұлытау маңайында өздеріне тиісті тірлік қарекетін жасап жүріп Кенесарының да келуінен үміт үзбепті.                                    

Кенесары елге келісімен ол жердегі қалың қазаққа сауын айтып, марқұм болған әкесі Қасым мен ағалары Саржан, Есенгелді және солармен бірге шейт болған басқаларына ас беріп, құран оқытты.

Асқа жиналғандары Кенесары осыншама адам келер-ау деп ойлаған санынан аса көп болды. Орынбор тізбегінің де, Батыс Сібір тізбегінің де ішкі жағынан бірінен бірі естіп осылай қарай аттарының басын бұрып жатты. қойлыбай-алтай, әлеке-алтай, бидәлі-алтай, тінәлі-қарпық, айтқожа-қарпык, төбет-түмен, алшын-жағалбайлы, алшын-жаппас руларының басшы азаматтары келді. Торгай сағасынан жолаңшы, қарқаралы, Ақмола жағынан әлеке, байдан, Қарақұм мен Аққұм бойынан төбе-төмеш, Баянауыл жақтан қойлыбай-шағырай, малай-қалқаман, Қараторғайдың сағасынан торайгыр-қыпшақ, айдабол-каржас жақсылары мен жайсаңдары келген.  Тіпті сонау кияндағы Аманқарағайдан да осында жеткендер болды. Осынау көпшіліктің арасынан бой көрсете, билігімен де батырлығымен де атақтары жұрт алдында бедел алған Басығара, Иман, Сейтен, Құдайменді, Төлебай, Жанайдарлар бар. Кенесарының қайнағасы Басалқы келді.

Бірақ қазақ жұртының басын қосып, болашақ көтерілістің бастау алар ошағы болар бұл асқа, байлығы да, атақтары да бар Қоңырқұлжа, Күшік, Мұса Шорманұлы, Сұлтан Дайырұлы, Шаң, Шеген сияқты шонжарлар келмей қалған.

Ас өтіп, жиын тарқағасын Мәделі көпшілік көзінше сұрамай ішіне бүгіп қалған, таңданысын Кенесарыға білдірген:

-Кенеке, сіздің бір қасиетіңізге түсінбедім. өзіңізге жақын тұтқан, ниеттес адамдарыңыздың шын атын айтпай, жұртқа басқаша көрсетіп, сәл бұрмалағандай, қосар есіммен атайтыныңыз қалай?

-Мұның дұрыс қой, мен сыйлас адамдарымды кемсіткеннен емес, жақсы көргендіктен солай істеймін. Олай етуімнің әр қилы себептері де жоқ емес, бірақ түсінсең әйтеуір жақсы көргенімнен болар, Төлебайды - Жеке батыр, Ағыбайды - Көсе, Иманды - Айеке тіпті анау Ақмолладағы орыс қолбасшысын «қарапұшық» деймін.

-Оны да жақсы көргендігіңізден бе?

Кенесары күліп алды. Жақсыға жақсы ат, жаманға шолақ ат қоюға әйтеуір құмармын. Ал енді саған қойған қосар есімнің себебі өзгеше. Сен Көктіңұлы ханының баласысың, әрі Бұхара әмірлігінің қолбасшьшарының бірісің, Сен менімен бірге келдің. Жиналған жұртқа бұл жағдайдың шынын айтпаған себебім, көпшілік маған Кенесары біздің басымызды құрап, ұйымдастырып енді Бұхараға қоспақшы екен деген көңілдерінде дүдәмәл күдік тумасын дегенім. Олар көпшілік. Көпшіліктін ішінде небір каңқу сөздер жүреді. Олар «бізді орыстан құтқарып, соңынан Бұхараға қосқанда бізге келер пайда не?» деп іштей бүлініп сенімсіздік туғызуы да мүмкін. Сосын одан да басқа, бұл көпшіліктің арасында тыңшылар да, сатқындар да баршылық. Маған сенің аман жүргенің жақсы. Жаман айтпай жақсы жоқ, егер сенің ханзада екенінді, Бұхар әмірінің елшісі ретінде жүрген - адам екенінді сатқындар мен пайдакүнем кәззәптар білсе, олардан әр түрлі жамандықтар күтуге болады. Сен осылай тамадан шыққан «Созақ батыр» бол да жүре бер. Сен Құмкенттен танитын Наурызбай, Қалипа, Әбілғазы мырза тағы басқаларына да айтып түсіндіріп қойдым. Сен Шу бойынан бізге қосылған тама батырының бірі Созақ деген нағыз батырсың – деп, Кенесары миығынан күле, "осыным қалай?- дегендей сұраулы жүзбен қарады.

-Жарайды дегеніңіз болсын, бірақ бізге жолдан қосылғандар менің Мәделі екенімді біледі ғой.

-Мәделі екеніңді білсе де қай Мәделі екеніңді білмейді. Олар тіпті сені «Қоқан ханы Мәделі» десенде сене береді. Қайткенде де маған сенің басыңның амандығы қымбат. Халықтың басын құрап, көңілде жүрген көп арманның бірі орындалғандай болды. Енді іске көшуіміз кажет. Қыс түспей, енді тізбектің арғы жағында қалып кеткен жерлерімізді қайтып алуға қарекет жасауды бастауымыз керек. Соғыс әрекетін бір ғана бағытта жасамаймыз. Бөлек-бөлек қимыл жасауымыз керек. Бәріміз бірігіп бірдей шабуыл жасайтын күн әлі алдымызда. Дәл қазір олай ететіндей, карсымызда он бес-жиырма мындық әскерлік жауымыз жоқ. Сонымен қатар біз ең әуелі өзіміздің арамыздағы бізге қосылғысы келмейтін қазақ шонжарларын бағындыруымыз ләзім. Жауынгерлерімізді киіммен жабдықтап, тамағын асырау үшін, біз әлі соғыстан бұрын, соғыска бергісіз қимыл жасауымыз керек. Зекет жинау да - кішігірім соғыс. Кішігірім болғанымен оның үлкен соғыстан қиындығы мол. Қайсысы жау қайсысы дос екенін білмейсің. "Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы деген халықтың даналығындай, кім малын қиып бере салады, тек ғана жанын қинасаң ғана жаны үшін малын береді. Ал біреудің жанын қинауда жақсылық емес. Ары күштілер ары үшін жанын пида етеді, яғни қарсы соғысады. Ал бытырап жүрген қазақтың басын қоса алмай жүргенімізде, өзіміз бен өзіміз соғыссақ жетіспеспіз. Бірақ ұлы іс үшін кейде амалсыздан сондай жағдайға баруға тура келеді. Анау Бопай әпкемнің тірлігін көрдің бе? Әне қазақтың қыз келіншектері көбісі сондай ерлік жасаса кәнекей! Анау Сартеке мен жездем Сәмеке қисықтық пен қыңырлық көрсетіп біздерге қосылмай отыр. «Ал ендеше» деп әпкеміз Бопай Сәмекені тастап алты жиенімізбен өзі келіп елге қосылды. Төркініме келдім деп тыныш отырған ол жоқ, қазірдің өзінде алты жүздей қол жинап, "кәне не бұйырасың, інім" деп соғысқа дайын отыр. Оның ойы ертерек қимылдап қара суық түспей Сырымбеттегі өз қайын жұрты жағына барып «берсең қолыңнан, бермесең жолыңнан», деп зекетті, күшпен жинамақшы. Теріскейге сыналай кіріп Аманқарағайға дейін барып қайтам дейді. Оны бұлай көндіріп жүрген сол асқа келген Аманқарағайлықтар болулары да мүмкін. Ол жақта да бөлінушілік бар дейді. Теке-тірес жанжал, бірі Орысиетті жақтаса, екіншісі қарсы. Сол қарсыларға біз тараптан жәрдем керек екен. Дәл қазір сонда жіберетін Бопайдан басқа адамдардың ыңғайы болмай отыр ғой. Науырызбай әлі жастау. Алыстағы киянға оны сеніп жібере алмаймын, мінезіне сенбеймін, содырлығы бір басынан асады, есейе, келе салмақты-мінез табатын шығар. Әбілғазы екеуінің арасы бір-ақ жас болса да, осы Әбілғазы әлде қайда салмақты, ойлы. Бұл осында керек, қағаз, кұжат жазу жұмыстарын тек соған тапсырамыз, өзіңде білесің ғой, әнеугі астан кейінгі мәслихатта игі жақсылар мен батырлар көтерілісті алдымыздағы келер 1838 жылы көктемінен бастауға келісіп кетті. Олар дәл қазір көтерілуге дайын емес екендігін, әлі қыстауға көшіп, қыс қамын ойлау керек екендігін де, соғысқа жарайтын жігіттерді сайлап, малмен, шаруамен айналысатынын бір бөлек екшеп, биыл қысты өткізсек, көктемде сақадай сай тұрамыз деп уәделесіп кетті ғой. Ал енді ол кісілерден зекет жинауымызға болмас, оларға қайта жәрдем беруіміз керек. Біз енді Қоқан, Бұхара, Хиуа сияқты салық, зекетті өзіне бағынатын елден емес, қайта бағынбайтын елден жинауымыз керек. Мейлі бізді тонаушы десін, қарақшы десін, барымташы десін, бірақ біздің ісіміз адал. Біз өзіміз үшін халқымыздың болашақ бірлігі және азаттығы үшін істейміз. «Келер жылы Иман, Жанайдар, Сүтен, Сейтен, Шоқпар, Баубек, Қошқарбай, Кіші жүзден Жоламан, Бәйгелді, Әйкері, Сүгірбай келіп қолымен бізге қосыламын дегенше, біз де қарап жатпай қимылдауымыз керек» деп ойластық, сені Қызылжардан шығып, Ақтау бекінісі арқылы Таскент жақка өтетін керуен жолына жібермекші ойым бар. Наурызбай мен Көсені жасақтарымен жауқаш еліне жіберемін. Ол жердегі сұлтан Ахмет бізге қосылмағанымен тұрмай, тіпті қарсылық көрсету үшін Омбы губернаторы Қуыршақовқа (Горчаков) арыз айтып жасауылдар сұрап жатқан керінеді. Аурудың алдын алып, Ахметтің сазайын тартқызуым керек. Қара Торғай тұстағы жаппастарды да тезге салмасақ олардың ойлары да бұзық. Жаппастың биі Жанғабыл, кезінде әкеммен алысып-жұлысып тіпті орыс әскерлерінің арқасында тізесін де батырған. Оларға да ертерек жорық жасауымыз керек. Оның көршілері, мыңғырған малы бар Тілеукабақ би де сол Жангабыл жағында. Сол Тілеуқабақтың малын айдап алсақ жауынгерлерді киіндіріп, асырап, астарына ат мінгізуімізге жетер еді. Жекебатырды Карқаралы, Қазылық тұсқа жіберемін. Осылай жасап Ордамыздың ахуалын көтеріп алсак, зекет пен салықгы тұрақтандырамыз. Жеке сұлтандар мен шонжарлардың елден алатын зекетіне тыйым салып оның бәрін біздің ордамызға кұюын талап етеміз. Шаруа бірыңғайланғаннан кейін, жеке адамдағы мал саны қырықтан асқан жағдайда олардан мына мөлшерде зекет аламыз, қырық малдан жүз малға дейінгілерге бір малдан, ал жүзден әрі қарай әр қырық малға бір малдан алсақ жетер.

-Бұл зекет түрі, сізге қарасты рулардан алына ма, әлде жалпыға бірдей ме?

-Бұл бізге қарасты руларға емес, басқаларына. Ал өзімізге қарасты рулар жауынгерлік өтемді өтесе болды.

-Жауынгерлік міндеті аз, олар мал мен зекет төлемесе де, жауынгерлерге киім, қару-жарақ, ер-тұрман берсін. Елдегі ұсталарды жинап қару жасатуымыз керек. Ер-тұрман жасай алатындары қолымен жасасын, ал колынан келмейтіндері ақысын төлеп, істетсін, қалай дегенмен де осы үш кажетті нәрсені бізге бағынышты жұрт жасауы керек. Сосын кешегі бір сөзіңізде төлеңгіт жинау мәселесін қайта жандандыру керек дедіңіз. Бұрынғы замандағы төлеңгіттер ханордасын қорғайтын арнаулы жасақталған әскер еді. Қазіргілері енді бір рулы ел болып, қазақтың құрамдас бөлігі болып отыр. Енді сол рудың соғысқа жарайтын адамдарын алып төлеңгіт жасау қиын шығар. Сосын біздің оңтүстік жақ болмаса, бұл маңайдан төлеңгіт руларын табу да қиын болар,

Мәделінің мына сөзіне, Кенесары рахаттана күлді.

-Әй-й, кожеке, кейде бір анқаулығың бар-ау сенің. Ол баяғы төлеңгіт қалды ғой қазір. Ендігісі жаңа. Жаңа болғанда осы біздің ордаға қызмет жасайтын, бастары бос мықты жігіттерден жинаймыз. Мейлі ол төре болсын, қожа болсын, арғын болсын, қыпшақ-жаппас болсын тіпті орыс-татар болсын, бәрібір. Тек ғана соңына қарайлайтын, елінде қалып бара жатқан ешкімі болмаса, болды. Ендігі бар өмірін осы Ордаға қызметке бағыштайтын жандарды жинау керек. Міне соларды төлеңгіт деп атауымыз керек. Бұхара жақта ондайларды қаландар дейтін бе еді?

-Иә, мен сондай мектепте де оқыдым ғой. Ондайларын мен өзім де Жызақта дайындағанмын, Осында да дайындауға болады.

-Болатын болса, ертеңгі жорықтан аман-есен келсек қыс бойы төленгіт дайындауға, оларды соғыс өнеріне, найзалау мен қылыштасуға үйретсейші.

-Дегеніңіз болсын, сосын мен өз келген шаруамды да бітіріп, еліме қайтуым керек ғой, осылай жүре беремін бе?

-Келіссең сен келер жылдың жазына дейін осында қал. Өзің көріп жүрсің ғой, әзірше бастаған ісіміз ілгері жүріп жатыр. Маған дәл қазір сендей ақылды әрі батыр жігіттер өте қажет. Құдайға шүкір әмір Насыролла тірі жүр ғой. Бұхараның абыройы да жаман емес. Ол сені біздерге жібергендегі мақсаты сол Бұхар әміршілігінің атынан сөз байлассын, достыққа шақырсын, жәрдем берсін деген пиғылда болды емес пе? Иншалла біз халықтың басын түгел қосып хандық құрып алсақ, бұл сенің де абыройың. Кейін тарих сен туралы да айтады, осы Кенесарыға ең бірінші болып жәрдем берген Жызақтың мыңбасшысы, Көктіңұлы ханзадасы Мәделі оғлан демесе де, аты әйгілі Созақ батыр дейді. Ал Созақ батырдың шын мәнінде Мәделі оғлан екенін тарих өзі айта жатар. Келесі жылы, ниетіміз орындалып, жоспарымыз іске асса, несі бар, жұртымызды «қазақ хандығы» деп жариялаймыз. Ал халық хан етіп кімді сайласа оны сайласын, бірақ ендігі хан, ешкімге құйыршық болмау керек. Осылай күш біріктіріп, толқынымыз тасып жатса, қашан арнайы хан сайлағанша, біз жаулармен күресіп, жұртымызды мемлекеттік дәрежеге дейін жеткізуіміз керек. Ал сен осында ендігі жылға дейін шыдап бақ. Құдайға шүкір өзің менің інімдей болдың. Біздің туыстарымыз іні-бауырларымыз, барлығы сені жақын көре сыйлайды. әсіресе Қалипа мен Қалыш "Созақ батыр, Созақ батыр" деп сен дегенде жанын пида етуге дайын – деп, Кенесары кейінгі сөзіне тағы рахаттана күлді.

Қалипаның атын естігенде Мәделі қипалақтап, аққұба бетінің ұшы қызара, ыңғайсыздық жағдайға тап болған. Кенесары соны сезгендей, бетін алдында тұрған қымыз тола кесеге бұрды да, оны қос қолымен көтере, аузына төңкерді. Тоқтамай, демалмастан қымызды сарқып, кесені қайта дастарханға қоя салысымен: "Әбілғазы!" деп, інісін шақырған. Мәделі: "Кенекең Қалипаны шақырмағанына, шүкүршілік" дегендей күрсінді. Егер Қалипаны шақырғанда бұл өзін-өзі қоярға жер таба алмай, Кенесары алдында сыр беріп қоямын ба деп көңілі алабұртқан еді.

-Мәделіжан, неғып екі бетің алмадай болып қызарып кеттің, қымыз іше отыр. Егер құпия болмаса айта отыр. Жүсекең мен Қонысайым апамыздың, саған айттырып қойған біреулері барма еді? Ал енді ондайың болып, соған бола елге қайтуың керек болса сөз басқа. Онда обалыңа қалмайын. Жиырма бірге толыпсың, Қонысайым апамның үлкені екенсің, мына жалпақ орта жүздің жиенісің, қал деп етініп, бекерге қиянат жасамаймын – деді, Кенесары ағалық ізгілік танытып.

Мәделі не деп жауап қатарын ойланып біраз отырды. "әлі айттырылған қыз жоқ" дейін десе хан баласы жиырма бірге келгенше бос тұсау болып қалай жүр, ер жеткен ұлға көңіл аудармайтын әке-шешесі Жүсіпқожа мен Қонысайымдай болмас. Не болса да бұл жасырып отыр деп сенбес. "Бар еді, бірақ айрылып қалдым" деуге намысы жібермеді. Олай десем, "өй, батыр, қыздан айрылып, не бітіріп жүрдің сонда, кейін бір ол қызды алып қашқан елдің ойран-топырын шығарған шығарсың, қайсы жұрт еді өздері, айтып қойсаңшы, бізде біліп жүрейік оларды, кейін қарсы келіп қалғанда тізе батырып алатын" дер Кенесары. Сондықтан "жиырма екіге келгенінше өз тандағаныңды ал, жиырма екіге дейін тандағаның болмаса отызға дейін менің тандағанымды аласың, ал отызға дейін саған лайық қыз тандап әпере алмасам, отыздан асқаннан соң шешеңнің тандағанын аларсың", деген әке сөзін жеткізсем бе екен. Онда: "Е-ее, әкемнің тандағанын күтіп жүрмін де» - деп миығынан күлер Кенекең. Үйге кірген Әбілғазының "Ағаеке, шақырдыңыз ба?" деген Кенекеңе айтқан сөзі Мәделінің ойын өзіне аударды.

-Қалам, қағазынды дайында, сияңды әкел, тілмашты шақыр, ақ патшаға хат жазамыз – деді, Кенесары дастарханнан сәл кейін шегіне,  шалқая отырып. Әбілғазы үйден қайта шығып кетісімеи Кенесарьі:   

-Бәрекелді, көп ойланып кеттің ғой, Мәделі, еліңдегі біреуді     сағындың-ау деймін, бүгін жастарға ойын сауық ұйымдастыртайын. Көңіл көтеріңдер. Ертең жорыққа жүреміз. Жорық алдында жастар ойнап-күліп демдерін алсын – деді.

Тілмашын ертіп келген Әбілғазы, Кенесарының қасына малдасын құрып, алдына өзімен бірге әкелген кітапты жайып, оның үстіне ширатпа қағаз қойып, сия сауыты мен қауырсын қаламын ыңғайлады. Сосын: "Ал мен дайынмын" – деген, ағасына ынтамен қарап.

-Дайын болсаң, былай істе. Ертеңнен бастап, мына татар тілмаш екеуің, сосын анау Жекебатырдың алдыңғы күнгі әкелген екі тұтқын орысы төртеуің, бір киіз үйді тіктіріп ішін жабдықтаңдар. Мына дастархан басында молдас құрып алып, молда құсап отырып алып ем-дом, үшкірік жазып беретін балгердей болып отырмай, хан сарайындағы хатшыдай болуың керек, Таскенге барғаныңда көрмедің бе? Хатшысы да, ханы да төрт аяқты таққа отырады. Алдарында төрт аяқты кеңтақта, әй, тілмаш оның аты не еді?

-Трон, стол, стулья!

-Бір-бірлеп айтсайшы.

-Трон-тақ. Стол- төрт аяқты тақта. Стулья-төрт аяқты орындық.

-Әй, жарайсың. әлгі жабдықталған киіз үйдің ішінде осы айтқандардың бәрі болсын. Әлгі уық, кереге жасайтын Төкенді алдырындар. Егеу, қашауын, балта, тескіш, кескіштерін, жалпы құрал сайманын ала келсін. Құрал сайман демекші, әлгі көрікші-темірші Әділқараға тапсырыс беріңдер. Көптеп құрал сайман жасасын. Темір керек болса, анау үйден ескі айбалталар көргенмін. Соны балқытып құрал сайманга қолдансын. Ертең жорыққа шығамыз. Біз де құр келмеспіз. Жолдағы кездескен керуендердің бәрі біздікі... Кәне Әбілғазы жаз! – деді. «Аса құрметті бірінші Мекалай патша!"... Әбілғазы күліп жіберді:

-Мекалай емес, Некалай бірінші деңіз!

-Сен дұрысын, жаза берсейші.

-Аса құрметті дегеніңіз де ұнамай – тұр, Кенеке деді Мәделі, - біздер жақта, о құдіреті күшті Әмір! Немесе, О ұлағатты ұлы Хан ием!, деп жазады.

-Бұл Орыс патшасы ғой, оны қалай "әмір" не «хан» дейміз?

-Русский, орусча кирәк итсәңіз мен эйтип иібәрә - деді, осы кезде бағанадан бері үнсіз иіліп тағзым етіп тұрған татар тілмәші Ғайнигерей.

-Ие, айта ғой.

-Ваше благородие, Ваше превосходительство, Ваше сиятельство, августейший, яғни ұлы мәртебелі, жарықтығым, асылтекті жарығым, деген құрметтеу сөздер бар.

-Жарықтығым, жарқыным дегені келіспейді екен, оданда "мәртебелі тақсыр, Мекалай бір» деген де дұрыс шығар?

-Мекалай І-ге тек ғана «Ваше величество!" деген сыйластық-бағыныңқы сөз жарасады – деп, түзетті Ғайникерей.

-Біз Орыс патшасын сыйласақ сыйлармыз бірақ бағынған жоқ шығармыз – деп, Мәделі сұраулы жүзбен Ғайникерейге қарап еді, ол да қатесін тез мойындап:

-Мен, тек ғана орус һам Яурупа падишаһларның ғадетларни айтамын – деп, "түзуін өздерің шешіндер" дегендей Кенесарыға қараған.

-Бәрекелді, Ғайнигерей, ал енді сен Әбілғазы, қолыңдағы қаламды мына Ғайнигерейге бер, сол жазсын, ал өзің сыртқа бар да, жаңағы менің айтқандарымды ұйымдастыра бер – деген Кенесарының сөзін естіген Әбілғазы тез арада үйден далаға беттеді.

Үйдегі үшеу біраз үнсіз біріне бірі қарап тұрыскан.

-Қой уақытты өткізбей іске кіріселік, Ғайнигерей, енді сен былай жаз – деп, Кенесары үлкен шабытпен сөйлеп кетті, Ғайнигерей ілесе, құлағымен қағып алып сырғыта қағазға түсірді. Кенесары сөзін біраз жерге апарып, ойын аяқтап біра-ақ тоқтады. Сосын не айтқанын өзі тындап көрмекші болып, песірге хатты оқып шығуын бұйырды. Ғайнигерей хатты аз-кем толықтырып, қателерін түзеп, судырата оқи жөнелген:

"Ұлығ Россия император-падишаһы кұдіреті күшлік Николай I ағзам хүзрәтләри!

Кенесары Қасым оғланындан төбәншілік илә арыз. Аталарымыз мұра еткен. Есіл, Нұра, Ақтау, Қарқаралы, Қазылық, Жарқайык, Обаған, Тобыл, Құсмұрын, Оқият, Тоғызак, Оралға дейінгі жер, һазіргі сізнің хұзрәтіңіз дәғі, біздән тартып алынып, ол жерлерде бекініс салынған. Һазір һәм күн сайын біздің жерлерімізді, тартып алып утырып, ол жерлерге бекіністер құрып, сонысымен халықны утә қиын яғдайға душар етуде. Бұл тек бізнің киләшәгіміз үшін ғана емес, сонымен бірге, бүгінгі өмір сүруімізге де һауіфті, сондықтан мен иртеңнен башлап, елім мен жерімнің азатлығы үчін, күрәске шығамын. Әгерде ұлығ мәртебелім, параһат мәмілеге келіп, атам, Абылай заманындағыдай жағдыйда, бізнің ішкі мәсәләмізге кол сұқпай, тек ғана бағынышлы сыясатпен біргәлікте өмір сүрер жағдыйға келіссеңіз, мен һәм күресімді тоқтатып, сізләрге хызмәт етуге таярмын. Атам Абылай ваһтындағы дек, біздің илден салық, зәкәт алып тұруыңызға қарсы емеспін, ләкин жердерімізге бекініс салып, переселендерді көшіріп әкелуіңізге, және жерлерді дуан, болыс, уез, гүберне етіп бөліп, үй ішінен үй тіккеніңізге қарсымын. Осыған тездетіп жоғап беруіңізді ғарызданамын."

-Болдыңба?

-Болдым.

-Болсаң, қателері болса түзе! Сосын әдемілеп көшір. Соңына: "Орта жүз сұлтаны Кенесары Қасымұлы Абылайханов деп қосып қой."

-Бұл хатыңыз, Петрборга дейін жетер ме екен – деді, Мәделі.

-Алғашқы хатымыз емес қой, Санжар да, әкем Қасым да талай хат жазған. Бірі патша ағзамның қолына тисе, бірі гүбірнатырдың қолына тиіп, кейде жауап келіп кейде жауапсыз қалып жатады. Мәделі, саған рұхсат, ертең жолға шығамыз, Ақтаудың үлкен жолына дейін бірге барамыз, сол жердің ыңғайына қараймыз, бәлкім бірге қимыл жасармыз. Болмаса сол жерде бөлініп екі бағытта әрекет жасаймыз – деп, Кенесары песірдің жазған жазуына шұқшиып отыра берді.

Мәделі үйден шығып ауыл харекетіне барлай қараған. Ауыл арасы карбалас. Тіршілік қимылдары білінуде. Ұлытау қыраттары жақтан малшылардың мал қайырған өктем дауыстары мен ысқырықтары естіліп жатты. Өріске жібермей байлап отырған сиырлардың анда-санда мөңіреген дауысы мен, кейде еріне үрген иттер мен, шуылдаған, ойнаған балалардың дауыстары шығады. Кенесары қызметшілеріне ерте бастан-ақ айтып қойған ба, әйтеуір, анау, қараша үйлер мен мына Орданың арасындағы ашық кең алаңда алтыбақандар құрылып жатыр. Анау оң қапталдағы ирелеңдей ағып жатқан Қайыңды өзенінің жағасында күйбендеген қыз келіншектер жүр. Сол маңайда жігіттер үш төрт жерде мал сойысып жатыр. Оттың шоғына қақтап пісіріліп жатқан, еттің иісі шығады. Мәделі өзіне арнайы тігілген алтықанатты ақбоз киіз үйдің қасына келіп, көленкесінде жатқан кеспелтек ағаштың үстіне жайғаса отырып, ауылдың қым-қуыт тіршілігіне көз салған. Осы кезде сонау жердегі үлкен боз үйдің есігін бір қапталға көтере ашып ішінен Қалипа шықты. Енді қазір Қалипа есік шыптасын күннен көлеңкелей бақан тірейтін шығар деп ойлаған Мәделі ойын біліп қойғандай, қыз шыптаға бақан тіремеді. Есіктің шыптасын ішке қарай жиыра, маңдайшаға дейін көтеріп, баулықпен байлап қойды. Сосын ішке қайта кіріп кетіп, көрінбей кеткен. "Не де болса төсегін жинап жатқан шығар-ау» деп бір ойлады да, «төсегін жинамай есікті түрмес, қазір қайта шығар" деген еді іштей тұспалдап. Қалипа іштен қауға алып, қайта шықты. Үстіндегі қызыл атлас көйлегінің бүрмелі етегі көлбеңдеп тірсегіне ұрылып, кауғаға оратыла бергесін, қыз сол қолымен бүрмелі етекті  шетке тарта ұстап жүрді. Он төрттегі Қалипа қыпшабел әрі бөкселі де екен. Білегі де жуан. Атлас көлектің өңірін, сыртқа керген қос анары, Ұлытаудың қосарланған дөңдеріне ұқсайды. Қыз кекірейіп, кербез қимылмен суға бара жатып, енді бетін бері қарай бұрған. Ол ақ боз үйдің көлеңкесінде бұған көз салып отырған Мәделіні көріп, аяғы кібіртіктеп шалына құлай жаздады. Тез бойын түзеп алып, кербезденген басын төмен сала, суға қарай жүгіре басып өзен аңғарына төмендеп, кезден таса болған. Мәделі оның соңынан қарап, барлық көңілі Қалипада болып, отырғанда қасына тақап келген Борасбекті де байқамай қалды. Борасбек бар ой-ынтасы қызға ауып, дәл қазір мына құйрығының астына басып отырған кепелтек томарды алып кетсеңде байқамай, қалуға бар, көзі жайнай есі кетіп отырған Мәделінің иығынан қолымен сарт еткізіп қағып қалды. Бұл алақтай Борасбекке қараған.

Борасбек жиырма бесті алқымдап қалған ірі тұлғалы жігіт. Ол кеудесін кере Мәделіге, мұқата қарап, мұрнын шүйіріп тұрды да:

 -Немене бұрын соңды қыз көрмеппе ең, соншама тесіліп қарайсың? –деген.

-Қымызды кім қаламайды, қызға кім қарамайды?

-Байқа бала, қызға қараймын деп қыршын кетіп жүрме? Созағыңа жете алмай қаларсың.

-Түсінбедім, ағатай?

-Түсінбесең сендей шикі өкпеге түсіндіремін, күнгейдің адамдары әккі, қу келеді, өзбектен тәрбие алғандар ма шетінен?! Сен мына қызды, қайбір үйленем деп ынтығып отырсың, "іс бітті, қу кетті" ойың ғой.

-Қойыңыз-ей, аға, мына сөзіңіз түйеден түскендей болды ғой, тіпті.

-Е, момақансымай-ақ қой, көргенбіз біз де Созақ тарапты. Өңкей әккі. Шымкент пен Түркістанында да болғанмын. Өңшең қулар. Әлгі Байлархан деген сауданың падишасы болып жүрген ағамыз бар. Сол кісімен күнгейіңді тегіс шарлағанмын. Мен көрмеген жер жоқ. Сайрам мен Манкентіңді, Шаян мен Баб Атаңды көрдік.

-Қосжарсуатты керіппе едіңіз?

-Ол қай жерде еді?

-Ордабасыны ше?

-Жоқ, көрмегем.

-Е онда түсінікті, сіз күнгейде болмаған екенсіз, бұл гәптеріңіз сіздің тек әшейін Байларханнан естігендеріңіз ғой. Сіздің қулығыныз біздікінен де асып кетті байеке!

-Жарайды, жарайды! Бірақ енді бұдан бұлайғы мезеттерде анау Қалипаға көз салуыңды қой, ол менің қалыңдығым. Енді бұл қыз он алтыға толса болды, үйленемін де аламын. Бірақ сенен қызғанып қайтемін, мұнда каңғып жүрген біреусің, әшейін. Менен асырып қалың мал төлеуге қайда-а? Мал жинау оңай емес. Анау Кенесарыға қосылып барып, жұрттан тартып алған малдардан саған тайлақ түгілі, тышқақ лақта татырмайды. Бірақ адам бар ғой, біреу қалыңдығыңа қарап, ындыны кебе елере ентігіп тұрса, іші удай ашып қызғанады екен. Сен енді өйтіп жұрттың болашақ жарына сүзілуіңді доғар.

-Қойыңыз-ей аға, рас айтасыз ба?

-Рас болмағанда мына сақалды басыммен, бозөкпелерді алдап нем бар?

-Рас айтсаңыз онда, былай, «ол қыз қашан сізге күйеуге шығар екен» деп қарап отыра алмаймын. Ол қашан менің үмітімді үздіргенше, осы қарағаным қараған.

-Әттегене, дәл қазір сенімен тәжікелесіп тұратын кез емес болып тұрғанын қарашы, әнеу, Иса мені іздегелі ыңғайы бар екен, байқап тұрмын, бірақ сен де байқа, балапаным, ерегісем деп етпетіңнен түсіп жүрме!

Мәделі енді ашуланайын деді. Бірақ дәл қазір шынында да шақ-шұқ шығаратын мезгіл емес. Борасбек Наурызбайдың нөкер басшысы. Олар ертең жорықка аттанғалы тұр.

Бұл ертең Кенесарымен бірге өзі де торуылға аттанар алдында, Борасбекпен жұлқыласып жаман мінез көрсеткісі келмеген.

Сондай шешімге келген Мәделі орнынан тұрды да, әлгі Қалипа қауғасын алып су алуға түскен аңғарға қарай беттеді. Оның соңынан бар ашуын ішіне тығып Борасбек қарап қалды.

Мәделі Борасбекке іштей ерегісіп, әдейі барып Қалипаға жолықпақшы еді. Егер Борасбек бұның соңынан жетіп келіп бірінші қол көтерсе, оны аямауға бекінген.

Арна етегіне түсіп, қауғасын суға толтырып алып енді өзі беті-қолын жуып, шашын тарап отырған Қалипаның қасына келіп үнсіз қарап тұрды.

-Созақ аға, сізде су алуға келдіңіз бе, әлде... – деп, Қалипа басқа не айтарын білмей бөгеліп қалған.

-Салқын суға бет шайсам ба деп едім.

-Аға, бүгін алтыбақанға келесіз бе? Келсеңізші, Нұрдидаға ән айтқызамыз. Ертең жорықка шықсаңыз ауылдың әнін сағынасыздар ғой, көп жүріп алмай тез оралыңыз – деп, Қалипа қауғасын көтеріп алып, шетке шығып Мәделіге жәудірей қарап кідіріп тұрды. Мәделі не «иә» не «жоқ» дерін білмей, салқын сумен бетін шайып жуына берген. Оның жуық арада жауап қатпасын білген Қалипа;

-Не десеңізде сауыққа келіңіз – деп, орнынан қозғала берді. Осы сөзді күтіп тұрған Мәделі жуынуын қоя салып, жай қимылмен қыздың қасына келіп, оның қолындағы су тола қауғасын алды. Сосын:

-Жүре ғой, қауғаңды мен көтерейін, Нұрдида екеуіңді бүгін бір қымызға шақырмақшы едім – деді.

Бүгін түскі астан соң Нұрдида екеуіміз Сізге барамыз. Қымыз алдырып әуре болмай-ақ қойыңыз. Өзіміз қымызды да апрамыз, шай да қойып береміз – деп, Қалипа ойын  ашық айтып, сыңғырлай күлді. Сосын:                

-Сіз жұрттың көзінше маған сұқтана қарай бермсеңізші – деп, өтінішін де қосып қойды.

-Менен басқа көп пе қарайтындар?

-Сіздікі ерекше көзқарас қой, жүріңіз Қожақ ханымның отауына барып түстенейік – деп, Қалипа Мәделіге қиыла қарап, кенеренің соқпағымен жоғары көтеріле берді.

Мәделі мен Қалипаның әңгімелерінің жарасып, Қожақ ханымның отауына бара жатқандарын көрген Борасбектің іші қыж-қыж қайнап сала берген. Қанша қатты ашуланып, беті бозара-сұрланып, іші удай ашып, қалшылдап дірілдегенімен дәл қазір қолынан келер қарсы амал жоқты. Бұл енді сол тұрған жерінен кері бұрылды да, жаппастар тобының әскер басшысы Исаға жолығуға бет алды.

Иса қырықтырдың қырқасынан асқан жігіт ағасы. Ақыл мен парасатқа толы байсалды мінезі, өз қарауындағы бес жүздей жаппас қолының мейіріне бөленген жан еді, Қапсағай денесіне жарасып тұратын кіреуке сауытын үстінен тастамайды. Дөңгелек жүзі етті. Сол етті жүзін одан сайын үлкейтіп тұратын ұзын мұрты мен қауға сақалын нөкеріне бастыртпақшы болып отырған Исаның үстіне Борасбек кірген.

Өзі бір, тірлік істегісі келіп отырғанда біреудің кедергі жасағанын қаламайтын Иса, Борасбекке оқты көзімен бір қарап қойды да, тыжырына қалды. Осы бір қара дәуді суқаны сүймейтін. Әттең тек жаппас болғасын ғана рулас ағайын тұтып "кетарыламайтын». Тек ғана бұл Борасбек ғана емес, Иса анау Байлархан, Жанғабыл, Алтыбай секілді азулы жаппастарды жүдә қаламайтын.

Тіпті Алтыбай мен Жанғабыл бұған көзқарасы кереғар жау. Олар алдына мақсаты орындалу үшін, сен туған бауырысың ба әлде рулас жаппассың ба бәрібір. Жолына көлденең тұрсаң аямайды.

-«Кеше келген тоқалдар, шөміш алып  қоқаңдар» - деп, Борасбек екі бүйірін таянып, талтайып, бір жұмыс бітіргендей тұрып алды.

Бұның келгенін Исаның жақтырмағанында тіпті шаруасы жоқ.

«Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді" деген, мына найсаптын айтқан сөзі менен тұрған тұрысын қарашы, менің жаппастарымнан садаға кеткір, малғұн" деп іштей кейіген Иса, сырттай шыдамдылық танытып, байсалдылық көрсетті:

-Ау, Борас батыр, не бүлінді?

-Анау «кірме» Созақты айтамын да, "есіктен кіріп, төр менікіге" басып жүр.

-«Кірмесі» несі-ей, не деп тұрсың, сен Арқаның қазағысың да, Созақ батырға еріп Бетпақтан келген біз кірме боламыз ба?

-Жоқ, аға, сізді айтып тұрған жоқпын, сіз өзімізсіз ғой, анау Созақтың өзін ғана айтып тұрмын, ол менің қалыңмал төлеп қойған қалындығыма қырындап жүр. Менің қалыңдығым сізге де келін болады ғой, соны не істесем екен деп келіп тұрмын.

-Бұл сөзіңнің рас өтірігін білмеймін, бірақ ертеңгі жорық алдында бүйректен сирақ шығармағаның абзал. Менің саған айтарым, жұртты менсінбейтініңді қатындық өсекпен емес, ерлік ісіңмен дәлелде. Созақ сенің айтып тұрғаныңдай бұл жерге «кірме» емес, біздің осы алдымызга қойған мақсатымыздың бағыт беруші басшыларымыздың бірегейі. Әуелі құдай, содан соң Кенекеңмен, осы Созақ батырдың ақыл өнегесі мен ерлік іс әрекеттерінің қолдауына сүйене мына мен де жасағыммен сонау қияндағы өлкеден осында келіп отырмын. Біздің мұндағы мақсатымыз қалындықка таласу емес, тозып бара жатқан мына даланың жыртығын жамау. Ұлтымыздың жерін қорғап абырой сақтау. Жеріміз бен халқымыз бүтін болса ұзын шашты қатын қашпас. Екіншілей мұндай сөзіңді естімейін және рұхсатсыз, мен отырған жерге баса көктеп кіруші болма! шық, канекей! – деді де, сұқ саусағымен есікті көрсетті Борасбекке. Борасбек Исаның мұншама ашуланарын күтпеп еді, "Ой, аға, кешіріңіз" деді де келген ізімен кері шегіншектеп, киіз үйдің түрулі тұрған есігінен шығып кетгі.

 

Алтыбақан айналасындағы жастардың ән мен жыры кезек-кезек айтылып, қызған шағында Мәделі мен Қалипа қатар тұрып әткеншек бауды тартып-жіберіп тұрғанды. Қастарына сыңғырлай күліп келіп қалған Нұрдидаға бір қарап қойды да Қалипа:

-Нұрдида, сендер енді Қалымбет екеуің әткеншек бауды ұстаңдар, біз Созақ екеуміз самал жұтып келеміз – деп, еркелей Мәделіге қараған.

-Алты бақанның қасындағы самал жетпей тұр-ау шамасы? – деп, Нұрдида күлді.

-Бұл жер шаң, ханшаға ауаның тазасы керек ғой.

-Қалымбет дұрыс айтады.

-Е, сен қыз, қай бір самал тандап тұрсың дейсің, ұзақ уақытқа сапар шеккелі тұрған Созақ батырмен бүгін оңаша сырласқың келіп тұрғой, ә қу қыз – деп, сықылықтай күліп Нұрдида қала берген.

Бұратыла билеп ағып, Қайыңдының өзеніне құйылып жатқан бұлақ сылдыры ерке қыздың күлкісіндей. Сонау жердегі кең алаңнаң әр-жер әр-жеріндегі алау жағылған алаң маңына жиналған, сол маңдағы құрылған алтыбақандардың айналасына топтанған жастардың шаттық күлкілерімен жарыса қуанғандай Қайыңды екі жасты масаты кілемдей жұмсақ жағасына шақырғандай болды. Қалипа карға аунаған түлкідей құлпыра, дауысы күмістей сыңғырлап, ерекше бір тартымды мінезде еді. Оның осы бір жүріс тұрысы да, сөз саптауы да қайсыбір қаймананы болса да өзіне гүлдің хош иісіндей еліте тартар еді. Бал, шекердің дәміндей тамсантар еді, шарап әсеріндей балқытар еді. Қалипаның жүзінің ақтығы да, шашының қап-қара үзындығы да, дөңгелек үлкен көзінің шашып тұрған нұры да Таһминаға ұқсағанымен, бәрібір оған ұқсамайтын ерекшеліктері бар сияқты көрінген. Қалипа Таһминадай сұлу, әдемі болғанымен, бірақ бәрібір  одан өзгеше еді. Қалипа Таһминадай сөзуар, қайбір өзіне ұнаған жігіттің көңілін билеп алар қабілеті мен оның жанын аймалай жақсы көрер мінезі болғанымен, сонда да бәрібір бөлек еді. Мәделіге солай  әсер еткен. Бұл екі қыздың осыншама ұқсастығы бола тұра, бұл екеуін бәрібір ұқсата алмады. Әлде жігіт көңілі Таһминадан қалып, оның жүрек түбіндегі күлімсіреп тұратын бейнесі, сызылып тасталғаннан ба?

Таһмина керемет әнші еді ғой. Қалипа әнді тындауды сүйеді. Таһмина нәзік еді, тіпті қолына кірген тікенді ауырсынып жүретін, тіпті қазан пышақты қолға ұстарда, оның сабын түрткілей отырып, ыңғайлап барып қолына алатын. Ал Қалипанын бұнда бозөкпелермен қылыштасып, олардан үпай артық алғанын Мәделі талай көрген. Тіпті қылыштасып жүргенінде анау Нұрдиданы маңайлап жүрген Қалымбекті еңсесінен жұдырығымен бір ұрып етбетінен түсірген еді ғой, өткенде. Денесі шағын болса да, қағылез, ширақ. Шағын болғанда жіліктің асығындай кішкентай емес. Бопай апасындай үлкен, апайтөс те емес. Қалипа орта бойлы, талдырмаш, яғни жіңішке белдің өзі. Иығы кәдімгі қыздың иығындай. Бірақ белден төмен қарай ірілене түседі. Аяқ-қолы балғадай дейтін қыз. Етігі үлкен. Атқа мінгенде үзеңгіге табан тіремейді. Сол қолымен аттың жалын ұстап, оң қолын ердің басына тигізуі мұң, қызды көз ашып жұмғанша аттың үстінде көресің.

Әне, Қапипа сондай қыз екен. Ал Мәделі Таһминаның атқа мінгенін көрген емес. Бәлкім ол атқа мінуге қызықпайтын да шығар. Сосын да ол отырықшы елдің қызы ғой. Ал, Қалипа ат үстінде туылып, ат үстінде өскен десе де болады.

-Неге үндемейсің, еліңді сағындың ба? – деді, қыз жай ғана қамқор көңілмен, әрі өзімсініп, «сен»-ге көшіп.

-Не айтсам екен деп ойланып отырмын, шынымды айтайын, саған не айтарымды білмей, дағдарып отырмын – деді, Мәделі ағынан жарылып. Қыз сыңғырлай күлді. Екі қолын шапаттап тағы күлді.

-Ішкі дүниеңіздегі тура шындықты жайып салдыңыз, нағыз аққөңіл ер екенсің, не айтарыңды білмесең мен саған бағыт-бағдар берейін. Ауылдағы айттырып қойған қызың кім, оны жақсы көресің  бе? Жасырын нәрсе болмаса есімін де айтсаң.

-Менің басым бос, жігітпін, сен қыз сіз дегенді қойып, сенге көштің, оның дұрыс делік, енді өзің мені біреуге атастырып қойғандай, оны жақсы көресің бе дейсің.

-Мен шынымды айтайын саған, сені сонау Құмкентте көргелі, саған есім ауды. Ал Арқадағы саған қойған шарттан кейін басқа жігіттерді адам құрлы көрмейтін халге түстім. Сен Кенекеңе еріп келгеніңде мен іштей қандай қуандым десейші, сол күні, түнімен де күнімен де ұйықтаған жоқпын. Жүрегім «тарс-тарс» ұрып жарылардай болып, қуаныштан есімнен тана да жаздадым. Сен енді кетпе, мен сенің ешқайда кетпегеніңді қалаймын. Ертең жорыққа шығасың, мені де ала кет..., жоқ сен Кенекемнен мен туралы рұхсат сұрама, онда ұят болады, ал Наурызбай...

-Не, Наурызбай, неғылмақшысың Наурызбайды, міне келдім, мынауың кім қасыңдағы? – деп, осы кезде Наурызбай қылышын жалаңдатып Қалипаның қасына тақап келген. Қасында әлгі Борасбек пен тағы екі нөкері бар.

-Наурызбай?!..., Мұныңыз не аға, ұялсаңызшы – деп, Қалипа орнынан атып тұрды. Наурызбай Қалипаның тоғыз тарау өрілген бұрымынан уыстап ұстап алды да, жұлқып-жұлқып итеріп жіберді.

-Бар жоғал, ханша екенінді білесің бе? Бұл қай жетіскенің? Құры бар көзіме көрінбей – деп, ақыра айқайлап, сосын ол Мәделіге қарап:

-Еу, ағасы, бұл қай мазағың, менің қарындасымды оңаша шығарып алып, түнделетіп сыбырласып отырғандарың?! Ханшадан басқа қыз құрып қалды ма? Сен өзіңнің теңіңе қара,..

-Әй, боқмұрын, дауысынды өшір, қазір, теңіңе қара деп сен кімді артық санап, кімді кемсітіп тұрсың!? – деп, Мәделі Наурызбайдың мына сөзі мен әлгі Қалипаны қорлаған сөздеріне катты ашуланып, аузына келген сөзді ірікпеді.

-Ә, сен Наурызбайдың кім екенін білмей жүр екенсің, кәне онда, қорғанып көрші! – деді де қылышын Мәделінің қақ мандайына сілтеп қалды. Мәделі Наурызбайдың таза жынды мінез екенін бұрыннан, сонау Құмкенттен білетін. Осында да, осы жердегілерге оның небір бейбастықтық көрсеткенін байқаған. Енді оның қылыш сілтейтінін алдын ала ойлаған Мәделі де іштей дайын тұрғанды. Ол сілтеген қылышты, беліндегі қынаптан өз қылышын суырып үлгеріп, қас қағым сәтте қағып үлгеріп, сол қолының жұдырығымен Наурызбайдың тұмсығынан ұрып түсірді. Шалқалай құлап қайта тұруға әрекеттенген Наурызбайдың қимылына Борасбек күліп жіберуге шаққа қалды да, онысы әбестік екенін біліп, ол да қынаптан қылышын суырып Мәделіге ұмтылды. Мәделі оның қылышын үйіруге келтірмей, өз қылышымен бұрай айналдыра, сілкіп қалып еді, Борасбектің қылышы Мәделінің қылышына жабысып қалғандай, оның қолынан шығып кетті. Осы кезде орнынан тұрған Наурызбай өкіре бақыра Мәделіге шабуылға шыққан. Екеуі біраз қылыш ұрысуға енді кірісе бергендерінде:

-Тоқтатыңдар, мына сұмдықтарыңды қылыш сайысына күн жетпегендей, түндегі мына тірліктерің не – деп, ақырып Кенесары келіп қалды. Қасында Қалипа бар. Қылыштарын тез қындарына салысып, бастарын салбыратып тұрған екеуіне алма кезек қарап алды да.

-Әй, Науан!!! «Иттің жаманы түз қориды, жігіттің жаманы қыз қориды». Сенің, сірә, қынаптан қылыш суырар басқа жауың болмағаны ғой! Мұның не қарағым-ау – деді. Сосын Мәделіге қарап:

-Көңіліңдегі осы қыз болса, түнде жасырын кездеспей-ақ, күндіз неге шүйіркелесіп жүре бермейсіндер, мен сенің қалаған қызыңды сенен аяйды деп ойлайсың ба? Саған мен қалағаныңды қалыңсыз-ақ алып беремін ғой, бауырым, інішегім-ау – деп, басын қайта-қайта шайқап Ордаға қарай аяңдап кетіп қалды.

-Аға, менікі ағаттық болды, қолыңыздан келсе кешіріңіз, мына Борасбектің сөзіне еріп келіп едім, ұялғандықтан жерге кіруге тесік таба алмай тұрмын – деп, Наурызбай Мәделіге жақын келіп басын иді. Мәделі:

-Сенде менің артық кеткенімді кешіргейсің, Науанжан – деп, оны қапсыра күшақтап, қысып, біраз тұрды...

 

Ақтау - Ақмоллаға барабар бекініс. Ақмолла қазір бекініс қызметінен шығып, іште қалып кеткен. Орыс патшасы «бөліп алып билеу» саясағының, мысықша білдірмей, майдалап жылжу түрімен бұл маңайға бекіністер тізбегін салып тастапты.

Ұлы Дала бұрынғы көрінісінен жүдә басқаша болып өзгеріпті. Кенесары Қаратау өлкесіне барып келген үш жыл аралығында, бұл жер тіпті өгей тартқан.

Бұрынғыдай далиып жатқан далада қайбір қаймана қазаққа кездессең де, алдыңнан құшақ жая шығып, сәлемін беріп, аттан түсіріп, кім екеніңе қарамай үйіне қарай жетелейтін дәстүр өзгерген сияқты. Қазіргілері жапандағы жалғыз үйіне барсаң да, айнала конган еліне барсаң да, олар бір сенімсіз жүзбен, түріңе барлай қарайды. Ішкі көңілдерінен "мынау жау ма, дос па, әлде қаймана біреу ме" – деген, дүдәмәл сұрақты оқуға боларды.

Бұл тұста жақ-жақ болып бөлінген жақтастар көп болар екен. Қасым төре ұрпақтары жақтастарынан басқа, Уәли ұрпақтары жағы, Орысиеттің қазақтар жағы, Кіші жүздегі жаппас Төлегенұлы жағы, Ақмолла приказының аға сұлтаны Қоңыркұлжа Құдаймендеұлы жағы, сұлтан Жаналы жағы, сұлтан Шыңғыс Құдайменде жағы, Ахун Мұхаммед Шәріп Әбдрахманұлы жағы, Құнанбай жағы ...

Бұл жердің қарапайым тұрғындарының мінез-құлқының, әдет-ғұрпының, азда болса өзгерісіне ұшырауына, шаруашылық өзгерістер мен табиғи құбылыстардың әсері емес те, бұларға, елге жағымсыз майда, китұрқы саясаттың әсері екенін Кенесары біліп, ұққан.

Біліп, ұққанда оны өзгертер амал бар ма? Бұл да ағыны қатты саясат өзенінің бетіне желмен ұшып түскен жапырақтай болып, сол саясат-өзеннің ағысымен амалсыздан бірге аққан. Мезгіл өзінің дегенін істетеді. Мезгілдің дегенін істемесең, не мезің кетеді не өзің кетесің...

Солай... Талапайға түскен мына Ұлы Дала өзін қорғап қалар ұлды кажет етіп-ақ тұр. Ол осы Кенесары болар бәлкім...

Дала қорғанысына егер қажет болса өз денеңнен өзің ет кесіп бересің...

Иә сөйтесің. Ұлы Дала үшін, Отан үшін жан пида. Жаралы Даланың жарасын жазу үшін өз денесінен ет кесіп алып өзіне жапсыру керек болар, енді басқа қандай амал бар?

Кенесары осы оймен, өзінің әуелі әскери және шаруашылық жағдайын көтеріп алу үшін, керуен тонау әдісіне амалсыздан барған.

"Тәуекел, азаттық үшін мұндай қылмысқа барғанымды құдай өзі кешірсін, егер бұл керуен тонаудан да ешнәрсе шықпай бара жатса, онда өзіме жау ауылдарды тонауға баруым керек" – деп, мәселені іштей шешкен.

Сол шешімнің қорытындысымен міне сарбаздарын сайлап, Ақтау манайындағы керуен жолын тосқанды. Қызылжардан келе жатқан жүз алпыс түйелі үлкен керуенді тонады. Жүз алпыс түйенің, жүз жиырмасында, неше түрлі мүлік нен жиһаздар бар екен. Арасында қару жарақ та, кетпен- күрек те шықты.

Бірақ... Бірақ керуен тонауда сарбаздардың тәжірибесіздігі көрініп қалған. Бұрын өмір бойы керуен тонап көрмеген, даланың қазағы, ә дегенннен-ақ керуендегі адамдарды да, алдынан көлденең келген малды да аяусыз қыра берген екен.

Мұны көрген Мәделі, қанша айғайлап, "Адамдарын өлтірмеңдер, тұтқындаңдар" десе де, жабайылар жабайылығын жасады. Көздеріне қан толған сарбаздар ызы-киқу, айқай сүреңмен атойлағанда, делебелері қозып, майдан ашып, аласапыранда бұйрықты тыңдамады. Тыңдар ма еді, егер де Мәделі емес, Кенесары бұйырғанда. Бірақ Кенесары үндемеген. Ол да реті келгенде керуеншінің екі нөкерін жер құштырған.

Бұлардың сөзімен айтсаң керуен қолға түсті... Бірақ шындығына келсек керуен қолға түсті деген дұрыс емес, анығында керуен тоналды! Мына бассыздық пен жабайы тәртіпсіздікті көрген Мәделі:

-Нөкерлерді қарсылық көрсеткесін өлтірдіңдер, ал анау жазықсыз саудагерлер мен жүк артылған түйелерді неге өлтіртіңдер – деп, сарбаздарға жекірген еді:

-Е, біз қайдан білейік, керуенді қолға түсіру керек болғасын осылай жасадық емес пе? – деп, «шуу» ете қалды сарбаздар.

-Әй, сендер, керуенді қолға түсірген жоқсыңдар, сендер керуенді тонадыңдар ғой!, бұл не деген бассыздық!? – деп, енді Мәделі қатты ашуға мінді. Мәделінің мұнысын түсінбей:

-Е, Созақжан-ай, сонысы бәрібір емес пе? – деді, бір жасамыстау сарбаз, ерніне насыбай тастап тұрып.

-Жоқ болмайды, әлі соғыс өнерін, оның заңдарын білмейді екенсіндер, сіздердің бұларыңыз жабайылық, керуенді тонамау керек, біздің мақсатымыз керуенді қолға түсіріп, сол қолға түскен мүліктермен өзіміздің әскери, саяси, шаруашылық жағдайымызды бекіту. Керуеннің адамдарын өлтірмей, оларды азат етіп, кажет пұлын беріп еліне қайтару, егер өз еріктерімен бізге қосылар болса, өзімізге қосып алу. Мына түйелерді жайратып салмай, өзімізге пайдалану, қараңдаршы жүз алпыс түйенің он жетісі өлтірілген, неге? Неге оларды аман алып қалмадыңдар? Қашты? Қашса қуып жетуге болады ғой.

-Қайдан білейік, керуен дегендеріңді бірінші рет тонап жатқан жоқпыз ба?

-Е, енді жөндеріңізге келдіңіздер.

Бұл әңгімені есітіп тұрған Кенесары ешкімге де тіл қатпады.

"Шынында да мына Мәделінікі жөн-ау. Бұл бала Бұхарада әскери оқуды оқығандығын біддіріп тұр. Осыдан тек ғана сайыс өнерін үйрене бермей, соғыс саясатын да, соғыс өнерін де, жауға қолданар айла-тәсілдерді де сарбаздарға үйретуін өтінген жөн-ау" деген іштей. Сосын:

- Мәделі, сен жөн-жосықты сөз айттың, енді байқап қарасақ, тіпті осы керуенді, аңдысын андып, шабуылдамай-ак, қырып жібермей-ак, соғыссыз келісім бойынша да қолға түсіруге болады екен-ау. Отыз шақты нөкері бар, екі жүздей саудагер, қызметшілері бар. Осылардың алдынан шығып: «Кәне беріліңдер, бұл жер енді бұдан былай біздің жеріміз, мәмілеге келіп, келісім жасасақ діттеген жерлеріңе аман-есен өтерсіндер»-десек те болар-ау. Осылай істейік деп неге өзің бұрынырақ айтпадың? – деп, Кенесары Мәделіге күле қараған.

-Айтатындай себеп болған жоқ ғой. Қайдан білейін мына сарбаздардың аш бөрідей, жарып кете беретінін.

-Е, бұлар осы Дала бөрілері ғой, бір қозыға қанағат тұтпай, көзіне көрінген малды жарып кете беретін.

-Енді бөрілікті қойып, шын сарбаз болу керек, мынадай жабайылықты доғару керек. «Шаш ал десе бас алатын» сарбаздар тек ғана Хиуада ғана ма десем, біздің Ұлы Даланың бөрілері олардан да асып кетіпті. Ондайды кою керек, қазіргі соғыс мәдениеттілікті де талап етеді. Ол бұрын еді Жоңгарлармен ата-бабаларымыз соғыскан кезде, көзіне керінген жауды әлі келсе тып-типыл қылып жайпап кете беретін, Ертең біздер жаудың әскерлерімен бетпе-бет келгенде, олар жеңілер жағдай туса, қуып жүріп өлтіре бермей, аз да болса тоқтау салып, тұтқынға алған жөн. Жаудың екі түрі болады. Бірі бетке келген жау, екіншісі аңдыскан жау. Осы аңдысқан жау ең жаман жау. Олармен мәмілеге келу қиын. Оларды лажы болса, тұтқынға да алмай, қуып жүріп қыру керек. Түгін де қалдырмау керек. Ал мына керуен тіпті бізге жау да емес қой. Керісінше біз оларға жаумыз. Олар бізді қалай өлтірсе де жарасады. Ал біз оларды өлтіруге хақымыз жоқ. Бірақ амал бар ма?

-Бұл айтқаның да жөн, ал енді екі-үш рет керуен тонауымыздан соң, сөз жоқ Ақ патша, бұл жерден өтетін керуендердің әр бірін қоршап, мықты қаруланған әскермен алып жүретін болады. Әне сонда абай болу керек, ол кезде орыстар бізге келісімге келе қоймас, шын соғыс сонда болмақ.

-Ол үшін алдын ала барлау жұмысын жүргізейік. Орыстың әскери қорғауынсыз керуендерді, келісіммен алайық та, ал корғаулы керуендерді шабуылмен алайық.

-Бұл шешімді басқа да батырларға жеткізуіміз онда...

 

...Кенесары сарбаздарының, Ұлы Дала арқылы Ресейден келіп жатқан керуендерді бірде біреуін түстікке өткізбей, қолға түсіріп, тонап жатқанынан хабардар болған Орынбор мен Омбы әкімшілігі әбігерленген сыңайға көшті.

Олар жедел түрде Петербордағы Ақ патшаға хабар айтты, «не істейік, шекара сызығын түстікке қарай созып, аттың басын Таскентке бір-ақ тірейік пе, әлде керуені құрысын деп кол қусырып отыра берейік пе? – деген, шешімі қиын мәселені жеткізген. Ақ патша:

"Сендер, соғыстан басқа еш нәрсе ойламай-ақ қойдындар ғой, біздің қазынада дәл қазір ол жерге майдан ашарлық пұл жоқ, мұндағы салық түсімдерінің бәрі Қырымдықтармен, Түріктермен соғысуға кетіп жатыр, өздерің жергілікті түсімнен түсетін қаржымен, азғана әскери топпен әрбір керуенді Таскент, Созақ, Бұхара, Үргенішке дейін ұзатып отыруды ойластырып, оның сол жердегі өздеріңе пайда, зиянын екшеп көріндер" деп, салмақты гүбірнатырлардың өздеріне салған. Бұндай әңгімені Кенесары өзінің жәрдемшілерінің бірі Келе батырдың тұтқындап әкелген орыс офицерінен естіген.

Яғни енді мұндағы Ресейге бағынышты жұрттарға, салынатын салық пен зекет көлемі көбееді екен. Бұл осындағы жұртқа зиян болғанымен, Кенесары қауымына зияннан бұрын пайдасын әкелуі де мүмкін.

Салық ауырпалылығын көтере алмаған ондағы ел, бері аууы да мүмкін. Иә, бәрі мүмкін...

Кенесары Ағыбай мен Наурызбайдан хабар алып, олардың тірліктерін шолып қайтпақшы болып, Көксеңгірге кеткен күні, бұл тұста тағы бір керуен қолға түскен еді. Бұл керуен Таскент тараптан келе жатыр екен.

Керуен Хан-Кермен шаһарыныкі болып шықты. Хан-Керменді қазір орыстар да, татарлар да Қасым шаһары деп атайды. Ресейдің сол маңдағы Акбұлақ, Хажы-Тархан, Қуандық шаһарларымен салыстырғанда Хан-Керменде қазақтар көп тұрады дейді, онда болғандар. Оны айтқан осы керуеннің үшінші гильдиялы саудагері Сатыпалды Сарымсак баласы Асфендияр Дәулеткелдиев еді. Бойы ұзын, мығым денелі келген, түрі татарға ұқсаған сарғыш, жігіт Мәделіге бір көргеннен-ақ жылы ұшыраған. Сондықтан да оны әңгімеге тартқан еді. Асфендияр өзінің аты-жөнін, ныспысын таныстырганнан соң Мәделінің алғашқы сұрағы:

-Түсінбедім, неге Дәулеткелдиев дейсің, не үшін Дәулеткелді ұлы демейсің? – болды.

-Мына сұрағыңа қарағанда сен бұл жердің қазағы болмадың ғой, Дәулеткелдиев дегенім, бұл фамилиям.

-Фамилла? Ол не?

-Фамилия дегеніміз, бұл орысша, адамның тегін көрсетеді, біздің қазақта жеті атаға дейін руын айтып жүрсе, орыстарда, фамилиямен айтады. Дәулеткелдиев дегеніміз, менін тегім, алтыншы бабам Дәулеткелді.

-Онда, бері қара, осы біздің арамызда тама руының Дәулеткелді аталығы бар. Сен соларға туыс емессің бе? Қалай?

-Мүмкін. Менің де руым тама.

-Жақсы екен, енді әңгімеңді айт, не көрдің, не білдің, Таскенттен? Сендерді тергеп болғасын, көңілге ұнайтын әңгіме айтсаң, еліңе аман-есен қайтарамыз, бірақ мынау мал-мүлкіңді алып қаламыз, оған ренжімейсің, заман мен заң сондай болып тұр, кәне әңгімеңді айта бер.

-Айтсам Ташкиниядан келемін, оны өзіңіз де білесіз...

-Тәшкиние? Ол қай жер болды?

-Ол кәдімгі Таскент, орыстар оны Ташкиния дейді. Сол Таскенттен шығып, Созақ бекінісіне жақындай бергенімізде, қасында қырық төлеңгіті бар сұлтан Қасым Абылайханов алдымыздан шығып бізді ұстап алды. Өзі ашулы әрі қайғылы екен. Саржан сұлтан мен Есенгелді төрені соның алдында ғана Ташкенияда Мұхаммед Али ханның жендеттерінің өлтіргендерінен хабарым бар еді. Соның ашуы ма, сол үшін Таскент саудагерлерінен кек алмақшы ма, түсінбедім. Ол біздің керуенімізді алты тәулік тұтқында ұстап, жібермеді. Ол сол алты тәулік бойы бізден зекет сұраумен болды. Біз оның бұл сұранысына түсінбедік, себебі біз оның қолындағы тұтқыны едік, мына керуендегі мүліктерді бізден сұрамай-ақ ала бермегеніне қайран қалғанбыз. Біздің бағымызға, сол жердің адамдары айтып барған ба, әлде өздері білді ме, біздің ахуалымыздан әйтеуір анау Созақ қамалындағылар хабардар болыпты. Ондағы датқа Ташкинияға хабар айтып, жетінші тәулік дегенде Таскенттен үшжүзге тарта жауынгері бар қол келіп, бізді Қасым төренің тұтқындығынан құтқарды. Бірақ Қасым сұлтанмен қоса осы керуен мүшелерінің бәрін қайта Ташкинияға алып барды. Ол жерден керуенді қайта жабдықтап, көп уақыт жіберіп, содан келе жатқан бетіміз,

-Қасым сұлтанның бір өзін, алып кетіп пе еді, әлде қасында Көшек сұлтан да болды ма?

-Қасым сұлтанмен бірге оның төлеңгіттері ғана болды. Ол кезде Көшек сұлтан Таскенттің зынданында камауда екен. Оның ұсталған себебін де білемін, ол Құмкентте жүргенінде Таскент құсбегіне сенімді адамдары арқылы хат жібереді. Хатта, «Таскент уалаятын Қоқаннан бөліп, Хиуаға бағындырайык, Аллақұли хан бізге де, Сізге де жәрдемақы, жер, мал-мүлікпен қамтуға уәде беріп жатыр» деп көрсетеді. Бұндай хабар алған Таскент құсбегі Искандер бек әлгі хат әкелген адамнан Көшек сұлтанға хат беріп жіберіп, «бұл ұсыныс оған өте ұнағанын, бұндай нәрсе өте құпия болуы керек екенін және осы мәселе туралы көзбе-көз ақылдасқысы келетінін» айтып, Көшектің тез арада осы Таскентке келуін, сендіре өтінеді. Мынадай хабар алған Көшек сұлтан қуана-қуана құсбегінің алдына жетіп барыпты. Ал Искандер бек мысықтың алдына өзі жүгіріп келген тышқандай тірлік жасаған Көшек сұлтанды сол Ташкенияға кірген мезетте бассала ұстатып, зынданға тастатқызыпты. Содан сәл кейін Қасымқызы Бопай да ұсталып, Әзірет қамалында жатыр екен – деп, Асфендияр Мәделіге мұңая қарап қойды.

«Мұңайма жігітім, Көшек те, Бопай да осында, Қайыңды өзенінің қойнауында, бірақ қай қойнауында отырғанын айтуға болмайды, оның саған қажеті де шамалы.

-Мен олар үшін мұңайып отырғаным жоқ, Қасым төре жақсы кісі еді.

-Йә, Қасым төре жақсы кісі еді, бірақ мен ол кісі сияқты қолымда тұрған мал-мүлікті зекетке бер деп сұрайтындай, шли кең пейілді адам емеспін, сосын тағы қандай жаңалықтар білесің, бірақ сенің бұл айтып отырған жаналықтарын мен үшін таңсық болмай отыр, мен естімеген қандай жаналық бар екен, ол жақта?

-Мен негізі көп жаңалықтар біле бермеймін, сонда да тағы бір естіген жаңалығым бар еді, соны айтып көрейін.

-Айта ғой.

-Негізі Ташкиния бегінің Қасым төре ата жауы ма, қайдам, ол Қожақ ханым мен Әбілғазы сұлтанды да тұтқындаған екен, оны Бұхара ханы Юсуп бек, Хиуадан тұтқындап алған есиріне айырбастап алыпты.

-Бұхара ханы дедің бе?

-Иә, Бұхарада хан көп ғой, ал әмір біреу-ақ. Хандардың барлығы сол әмірге бағынады – деп, Асфендияр Мәделіні үйреткендей болды. Сосын ол Мәделіге менсініңкіремей қараған. Мәделі оның бұл қараған түрінен: "сендер керуен тонаудан басқа не білетін едіңдер, даланың жабайылары" деген сөздерді оқығандай болды. Жаңа әлде ғана әкесі Жүсіпқожаның сол бір жақсылық ісін есіне айтып, марқайып қалған көңілі, әкесіне деген ризалығы мен сағынышын коздатып, қуанышты жағдайға кенеліп-ақ қалған еді, енді мынау бұған деген менсінбей қалған Асфендияр назары бұны қитықтырып, ашуын келтірді. Бірақ салқынқандылық танытып, ашуын сыртқа шығармай:

-Раһым ет, біраз әңгімеге қарық қылдың. Бұл мал-мүлікті өзімнің қарақан басым үшін сендерден тартып алып жатқан жоқпын, бұл тірлікті қазақ халқының бостандығы үшін, мына кең даламды тарылтқысы келетін жаулармен шайқасатын сарбаздарды көбейтіп, Ұлы Далада Қазақтың өзінің дербес, ешкімге бағынбайтын Ордасын құру үшін істеп жатырмын! Осы сөзімді барған жеріңде Кенесары сұлтанның атынан айта жүр, бізге қосылғысы келетіндерге құшағымыз әрқашан ашық. Өзінің ұлтын сүйетін, бостандықты сүйетін, бабаларымыздың біздерге аманат қалдырған жерін ендігі келешек үшін жанымен, қанымен қорғайтын ар-намысы бар азаматтарға жеткізе бар! – деп, Мәделі Асфендиярды, қасындағы керуендестерін оншақты жүк артылған түйелерімен, астарындағы аттарымен қоса бостандыққа қоя берген.

 

 

 

 

 

 

Ақмолла приказы – Ақшапан Кедейқожаның есімі

 

                                                        Керемет әулиелік бойға дарып,

                                                             Нәдір мен Жиенқожа Арқа барып.

Арғынның шаншарынан шыққан шешен,

                                                               Келеді Қызыл биге сырттай қанып.

                                                                        (Тұрсынәлі ақын)

Омбының обласной нашалнигінің 1837-нші жылғы 24 мизам айындағы нөмірі 30-ншы өкімі бойынша хорунжий Рытов, Ақтау бекінісінің коменданты, әскери старшина Симоновтың қол астына жіберілді.

Хорунжий өте бір елгезек әрі қарапайым болып көрінген еді Симоновқа алқашқыда. Сол көрінісі ұнап-ақ қалғандықтан Симонов оның құйрығын жер иіскетпей, бір орнында отырғызбай жұмсаумен болды. Симоновтың мына қылығына шыдамы әрең жетіп жүрген хорунжий осы старшинадан аулақ кетуді армандайтын. Мына бір өнімсіз тірліктер мен абыройсыз жұмыстар әбден мезі қып біткен.

Хорунжийдің арман-тілегінің орындалу сәтіне қарай ма, әйтеуір Қызылжардан бақайшағына дейін жүк артылған, жетпіс шақты түйеден тұратын керуеннің келе қалмасы бар ма.

Қазір мұнда баяғыдай: "керуен кетіп барады!", «йе, кетсе, кетсін" дейтін заман жоқ, әрбір келген керуенді жан-жағынан жағалай қошап, кейінгі кезде бой алып кеткен дала қарақшыларынан қорғап, Арқадан «асырып» Бетпақтың шөліне дейін, немесе ең болмаса, осы Ақтау бекінісінен екі жүз шақырымдай қашықтықта орналасқан шатқалға дейін шығарып салулары ләзімдүр, комендант ғаскерлерінің. Батыс Сібір генерал-гүбірнаторының алдындағы сондай міндетін орындамаққа бел буған, Симонов тез арада хорунжий Рытовты өзіне шақыртып алды да, сөзді мәймөңкелей бастаған:

-Хорунжий Рытов мырза, сіз, бұл Ақтауда біраз тәжірибе жинадыңыз, енді сол жинаған тәжірибеңізді іске асырып көретін уақыт жеткен сияқты, егер қиналмасаңыз, Петропавлдан келіп тұрған мына керуенді осыдан екі жүз версттай қашықтықтағы шатқалға дейін қорғап, жеткізіп тастасаңыз, сіздің бұл еңбегіңізді Отан һәм бұл жердегі казактардың ең абыройлысы, жаппас сұлтаны Алтыбай Көбеков пен атақты би, әрі хорунжий Жанғабыл ұмытпайды – деп, Рытовтың кекілінен сипағандай ғып, айналдырғансыды.

Симонов бұны бүйтіп үгіттемей-ақ  «барасың!» деп бұйырса да ешбір өкпесіз кете берерді, тіпті мына кәрі түлкінің мына жалынышты түріне түсінбесе де, қуана-қуана кете берерді. Себебі бұл мына қакпас коменданттың шөптің ішінен ине іздеткендей болған мағынасыз бұйрықтарынан әбден шаршап, мезі болған.

-Тіпті, Ташкинияға жіберсеңіз де, бұйрығыңызды бұлжытпай орындаймын, комендант мырза! – деп, хорунжий иегін кегжең еткізіп, қасқиып тұрып алды.

-Үнің өшсін, сені Ташкинияға жібертпесін, сен мына сайтан алғыр керуендерді, әлгі сайтаннан да жаман, тонаушылардан ың-шыңсыз өткізіп, дін-аман осында оралғайсың! Қасыңа қырық сегіз қылышты казактарың мен алты урядниктен тұратын эскадроныңды ал. Қайталап айтамын, керуенді қауіпті арадан өткізгейсің де, сол жерден "кррууугом!" ізіңе қайтасың, түсіндіңбе?

-Түсіндім, сіздін дәрежелігіңіз!

-Жан-жағыңа, алақтамай, көз салмай, тіке осында орал!

-Дәл солай, жан-жағыма алақтамай, көз салмай осында оралуға тырысуға қуаныштымын!

Рытовтың мына себепсіз қуанышына таң қала, комендант Симонов мұртын ширатып тұрып, дауысын пәсейте:

-Жолың болсын хорунжий, тек абайлап жүргейсің, қазір мұндағы жағдай былтырғыдай емес, Далада Қасым-жолбарыстың ортаншы ұлы Кенесары-арыстан жүр, осы жағдайды есіңнен бір минутта шығармағайсың – деді.

Хорунжий басын кегжең еткізе, старшинаның ескертпесін құп алғанын сездіре, жауап қатпастан шығып кеткенді. Мына іш пыстырарлық, майда қимылы көп, сүреңсіз, әскери қызметке ұқсамайтын мәнсіз, босқа уақыт өткізушіліктен гөрі, одан да Далада арыстанмен қуаласпақ ойнағаным мен үшін қызықтырақ болар деп ойлағанды, өзінің қызметіне шын берілген ол.

Керуенбасы көп сөйлейтін сөзуар, өзінше ақылгөйсіген ділмар екен. Жол бойы небір қилы да қызық әңгіме ертегілер айтып, хорунжийдің құлағының құрыш етін қандырды. Ақтау бекінісінен шыға бері-ақ, хорунжий керуенбасы-Байларханның өтінішімен, қорғаныстық бақылауды көмекшісі Прокопий Бородинге тапсырып өзі түйе-қошауға мініп алған.

Ағаштан арнайы түйенің өркешіне шақтап, ыңғайластырыл жасалынған түйеқоршауға мініп жол жүру Рытовка қызық көрінгенді. Бұрын ол бұндай қоршауға мінбесе де, түйенің үстіне қатты жүк артқанда салынатын "жазы" деген әбзелге, сосын отын артқанда салынатын, пішіні аттың еріне ұқсастау, бірақ өте үлкен "әуіт" деген әбзелге мініп көргені барды.

Бірақ ол әбзелдер адам мінуге емес отын, жүк артуға арналғандықтан адам мініп жол жүруге жүдә колапайсыз еді. Ал мына қоршауы тіпті рахат нәрсе екен. Айтпақшы әуіт демекші, Омбыда жүргенінде Батыс Сібір генерал-губернаторствосының алдында кездесіп, кейіннен жақсы таныс болып, әрі одан кейініректе керегі болып қалар деп азды-көпті түркпенше үйренген, Шаржуйдан келген түркпен саудагерінен естіген мақалы есіне түсіп, көнілдене күліп алды. Сосын жан-жағына қарап алып, басын шайқап-шайқап қойып тағы да кеңкілге басқан.

Хорунжийдің мына көңілді күлкісіне жөппелдемеде түсіне алмаған Байлархан оған қосыла күлген. Оның күлкісі қаттырақ шығып кетті ме, әйтеуір Рытов кеңкілін саппа тиып керуенбасыға сұраулы жүзбен қарады. Байлархан бұған қараған да иығын кикаң еткізіп түкке түсінбей отырғанын сездірді. Рытов Байларханды одан сайын таңғалдырмақшы оймен енді үйреніп алған түркпеншесіне соқты:

-"Дүйә мүніп, хатаба бұқма! – деген, түрікпен мақалы есіме түсіп кетті, соған күліп едім – деп,, тағы бір кеңкілдеп алды.

-Е, ондай мақал бізде де бар, оны біз: "түйеге мініп, кәтепке бұқпа!", дейміз, бірақ асылы, түбі сол түрікпеннен шыққан мақал бұл. «Кәтеп» түрікпеннің «хатап» деген сөзінен аударылған, оны батыс қазақтары айтады, біздер әуіт дейміз, әне анау бір өркешті аруананың үстіндегі қос айқасқан ағашы бар түйе ер сол әуіт – деп, Байлархан хорунжийге қазақтар да түйе туралы мақалға кенде емес екенін түсіндірген болды.

Ал хорунжий әлі екі езуін жия алмай отыр еді, қандай тауып айтылған мақал еді, «мынадай үлкен жануардың үстіне мініп алып кәтепке жасырыну деген шынымен ақымақтық ғой, көрмес, түйені де көрмес біреу болмаса, мынадай жерде жасырынып көзге көрінбеу екі талай нәрсе ғой», деп іштей ойлады.

Әткеншекте тербетілгендей күй кештіреді екен, түйе қозғалысы. Түйенің бір ырғақты ырғатыла жүрісіне тербетіліп, Байларханның қызықты әңгімелеріне құлақ түре елітіп, ұзақ жолды қалай өткергенін де байқамай қалған сияқты.

-Әй тамыр, қорықпа, жолымыз болады, менің қасымда қоршауда отыра бер, еш ойланбастан, мен әлі саған қазақтардың сен естімеген талай-талай ертегілерін айтып беремін. Кейін еліңе барғасын, Байлархан деген қазақтың бір данагөй ұлынан естіп едім бұл ертегілерді дерсің. Менің бұл айтып отырған әңгімелерім "Мың бір түнде" де жоқ – деп, Байлархан ағынан жарылған,

Онысы шындық еді. Сосын жолымыз болады дегені де ақиқат болып шықты. Межелі жер - Қойлыбайболатқа дейін ешбір жау кездеспей, жолда үш түнеп, бұлар аман-есен қауіпті жерден өткен. Керуен осы Қойлыбайболатта тағы бір түнеп, таң саз бере бетін Таскент тарапқа түзеп, ал Рытов кері қайтпақшы болып көлігінің басын бұра бергенде, Байлархан-керуенбасы оның атының шаужайынан ұстап тұрып:

-Тамыр, үш-төрт күн бірге жол жүрдік. Сен өз міндетіңді адал орындадың, тіпті мен саған бауыр басып қалыппын, егер мүмкіндігің болса бізбен тағы әрі қарай жүрсейші, айтылмаған небір әңгімелерім бар. Сендей тыңдаушы маған майдай жағып тұр, мына қасымдағылар әңгімеге қызықпайтын, қатты адамдар, әңгіме тындай білу де өнер ғой шіркін – деді.

Хорунжий Байларханның мына ықыласына, дән риза болғанын басын қайта-қайта изеумен білдірді де, аз-кем ойланып қалған. Алыстарға көз тіге жан-жағына қызыға қарады.

Сары күздің мезгілі аяқталуға шақ қалсада Дала керемет сұлу болып көрінді, көкірегі ашық, көңілі ояу хорунжийге. Ол мына Даланың мынадай керемет әдемілігіне ғашық болып қалған сыңайлық тағы да алға қарай жүре бергісі, көре бергісі келіп, көңіл ынтығын баса алмаған қалыпын жасыра алмады. Сосын тағы да елу версттей бірге жүруге келісімін берген.

Бірақ казак әскерлерінің көбісінің аттары болдырып-ақ қалғаны көрініп тұрғасын, осы жерге үш урядник басқарған жиырма казакты тастап кетуге мәжбүр болған.

Бұл Қойлыбайболат келім-кетімі көп тұрақ. Мөлдір бұлағымен қоса жолаушы демалатын ағаш ықтасын коралары бар. Жартылай қазылған, қабырғасының ендігі жартысы жер бетінен жарты құлаштай шығып тұрған екі жертөле, тас аралас кесектен ұзына бойы құрылған ықтасын дуал бар. Қатты боранда мал ықтауға өте қолайлы жасаған екен.

Бұлар керуенді тағыда елу версттей қашықтыққа дейін шығарып салып келгенше мұнда қалған казактар әл жинап, аунап-қунап алуларын бұйырып, осы жерден басқа жаққа каңғып кетіп қалмауларын тапсырған Рытов Байлархан-тамырын қимай, олармен бірге алға жылжыған. Бұны бұл қиян далаға айдап бара жатқан қандай желік екенін ойлап бас қатырмаған, еркіндік сүйгіш көңілі алып-ұшып алға қарай жетелей берген. Сонда да, ол бұрылып соңына қарап еді, жүрек түбі шым еткендей болған.

Қойлыбайболатта қалған казактар бұның соңынан қимастықпен қарап тұр екен. Шапкілерін қолдарына алып, бұлғай қоштасып, мойындарын соза қарайды.

Казактардың мына тірліктерін, мына өзін жақсы көргендіктеріне сайып, көңілшек хорунжийдің көзіне жас тұнып, тамағын өксік кептегендей болды. «О, бауырларым менің!» деген сөзін іштей қайталады...

 

Көкбестіні еркіне жібермей, Мәделі майда аяңмен келеді. Қарағаш тамандағы Қожақ ханымның ауылына бет алғанды. Қалипа сонда. Ол жерде қорғаныста адам қалмаған көрінеді, малшылар мен жалшылардан басқаларының бәрі жортуылда. Малшылардың өздері де кілең жас өспірім балалар. Мәделінің кіл қараған деген бұта өсетін Қарағанды деген сай-салалы жазық далада құрған қосына келген Кенесары бұның қатты шаршап жүргенін бірден байқаған. Бұл Мәделі басқа батыр-қосынбасылар сияқты, күнара жылқы сойып, ет астырып, ыстық сорпаға тойып алуға да әдеттенбепті. Бұл «кемшілікті» бұл жерге екі айдан бері енді келіп отырған Кенесары бірден байқады. Байқады да, өздерімен әкелген семіз үш биені сойдырды да тастады. Сосын:

-Жағың қушиып пышақ жанығандай болыпты, қонақ кісі сияқтанып ыздиған мінезіңді әлі де тастамапсың, бұл жердегі жұртты сыйлаймыз деп жүріп сендер күндеріңді аш өткізіп жүрген екенсіндер ғой?! – деп, сұраулы жүзбен Мәделіге қараған.

-Қолға түскен мал-мүліктің бірде-біреуін шашау шығармай, Қарағашқа айдатып жатырмын, халықтың мүлкіне өзіміз киянат жасасақ не болғанымыз? – деп, қарсы сұрақ қойған.

-Әйй, інім-ай оқығандығыңды білдіресің ғой, ау, сен де, мына қол астыңдағы мына ғаскерің де осы халықтың құрамдас бөліктері емес пе, сендерсіз халық қай халық? Жоқ оның болмайды, өздеріңнің де қамдарыңды ойлаңдар, бізге аш, әлсіз ғаскер емес, күшті, дені сау сарбаздар қажет. Ас адамның арқауы ғой, шырағым-ау! – деп, Кенесары шын жаны аши қараған. Сосын:

-Созақжан, сен ертең Қожақ апама менің сәлемімді жеткізіп келші – деген. Мұндай тапсырма болар-ау деп күтпеген Мәделі Кенесарыға таңдана қараған. «Неге, мұндағы қазақ жұртының болашағына кажетті істі тастап қалай бұл жерден кетеді екенмін?» деп сұрауға ыңғайлана беріп, ондағы Қалипа есіне түсіп, үнсіз тұра берген. Бұл жағдайды аңдаған Кенесары: "әп, бәлем көңіліңнен шықтым-ау деймін, Қалипа жоқ жаққа жұмсасам, мынадай жауапты істі тастап қайда барамын, деп қарсы шығар едің, болашақ күйеу" деп, іштей ойлап, қуақылана Мәделіге қараған. Мәделі өзіне назар аударған Кенесарыда шаруасы болмай, ендігі жерде Қалипаны ойлап, қиялға беріліп кеткенді. Сонда да Кенекеңнің бұған жаны аши отырып, әдейі ауылға жіберіп отырғанын ұшқыр көңілі сезгенді. Ол мына қазақтың маңдайына жаралған батыр ұлына, өзіне үлкендік қамкөңіл болып жүрген үзеңгілес ағасына риза көңілін аударды.

Қазір де кешегі сол әңгіме есіне түсіп, езуіне күлкі үйріліп, өзінен-өзі сәл жымиып қойды. Сосын мыналар сезіп қоймады ма екен дегендей, жайымен арт жағына мойын бұрғанды. Соңында келе жатқан нөкерлер ауылға жақындағандықтарына қуана көңілденіп, мәз-мәйрам әңгіме-дүкен құрып келеді екен.

Бірақ бұлардың көңілді күлкілері ұзаққа бармады, себебі Көкбесті қатты пысқырып, жүрісін баяулата, басын екі жаққа кезек кегжеңдеткен. Мәделі Көкбестінің бұл мінезіне әбден әккіс болып алғанды. Көкбесті өзі жақтырмайтын басқа жылқылардың жүрген жолын кесіп өткенде, түйелердің сідігінің қасына маңайлағанда осындай тыржың мінез көрсетерді.

Мәделі тез арада жан-жағына алаңдай қарады. Атынан түсіп жерге үңіле, ондағы бедерлерді барлады. Жер қыртысы қатты болса да, жуык арада, әрі кетсе кеше ғана өткен керуен ізін аңдады. "Біз Қарағанды сайында шошқа тағалап жүр екенбіз ғой" деп әнеугүні орыс офицерінен үйреніп алған оспақ сөзді қайталады ішінен.

"Ұлы Жібек жолының" қасқа жолында керуен күтіп жатқанымызда, мына қулар бізді айналып өтіпті, бұны неге ойламағанбыз? Біздердің қылып жатқан бұл істерімізді бүкіл Орысиет естіп жатқан жоқ па, олай болса ол жақтан келер керуендер бұралаң жолдармен өтері акиқат нәрсе-ау. Кім жауынан амалын асырғысы келмейді дейсің. Мынау бедер онда анық керуеннің ізі.

-Жігіттер, біз бағытымызды өзгертетін болдық – деді, нөкерлерге қарап, олардың шаршаңқы халін біліп тұрса да. Нөкерлер "бастаңыз" дегендей, аттарының үстінде нығарлана отырысқан. Бірақ бұл топқа бағана Ағыбайдың тапсырмасымен қосылған Борасбек алған бағытын өзгертпейтінін білдіріп, атын тебініп топтан бөліне елге қарай лекілдете шаба жөнелді.

-Тоқта, қайда барасың?! – деп, Мәделі айқай салған, оның соңынан. Борасбек тоқтамады. Бір сөзді екі айтуға дағдыланбаған Мәделі тыз етпе ашуы келіп, ызаланып кетті де, Көкбестіге қамшы салған. Көкбестінің жамбасының қамшы дәмін тартпағанына көп болып еді, иесінің қатты ашуланғанын сезді де, алдындағы ортекедей орғып бара жатқан сары дөненге құстай ұшып жетіп алды. Мәделі қапталдаса шауып отырып, Сарыдөненнің жүгеніне жабысқан. Борасбек мына жігіттің, мынадай дөрекілігіне шыдамай оған қамшы сілтеді.

Қамшы Мәделіге қаттылау тиген еді, оның ашуы басына шауып, қолымен Борасбектің желкесінен бүре ұстап, ырғап-ырғап жіберіп, сосын ат үстінен көтеріп алды да, жерге лақтырып жіберген. Борасбек доптай домалап, қалың өскен қарағанның бұталарына барып, тіреле тоқтады.

Мәделі аты тоқтамай жатып одан секіріп түсті де, Борасбектің өңірінен уыстай ұстап оны тұрғызып алып, бетіне былш еткізе жұдырығымен тағы ұрды. Анау кескен теректей жерге гүрс құлағанды. Сосын Мәделі Көкбестіге қайтадан секіріп мінді де, атын өңмендете, әлгі Борасбектің қасына тақау барып:

-Бореке, екіншілей өзіңнен әскерлік қызметі үлкен кісіге қарсы дау айтушы болма, егер енді қайталасаң, сені атып тастасам да ақиқат мен жақта болады, өйткені ғаскер заңы сондай – деді. Басын көтерген Борасбек тістене:

-Тұра тұр бәлем, сенің де кезегің келер, сенің ішкі ойыңды білемін, сен менен Қалипаны қызғанып тұрсың, менен бұрын Борасбек барып қырындап қояды деп. Сен бұл тірлігіңе әлі жауап бересің Ағекемнің алдында, сен оның бұйрығын бұзып тұрсың, білесің бе!? – деді ежірее.

-Оның тапсырмасының жағдайын білемін, алып бара жатқан ештеңесі жоқ, ешқайда қашпайды, әлі-ақ үлгересің, бірақ мына кетіп бара жатқан керуен дәл қазір соңынан қумасақ уысымыздан шығып кетері анық, сондықтан қане орныңнан қозғал да, атыңа мініп түс алдыма! «Жетектеген ит аңға жарамайды» дегендері шындық шығар, бірақ мен сенің жаңағы айтқан сөздеріңе әдейі ерегіскендіктен сені өзіммен бірге, керуен қайтаруға алып кетемін.

Мына сөзден соң қасарысу бос әурешілік екенін түсінген Борасбек атына мініп, нөкерлермен қапталдасқанды.

Бұлар керуен ізіне түсе, аттарын тақымдай отырып, Қойлыбайболатқа түс ауа жақындап келген. Жақындай келе онда орыс-казак әскерлерінің сұлбаларын байқады.

Мәделі қулық ойлады да, оларды көрген кезде қорқып қашқандай қимыл жасап, нөкерлерін кері бұрған. Казактар бұлардың соңдарынан қуа ма деп ойлап еді, онысы болмады, Олар сәл әбіржігендей болып, мылтық, қылыштарын сайлап сақадай сай болғаны болмаса, бұлардың соңынан қумады. Мәделі бұл қулығы іске асқанда, олармен қашып жүріп соғыс салмақшы еді. Бұлар бытырай қашып оларды бөліп-бөліп алып араларын алыстатып, содан соң нөкерлер қарсы шабуылға шықпақшы еді. Бұнысы болмады.

Мейлі. Енді олар қашан көзден таса болғанша тоқтамай шаба беру керек, сосын ымырт үйірілген шақта, қайта келіп, аңдысын алып, түннің бір уағында бас салу керек.

Бәрі солай болды да. Бұлар бір адамдық шығынмен, әлгі Рытовтың тастап кеткен жиырма үш жаудың көзін жойды. Оларды өлтірмей-ақ тұтқынға алар еді, бірақ олар өздігінен берілмек түр керсете қоймаған. Оның үстіне қараңғы түнде қайсысына «беріл» деп айтарсың, сәл саябыр тапсаң өзің өлесін. Өзің өлмеу үшін жауды жою ләзім.

Таңғы шапақта нөкерлер ұрыс майданынан жеңіспен шетке шығып, аз кем демалған. Жігіттер дорбаларын, қанжығаларынан шешісіп тамақтанып, сусын ішпекке отырды.

Борасбектің Мәделіге деген өкпесі мынадай жеңістен соң тез қайтқандай екен. Ол бір тілалғыш баладай жігіттерге қызмет көрсетіп жүрді. Қоржыннан алынған сүр ет пен қазы желініп, соңынан қымыз ішілді. Әлгі казактардың тұрған жертөлесінен табылған шәугімге шай қойылды. Ол жерден шай да табылды. «Бүлінгеннен бүлдіргі алма» деген қазақтың мақалын біле тұрса да алдына ысытып әкелінген шайды көріп, одан ауыз тимеуге амалы қалмады Мәделінің. Бұл жерден пайдаға ешнәрсе алып жатқамыз жоқ ғой, шәйде тұрған не бар дейсің, деп ойлаған Мәделі шайды рахаттана, қана ішкен.

Бірақ бұл рахаты ұзаққа бармады, бие сауым уақыт өткенде іші бүріп қатты ауырған. Есінен тана жаздап жатты. Сол Қойлыбайболат бекетінде жертөлелердің жанында жазда шөп таситын екі арба тұрғанды.

Қазақ көшіп жүріп өзімен бірге мұндай шөп таситын арбаны алып жүрмейді де, осындай белгілі жерге тастап кете береді. Керек адам керегінше пайдаланарды. Осы арбаны тез арада әлгі казактардан қолға түскен аттардың біреуіне жегіп, үстіне шөп төсеп, Мәделіні соған жатқызып, нөкерлері Қожақ ханымның ауылын бетке алды.

Мәделі ауырып жатса да, мына Қойлыбайболатқа қарауылға адам тастап кетуді ұмытпады. Бұл жерге өз еркімен Борасбек және Мәделінің қолына кейін қосылған сол Арқаның екі қазағы қалды. Және анау Қарағанды сайындағы қоста керуен тосып жатқан Кенесарыға да хабаршы жіберуді ұмытпады.

Қарағаштағы ауылға құр сүлдері аман жеткен Мәделі, Қожақ ханым мен Қалипаның бәйек болуымен, ыстық ықыласты емдеуінің арқасында бір жетіден соң құлан таза жазылып кетті. Мәделінің денсаулығын сұрап Қазылық тарапта жорықта жүрген жүз басы Рысқұлбек келіп кетті. Одан соң Сарысу, Қаракеңгір тұста орыс-казактармен аңдыса ұрыс салып жүрген жүзбасы Мұсабек келді. Аққөңіл Мұсабек Мәделінің ауырып жатқан ахуалын көріп көзіне жас алған. Мұсабектің мына жаңашырлығын көрген Мәделінің де көңілі босады. Егер осы тұста үйге Қалипа кіріп келмегенде бұлар жылап-сықтасып та алатынба еді, кім білген.

Үш күннен кейін Мәделі туралы хабарды естіген Кенесары, сол естіген заматта-ақ Қарағашқа суыт жеткен.

Ауыл арасында науқас емдеп жүретін Ақжол тәуіптің айтуы бойынша Мәделі астан уланған екен. Сөз жоқ ол біреудің әдейі істегенінен болған дейді. Кім, қандай адам екенін бұл айта алмайды. Алда-жалда кім екенін білу кажет деп шешсе, онда Ақмолла приказының маңайында тұратын, осы Ақмолла (Қазіргі Нұр-Сүлтан, бұрынғы Ақмола) бекінісінің аталуына себеп болған Ақмолда  деген тәуіптің сексенге келген Қабанбай қожа деген тәуіп (қазір астанада оның бейіті бар) әрі көріпкел-әулие ұрпағы бар көрінеді. Әне соған барып өтініш жасаса, бұны улаған жаудың түрі-түсін, тұрақ бекетін түгел айтып береді екен. Мәделі бұл Ақжол тәуіпке риза екенін де, кәзәптықтың кімнен келгенін өзі де сезетінін де айтып, Ақмоллаға бармайтынын білдірді. Бірақ қожа деген атқа құлағы елең еткендей болған. Сосын әлгі тәуіптен:

-Егер сізге, машһур болса, ол қайдан келген қожа екен, соны айтып бере алмас па екенсіз? – деп, өтініш білдірген. Ақжол тәуіп қадерінше өзі білетін тауариһті қозғады:

-Менің естуімше олардың арғы аталары Сәйітқожа Қызыр баба. Сырдария мен Арыс өзенінің аралығында бір қасиетті жер бар дейді, олар сол жерден осында баяғыда, бұдан жүз әлде екі жүз жыл бұрын келген екен. Мұнда келген бабаларының есімі ұмытпасам Ақшапан-Кедей қожа. Сол Ақшапан-Кедей қожа әрі, осындағы ескі Қорымның шырақшысы болған дейді. Қорымның қасында ескі мешіт бар екен. Ал мешіт сонау баяғы заманда салыныпты. Қазір ол жоқ. Сол мешіт салынған жер бұрын, беу-баяғы заманда Бозоқ па, әлде Оғузоқ па, әйтеуір бір көне шаһар болған дейді. Кедей-қожа соны тауарихтан шамалаған болуы керек, соншама жерден мұнда келіп, осында өмір сүргеніне қарағанда. Кейін сол Ақшапан-Кедейқожаның мұсылмандық ақ жолды бек ұстап, елге жақсы жағынан діни қызмет көрсетіп, көп еңбегін сіңірген соң оны жұрт Ақмолда атаған. Ол Сыр-Арыс еліне қайтып барған емес дейді. Оны сол Кедейқожаның ағасы Қызырқожаның шөберелері іздеп осы Арқадағы арғын еліне келіпті, Олардың есімдері біреуінікі Нәдір де, екіншісінікі Жиенқожа екен. Бұлардың мұнда келгені туралы бір аңыз бар егер тыңдауға ықыластансаң айтып берейін.

-Айтыңыз қария, құлағым сізде, мен осындай әңгімелер тыңдауға жүдә құмар жанмын.

-Осындағы қалың Арғынның Шаншарынан шыққан Қызыл деген би өткен. Сол жарықтык құдықтан арғымағын суғарып тұрғанында, оның қасына бастарына сәлде ораған, ұзын ақ шекпенді екі жігіт сәлем бере келеді. «Уа кімсіңдер, танымадық!?» дейді Қызыл, «біз қасиетті Қызыр бабаның ұрпағы едік» дейді жігіттер. «Қазір кім көп, Қызыр атты адам көп, соның бәрі қасиетті ме екен немене, қой аулақ жүріңдер бұл жерден» деп шаншар оларды жақтырмайды. Жігіттер ләм-мим сөз қатпай қырдан асады да көзден ғайып болады. Сол мезетте Қызыл бидің су ішіп тұрған сұлу арғымағы жерге «гүрс» құлайды да, ешнәрсе сезбей жатып алады. Мына тірлікті көзімен көріп тұрған Қызыл би қатты сасады. Ол әлгі қырдан асып кеткен жігіттерді тез арада сонынан қуып жетіп, өзінің бей әдеп айтқан сөзін қайтып алып, олардан кешірім өтінеді және үйге қонақ болуларын сұраныпты.

-Жарайды, – дейді де жігіттер дұға оқып дем салыпты. Дұға енді аяқтала бергенде шаншу қадалып сіресіп жатқан арғымақ қимылға келіп, қозғалақтап, дұға аяқталған шақта орнынан атып тұрған екен. Мұны көрген Қызыл би:

-Мен сендердің кереметтеріңе сендім, енді бір өтінішім бар, соны орындасаңдар, сендерге өмір бойы ризашылығымды білдіріп жүрер едім, қаласаңдар өзіме бала қылар едім, байлықты үстеріңе үйіп төгер едім.

-Біз байлыққа қызықпаймыз, ата. Біз осы Арқаға ілгереректе дәруіштікпен өтіп кеткен бабамыз Кедейқожаның ұрпақтарын іздеп келіп едік. Ал енді, онда дегеніңіз болсын, өтінішіңізді айтыңыз, орындауға тырысып көрейік.

-Онда жүріңдер – дейді де, оларды үйіне ертіп әкеледі. Өз үйіне кірмес бұрын оларды қасындағы боз отауға алып кіреді. Ол жерде жынды болып, байлауда жатқан қызды көрсетеді де:

-Мынау менің қызым, осындай кеселге шалдыққанына жеті жылдай болды, жазып берсеңдер, осы қызды мына Нәдірге қосайын, сендер де балам болып қаласындар – дейді, шаншар Қызыл бидің көз жасы сақалын жуып.

Олар іске кіріседі де, жеті күн дұға оқып әлгі қызды ауруынан жазады. Қызыл би айтқан сөзінде тұрып, қызды Нәдірге бермекші болады. Бірақ Нәдір қызды өзінің інісі Жиенқожаға қосады да, өзі Сырдың жағасындағы еліне қайтады. Жиенқожа мұнда жеті жылдай болады. Бабасы Кедейқожаның ұрпақтарына жолығады.

Мұнда жүргенінде Жиенқожа арғынның шаншары-Қызыл бидің қызы Дәмеліден Ыса және Жүсіп деген ұлдар көріпті. Ол мұнда арғындардан талай мүридтер даярлап, мұсылман дінін оқытатын мұғаллимдер шығарып, өзі бала шағасымен еліне аман есен қайтыпты дейді – деп, Ақжол тәуіп сөзін аяқтады.

Мәделі мына әңгімеге ризашылық көңілін білдіріп, тәуіпке жүз ділдә алтын берді. Ол өзінің әкесінің осы қасиетті Арқаның тумасы екендігін, түп нағашысы осындағы қалың арғын екенін бұрыннан білсе де, Ақжол тәуіпке ешқандай сыр ашпай, іштей қуанып жатты. Өзінің осы жерді Орысиеттен қорғап жүргенін іштей мақтан тұтты. Тәуіпке өзінің сол жаңағы айтқан Жиенқожаның осында туылған кіші ұлы Жүсіпқожаның баласы екендігін айтпады. Айтқанымен оған Ақжол тәуіп бәрібір сенбес еді.

 

4.Жаппас батыры-Иса

 

Рытов Байлархан-тамырын өзінің «енді болар» деген жеріне дейін шығарып салып, келген ізімен кері қайтты. Қойлыбайболатқа енді жиырма шақырымдай қалғанда алдарында қару асынып, қарсы келе жатқан үш аттылы сарбаздарды көргенді. Олардың біреуінің атының еріне байланған казак істігі мен оның үшындағы желбіреуігін байқады. Жүрегі атша тулаған Рытов Қойлыбайболатта бір сұмдықтың болғанын сезе қойған. Ол тез арада "мыналар қайдан жүрген адамдар, не үшін қаруланған?" деген түсініксіз жағдайға жауап алу үшін, оларды осында шақырып келуге өз казактарының біреуін әлгі сарбаздарға жіберіп алға қарай оздырды. Тапсырма алған казак ол үшеуіне қарай атын лекіте шапты.

Казактардың қарулары күнге жылтырап сұсы жаман еді. Әлгі үшеуі осы сұстан ба, әлде олардың саны көп болғандықтан ба, әйтеуір қаймығып, аттарының бастарын кері бұра сала шауып ала жөнелгенді.

Казактар мыналардың қашқанын жамандыққа жорып, оларды тез арада тоқтатуға әрекет жасаған. «Жау болмаса қашпас еді ғой, әлгі керуен тонағыш, дала арыстаны Кенесарының шолғыншылары да болуы бек мүмкін, оларды тез арада ұстап алып, кімдер екенін білу ләзім», деген оймен хорунжий бүкіл эскадронды анау үш аттылының соңына салды да жіберді.

Қуғын кер далада сүт пісірім уақытқа созылды. Казактар қуып жүре атысып, ақырында сабаздардың екеуінің аттарын атып құлатып, өздерін жарақатсыз қолға түсірді, біреуінің аты ортекедей жүйрік екен, жеткізбей кетті.

Хорунжий тұтқындардан сұрау сала отырып, Қойлыбайболатта қалған жиырма үш казактың түңгі шайқастан соң түгелдей мерт болғанын білді. Эскадрон қиналса да алға жылжыған.

Бұлар Қойлыбайболатқа жете бергенде, алдарынан тағы да топырлаған көп аттылыны көрген. Әлгі қашқынның негізгі күшке барып хабар айтқаны белгілі болды. «Енді ашық шайқасқа дайындалмаса болмас» деп түйген Рытов соғысқа қолайлы орын іздеді.

Оң қапталда биіктеу жота бар екен. Үсті шомбал кесектер мен майда тастақ. Бекініске таптырмайтын жер болмаса да, әйтеуір жан қорғап, бұқпантайлап атысуға басқа жерлерден гөрі ыңғайлырақ екен.

Бұл, эскадрон жүйітки шауып, кәсіби соғыс салып шайқасатын тәсілді қолдануға мүлдем болмайтын айқас. Тек ғана етпеттеп жатып алып атысқаннан басқа еш айла-тәсіл қолдана алмайсың. Атпен құйғыта шауып, шабуыл жасасаң өзің мерт боласың, себебі жаудың қарасы өте көп. Мылтық оларда да жеткілікті көрінеді. Карабиндері күн көзіне шағылысып, көз қамастырады.

Атыс басталып, ұзаққа созылды. Казактар берілер түр көрсетпейді, ал қазақтар «алмай қоймаймыз» дегендей, шабуылды үсті үстіне үдете түседі. Олар топтала келіп, жақындағанда бәрі бірдей, бір уақытта қарабинмен тарс-тұрс атады да кейін шегінеді. Бұлардың аттарының оқ тимеген сауы қалмады. Көбісі өлді. Адам шығыны да көп, бірақ «өліспей беріспейміз» деген ант алған ба, әйтеуір, ақ шүберек байлап, «берілдім» деп шығып жатқан бірі де көрінбейді.

Бұл шабуыл қайта-қайта қайталанып, қараңғы түскеннен кейін де болып жатты. Аспаны қою бұлтты дала түн жамылып, көзге түртсе көргісіз түнек болғанда ғана оқ ату саябырсып барып тоқтаған. Қазақтар казактарды шабуылмен алуды ертеңге қалдыра тұрды. Ал осы үзілісті пайдаланган Рытов түн қараңғысында сенімді екі адамын Ақтау бекінісіне жәрдем сұрауға жіберді.

Көмекке кеткен адам бұлардың желке жағына, кейін қарай жүріп отырып, бір шақырымнан соң ғана Ақтауға бет түзеген. Рытов екі-үш сағаттай тың тыңдап отырды. Алыстан атылған мылтықтың дыбысы шықпағасын, өзінің жіберген адамының аман есен Ақтауға бет түзегендігін біліп, көңілі жай тапқандай болған.

Рытовтың қуғынынан құтылып кеткен жалғыз атты Борасбек еді. Ол сол қашқаннан тоқтамай шауып отырып, болған жайдың барлығын Кенесары мен Ағыбайға жеткізген болатын. Кенесары тез арада Иса батырдың тың күште тұрған, жаппастардың "сен тұр мен атайын» дейтін мықты жігіттерінен құралған тобын Қойлыбайболатқа аттандырды. Өзі мұндағы қосынды Ағыбайға тапсырып, қасына өз нөкерлерін ертіп, Мәделінің денсаулығын білу үшін Қарағашқа тартты. Қойлыбайболат тұсқа қолды басқарып келген Иса батыр, Кенесарының тапсырмасын орындауға қолда бар мүмкіншіліктерін аямады.

Ертесіне Иса қолы қайта шабуылға шықты. Олар біраз атыстан соң, айла-тәсіл қолданған. Қора қасында тұрған қос дөңгелекті арбаға сол маңайдан қараған түбіртектерін жинап артты.

Арба нығыздалып толғаннан соң, сарбаздар оны казактар бекініп жатқан төбеге қарай итеріп, өздері соның қалқасына жасырына жүріп, оқ жаудыра алға жылжыған. Мына шабуылдың өте қауыпты екенін түсінген Рытов оларды оқпен қарсы алмай, әдейі өздеріне жақын жіберді. Олар әбден жақындаған кезде, қазақтар орындарынан өре түрегеп, арбаға қарай тіке шабуылға шықты.

Кескілескен ұрыс басталып та кеткен. Мұндай көзсіз ерлік жасайды-ау деп ойламаған сарбаздар алғашында кібіртектеп сасып та қалған. Бірақ ойын тез жинап алған Иса қасындағы жігіттерге дем бере "Баймұрат-Баймұрат" деп жаппастардың ұранымен айқайлап, қарсы ұрысқа кірісіп кетті.

Осы айқай сардарлардың күшіне күш қосып, казактарды жусатып тастады. Екі урядник те өлді. Батыр да - ер көңілді, ақжарқын Рытов басына айбалта тиіп, сол жерде мерт болды. Жаппас тамыры Байларханнан естіген әңгімелерін, өзінің туған жері Новгород Великийде тұратын туысқандарына «майын тамызып айтып беремін» деген арманына жете алмай кетті.

Иса сарбаздары бәрібір тіке шабуылмен төбені ала алмай кері шегінген. Төбеден оқ борағаны сонша, ол жерден кейін шегініп аман келген тек ғана Иса болды.

Қора қасында алыстан оқ атып жатқан сарбаздар Иса кейін шегінген кезде оларды қорғап казактарға оқты қарша боратып еді, бірақ бәрібір олардың жәрдемі тимеді, Иса бар адамынан айырылып бір өзі сүйретіліп әрең жеткен.

Казактардың алып жатқан қорғаныс шебі өте қолайлы болғандықтан, сосын да олардың бәрі оқытылып үйретілген мерген екенін сезген Иса енді сарбаздарды тіке шабуылға шығармады. Сарбаздардың көбісі алғашқы күнгі қабат-қабат тіке шабуыл кезінде оққа ұшқан еді. Енді тек ғана алыстан аңдысып атысқаннан басқа амал қалмады. Әлгі қараған артылған арбаны казактар өздеріне қаратып, қорған етіп алды. Иса жарадар болғанды.

Төбедегі казактар бекінісінде әлі қанша адам бар екені белгісіз. Көмекке адам сұратып Ағыбайға жаушы жіберуге ер көңілді Исаның намысы жібермеді. Сарбаздар сирей бастапты. Енді аңдысып атысқаннан басқа амал қалмады.

Казактар енді жүдә әдемі бекініп алыпты, тіпті қолайлы оқпан қазып алысқандары да бар. Әлгі қос дөңгелекті арба енді сарбаздардың өздеріне бәле болды. Тура алдарында өңкиіп, маңайындағы казактарды көруге кедергі жасап тұр.

Осылай күніге аңдыса атысып, бұлар бес күнді өткізді. Иса қансырай бастағанды. Енді «әтесіне нәлет» деп майданды тастап кері шегінгеннен басқа лаж қалмады. Бүгін осы бесінші күн бары жоғы екі-үш рет-ақ мылтық атылған. Соған қарағанда «казактардың да ахуалы мәз емес болуы мүмкін», деп ойлап Иса өзін-өзі жұбатып қойды. «Енді бір күн осылай шыдасақ олар да бізде аштан әрі шөлден шөлдеп өлеріміз хақ. Енді бір күн шыдау керек иә шыдау керек», деп ойлап жатып Иса талықсып кеткен.

Исаның мына мүшкіл халін тез түсінген Борасбек "бүйткен қазагінің де, уряднігінің де әкесінің ауызы..." деп, жігіттерге бас болып, Исаны алдына өңгеріп алып, Қарағашқа бет бұрды.

Мұны байқаған казактар мойнындағы кресті сүйіп, құдайларына мың-мың алғыс айтып, оған қайта-қайта сыйынған. Бұлар, қазақтар бұл жерден әбден көрінбей кеткенінше соңдарынан қарап тұрып, олардың енді қайтадан бері қарай бұрылмауын бір құдайдан тіледі.

Сарбаздар алыстап, қарайған бұлдырға айналғанда ғана казактар орындарынан тұрып, бірін-бірі түгелдей бастады. Командир Рытов, төрт урядник, бір фельдшер және жиырма екі казактан айырылыпты. Бірақ сарбаздардан да өлгендер баршылық екен, оларды санамады. Бұлар сосын, өздерінің ерлігінің мүліктік бағасын байқастап көрді. Сөйтсе сарбаздардан бұлар бір байрақ, отыз үш сойыл, тоғыз мылтык, бес қылыш және он айбалта түсіріпті. Осыған қарап бұл жерде қанша сарбаз қаза болғанын шамалаған.

Мұндағы тірі қалғаны үш казак және бір урядник болып шықты. Бұлардың ішіндегі 4-ші казак полкінің казагі Прокопий Бородин мен 6-шы полк казагі Иван Власов еш жері жараланбаған екен, ал қалған екеуінің халі мүшкіл, ұзаққа бара алмайтынға ұқсайды. Бірақ казактар да ердің ері ғой, екі сауы екі жараланған бауырларын арқалап алып осы жерден екіжүз шақты версттай болатын Ақтауға қарай жаяу аяңдаған. Елу верст жүргеннен кейін бақтарына қарай алдарынан бір топ казактарымен әскери старшина Симонов кездескен еді.

Иса батырдың қазасы Мәделінің Борасбекке деген кегін ұмыттырғандай болды. Иса жақсы кісі еді. Мәделіге өте адал болды. Борасбектің Мәделіге деген кейбір қарсы пікірлерін дер кезінде түзетіп, олардың араларындағы болып қала беретін араздықтарын жойып жүретін. Борасбек жаман пиғыл-ойларын Ағыбайға да жеткізіп жүретінен де Иса хабардар болатын. Бұндай кезде Иса Ағыбайға оңаша жолығып, Борасбектікі жөнсіз екенін дәлелді сөздермен жүйелеп айтып түсіндіретін, Олай қылатын себебі бұл Мәделінің өте қызба жан екенін бес саусағындай білетін және оның Ағыбайдан тайсалмай кажет десе қылыш ұрыстырудан да тайынбайтынынан хабардар еді. Иә, ол Мәделінің шын досы еді. Мәделінің жаппас батырларының ішіндегі ең аяулысы осы Иса болатын.

Айлардан соң ай өтіп Исаның орны біліне бастаған. Әлгі антұрған Борасбек екі рет жекпе-жектен жалтарып кетті. Мәделі оны жекпе-жекте өлтіруге шын ниеттеніп еді. Бірінде "Ағкем жұмсап жіберді" – деп айтылған жерге келмей қойды. Екіншісінде біреуден Кенесарыға хабар салып жіберіпті. Жекпе-жек басталардың алдында ғана ат терлетіп келген Кенесары ашу шақырып Мәделіге ұрсып алған:

-Әй Мәделі, қанжығаңды боққа былғайтын әумесер болғансың ба!?, Мұның не? Мынау жаман Борасбек сенің жекпе-жекке шығатын теңің бе еді? Шырағым-ау сен ханзада емессің бе, жекпе-жекке шықпай-ақ оны өлтіруге бұйырсаң да сенікі жөн емес деп мен айта алмаймын, мына тұрған халық та қарсы тұра алмайды, айналайын-ау! – деп, Кенесары әдетінші сөзінің аяғын жұмсарта айтты.

Мәделі сонда осы Кенекеңнің сөзінен соң ғана өзінің ханзада екені есіне түскендей, мына істейін деп жүрген қылығынан қатты ұялды. «Ойламаған жерден сөз тауып кететін асыл текті Кенекем-ай» деп іштей оған ырза болды.

 

Жиын алдында

 

                                                                Ақ патша әділмін деп сендіріп тұр,

Ауызынан шыққан сөзін ем қылып тұр.

                                                                 Құдай да қудың жағы болған білем,

                                                                   Біреуді әкеп біреуге жем қылып тұр.

/Мәделі қожа/

 

Кенесары қолы, сол былтырғы 1837 жетінші жылдың аяқ шетінде даңққа бөлене бастап, енді мына биыл сол даңқын жоғары ұстап, тіпті аспандатып жіберді. Ақтау бекінісіне дүркін-дүркін шабуыл ұйымдастырылып тұрды. 1838 жылдың орта таманында Ақмолла приказы  (кейінгі аттары: Қараөткел- Ақмола - Целиноград - Ақмола – Астана – Нұр-Сұлтан) алынды. Аманқарағай приказы көп шығынға ұшырады. Баянауыл, Қарқаралы, Қорғалжында Тінәлі-Қарпық жерлерінде орысқа сатылған қазақ байларынан кек алынды. Аяғында Мұса, Бабатай, Елемес сияқты сұлтандардың көтеріліске  қосылуына тура келді.

Болған істің бәрін тізе бермей ішіндегі біреуін ғана айтар болсақ тек ғана"... 1837-жылдың мизам айында Кенесары көтерілісшілері Бозкөлдің өзіндегі көтеріліске қосылмаған ауылға қарасты 725 жылқыны, 113 түйені, 77 мүйізді ірі қараны, 4099 ұсақ малды, 7 мылтықты, тағы басқа онжеті адамнан соншама жылқы мен әрқайсысы 25 бие тұратын екі баскиім, кұны 10 биелік алтын мен күміс жалатқан 1 аттың ері, және де 1500 жылқыны, 5000 майда малды, 250 түйені, 150 ірі қараны тартып алды..."

Қазақ даласындағы мына қым-қиғаш аласапыранға патша ағзам тып-тыныш қарап отыра алмады. Даладағы аласапыранды тыйю үшін, бақайшағына дейін қаруланған жазалаушы отрядтарды көптеп жібере бастады да, мұның соңы ақырында Кенесары қолының Ырғыз бен Торғай тұсқа шегінуіне әкеп соқты.

Көтерілістің бас жағында, оған қызу кіріскен Мәделі, бақайшағына дейін қаруланған патша әскерінен бірнеше рет беттері қайтқаннан соң, бұл тірліктің ақыры жақсылыққа апармайтынын іштей сезді. Мына Орыс әскері түптің түбінде Ұлы Даланы алмай қоймайтынына көзі жеткен.

Көзі жеткесін амалы таусылып іштей пұшайман жеді. Бұл күшке төтеп берер бұл Далада қауқар жоғына налыды. Енді бәрін тастап елге қайтқаннан басқа амал қалмағанын да ұқты. Бірақ бүйтіп жігері құм болғанын Кенесарыға да, өзінің нөкерлеріне де сездірмеген.

Егер Кенесары осы қолдағы бар әскерді Бұхараға қосу үшін Көктіңұлы хандығына әкелмей, шынымен Ырғыз-Торғайға бет бұрар болса, онда бұл елге қайтатынын айтуға оқталып отыр еді, шабарман жігіт келіп Кенесарының бұны Ордаға шақырып жатқанын жеткізді.

-Келгенің жақсы болды, мен енді Торғай мен Ырғыз бағынатын Орынбор генералына бір үшбу хат жолдайын деп отыр едім – деп, Кенесары оны көңілді қарсы алған.

Мәделі, кейінгі кезде жеңілудің ащы дәмін қайта-қайта татса да, жігері құм болмайтын жүйкесі темірден жаралған мынадай жанға іштей қызығып әрі аяды. Аяғаны енді бұл кісіге кейін қайтуға болмайтыны еді, Ырғызға барса да, Ордабасыға барса да ол бәрібір осы бағытпен жүріп, Ұлы Даланы өзіне қарату ісін жалғай беретіндігі еді. Мәделі өзін бұл кісімен салыстырып көрсе бұның ахуалы тіпті басқашалау сияқты. Біріншіден ол бұл көтеріліске жауапты емес екен, екіншіден бұл бөтен елдің азаматы.

Кенесары да, Мәделі де дәл қазір орта жүздің сойылын соғып жүргенімен ұқсастықтары жоқ. Мәделінің бір артықшылығы - еркіндігі. Ол бұл жұмысты қазір тастап Бұхарасына кетемін десе өзі біледі. Ал Кенесары өйте алмайды. Ол өзінің бастаған ісін не үшін тастамақ? Оған осындағы бүкіл халық сеніп соңында жүр. Оның тірлігі де, жауапкершілігі де тіптен ауыр. Ал енді Мәделі қайтпек? Кенесары Ырғызға барса Ырғызға барып, Хиуаға барса Хиуаға барып жүре бере ме? Бұның да алға қойған мақсаты, әмірден алған тапсырмасы бар. Бұл соларын орындады ма? Егерде Кенесары осындай тығырықта әскерінің басын Бұхараға бұрса онда тапсырманың орындалғаны еді. Ал бұрмай, шынымен Торғайға аттанса, оның әлі де әмір Насыроллаға сенбегені. Онда Кенесары болашақта бәрібір үлкен жетістіктерге жете алмайды. Ұлы Орысиетті жеңе алмайтынымыз айдан анық көрініп тұр. Орысиеттің тіпті Сыр еліне дейін алатынына да шүбә жоқ. Бұны Кенесары түсінбей ме әлде әдейі түсінгісі кел мей ме? Егер де бұл кісі Бұхарада соғыс өнерін үйрететін мектепте оқығанда бәлкім түсінер де еді-ау.

-Иә Созақжан, не ойға шомып тұрсың, еліңді сағынғансың-ау, біз енді Омбы басқаратын мына Батыс Сібір линиясын тастап, Орынбор линиясындағы Ырғыз-Торғайға бет аламыз, ал бұл жерде орыс күшейіп тұр енді – деп, Кенесары күрсініп қойды.

-Беталысымыз Ырғыз емес, Ордабасы болса екен деп келіп едім, Кенеке!

-Жоқ болмайды, Бұхара жәрдем бергісі келсе, дәл осы тығырықта берсін, ал мен қашып-пысып келгендей, әмір Насыролланың алдына көмек сұрап бармаймын!

-Көмек сұрап емес, бірігіп Қоқанға қарсы шығу үшін.

-Қоқанды қоя тұр шырағым, Бұхара да асықпай тұра тұрсын. Мен саған іштегі шынымды айтайын бауырым, мені Орысиет те, Бұхара да, Хиуа да, Қоқан да хан көтермейді. Мені хан көтеретін осы өз елім, осындағы орта жүздер.

-Бұндағылар Сізді хан көтеретін болса осы кезге дейін көтерер еді ғой, енді кімді күтіп жүр? Сосын Торғайға барсаңыз ол жерде кілең кіші жүздер емес пе, сізді хан көтеру олардың ойларына келе қояр ма екен? Ал Ордабасыға келсеңіз арғы жағы қалың қоңырат, сол жерден қолдау табарсыз. Мына сөзге Кенесары кеңкілдей күлді. Сосын:

-Ол жерде Жүсіп хан бар емес пе?- деді

-Жүсіп хан Көктіңұлыда. Ал Көк енші халқында әліге дейін хан жоқ.

-Көк енші, дедің бе, басқаша емес пе еді?

-Тауариһта Көк енші деп дәл  жазған, басқашасын, Көктіңұлылардың шығарып жүргендері ғой, тоқалдың балалары деп.

-Осы қариялардың бүкіл-ру тайпаларды бір адамнан туғызып қоятынына таң қаламын. Олардың айтуынша әлгі "көтеншілер" тоқалдан туыпты да, Көктіңұлылар бәйбішеден екен.

-Мен де солай естігенмін, ал сеніңше қалай еді?

-Меніңше емес, мен Көктүріктер мен масақтар тауариһын оқығанымда ұққаным, алғашқы пайда болғаны масақтар яғни Жаурупа тауариһында айтылатын массагеттер, көк сақтар, яки көк енділер, (ені, белгісі көк), ал көктүріктері массагетгердің Алтайға ауып одан қайтып келгендегі өзгеріске ұшырағандары. Міне сондықтан бұлар қазақшылықка салынып «әкеміз бір, бірақ шешеміз бөлек» дейтіндері.

-Солай болса солай шығар, мына боз қалмақпен ұзақ уақыт болған соғыс, біздің тарихымызды түсініксіз қылып жіберді ғой, мына сенімен менің сөзіміз бабалар сөздеріне ұқсас, ал көптеген басқа қазақтарымыздың сөйлеген сөздері "жж" деп жалпиып жатыр ғой. Әсіресе Абылай бабамның Ойрат пен Дүрбіттен түсіріп, қазақтың ішіне әдейі қыз беріп, қыз алып сіңдіре, араластырып жіберген тұтқындары ескі ана тілімізді бұзуда. Енді келешекте ана тіліміз осылай өзгеріп кете берер ме екен!? Сосын бұл жердің қазақтары ата салттарының да, дәстүрлерінің де біраз түрлерін сақтамай орысшаландырып жіберіпті. Киім киістерін былай қойғанда анау қыздарының бұрымдарын байқадың ба, тоғыз тараудың орнына орыстың қос бұрымын қабылдапты. Қос бұрымды біздің қазақта күйеуге шыққан қатындар өретін еді, бұларға бәрібір. Тіпті көп әйелдер кимешекті де ұмытыпты, өстіп жүріп салтымыз бен тілімізден, одан соң дінімізден, сөйте-сөйте ұлттық болмысымыздан айырылып қалмасақ жарар еді.

-Сосын ғой, айтып отырғаным, Бұхараға қосылсаңыз, "былдыр-былдыр" сөйлейтін орыстармен, "шүлдір-шүлдір" сөйлейтін Қоқандық сарттармен, "ызыңдап" сөйлейтін түркілермен,..

-Қайсы түркілермен?

-Түркі біреу-ақ емес пе, Хоразмды айтамын.

-Ее, мен Ыстамбулды ма десем.

-Ыстамбулдың бізге зияны жоқ ғой.

-Йә, айта бер.

-Айтқанда сол, Бұхараға қосылсаңыз әлгі айтқан былдырлақтармен шатаспаймыз. Салтымыз, тіліміз, дініміз, ұлтымыз сақталады. Қазақты өз алдына дербес ел қыламыз. Қазақты дербес мемлекет етуге тек ғана Бұхара жәрдем бере алады. Бұхараның ешкімге зияны жоқ. Бұхара пайдалы. Бұхараның пайдасы, оның мұсылман дінін биік ұстауында. Ол ешкімнің жеріне де, тіліне де көз алартпайды.

-Иә, оны түсінемін ғой, жаңа Көк енші халқында әлі хан жоқ дедің бе?

-Хан жоқ, Бұхараға бет бұрсаңыз, сізді Көк енші халқы алып жатқан шетсіз, шексіз кең атырапқа хан тағайындауы сөзсіз. Хиуадан Қарақалпақты, Қоқаннан Түркістанды, Созақ пен Қозымалдакты, Шолақ-Қорған мен Иканды, Жаңақорған мен Жүлекті алсақ ол жердегі қалың найман, қыпшақ, кіші жүз рулары мен Көк еншілер сіздің қармағыңызда болары сөзсіз. Олардың барлығы бұрынгы қазақтың жерлері, Бұхара басқа иеліктерде шаруасы жоқ.

-Дұррес екен, ал енді мына орыстарды неге таптай алмаймыз?

-Бұларыңыз бақайшағына дейін қаруланған ғой, ал мен қырық нөкеріммен не істей аламын, олардың қайта-қайта күркіреп тұрған зеңбіректерінің өзі неге тұрады?

-Сен Орыстарды тіпті мақтап жібердің ғой. Сен жыр айтуға зерексің, бабаларымыздың бір жырын айтшы, біраз шабыттанып қалайын – деп, Кенесары басын жоғары қаратып, алыс тарихқа көңілін қанат қақтырды.

 Мәделі шабыттана жыр оқыды. Елі үшін еңіреп, халқы үшін жан аямай талай айқастарға түскен әрі батыр, әрі ақын ерлер: Қазтуғанның, Ақтамбердінің, Доспанбеттің, Шалкиіздің, Жиембеттің жырларын толғап, Тәтіғараның мына толғауын келтірді:

Құмкент шәрінің қасынан,

Перінің қызы перизаттан туған,

Қара мерген атасы,

Сөзімнің жоқ қатасы,

Кеше бұл тұрымтайдай құл еді-ау,

Түркістанда тұр еді-ау,

Әбілмәмбет ағаңа

Қызметші жүрген ұл еді-ау

Үйсін Төле билердің

Түйесін баққан теріс аяқ құл еді-ау!

Дәл жиырмаға келгенде

Ақ сұңқар құстай түледі,

Азуын тасқа біледі,

Дұшпанға табан тіреді,

Үш жүздің баласы,

Ақылдасып, жолдасып,

Хан көтеріп еді,

Үш жүздің баласын

Бір баласындай көрмеді,

Ат құйрығын үзіңдер,

«Аллалап» атқа мініңдер,

Хан-талау қылып алыңдар...

Осы тұсқа келгенде Кенесарыға Тәтіғараның Абылай атасына арнаған толғауы ұнамады ма, кім білген, әйтеуір қолын көтере Мәделінің жыр айтуын тоқтатты. Сосын сырттан песірді шақыртқан.

-Созақжан, сен ақын да, батыр бабаларды айтып, шли мақтанып кеткен жоқсыңба, қой нақты іске көшейік, мына Орынбордың генерал-орысы, біздің қазақ ауылдарын жаппай қырып жібермеу үшін мен оларға хат жаздым, соны оқимын тыңдап отыр, Бұхараға барғаныңда біздің жағдайды айтқаныңда осылар қажет болып қалуы да мүмкін, осы жағдайды біле жүрсін деп шақыртқан едім, соны тыңда, оқып берейін – деп, Кенесары хатты песірдің қолынан алып оқи жөнелді:

"Орынборғ хұдұие мекемесінің Садрыншын генерал-майор һам Ковалер Генс хазретлеріне

Сұлтанлар Кенесары, Күшік Қасым оғланларынан төбәншілік илә арыз.

1825-нші жылы Есіл, Нұраны жайлап жүрген уақытларда еш нәрсе ойларымызда жоқ еділәр. Ол ұлуғ император ағзам хүзретлеріне атамыз Абылай хан ант етіп һәм бізләрде атамызнын жолы бойынша Россия жұртына қаралық деп жатқан Қарқаралы-Қазылыққа Имантай Бөкейоғлы правитель болып, ешбір кінәсіз үстімізден дұшпанлық көрсетіп, Дуанбасы Иван Семенович Карбышев деген үш жүз орыс, бір жүз қазақ Иван Семенович ешлік илә бас болып Қарақесек руының қырғыз я балақбасы сұлтан Саржан Қасым оғлынынын ауылын және тоқа, тама деген еліне шапты. Қазылықта алпыс төрт кісіні өлтіріп қанша мал алып кеткені бихисапсыз. Әзер басшылары қашып құтылды.

1827-жылы Көкшетаудан екі жүз орыс, -бастығы команданың Минфаву майор әлике шұбыртпалы деген елні шапты, Терсаққанда елу сегіз кісіні өлтіріп кетті, алған малларының хисабы жоқ.

1830-жылы Қараөткелден жүз орыс, -бастығы бір сотник және Қөнғырқұлжа Хұдайменде оғлы алты жүз кісі жәмигы жеті жүз болып, бұларды алдап шақыртып алып Қарағаш деген жерде жүз жиырма кісіні өлтіріп, өзгесі қашып құтылып дұр.

1831-жылы Көкшетаудан бес жүз орыс, -бастығы подполковник Алексей Мақсимович деген Саржан Сұлтанның ауылын, алтай, тоқа, қарақесек, алшын, жағалбайлыны шапты. Төрт жүз елу кісіні өлтіріп, Саржан Сұлтанның бір баласын алып кетіпті. Алған маллар сондайлық хисапсыз, Сарысуының бойында.

1832-жылы екі жүз елу орыс,- бастығы Қунаков Николаевич деген, султанлар- Есенгелді, Күшік оғланларны тұтып алып жүріп Ұзын Торыжан ауылдарыны шапты. Торғайның құм кешуінен алпыс кісіні өлтіріп кетті.

Ақыр соңында шыдамай, біз басымызды қорғап еш бір падишаһ ағзам Хазіретлеріне күнә қылған ісіміз жоқ еді. Бізге мұндай зорлық қылғанын бір адамға білдірмей Қаратауға көштік. Біраз жыл Қаратауда жүріп, қайта көшіп келгенімізде.

1837-жылы Ақтаудан төрт жүз орыс атланып тентек майор бастығы шапты: алшын-жағабайлы, тока-тамаж деген елні.

1837-жылы Көкшетаудан төрт жүз орыс Семенович Карбышев һәм Ян Яноғлы бас болып әлике, алтай, қалқаман, төртуыл деген елларны шапты. Басы Иман қаралы үш жүз елу кісіні өлтіріп кетті. Арғанатыдан қанша мал, қанша қазына алғаны бихисапсыз.

1837-жылы Ақтаудан бесжүз орыс,- бастығы тентек майор Ұлытаудан қуып ешнәрсе ала алмай қайтты.

1838-жылы Қараеткелден үш жүз орыс, жүз қазақ Қоңғырқұлжа сұлтан Құдаймендин оғлы команданың бастығы бір майор сұлтан Күшік Қасымоғлыны, Алтай Сайдалы бинің елін шапты. Жиырма бір қыз, сегіз қатын, жиырма бес еркек кісіні өлтіріп кетті, сексен бір адамны ұстап алып Жыланшықның бойы Айырқұм, Аққұмнан.

1838-нші жылы Жарқайыңнан бес жүз орыс Саржан сұлтанның ауылын карпық тамаш деген елні шапты; төрт жүз кісі өлтіріп, Баянды бинің өзін бас қылып жүз кісіні ұстап алып кетті, Торгайның бойы Жалдаманың Қараобасынан.

1838-жылы Жарқайыңнан төрт жүз орыс, бастығы қандай орыс екенін білмеймін. Қараөткелден алып шыққан Қоңғырқұлжа сұлтанға жолығып қуандық, сүйіндік деген екі мың үш жүз ауылды айдап қайтқанда екі команда жолда таласқан бірі мен алдым деп, бірі мен алдым деп. Ақыр соңында Қоңғырқұлжа сұлтанға тапсырған, Айдап көшіріп бара жатқанда Қонғырқұлжа сұлтан бек зорлық қылып, төртуыл елі шыдамай бұзылып қашты, Жүз алпыс кісіні өлтіріп, қалған елді айдап кетті.

1838-нші жылы күзгі күн Көкшетаудан үш жүз орыс, бастығы қандай адам екенін білмеймін сұлтанлар Байғара Тайыроғлы, Жадай Айшуақоғлы екі жүз ауылны шапты, екі жүз қырық кісіні бір жерде өлтіріп кетті. Сұлтанларның қыз-қатындарын жесір етті........

..................................................................................................................

Афзалатлұ хазретлеріңізге мағлұм қыламын. Сұлтан Имантай Бекейоғлының Сібір орысына дұшманлық көрсетуі бойынша қанша өзіме қараған ауылдарымны шапты, неше бір адам күнәсіз екенлігімізні білдірмекке өз басымызды қорғап қашып жүрдік. Енді хазретлеріңізге мағлұм алынсын Сібірге қараған жұрт зорлығына шыдамай бас тартып көшіп, мұндай бәлеге ұшырағаны сол дұр. Ешбір жұртты мұнда кел деп шақырғаным жоқ. Сібір орыстары аттанып шығып өзіне қараған елі болсын һәм сахараға шыққан елдер болсын жаман бүлдіріп қырып жойып шапқылауда. Екі ортада куә шықты, Сұлтан Кенесары Қасымоғлы Сібір тұсына қарсылық істер қылды деп, ақыр сонында Сібір тұсынан жақсылық орын болмай Орынборғның жеріне қарай көшіп, сол тұстан ол ұлуғ император агзам хазретлеріне нахактан бізлерні бұлдіріп шауып, қанша өзіме қараған ағайынларымды, қанша адамларымды өлтіріп уз қыз-қатынларымызды жесір еткенлікні білдірмек үшін өтірік айтмаймын..."

Міне осы хатты ертең өзімізге қарасты батырлар мен билерді һәм сұлтандарды осында жинап, талқылауымыз керек. Бұл хатқа тағы қосып-аларлары бар ма соны білсем. Екшеп көрерміз. Негізі мұндай хатты уақыт оздырмай тезірек жіберуіміз қажет-ақ. Осыдан хатты тездетіп жібермесем өзім де алған бетімнен айнып қаламын ба деп отырмын.

-Ертеңгі жиында шынында да сұлтандар мен билер бұныңызды хош көрмесе, онда Ырғыз таманға бармайсыз ғой?

-Жоқ, мен бәрібір барамын. Олар қарсы тұрар-тұрмас, менің міндетім бәрібір оларды алдағы мақсатымызбен таныстыру. Олардың ойларын тыңдау. Кейбіреуін жеке жағдайда тыңдағанмын да. Мен олардың кейбіреулерінің жекеленген ойларын да білемін. Сол кейбіреулері қарсы пікір айтады. Қандай дейсін ғой. Олар менің кіші жүз жеріне мүлдем аяқ баспауым керек екенін айтады. Баяғыда Әбілқайырды Барақ сұлтан өлтіргелі бері олар бізді жақтырмайды-мыс. Мен осындағы кейбір билер мен сұлтандарға тіпті көңілім көншімейді, Сүбелі іс айтсаң, көттерінен кері қарай тартып, қайдағы бір өткен тауариһты алдыңа тартып, онсыз да басы бірікпей жүрген қазақты одан сайын ыдыратқысы келеді. Ау, қазір өткендегі өкпені қозғайтын заман ба!? Осылай деп ренішімді білдірсем, ол: "Иә-иә, Кенеке, бір төрені бір төре өлтірді, одан орта жүз бен кіші жүздің несі кетті, соған бола араз болып, олардыкі жөн емес"- деп қарап тұр, әлгі сеніп жүрген биім. Бұған не дерсің!? Ағайынды ағайынға қаскөй қылатын міне осындай саяз ойлы, адамдар ғой. Одан да сорақысын айтайын өткен бір күні осы өзімнің туысқаным бір сөзінде әлгі билерге мақтанып тұр екен. Байқап тыңдап көрсем ол: "Біз Шыңғысханның тұқымымыз, біздің бабамыз дүниенің жартысын басып алған Шыңғысхан!", деп кеудесіне сокқылап тұр. Мына сөзді естіп қатты ұялдым. Жұрттың көзінше оны өз қолыммен дүреледім.

 -Иә,естігенмін...

-Сөзімді бөлме! Бұл саған да ғибрат болсын. Біз Шыңғысханның тұқымы емеспіз, Егер біз олай ойласақ үлкен қателікке ұрынарымыз хак. Біз Қасиетті Керей хан мен Жәнібек сұлтанның тұқымымыз. Біз қазақтың тұқымымыз. Біз қазақпыз! Шыңғысхан моңғол. Егер де қазақтың әрбір руы, әрбір тайпасы өздерінің әу бастағы нәсілін, баяғыдағы атағы шыққан жүз атадан қосылатын бабасын дәріптесе, онда ол халық болып онбайды! Арғы тегімізді тектейтін болсақ, онда бәріміздің арғы атамыз Атам Ата. Ал енді бергіміз қазақ ұлты. Егер бәріміз баба қуалап кетсек, онда сан ғасыр бойғы осы Ұлы Далада болған қырғын соғыстар тауариһы бірі-бірімізді жау қылып көрсетеді. Ия, менің пайымдауымша, сол Керей, Жәнібек бабалардан арғы тарих бізге, қазақ халқына керек емес. Ол бізге абырой әпермейді. Одан бергі тарихымыз да мәз болмай тұр. Жаңағы ғой, Ырғызга ауайық десем, Барактың тарихын айтып тұрғаны мен бәрібір, сол Ыргызға ат басын бұруым ләзім. Бәлкім сол жерде хандық құрармын, сосын күш жинап қайта келіп бұл өңірді де азат етермін. Одан соң...

Осы тұста сырттан асыға төлеңгіт кіріп келді. Кенесары сөзін аяқтамастан:

-Не болды сонша, тапырақтаған түйедей боп? – деп, зілсіз жекіген.

-Төрем, Бұхарадан қонақтар келді!

-Орыстар шауып келе ме десем, бұның жақсы хабар екен, кірсін! – деп, Кенесары, өзі бойын тіктеп, мұртын ширатып қойып, төлеңгітгі көзімен ұзатып салып, сосын Мәделіге қарады.

Мәделінің екі-үш күннен бері ойына Бұхара мен Ордабасы түсе беріп еді. Тіпті алдыңғы күні түсінде Дарминаны да көрген. Сұлу қыз қиналып жүргендей көрінді. Оған баруға енді октала бергенде қасына Қалипа келіп, Дарминаны көлегейлей, көрсетпей жіберді. «Сәл былайырақ тұршы, анау Дармина емес пе, мұңайып тұрған» деп, ол қолымен Қалипаға ишарат жасап еді, бірақ солай қолын қимылдатқан күйінше оянып кеткен.

Енді міне "Бұхарадан қонақтар келді" дейді.

Есіктен атандай дәу Зікір мен Мәделінің інісі, қапсағай бойлы Уаліхан кіріп келе жатты.

Бұлар Бұхар әмірі Насыролланың, Таскент пен Ұратөбеге шабуыл бастау үшін дайындық жиынына шақыруын Мәделіге жеткізуге және Кенесары мен Мәделі Таскенттен кеткеннен кейін Мұхаммед Али хан Искандер бекті орнынан алып, Ғазалкентке әкім қойғанын, ал Ядгар бекті Хиуаға түпкілікті жер аударғанын, сосын қазір Таскент уалаятында салық пен зекет қайта көбейіп, халық толқудын аз-ақ алдында тұрғанын айту үшін келген еді...

Көктіңұлы ханынан шабармандар келіп, Мәделі тобын елге қайта шақыру хабарын естігенде Кенесарының көңіл-хошы болмай, ренжіген сыпат танытып, қасындағы әскербесылармен келесі күнге дейін сөйлеслей қойған,

Бұл жағдайды көріп тұрған Мәделінің де Мусабек пен Рысқұлбектің де, тіпті шабармандарды бастап келген Уаліханның да күн ертесіне дейін мазалары болмады.

 

Омбыға қарасты Батыс Сібір генерал - губернаторствосына қарағанда Орынбор жерімен оның генералы Перовский Кенесарыға ыңғайлы сияқты болып көрінген де тұрған. Оның үстіне бұл осы Батыс Сібір жерінде істелінетін бүліктің бәрі істеліп болды ғой. Енді бұдан әрі абыройдан шынымен айырылмай тұрғанында жер ауыстыруы ләзімдүр.

Орынбор линиясына қарасты Торғай үйезі бұл жерге жақын. Сондағы батыр халық - жаппастармен келісімсөзге келмек те ниеті барды.

Ертеңіне Кенесары қолбасшы, әскер басшылар мен әскери ақылгөйлерді кеңеске жинады.

Барлығы жиналып болғаннан соң, Кенесары сардар асықпай сөзбастаған:

-Ал қапитан-майырлар – деп, мырс ете күліп, сөзін әрі қарай жалғастырды - қылышын сүйретіп қыс келеді, мына Омбы генералының қылышы да қыстықінен кем болмай жатыр. Ақмолла приказына шабуылымыз асығыстық болды ма қалай, оны қолымызда ұзақ уақыт ұстап тұра алмадық. Енді генералдың қарсы шабуылы қайткенде де болады. Олар енді бізге жау өзіміздің қазақтарды да бізге қарай қарсы айдайды. Соғыстың тәсілі бойынша мұндайда, яки жау төбесін көріп тұрған жағдайда кері шегіну керек, немесе басқа тарапқа, алыстау жерге жылыстап кетіп қалу керек. Сол үшін мен Орынбор генерал - гүбірнатырына хат жаздым, Бұл хат оған барып кауышып, ол шешім шығарып бізге хабар қайта тиемін дегенше де бір айдың жүзі өтер. Қуыршақов, Кенесары Орынбордағы Перовскийден хабар күтіп отыр екен деп езінің әскери қимылын тоқтата қоймас. Сондықтан Перовскийден бір хабар келгенше бұл жерде тапжылмай отыра бермей орын ауыстыруымыз керек, Менің ойым осы, сіздер қалай қарайсыздар! Кезек сөзді Таймас Бектасов алды:

-Біздер қанша дегенмен осы Батыс Сібір линиясындағы жергілікті қазақтарға үстемдігімізді мойындатып, салық алу мәселесі бір қалыпқа түсікендей болып еді. Ал ендігі баратын жерімізде бұл мәселе қалай болады. Ол жердің елі бізді құшақ жая қарсы алса қанекей, ал бізді колдамай қырын қарап қарсы шықса ше. Егер қарсы шықпағанның өзінде ол жерге барғанымызда салық көлемін азайтуға тура келер. Бұл жерде қырық бас малға дейін зекет алмасак, ол жерде алпыс бас малға дейін алмауымыз керек. Бұл жерде қырық бастан жүз бас малға дейін салық бір бас болса , ол жерде жүз жиырмаға дейін бір бас, одан әрі алпыс бастан бір бас алып отырсақ жергілікті халыққа жеңілдік болар, әрі олар да бізді сыйлар еді.

-Сіздің әуелгі сөзіңізді түсінбедім, Орынбор линиясының қай тұсын айтып отырсыз?

-Барлық жерін.

-Барлық жерін аралауға біздің шамамыз да, уақытымыз да жоқ.  

-Сіз өзіңіз қай маңайды мегзеп отырсыз?

-Мен соңынан айтайын, мен сіздердің ойларыңды білгім келіп отыр, жарандар!

-Ұлытаудың арғы бетіне өтіп, қыр шектілеріне жақындайық – деді, Жеке батыр – ол жер Омбыға да, Орынборға да жақын емес. Көктем шыққанша жан күйіттеуге болады,

-Бұл да дұрыс, Қаратау жаққа барып ол жерге сыйыспай қайтып келдік. Қазіргі осы тұрған жерімізде де сыйғызбайын деп тұр. Ендеше сол кіші жүздің жеріне өтелік. Бәлкім Шалқар даласы арқылы Арал тұсқа өтерміз – деп, сөзге Шокпар би араласты.

-Тағы кім не айтады? – деп, Кенесары бұл кісілердің айтқанына онша көңілі толмағанын білдірді. Жөппелдемде ешқайсысы үндемегеннен соң:

-Йә түсінемін, «бұл жерден тез көшуіміз керек» деген сөзді ойламаған жерден естігеннен соң, қайсың не айтып ақыл қосарларыңды білмей түрсыңдар-ау, егер бір жеті ойланыңдар деп пұрсат берсем жақсы ақыл да табар едіңіздер, Мейлі, бүлініп тұрған ештеңе де жоқ, мен өзім алдын ала ойлап қойғанмын. Сіздерді көп ойландырмай мен өз шешімімді ортаға салайын. Өздеріңізге белгілі, бізден басқа да қазақтың елін сүйгіш азаматтары Ақ патшаға қарсы, Хиуаға қарсы, Қоқанға қарсы көтеріліс жасап жатыр. Хиуаға қарсы Жанкент пен Арал тұста Жанқожа мен Есет көтеріліс жасап жатса, Жетісуда да жергілікті халық бас көтеруде. Бөкей ордасында Жәңгір ханға және акпатшаға қарсы көтеріліс ұйымдастырып, оларды көп шығынға ұшыратып, әнеукүні ғана Исатай Тайманұлы мерт болды. Жарықтық өте батыр адам болған екен. Егер де сол ерлер әскерімен бізге қосылып бірге көтерілгенде біраз іс тындырып тастар едік. Ал енді оның серігі Махамбет кішігірім қолымен Хиуаға өтіп кетіпті. Оның не үшін өйткенін түк түсінбедім. Хиуа қазақтарды өмір бойы дұшпан көріп жүрген жоқ па? Сондықтан Махамбетпен арамызды бұдан бұлай үземіз. Ендігі бір арыстан Торғай маңында жүр. Ол Жоламан батыр. Әне сол бізді қолдайды. Біз енді ертеңнен қалмай Орынбор тізбегінің шығыс бөлігі, Торғай, Ырғыз өзендерінің бойларына қоныс аударамыз. Өзімізге қарайтын ауылдарды түгел көшіруіміз керек. Яғни Ақмолла мен Қарқаралы округтерінің елдері - әліке, байдан, айтқожа-карпық, төбе-темеш Қарақұм мен Аққұм бойына және жолақшы Торғай сағасына орналассын. Және, Ақмолла, Баянауыл өкрүгтерінің бір бөлек елі - қойлыбай-шағырай, малай-қалқаман,, тінәлі-қарпықтың бір бөлігі, қазыған, айдабол, қаржас, бағаналы, торайғыр-қыпшақ Қараторғайдың сағасына орналассын. Сонымен бірге Жоламан батырдың қыр шектілері еліне әлеке-алтай, бидәлі-алтай болыстары өтсін, ал Торғайдың етек жағында көшіп-қонып жүрген алшын-жаппас еліне төбет түмен, қойлыбай-алтай болыстары қосылсын. Жоламан батырдың табын, тама, шөмекей, шекті, төртқара руларымен де араласып қоныстану керек. Жоламан батыр бізді қолдайды. Осы әрекетке ертеңнен бастап кірісуіміз керек. Тағы бір айта кететін нәрсе мынау. Бұл негізі үлкен мәселе еді. Менің осы кезге дейін сіздерге айтпай келе жатқан жоспарым бар еді. Ол, биыл бетті Торгайға емес Жөлек, Жанкент жақтағы Жанқожа бастаған кіші жүздерге бұрамын ба деп едім. Ол ойымнан кеше Бұхарадан мына елшілер келгеннен кейін айныдым. Бұхара бізді осы кезге дейін оқ-дәрімен қамтамасыз етіп тұрды. Және ол бізден Жаңақорған, Жүлекке жақын келіп олардың әскерімен қосылып сол тұсты бұза жарып, Түркістанды алуымызға ақыл салып жүргенді. Енді кешегі елшілермен әңгімемізден соң білгеніміз, әмір Насыролла ол ойдан қайтса керек. Олар Жанқожамен сөз байласып, оның Хиуаға қарсы шығуға дайын отыруына кеңес салыпты. Бұхара бар күшін Қоқанға қарсы қоймақшы екен. Қоқанның қазақтарға көрсетіп отырған езгісі әмір Насыролланың қабырғасына батқан көрінеді. Енді ол Қоқанға тиісуге тек ғана себеп іздеп отыр дейді. Енді бұндай хабардан сон Көктіңұлы хандығынан келген мына Созақ, Рысқұлбек, Мусабек батырлар елімізге қайтамыз деп отыр. Әмір бұлардың да елғе оралып, Қоқанға қарсы даяр тұруларын ескертіпті. Ал Бұхараның барлық каһары Қоканға ауып тұрғанда ол уақыша бізге жәрдем бере алмайды һәм біздің Түркістан, Жөлек тұсқа келуімізді керек қылмайды. Сондықтан біз енді бетімізді тура Торгай мен Ырғызға бұруымыз керек. Мына батырларға  раһыметімізді айта отырып, Бұхарадан келген елшілерімен бірге жолға аман-есен шығарып салуымыз ләзім – деп, Кенесары сөзін аяқтаған.                                       

 

 

 

 

 

 

Ү-ТАРАУ

ДҮМПУ

 

                                                                                  Жерінде әркім жекен-ді,

Тастап бір шықтық мекенді.

                                                                                  Қойшының алар төбеті,

                                                                                    Ауып бір жүрген бөкенді.

/Мәделі қожа/

 

Кездескенше, Қалипа!

 

Мәделінің Бұхарадан ертіп алып шыққан қырық нөкерінен қазір тоғызы қалыпты. Біразы Кенесары елінде үйленіп қалып кетті. Біразы жараланып әскерлікке жарамай, тұрмыстық тірлікпен айналысып қалды. Олардың барлығын Кенесары үйлендіріп, үй етіп шығаруға уәде беріп, алып қалған. Араларында соғыста шейіт болғандар да аз емес.                        

Бұлар онбес шақшы жігіт топ құрап, салтанатты шеру жасап, елге қарай бет түзеген. Кенесары әскерлері бұларды Ордасының алдында екі жақтан екі қатар сан түзеп, кернейлете, дауылпаз ұрып шығарып  салды. Бір жетіден бері орда маңайы кілең мыңбасы, жүзбасыларға толып, олардың қастарынан Мәделі себепсіз кете алмай, Қалипаға жолыға алмай әбден діңкәләп жүр еді. Мұндай жағдай Қалипада да болып, ол да Мәделінің еліне кететінін естіп, бір тілдесе алмай жүрген.

Қалипаның жолаушылардың соңынан қуа шапқанын көргендер оны көрмегендей болып, өз тірліктерімен айналыса берген. Яғни олар да Мәделінің Қалипаға, Қалипаның Мәделіге лайық жандар екенін түсінген сияқты. Тек Кенесары ғана сәл елеңдеп қалды. „Осы қыз сол баланың сонынан қалмай бірге еріп кетіп қалмаса болғаны, барса-барсын-ау, бірақ дүйім жұрттың көзінше, бұдан рұһсат алмай еріп кетіп қалғаны тіпті ұят жағдай-ау. Менен рұһсат сұраса ғой, өзім той өткізіп, қалың малсыз-ақ, дүние-жасауымен шығарып салар ем», деп қынжылыс білдірген. Бірақ ол Қалипаны дәл қазір Мәделінің соңынан ешкімге айтпай еріп кете беретін ақымақ қыз емес екеніне де сенгендейді. «Қыз бой жетіп тұр. Мәделі оның сүйген жігіті. Ол да бұны жақсы көреді. Мейлі, қоштасып, біраз жерге дейін шығарып салып қайтып келер» деп өзі-өзінің қынжылысын басқан.

Қалипа сол баяғы Бетпақдалада Мәделінің соңынан қуып жеткендегідей дауысына салып „Мәделі, Мәделі,, деп айқайлап, олардың соңдарынан жеткен. Бұны көрген Мусабек:

-Мен білсем, мына қыз сенімен бірге қашып кетпекші – деп, Мәделіге қараған.

-Қой, соңындағы ел-жұртты көзін бадырайтып қойып, тапа-тал түсте, күйеуге қашып кетуі ұят шығар, намысы бар ханша ғой – деп, Рысқұлбек қарсы шықты.

-Абылайханның немересі ғой, атасына тартса жүрегінің түгі бар шығар, бірге еріп қашпаса да, дүйім жұрттың көзінше сүйген жігітін шығарып салу үшін соңынан қуғанының өзі неге тұрады, ой айналып кетейін қарлығашым – деп, Мусабек енді Қалипаға разы болғанын жасыра алмады.

- Шын сүйеді ғой шіркін, қайтсін енді, сонау былтыр бұл қызың Мәделіні Бетпақдалада осылай қуып жетіп сөз байласып еді, Оған да куә болғанбыз, сонда екі шарт қойып үшіншісін кейін айтам деген екен, енді сонысын айтуға келе жатпаса неғылсын – деді, Рысқұлбек мұртын шиырып. Сосын Мәделіге қарап,

-Ей ғашық бала, анау қызды ынтықтыра бермей шықсаңшы алдынан – деп, оған демеу берген еді, Мәделі осы сөзді күткендей, Көкбестінің мойынын кері бұра берді. Оны көрген Қалипа қиялай шапты. Мәделі де солай қарай бет алып, екеуі топты қиялай, ұзап сүт пісірімдей шауып отырды. Соңдарынан ауыл, қапталдарынан елге қайтып бара жатқан әлгі топ әбден көзден таса болғанда ғана бұлар тоқтаған.

Екеуі сөзге келмей, аттарынан секіріп түсе-түсе салыстарымен, жерге аунай құлап, аймаласып болғасын Мәделі сөзге келген:

-Бірге жүргенімізге бір жылдай болыпты. «Қолда бар алтынның қадірі жоқ дегендей»-ау, осы бір жыл ішінде дәл осындай сағыныса аймаласқан жоқ шығармыз!                                                             

-Бір жылда осындай оңашада төрт-ақ рет кездесіппіз-а, мен үшін сен бұл жерден өмір-бақи кетпейтіндей көрінетінсің. Сондықтан да мен сенімен кездесуге ешқашан асықпайтынмын. Сен мәңгілік мендік болатыныңа жүрегім сенетін. Ал енді сенің табан астында еліңе кететініңді кеше естігеннен соң түнімен ұйықтай алмадым. Ал сен еліңнен келген ағайындарыңмен әңгімелесіп таңды атырдың, мені ұмытып кеттің-ау деймін, еліңе кететініңді білгеннен кейін мені түнде кездесуге шақырмадың ба? Мен соңыңнан қоштасу үшін қуып келмегенімде, осылай ештеңе демей кете бермекші ме едің?

-Қалипаш түсінесің бе, мен қоштасудан қайта қиналамын. қазір де қиналып тұрмын, енді білмей тұрмын мен сені қалай қиып кетерімді.

-Ешқандай қиналмай, діттеген мақсатыңды орындауға кете бер, мен үшін соныңа қарайлама. Сен маған сенсең болды, мен саған сенемін. «Сен маған сенсең болды» деген сөзім әшейін бекер сөз. Дұрысы сен маған сенгейсің. Мен сені өле-өлгенше күтемін. Қарайлама бара бер! Мен саған Бетпақдалада шарт қойып едім ғой, сен сол шартты абыроймен орындадың. Бірақ маған сол кезде де «бұл шартымды орындамасаң да сен қаласаң мен саған тиер едім» деген сенімді ой келген. Сен өз басыңдағы еліңнің, хандығыңның тапсырма-тірліктерін бітіріп, еліңе пайдаңды тигізуге асық!

-Мен сені қимай барамын Қалипа, осы кезге дейін дәл сен  сияқты бір-ақ қызды жақсы көріп едім, бірақ ол маған бұйырмады.

-Немене, өлді ме!? Тірі болса сендей жігіт өз сүйіктісінен оның қасында жүріп айырылмас еді ғой.

-Жоқ, тірі. Ол қазір менің жеңгем.

-Қой құрысын, айтпа әрі қарай, керегі жоқ ол қар жаман қыз екен.

-Жаман емес...                 

-Болды енді, айтпа!        

-Мақұл айтпаймын, ал өзің не дейсің, қазір бірге кетеміз бе?

-Жоқ Мәделі, сен үйлену үшін еліңе бара жатқан жоқсың ғой, сені Бұхара әмірі еріккеннен шақырып жатқан жоқ. Әуелі өз патшаңның жарлығын тындап, іске асыр, сосын үйленетін уақытың туып, үй болу реті келгенде біз жаққа ат басын бұрғайсың. Мен сені ғұмыр бойы күтемін. Ал жақсы, енді бар, бірақ үндеме, дәл енді қазір бір ауыз тіл катпа маған, әйтпесе жылап жіберемін – деп, Қалипа Мәделіні әбден құша, құшақтап бетінен маңдайынан сүйген. Мәделі жас баладай оның еркіне көне берген. Қалипа енді Мәделінің ернінен бір рет шөп еткізіп сүйіп алды да, ақ құйрык күреңторысына карғып мініп, еліне қарай шаба жөнелді. Соңынан түс көргендей қарап қалған Мәделі:

-Қайран Қалипа, нағыз ханшасың ғой, ханшадай сөз айттың, ханшадай қоштастың – деп, басы салбырай, амалсыздан атына мініп, жолдастарына қарай бет бұрған.

 

2.Байзақ датқамен кездесу

 

Онбес шақты аттылыдан құралған үлкен әскери топ былайша сырт қарағанда қайбір көлденең көк аттының көңіліне күдік келтірері сөзсізді. Сондықтан да Кенесары көрегендік жасап, бұлардың үстіеріне қазақы тон мен бастарына тымақ кигізіп жібергенді. Күздің қара суығы түсіп, „қараша мен желтоксанның сол бір екі ай„ мезгілі еді. Тонның ішінен күндізі темір сауыттарын шешкен емес. Қылыштары да тонның ішкі жағында, ауыл, елді мекендердің үстінен үрей туғызбай өту үшін істелген әрекеттері еді.

Тек ғана қылыш, сапы, семсерлеріне сенген топ Әулие Ата тұсқа төтесінен тартқан. Шу дариясынан кешіп, Мойынқұмнан кесіп өткен. Талас өзеніне жеткесін дарияны жағалап, жоғары өрледі, Таластың оң жағы құм, сол жағы далалы қырат екен. Құм таусылған соң өзенді кешіп өтіп, беттерін Шолақтауға қарай түзеген. Осы маңда атақты Байзақ бидің қыстақтары бар деп естуші еді, Мәделі. Бірақ ол тура алдарынан кездеспеген соң жер аралап іздеуге зауықтары соқпай алға жылжи берген. Олар бұл маңайда қыстау кездеспегесін, Шолақтауға жетпей дәл Әулие Ата мен Шолақтаудың ортасы-ау деген жерден Қаратау қыратынан асқан. Билікөл оң жақта қалып кетті. Бұлардың бүйтіп елсіз мекендермен жүріп келе жатқандағы басты мақсаттары коқандықтардың көздеріне түсіп қалмау ниеттері еді. Артық айқасты ешқайсысы да қаламады. Әйтуір ертерек аман-есен Ордабасыға жетіп алу ойлары. Бірақ бұлар жолды қаншама үнемдеп, тура жүріп келеміз деп ойлағанымен Талас дариясын жоғары бойлай жүргендерінде бір күндік жолдан ұтылғанды.

Құлан өзенінің жоғарғы тұсынан өтіп, оны төмен қарай бойлай жүріп, Сасық, Майлыкент таманға бұрылған. Сонда да сол елді менкендерге кірмеуге ұйғарған. Ақбиікке жақындағанда кеш батып, қараңғы түсті. Бұлар бір ыңғайлы қолат тауып алды да, сол жерге түнемекші болып тоқтап, ас-суларын ішіп, тез-тез ұйқыга кіріскен. Бұл маңайда қауіптенерлік ешнәрсе жоқ сияқты. Қарауыл қоймай-ақ ұйықтай беруге болар.

Бірақ бұлар қатты қателескенді. Барлығы ұйқыға әбден кіріскен кезде, андыған жау дымын білдірмей әрқайсысының қасына екеу-екеуден отыз-қырық адам келіп, бір мезгілде қолдарындағы темірдей қатты шокпарларымен ұйқыдағы адамдарды пергілей бергенді. Әбден пергілеп болғасын, бұларды арқанмен байлап-матап өздерінің аттарына өңгеріп, Майлыкентке айдап әкелді. Мәделінің есі жолда кірді. Мына ат үстінде кол-аяғы байлаулы көлденең түсіп келе жатқанына әбден пұшайман болған. Мойнын бұрын жан-жағына қарайын деп еді, желкесі, қарақұсы шыңылдай ауырып мойнын бұрғызбаған, Сонда да бар күшін жиып басын бұрып, жан-жағына қарап еді, барлық жолдастарының жағдайы өзінікінен кем емес екен. Ат үстінде тік отырғандары қазағы, өзбегі, сарты аралас. Қара-ала түсті шекпендеріне қарағанда коқандықтарға ұқсайды. Мәделі өздерінің дәл мына қазіргідей хал-күйлерінде бұл жауларына ешқандай да қарсылық көсете алмайтындықтарын түсінді. Түсінгесін де үн-түнсіз қалып, алдағы болар жағдайларды күткен.

Қоқандық шолғыншылар мына онбес шақты тұтқынды айдап отырып Майлыкентке әкелген. Майлыкент деген жері кілең итарқа кепелерден тұратын бекет екен. Әулие-Ата, Алма-Ата, Шолпан-Ата жақтан келе жатып, Жуалының асуынан аман-есен асып „ух„ деп демалып, бір түстенетін, не конатын керуеншілер тұрағы екен.

Мұнда әрі осы алқаптан салық түрлерін жинайтын зекетшілер мен аймаққа назарат жасайтын амляктарлар, дудырғалар, танапшылар тұратын Қоқан хандығының уәкілдігі де орналасқан болып шықты.

Қоқанның елу-алпыс шақты адамнан тұратын шолғыншылары  тұтқындарды Майлыкенттің ішін аралап отырып, ортасында шағыл тас төселген көшеге келіп, оны бойлап айдап отырып, алдында үлкен де, кең айваны бар әктелген үйге келіп тірелген.

Бұл Майлыкенттің әкімінің кеңсесі екен. Кеңсенің арғы бөлігі керуен сарайға келіп тіреліп тұр. Керуенсарай ішінде бір керуен жол жүруге даярланып, жүктерін түйелер мен есектерге артып, әбігерленіп жатыр.

Мына жағдайды көрген Мәделінің есіне Көктеректегі керуенсарай есіне түсті. Сосын ол жерде таныскан сұлу да әнші қыз - Таһминаны есіне алды, Мынадай адам шошырлық қүйде тұрғанымен ол көңілденіп сала берген.

Шолғыншылар басшысы - бағанадан бері жол бойы әкіреңдеп келе жатқан сарт сол әкіреңдеуін әлі қоймады. Ол қасына жақын тұрған екі алашапанға:

-Мына тұтқындарды анау керуенсарайдың алаңына кіргіз де, сол ашық жерде күннің астына ұстап тұра-тұрыңдар. Нөкерлерден күзетке бес адам қалдырыңдар да, қалғандарын демалуға үйлеріне жіберіңдер. Керек кезде шақыртып алармыз – деді де, өзі әкім сарайына кіріп кетті.

Әлгі басшының екі қосшысы бұларды керуенсарай алаңына әкеліп, аттарынан аударып-аударып тастады да, өздері сарай қабырғасының көлеңкесіне арқаларын сүйей отырыскан. Күзетте бесеуі қалды. Бұл күні желтоксанның бір жылымшы күні екен. Күн шынымен ыстық па, әлде кешеден бері нәр татпай аттың белінде бүк түсе, кол-аяқ байлаулы, ыңғайсыз күйде салақтап тал түсте мынадай көлеңкесіз ашық түйе, сиыр, жылқы тезегінен шли тазармаған сасық жерден көңілдері құлазыды ма, әйтеуір тұтқындар ыстықтай терлеген. Майлыкент Алатау мен Қаратаудың ортасында орналасқандықтан қысы каталдау. Бірақ қанша қатал дегеніңмен бұл жерге оңтүстіктін күн шуағы мол түсер еді. Желтоқсан кейде қарсыз болады.Тіпті кейде бұл айда ми қайнатар ыстық та болады. Бүгін дәл сондай күннің бірі болып тұрғанды.

Бұлар арбадан түсірілген жүкке ұқсап, қалай болса солай жатқан. Қимылдауға мұрша жоқ. Көпшілігінің аяқ-қолдары ұйыған.

Бие сауым уақыт өткеннен кейін бағанағы әкіреқдегіш қайтып келді. Ол:

-Кәне жігіттер, менің сөзімді тыңдап алындар, мен Қоқанның осындағы яғни Шарафкенттен Жуалыға дейінгі аралықтағы шолғыншылар жүздігінің басшысымын. Сіздердің орталарыңда біздің ата жауымыз - Бұхара әмірлігінің Көктіңұлы ханзадасы Мұхаммедәлі бастаған адамдары бар көрінеді. Және де біздің Бөріжар-Бадам тұстағы аймақтың биі Сапақ мырзаның інісі Мусабек, аты әйгілі ер Шонайдың тұқымы Рысқұлбек, Бұхаралық Көктіңұлы ханы Юсуф бектің ұғлы Уалихан, және ханның інісі Зікір бар екен. Сол бесеуің бастарыңды көтеріңдер, сіздерді әкім өз құзырына шақырады – деді.

Бесеуі де бастарын көтергеннен соң олардың қолдарын шешпей, тек аяқтарын босатып әкімнің алдына апарғанды.

Әкім бұлармен көп сөйлескен жоқ. Мусабек пен Рысқұлбекті Қоқанның адамы екендерін есепке алып, оларға бостандық берді. Мәделі, Зікір, Уаліхан бұхаралықтар есебіне қосылып, олардың нөкерлерімен бірге барлығын Таскентке айдауға шешім шығарды. Әкім жүзбасыға қарап тұрып:

-Мына Мәделі ханзаданы шынжырлап байлап, қатал ұстаңдар, бұл біздің хас жауымыз - Кенесарыны зынданнан босатып, осы кезге дейін біздерге ұстатпай қашып жүрген қашқын. Осылар ғой Әбдішүкір бекті жүз қаралы нөкерімен Созақтын жолында өлтіріп кеткен. Олардың ішінде Шымкенттегі сенің де туыстарың бар еді ғой. Бұл бұхаралықтар Мәдәли ханды да өлтіруден тайынбайды – деп, катал тапсырма берген. Осылай тапсырма беріліп жатқанда сыртта есік алдында абыр-сабыр басталып кетіп, мұнда тағы да басқа адамдардың келіп жатқаны байқалды.

Сол абыр-сабыр күшейіп, сырттағы адамдар ішке кіре бастады. Ішке кірген ұзын бойлы, қапсағай денелі зор кісі Мәделінің көзіне жүдә ыстық көрініп кетті.

Ол кісі есік аузында қолдары байлаулы, қабырғаға сүйеніп тұрған бұларға мән бермей төрге озған. Әкім шымырлардың ең беделді датқасы Байзақ батырды көре салысымен жаңағы паң күйінен тез айырылып, орнынан атып тұрып, құрақтай ұшып Байзақ датқаның қолынан алған. Сосын ол датқаны қолтықтай төрге шығарды. Бұрыштағы жинаулы тұрған көрпелерді өзі барып түсіріп, тез арада төрт қабаттап төсеп, Байзақты соған отырғызған. Ол сосын тез-тез:

-Әй жүзбасы, мына тұтқындарды тез арада Таскентке жеткіз – деп, пәрмен берген. Сол кезде ғана Байзақ датқа алдындағы қабырғаға жабыса шалқалап отырған, қолдары байлаулы тұтқындарға көзі түскен. Ол көңілді күле отырып, тұтқындарға барлай қараған. Датқаның Мәделіге көзі түскенде бетіндегі күлкісі бірден жоғалды. Оның таңданыстан көзі бадырайып кетті де, орнынан атып тұрған. Сол күйі адымдай алға басып, Мәделінің қасына барды да:              

-Сен осы Жүсіпқожаның баласы емессің бе? – деген.

-Йә, сол Юсуп бектің ұғлы, Кенесарыны құтқарамын деп біздің Шарқыбай бек пен Әбдішүкір бекті өлтірген жауыз – деп, әкім Мәделінің қасына келіп сұқ саусағымен оның кеудесіне түртіп-түртіп қойды. Мына сөзді естіген кезде әшейінде мінезі кең Байзақ датқа ашуланғанынан қалтырап кетті. Ол да сұқсаусағын әкімнің кеудесіне нұқып тұрып:

-Мұндай қазақтың батыр ұлын, мұнша корлап, аяғына кісен салып, қолын байлаған сен жауызсың, оңбаған! Қане тез босатыңдар мұның қолы мен аяғын. Әй, мынау менің жан досым Сапақ бидің інісі ғой, ау мынау, ұлы жүздің данасы ер Шонайдың немересі емес пе, ал мыналар Көктіңұлының ханзадалары ғой, босатындар бесеуін де – деп, енді Байзақ қатты ақырған. Әкім мен жүзбасының қорықандары сонша, ол Байзақ батыр сөзін аяқтамай жатып-ақ әлгі бесеуінің кол-аяғын шешіп үлгерді.

Байзақ датқаның Әулие Ата жақтан келе жатқан беті екен. Осында Байзақпен әкесі бір, шешесі бөлек Бизақ деген ағасының қызы күйеуге шығып, соның тойына қатыспақ. Тойға тіке бармай ең әуелі осындағы әкімнен бір хабар алып, оған Әулие Атадағы парманашының пәрмені мен сәлемін де жеткізбек ниетте болыпты. Бұл тірлігі Мәделілерді Құдай қарасып, Қыдыр баба колдағандай болды.

Байзақ батыр Мәделінің „біз асығыс едік„ деген сөзіне қарамай, бес жігіт пен оның нөкерлерін құдасы Әлімбайдың үйіне тойға қатыстыруға алып барды. Бұнда Әулие Ата, Алма Атадан бері қарай, теріскейі Шолақтау, Көксу, Саудакент, Құмкент, Баб Ата, күнгейі Көктен Ата, Сұтан Рабат, батысы Сайрам, Шымкент, Манкенттің игі жақсылары жайсандар, ағайын-туыстар барлығы дерлік жиналыпты. Қыз берген құда жағынан, яғни Құлан, Қарақыстаудан да көп адам келген екен.

Мәделі бұл жерде көптеген ел ағаларымен танысты. Мұндағылар Қоқанға тікелей бағынышты демесең, бұлар да Қоқанның қол астында болуды қаламайды екен. Былтырғыдай емес, биыл әсіресе мұнда Қоқанның әңгір таяғы халыққа қатты батып жатқан көрінеді. Тіпті көтерілгілері келетіндерін де кейбірі оңаша әңгімеде жасырмады. Бұндай әңгімелер Мәделіге қатты ұнаған. Егер Бұхара Қоқанға соғыс ашса, мына елдің Бұхараны қолдайтыны айдай анық көрініп тұр еді. Мәделінің бұдан да үлкен қуанышы бұл тойда Байзақтың інісі - Бәйтерек батырдың қызы Еркеайыммен танысуы еді.

Еркеайым - өте керемет сұлулығымен бірге, ақылдылығымен және өте қарапайымдылығымен бірден Мәделінің көзіне түскен. Ол Еркеайымды көре салысымен „мынау кімнің қызы, ешкімге айттырылмай, басы бос па екен,, деген сұрақ көнілінің түкпіріне бірден ұялағанды. Мәделінің мынадай көңіл күйін Рысқұлбек пен Мусабек бірден байқап кешкі алтыбақанда Мәделінің Еркеайыммен біраз сырласып алуларына септіктерін де тигізген еді.

 

 

3.Манкентте

 

Ертесіне кеш бата бұлар жолға шыққан. Байзақ датқа мен дулаттың атқа мінерлерінің бес-алтауы бұларды бір шақырымдай жерге шығарып салған. Бұл жер Ақмолла мен Ақтау сияқты киян алыс жер емес еді. Ордабасы дегенің тиіп тұрған жер. Ерінбесе түнімен жүріп ертесіне түске таман жетіп алар, ерінсе жолай Қарабұлақ болар, Манкент болар бірінде қона жатар. Бірақ қоқандық-сарбаздардың араның ұясындай болған Шымкентке жоламай айналып өткен ләзімдүр.

Бұлар сөйтті. Манкентке түн қараңғысында аттарын бұрған. Манкент те Қарабұлақ секілді ауқымды елді мекен. Асығыс келе жатқан керуеншілер мен жолаушылар Сайрамға бармай-ақ осы Манкентке бір түнейді де жолдарын әрмен қарай жалғастыра беретін. Байзақ датқаның құдаларының тойынан көңілдері көтеріңкі шыққан жігіттер, енді елдеріне жақындаған сайын қуанышты еді. Сондықтан олар ешнәрседен кауыптенбей-ақ Манкенттің мехмансарайына кіріп келгенді. Сарай даяшысы бұларға кәуәп пен палау әкелген. Қазіргі желтоқсанда әрі бері жүретін жүргіншілер аз болатындықтан да, қонақ бөлмелердің барлығы да бос екен. Бірден мынанша қонақ келгеніне қуанған жай егесі барлық бөлмелердің пештеріне от жаққызып жылытып қойды. Меймандар ертең түске таман үйлеріне жетіп алатындарына бек сеніп, енді аз-маз шарап жұтса да ештеңе етпес деп шешіскен.

-"Тіллә қабырғалардан" қандақсизлар. тіллә-қумишларингиз куп-му? -  деген, сарай егесінің сұрағына Рысқұлбек кісесінен бір уыс күміс алып, оның алақанына салып берген еді, басқа жігіттер де қолдарын кіселеріне малып, алтын, күміс теңгелерін шығарысты. Сарай егесі бұны көріп қатты қуанғанды.

Ас бөлмеге дастархан дайындалып, оның басына жігіттер жиналған кезде „тіллә-қабырғалардан,, онбес шақтысы кіріп келген. Олардың соңдарын ала; „вах~вах жаным, вах жаным,, дегізе әшуланы күйлетіп сазандалар кірді. Мұншамасының бәрін қайдан жинап келгенін жігітгер түсінбесе де, оны ойлап бастарын қатырып жатпады, кіндіктері көріне, жіңішке белдерін дірілдете билеп, рақска түсіп ауыздың суын құртатын әдемі қыз-келіншектерге көздерін де көңілдерін де бұрған еді.

Ырду-дырду әңгіме, қызықты ойын-сауық басталып бірақ қашан аяқталғаны ешкімге белгісіз болды. Тек бұлардың білгені ертесіне, дәл сонау Ақбиік маңайындағыдай тағы да аяқ-қолдары байланып жатыр екен.

Бәрін бір кең бөлмеге қатарынан жатқызып тастапты. Бұларға берілгені қайбір таза шарап дейсің, оның үстіне естен айыратын у берген де сияқты. Бастары «дың-дың», «шың-шың»...

Мәделі қасында ыңыранып жатқан Мусабекке тіл қатқан:

-Мусеке, неғып ыңыранып жатсың, түндегі „тіллә-қабырғаларды„ түсіңде көріп, солармен алысып жатырсың ба?

-Ой басым-ай, у ішкенбіз бе, не пәле?!

-У емес шығар, одан пәстеуі болар, у болса бүйтіп қолымыз байланып жатпаған болар едік.

-Әй Мәделі, анау Уаліхан мен Зікір палуан өздерінің бес-алты нөкерлерімен бұл жерде көрінбейді ғой – деп, көзімен жігіттерді тез түгендеп үлгерген Рысқұлбек сөзге араласты.

-Бәсе десейші – деп, Мәделі де олардан хабарсыз екендігін білдірген.

-Уайымдамаңдар, мен кеше біз осында меймансарайға келгенімізде екеуін алты нөкерімен Ордабасыға жібергенмін, Хан көкеме барып «сүйінші сұра, біздің аман-есен келе жатқанымызды айтыңдар», деп.

-Шамалы асығыстау жасаған екенсің Мусеке, енді кешіксек олар уайьымдайтын болды-ау.

-Біздің соңымыздан енді Байзақ датқа да келе қоймас.

-Мұнда да бір кездесетін жанашыр бар шығар, өзіміздің ел ғой.

-Бұл манайда біздің соңымыздан түскен біреу бар-ау, әйтпесе шли бүйтіп қапыда қалып, екі рет бізді бассалатын дұшпанымыз дәл бұл атырапта жоқ еді-ау...

-Бар, неге болмасын, бұл атырапта болмаса да Арқада бар! – деп, мына жігіттердің әңгімесінің соңғы жағын естіп қалған, бір сылыңғыр арық қазақ бұлардың жатқан бөлмесіне кіріп келе жатты. Соңында коқандық әскери киім киген иөкерлер ілескен. Нөкербасы әлгі арық қазақпен иықтасып қатар келді. Мына арық қазақты және оның арқа тұсында коқандың нөкерлермен араласып тұрған қазақы шапанды екі кісіні Мәделінің жігіттері бірден таныды.

-Қап Мәделі-ай, мына үш кәззәпты Арқада Борасбекпен қоса кәлләларын алайын деп тұрғанымда сен жібермеп едің?! – деп, Мусабек қынжылған.

-Осы үшеуі сені сол кездері де, одан кейін де өлтірмекші болып жасырын ниеттеніп жүргендерінде мен оларды ұстап алып алдыңа апарғанымда ешқандай шара қолданбай босатып жіберіп едің, менің сонда бұларды сенің алдыңа апармай-ақ өзім өлтіре салмағаныма өкініп тұрмын – деп, Рысқұлбек те қатты қынжылды.

-Енді екеуің мені қыжалаттап тұрсындар ма – деп, Мәделі өткен тірліктерде мына екі досының айтқанын қылмай, анау үшеуін талай рет босатып жібергеніне енді налығындай болды. Бірақ енді ойлан, ойланба, бәрібір-ау.

-Кәне енді бізге не айтар екенсің? – деді, әлгі арық қазақ кекесінді күліп.

-Сендер енді діттеген мақсаттарыңа жеткендеріңді көріп тұрсындар ғой, сондықтан да енді айтсаңдар да болатын шығар, сендерді бізге қастандық жасауға кім жұмсап жүргенін – деп, Мәделі бар шындықты білгісі келген.

-Өзің де іштей біліп тұрған жоқсың ба? Бір аруға таласып жүрген кімің бар еді, кім деп ойласаң сол!

-Бораспек пе?

-!

-Мұнда қалай келіп қалдыңдар?

-Сендер қалай келсеңдер, сендердің іздеріңнен ілесіп біз де солай келдік.

-Ақбиікте коқандықтарды әкелген сендер екенсіндер ғой!

-Енді кім деп едіндер?

-Ә, түсінікті, енді қолыма түссеңдер, үшеуің де кәлләләріңмен қоштасарсыңдар!

-Раһмет ақылыңа, қолыңа түспеуге тырысармыз, енді өз кәлләләріңмен өздерің сөйлесе беріндер – деп, әлгі үшеуі қайта шығып кетті.

-Қап бәлем! – деп, Мәделі іштей кектеніп қала берген.

Әлгі нөкерлермен келген нөкербасы - Лыңқа тұтқындардың бәрін Шымкентке айдап, мұндағы қазы - Таяздың кеңсесіне әкелген. Бұл аумақтың датқасы Қасымбек пен Шымкенттің шаһар әкімі Әсерше Таскенттке құрылтайға кеткендігі себебінен олардың біреуі келіп бір шешімге тоқтағанша бұларды Таяз қазы зынданға тастатқызды. Әлгі былтыр Кенесарыны Таскентте босаттырып, жүздеген нөкерлерді өлтіріп кеткен, Қоқанның жауы тап осы Мәделі екенін білгеннен кейін зынданға мықты күзет қойдырды. Ол енді шаһар басшыларының келуін күттірмей, Мәделінің өздерінде түтқында отырғанын Таскентке хабарлауға, шабарман жіберген, Мусабек пен Рысқұлбектің түбі Қоқанға бағынатын жерден екеніне де қарамады. Бәлкім оларды да жамандап, әлгі Арқаның қазағы босаттырмады ма, кім білген.

 

Уаліхан мен Зікір Мәделі, Мусабек, Рысқұлбектердің Арқадан дін-аман келе жатқан хабарын әке-шешелеріне жеткізіп, Ордабасы маңайы оларды күтіп алуға дайындалып жатып, үлкен той істемекші болып, алыс-жақындағы ағайындарға хабар жіберген.

Дармина Мәделі Кенесарымен Арқа таманға кеткелі бері оны әбден сарғая сағынған. Қойқан апа Дарминаға барлық жағдайларына рұхсат беріп қойғанды. Қасына үш нөкер қосқан. Үш нөкері де әлі күйеуге шықпаған күңдер еді. Арғы жағын сұрасаң Дармина да текті қыз екені күңгірт, белгісіз. Егер ежіктей тексерсең Таскенттен төрт ділдәға сатылып алынған күң еді. Бірақ бұл Ордабасыда оны ешкім  күң деп айтқан емес, керек десең білмейді де. Сонымен бірге олар Дарминаның Бұхарада жасаған ерліктерін де білмейтін еді. Дармина да айтып мақтанған емес. Бірде Қойқан апасына Хазараспқа жорығын айтып келе жатыр еді, Қойқан апасы:

-Қызым, әңгіме айтқаныңда қисынын келтіріп айтқаның ләзімдүр, қыз басыңмен жорта-өтірікті айтушы болма, айтсаң да адам сенетін, өзіңнің қыз басыңа лайық әңгіме айтқайсың – деген. Дармина апасының бұның айтып тұрған әңгімесіне сенбегенін байқап ендігәрі ондай әңгімені ешкімге айтқан емес.

Уалихан Манкент тұстан келе жатқанда оған ең алдымен кездескен Дармина болды.

Қыз қасында ешкім жоқ, жалғыз өзі Акбұлақтың қайнарының басында отыр екен. Манкенттен келе жатқан Уалихан Қотырбұлақтағы хан Ордасына бару алдынан бұрын Ақбұлақ қайнарына шөлін баспақка бұрылып еді, мұнда Дармина отыр екен. Ол Уаліханды көріп қуанып кеткенімен, Уаліханның қасында Мәделілер болмағанына қатты қиналып қалды. Оның бұл жағдайын тез, айтпай-ақ түсінген Уаліхан:

-Дарминахан, бұхаралық досыңды бұл жерде көре алмай тұрғаныңа қапа болып тұрсың ба! – деп, қуақылана күлді.

-Олар аман ба, неге сенімен бірге келмеген?

-О,о-о, олардың жағдайы өте жақсы, Манкентте қалды, ертең кештетіп келіп қалатын шығар, асықпай келе жатыр ғой.

-Манкентте дейсің бе, мен олардың алдынан шығамын онда!

-Шықсаңыз шығыңыз, бірақ абайлаңыз, бір өзіңіз бармаң, қасыңа адам алғайсың, қанша дегенмен ол қоқандықтардың жері, бізге жау ғой! – деп, Уаліхан ойында еш нәрсе жоқ, Ақбұлақтың салқын суын шөлін қандыра ішіп, қасындағы жолдастарымен Қотырбұлаққа қарай аяңдай жылжыған.

Дармина Манкентке барамын дегенге Уаліханның сенбегеніне Дармина ренжіген жоқ. Қайта сенбегені жақсы болды ғой, „бармайсың, кәне менімен бірге Қотырбұлаққа жүресің,, десе амал жоқ ілесіп кете беруіне тура келер еді, Енді өзі біледі, не істеймін десе де. Ол жақын маңайда жүрген Нарқызылдың үзеңгісіне аяқ артты. Сосын Қарабастаудағы Тұрсын ағасының үйіне барды.

Тұрсын - Жүсіпқожа ханның ең үлкен ұлы. Бұл кісі ханның басқа ұлдарына іс-қимылы да, мінезі де мүлде ұқсамаған. Тұрсын Жүсіпқожаның ең білімдер ұлы еді.

Тұрсынның бір қызығы біреудің үйіне қонақ болып барса да немесе кездейсоқ барып қалса да ол үйдегі бар кітапты бір ақтарып шығатын әдеті бар еді. Сонысына қарағанда әрі кітапқұмар әрі жаңалық құмар. Бір күні ол Асқарұлы Жәбектің үйіне барған. Жәбек одан бір арапша жазылған кітапты қазақшаға аударып беруін өтініп өзі бір тірліктермен сыртқа шығып кеткен екен. Тұрсыекең өзінің қалыптасқан әдеті бойынша жұмысқа кірісер алдында сөредегі басқа кітаптарды да ақтарып, әқайсысымен қысқаша танысып отырғанда бір кітаптың ішінен төрт бүктелген сарғайған парақ тауып алады. Бүктелген парақтық ішін не ашарын не ашпасын білмей біраз отырады. Оны бір белгісіз күш парақты ашуға итемелегендей болады да тұрады. Парақтағы жазуды оқуға қызығушылығы артқан Тұрсын Жаратқан немізден қайта-қайта кешірім сұрай хатты оқуға кіріскен екен. "Ойбууу..." деп басын шайқады хатты оқып болған Тұрсын, Сосын "Әттеген-ай, қап, балаларды қор қылыппыз-ау" – деп, жүрек тұсын ұстағанды. Одан кітапқа қарауға зауқы болмай Жәбектің келуін күтті.

Жәбек келгесін оған әбден кейіп ұрысты. "Ойбай мен білмеймін, мен бұл хатты Абаланың кіші қызының қолынан тартып алдым, қайта көке-ау, бұл хатты Мәделінің қолына түсірмеген маған рахмет айтпайсыз ба?!" – деп, ақталған еді.

-Кешір інім, мен әшейін мына байғұстардың махабаттарына елжіреп кеттім ғой, енді мына хатты неге сарымайдай сақтап жүрсін? – деп, Тұрсын інісіне қайта шүйілді

-Ой, көке бұл хатты не істейін, жыртуға кимадым, Мәделіге бере алмаймын, Дарминаға қайтарсам тағы ұят, хаты үшін ол менен ұялар, кішкене қыздан тартып алғаным үшін мен одан ұялармын. Осыны не істейміз сіз біздің арамыздағы мұғалім ғұлама адамсыз ғой, сіз ақылыңызды айтыңызшы кәне?! – деп, ол енді Тұрсынның өзіне жабысты. Тұрсын мұндайда көп ойланбастан-ақ қайбір нәрсеге де тез арада шешім қабылдайтын. Ол:

-Былай қыламыз, сен қазір мына хатты алып қалтаңа саласың да далаға алып шығасың, сосын екеуміз Бадам жағасына барып бұл хатты майдалай жыртып суға тастаймыз – деді.

-Судан біреулер тауып алып құрастырып оқып қоймай ма? - деп ақкөңіл Жәбек жан-жағына қараған.

-Йә, йә сенікі дұрыс, сөйтуі мүмкін. Бұл хатты ешкімге оқытпауымыз керек. Сондықтан бұны өртеп жіберейік. Сен екеуміз қазір үйден білдірмей шығамыз да_г Бадам жағасына барамыз, сол жерден от тұтатып өртейміз

-Ау, аға жұрт біздің тұтатып отырған отымызды көріп бәрі сонда үймелемей ме, бұл не деп сұрамай ма? – деді, аққөңіл Жәбек.

-Дұрыс! – деп, Тұрсын орнынан тұрып терезеден сыртқа көз салды, сосын сырттағы тандырда нан жауып жатқан, Жәбектің күңін көріп қуанып кетті де:

-Ау Жәбек, бол тез мына хатты анау тандырдың шоғына қақта – деп, оны асықтырған. Хатты алып үйден тез шығып кеткен Жәбектің соңынан қарап, қашан ол хатты тандыр шоғына салып, хат жанып біткенше терезеден үңіліп тызақтап тұрған. Сосын "қап, мына жастарды-ай, ойпырмай-ай, сәл болмағанда, йә сәл болмағанда ағайын арасында айқай бастала жаздады-ау – деп, басын шайқай берді. Әне Тұрсекең сондай аққөңіл адам.

Ордабасыға келгелі Дармина көбінесе осы Тұрсынның үйін көп жағалайтын. Оны осы маңайдағы ең жақсы аға деп тұтатын. Негізі осында келгелі байқағаны, Жүсіпқожаның ұлдарының ішінде Исмайылы көп сөйлемейтін, өмір бойы ат үстінде жүріп, тіпті Ордабасыға сирек келетін аға екен. Батырхан мен Кенжехан өздерімен өздері. Орталары да, құрбылары да бөлек. Бәлкім олар бұны әпке деп, бұны сыйлап жүргендіктерінен етене жақындап сыр айтуға қашқақтайтын шығар,

Уаліхан да солар сияқты, "бар ма?» десең "бар шығар", "жоқ па?" десең "жоқ шығар" деген сипаттас әңгіме. Яғни ол да бұны әпкесіндей көріп, бұған көп жақындамайды. Бірақ жасым кіші ғой бұдан деп те ойламайды, сөйтіп кейде айтқанды қылмай кете беретіні де бар.

Мұндағы бұған жақын келіп әңгіме айтып, қарындасындай сыйлап, қамқор көңіл білдіретіні осы Тұрсын.

Тұрсын демекші оның кейінгі алған тоқалы осы Дарминадан екі-ақ жас үлкендігі бар. Ой, тамаша жеңге екен, бұл үйіне бара қалса құрақ ұша қарсы алады.

Міне, ол тағы алдынан шыға қарсы алды. Тұрсын көке де үйде екен. Дармина Тұрсын көкесіне қол ұсына сәлем берді. Тұрсын оның алақанының сыртынан сүйіп, қыздың сәлемін алған. Сосын:

-Дармина қыз, бүгін тіптен құлпырып кетіпсің ғой, бір жақсылық хабар естігенсін-ау, ол не нәрсе, біз де естіп бірге қуанайық, қай ауылдан келді, қандай жаңалық жақсылық хабар? – деген.

-Мәделі келе жатыр, аға естіп тұрсыз ба, Мәделі келеді!

-Ой айналайын, аузыңа май, Мәдеш келе жатыр деген хабарыңа, сүйіншісіне алтын алқа атадым, айналайын қай тұста келе жатыр екен?

-Манкентте дейді, мен алдынан шығуға кетемін.

-Манкент Қоқан иелігінде ғой, абай болғайсың, қару-жарағыңды асына кетсейші! Жоқ, ойбай-ау не деп тұрмын, коқандықтарға қару-жарағыңмен көрінсең «жау» деп ұстап алады.

-Қаруыммен барам, аға, Манкентке қарусыз барсам, жолда қарусыз қызды ұстап алмай ма?

-Одан да ешқайда бармай осында күтсейші!

-Жоқ аға, Манкентке бармасам да бергі шекара бойында, оларды жолда күтемін – деп, Дармина Тұрсынның үйінде сақтаулы тұрған қару-жарақтарын алып, үйден асығыс шығып кетті. Тұрсынның тоқалының: „әй қыз, түстік ішіп кетсейші,, дегеніне де қарамады.

Содан шауып отырып қоқан-бұхара шекарасына келді. Ол шекара Алтынтөбенің иегінің астында еді, Ол жерде түннің бір уағына дейін әрі-бері ойқастап жүріп-жүріп, қайтадан Ақбұлаққа барды. Акбұлақтан өзінің үш кәнизәгін оятып, оларға да қару асындырып, аттарына қондырып, бұлақ басына келген. Бұлар бұлақ басына келгенде таң да атты,

Олар Акбұлақтың басында Мәделілерді күтіп, түске дейін болды. Жолаушылар әлі көрінбегеннен соң, ол жерден кәнизәктің біреуін қайтадан Акбұлаққа жіберіп, бір марқа қозы алдырды. Оны сойып далада шоққа әбден пісіріп, қақтап алды. Өздері тамақтанып болғасын қалған етті қоржынға салып алып, тағы да Алтынтөбе иегіндегі шекараға келген.

Шекарада ешқандай күзетші жоқ екен. Жолаушылар мұнда да көрінбегесін, бұлар шекарадан өтіп, тұмсықтың төбесіне шыққан. Алда ешкім көрінбейді.

Одан соң олар тағы да ілгері жүріп отырып, жайдақтардың ауылына келді. Бұл маңайда да күткен адамдары көрінбеді. Енді олар Алтынтөбе деп аталатын үлкен биік төбенің басына шығып, Манкент тарапқа көз салған. Ешқандай жолаушы көрінбейді. Бұлар осы төбенің басында таңды атырды. Өткен ешкім болмады. Бұлар бұл жерде Мәделілерді тағы бір күн күткен. Әрі-бері өткен ешкім болмады.

„Қой, болмас, бұлар бір нәрсеге ұшырады-ау„ деген оймен Дармина қасындағы кәнизәктерін ертіп, Манкентке тартты.           

Манкентке жақындап  қалғандарында Көмешбұлақ тұста кәнизәктерді Ақсударияның жағасында қалдырды да, өзі Манкентке кетті.

Ол жердің базарына кіріп ондағы базаршы әйелдерден әңгіме тартып көріп еді, ондағы әңгіменің ең үлкені Бұхаралықтардың жансыздары ұсталғандығы туралы екен. Олардың арасында Көктіңұлы ханзадасы бар, оның кінәсі Қоқанның жауы - Кенесарыны босатарда жүз шақты қоқандық сарбаздарды өлтіргендігінде, Оны Шымкенттегі зынданға тастауға әкетіпті деген әңгімені есітті. Бұл жайсыз хабарды көңілі камыға алған Дармина Аксударияға қайта келіп, кәнизәктерімен ертесіне Шымкентке келді. Шымкент дегенің Манкент секілді ашық-шашық жатқан елді мекен емес.

Бұл шаһар Қоқан хандығының аумақтық басқаруда үлкен орын алатындығынан, һәм бұнда әкімдік пен үлкен қару-жарақ қоймасы бар болғандықтан шаһар сырты Бұхара қаласы сияқты қалың қамалмен қошалған болатын. Қамалдың екі-ақ дарбазасы бар еді. Бірі шығыс тарапта, Әулие Ата шаһарына қарап тұрса, бірі теріскей батыс тарапқа - Әзіреті Түркістанға қарап тұрарды. Бұл қақпадан Ордабасыдан, Таскенттен келген жолаушылар кірерді.

Дармина Шымкенттің Түркістан дарбазасынан қалаға кірмек ниетте болып, кәнизәктерді Бадамдарияның жағасында қалдырды. Дарбаза алдында екі дарбазбан бір өзі кіріп келе жатқан қыздан секем алып, оны тоқтатып:

-Кімсің? – деп, өзбекше сұрақ қойған.

-Кезбемін! – деп, Дармина сарт тілінде жауап қатты.

-Мұнда неғып жүрсің? – деп, дарбазбан әдейі енді қазақшалап сұрақ қойған.

-Кезбелердің жүрмейтін жері бар ма? – деп, Дармина да енді әдейі тәжік тілінде жауап берді.

-Мұнда танысың бар ма еді? – деді, дарбазбан қырғыз тілінде.     .

-Кезбеге бәрі таныс емес пе? – деп, Дармина хорезм тілінде жауап берді, Дарбазбан мына қыздың алты тілді меңгеріп әрі тура жауап беріп тұрғанына, оның шынымен кезбе екенінде  дауы болмады да, қызды камалға кіруіне рұхсат еткен.

Қыз қамалға кіріп, ондағы үлкен көшемен жүріп отырып, Қошқар Ата арығынан көпір арқылы өткесін одан солға бұрылды. Ол бұрылған кезде алдынан алысырақта әкім сарайы көрінген. Оның арғы жағы биік дуалмен қоршалған екен. Сірә одан әрі әскери жайлар бар болса керек. Тұтқын қамайтын жері де, зынданы да сонда шығар.

Көше оңға бұрылып, енді жоғары қарай өрледі. Биікке шыққан соң, көшелердің барлығы тарыла бастап, әрі жан-жақка тарайды екен. Қыз мойнын созып, әлгі бағанағы биік әкім сарайдың тұсын тауып, солай қарай аяндаған.

Бұл тұста кішігірім базар бар екен. Шымкентте екі базар барды. Біреуі - орасан үлкен базар, бірақ ішіндегі сатылатын заттары біркелкі болатын. Екіншісінің аумағы кішкенелеу бірақ ішіндегі сатылатын заттардың сапасы да саны да әрқилы еді. Мұнда әсіресе қымбат заттар көптеп сатылатын, әрі «әкімсарайға жақын орналасқан» деп естуші еді Дармина. Бұхараға үйреніп қалғаннан ба, әлде оған бармағалы да біраз уақыт болғасын ба, ол шаһарды сағынған сияқты болып, мына Шымкент сол Бұхараға ұқсағандай болып, бұл дәл қазір сол шаһарда жүргендей болып әсер алған.

Ол енді базардың қасынан өте беріп, сол тұстан биік дар ағашын көріп, денесі қалтырағандай болды. Дарда асылып тұрған ешкім жоқ екен әйтеуір. Оның жан-жағын қураған шөп басып кетіпті, соған қарағанда биылдыққа бірде-бір адам бұл дарға асылмаған болса керек.

Дармина енді дар ағашының қасынан өте беріп еді, әкімсарай жақтан ысқырған-пысқырган дауыс шықты. Қараса оншақты аттылы әскер айқай-сүрең салып, алдындағыларды шетке қуып, жол ашып келеді екен.

Дармина да шетке ығысып, анау келе жатқандарға жол берген. Әлгі аттылы нөкерлердің сондарынан бес атарба ойқастай, салдырлап келіп, қос-қос атқа жегіліп, «сатыр-сұтыр» өте берді.

Дармина арба үстіндегілерге абайлап қарап, мұнда қолдары байлаулы, тұтқындалып баражатқан Мәделілерді көрді. Үш арбада оншақты тұтқын. Арбалардың соңынан әлгі тұтқындардың аттары қосарлана байланып, олар да өтті. Дарминаны байқап қалған Көкбесті жүгенін үзгісі келіп бұлқына, қышқыра кісінеген. Бірақ Көкбестінің бұл кісінесіне ешкім де түсінбеді.                                          

Олардан соң тағы да оншақты нөкерлер, сосын  тасырлап тағы бір арба келеді екен. Бұл арбада айдауылдардың басшысы, сән-салтанатпен киініп алып, қылышының балдағына сүйене, мұртын шиыра, күлімсіреп барады. Екі жағында қос-қостан күзетшісі бар.

Алдыңгы арбада отырған Мәделі де, Мусабек те, Рысқұлбек те Дарминаны байқамады. Оларға кінә артуға болмайды, себебі Дарминаның үстіндегі мына кәнизәктер киетін ұзын да, қарапайым киіммен оны ешқандай танысы да байқамас еді.

Мына жағдайды көрген Дармина тез кері бұрылып, шаһардан шығып кетті. Тез-тез жүгіріп отырып Бадамдарияның бойында тасада тығылып бұны күтіп отырған екі кәнизәгіне келді.

Тез арада қару-жарағын асында да „сендер соңымнан келе  беріңдер, деп өзі әлгі айдауылдардың сондарынан қуа, шаба жөнелді. Дарминаның ойы Мәделілермен тілдесіп қалу еді. Ауылға не сәлем айтатындарын білмек тұғын. Ол атына қамшы баса отырып арбалы топқа жақындап қалғанды.

Соңдарынан шаңдатып қуып келе жатқан бір аттылыны байқаған нөкерлердің бірі бұл хабарды басшысына айтқан. Ол:

-Әсерше әкім мен Таяз қазының тапсырмасы бойынша, біз жолда ешқандай адамды қасымызға жақындатпауымыз керек. Сондықтан оны мылтықпен атып түріруіңе рұхсат – деген.

Арбалардың соңында келе жатқандарда екі мылтықщы мерген бар еді. Олар бұл сөзді ести сала қуана-қуана өз міндеттерін атқаруға кіріскен. Олар иықтарынан мылтықтарын түсіріп, әлгі соңдарынан қалмай, бір нәрсе деп айқайлал шауып келе жатқан аттылыны көздеп тұрып, екеуі де атып салған. Дармина атымен бірге жерге омақаса құлады...                                              

             

4.Қоқан шаһарында

 

Айдауыл басшылары тұтқындарды Таскентке де кіргізбей, тікелей Қоқанға айдады.

Қоқан ескі шаһар. Бұл хандық әуелгі баста бектік деп аталар еді. Қоқан шаһарының тарихы ескі. Жалпы Қоқан хандығының осы Парғана алабындағы шаһарлардың тарихы жүдә ескі. Парғана қазаншұңқырында Қоқаннан басқа да үлкен шаһарлар: Әндіжан, Шаһрихан, Маргилан, Наманган, Қасан, Төреқорған, Чуст, Шадақ, Құбасай..., тізе берсең көп. Бұлардың тарихи өсуіне біздің қазақ халқының ұлдарының да ықпалы болуы керек бәлкім, сол жағын да бір екшеп керелікші...

Сондықтан бұл хандықтың тарихына аз-кем тоқтала кетсек. Хандықтың ең шеткерірегінде орналасқан ірі шаһарларының бірі - Әндіжан. Өзбекше Андижон, парсыша Андигон, арабша Әндижан. Шаһардың ең әуелгі атауы Андигон болып жазылу себебі арабтың „жим.. әрібі парсыда „кофи„ /г/ әрібінің дыбысы шығарылып оқылады. /арапта Әзарбайжан, парсыда Азарбайгон, латынша ,г„ әрібін ағылшынша „ж„ болып оқылатындай, мысалы география-жеография/

Әндіжан Нұх пайғамбардың/ғ.а.с./ тоғызыншы ұрпағы Оғұзхан заманында да бар екен, Ондай әңгіме „Құдатқу-Білікте,, айтылады. Тұранның падишаһы Афрасияб та алғашқыда өзіне осы Андижанды астана қылған екен. Тағы бір әңгімелерде Афрасиябтың қызының есімі Адинажан екен. Шаһар соның есімімен қойылыпты дейді. Бәлкім керісінше, қыздың есімі шаһар есімімен қойылган шығар. Парсы тарихшыларында мынадай шумақ бар:

„Арал,, Андижану, „марал,, Маргинон   

Ба тарихи хижрий „гарал,, Шаһриһони

Бұл Андижан тарих арал Марғұландікі „марал,, хижра жыл санауы бойынша Шаһрихандікі „ғарал,, деген сөз еді. Яғни „арал,, „марал,, „ғарал,, тарихи мағынаға аударылғанда 230, 270, және 1230 сандық көрсеткіштері шығады екен. Бұл сандар хижра есебі бойынша жоғарыдағы үш шаһардың пайда болған уақытын көрсетеді. Бұл рас нәрсе, оның рас екенін Шаһриханнаннақ білуге болады. Тарих айтады, Шаһрихан шаһарын Омар ханның бұйрығымен Халмұхаммед деген тәжік датқа салған еді дейді. Омар Қоқан бектігінің тағына өзі егелік еткенненсоң өзін бұрынғыдай «бек» емес енді бұдан былай қарай «хан» деп жариялап, соның дәлелі үшін Хан шаһары - Шаһри Хан қаласын салдырды. Сонымен бірге Қоқан бектігін де 1812 жылдан бастап «Қоқан хандығы» деп атауға пәрмен берген. Бұл хижрада -1230-жыл, мелодийда -1812 жыл. Омархан Қоқанды 1809-1822 жылдар аралығында басқарды.

Бұл жердегі екінші бір үлкен шаһар - Наманған. Наманғанның әу бастағы тарихы, оның қалай пайда болғаны туралы әркім әртүрлі айтады. Оның бірі шаһарды наймандар салған, сондықтан Найманканд аталған дейді.

Ал енді тағы бір тарихта былай дейді. Бұхараның ханы Абдулла мұндай әдемі жерге келіп, бұл жердің табиғатының әсемдігіне қайран қалып, осы жерге шаһар салу ниетінде болған екен. Шаһар орнын ағып жатқан өзенмен оған орналасқан таудың аралығынан сайлайды. Шаһар салушылар қала орнын бекітіп, кірпіштерін құя бастағанда, лай қамбалардан түзды сор шыға берген дейді. Ол жердің шөп-бұталарынан жердің үстінің бәрін тазартып шыққаннан соң жер күнге кеуіп ақ сор басады. Бұл маңайдың тұзды сор жер екенін білген олар бұған „тұз кені,, деп ат қойыпты. Тұз кені деген сөзді парсы тілінде „намақ кон„ деп аударылады екен. Шаһардьң аты сонымен Намаққон, кейінірек түркілер Намангон деп атап кеткен дейді.

Наманганда Сардоба, Ләппәйтаға, Шұқыркөше, Дегрезлік атты төрт маһалланың аттарының шығу тарихтары да қызық. Әсіресе Ләппәйтағаныкі. Ол жерді түркі-қыпшақтың атақты білгірі Базар ақын тұратын көшенің аяқ жағындағы арғы бетінде оның жиендері өмір сүріпті. Әлгі Базар ахун жиендерін дауыстап шақырғанда, жиендері әрқашан „ләппәй таға!,, деп жауап беріп бұған шауып келеді екен. Әне сол жиендері өле-өлгенше нағашыларын сыйлап, ,,ләппәй тағалап,, айқайлай жауап беріп жүргендіктен, маһалла аты да «Ләппәйтаға» аталып кетсе керек.

Наманғанның батыс тарапында оншақты шақырымдай жерде үлкен тарихи орын бар. Ол жер кезінде „Қала-и~хан„ деп аталыпты. Бұны кезінде қазақтың ханы - Шығай /Ахмет/хан тұрғызған екен. Ал енді бұл қазақтың ханы мына Наманған тарапта неғып қала салып жүр. Соны азма-аз екшеп көрейік. Ол кісі кім өзі, мұнда неғып келді?

Қазақ ұлтының әу бастағы екі бабасы Керей мен Әз-Жәнібек болса, мынау Шығай хан сол Әз-Жәнібектің тоғызыншы баласы Жәдік сұлтанның перзенті. Анасы қалмақ қызы Абайхан бегім. Шығай ханның әкесі Жәдік сұлтан хан болмаса да, әкесі Әз-Жәнібек қазаққа ұлы хан болғаны тарихта белгілі.

Шығайдан алдында қазақты Ұлы хан Һақназар басқарған еді. Оны Бабасұлтан сатқындықпен алдап өлтіргеннен соң, Бабасұлтанға қарсы Шығай сұлтан бас көтергенді. Қазақ ордасында Шығай ақ кигізге отырғызылып хан сайланады.

Ол жүдэ мықты саясаткер еді. Шығайхан ең жауыз жауы Бабасұлтанмен өле-өлгенше айқасу ниетімен Бұхара ханы Абдулламен бітімге келіп достық ниетін білдіреді, және Абдуллаханға екеуінің ортақ жауы - Бабасұлтанды қайткенде де өлтіруге уәде береді.

Шығайдың баласы Тәуекел-баһадүр Бабасұлтанды Арқада, Кеңгір езенінің бойында, қазіргі Кенесары көтеріліс жасап жатқан жерде болған үлкен шайқаста садақпен атып қолға түсіреді. Бабасұлтанның басын әкеліл Бұхарадағы Абдуллаханның алдына тастайды. Бабасұлтанның басы кесілгеннен соң, өзінің діттеген парызы орындалды деп есептеп, сексендегі Шығай хан патшалық тағын өз ұлы Тәуекел-баһадүрге беріп, өзі пір жолын таңдайды. Әне сонда ол Наманғанды таңдап, сол шаһардың қасына қала салдырады. Қаланын аты шағатай тілінде „Қала-и-хан„ яғни хан қаласы деп аталған екен. Шығай хан сол жерде біраз өмір сүреді де, тіпті қартайғанда Бұхараға жақын барып қоныстаныпты. Ол сол Бұхара түбінде Күміскентте көз жұмып, ондағы Ғали Ата әулиенің саясында жеке күмбезге жерленіпті дейді тарихшылар.

Шығай хан өлгеннен кейін Наманған жақтағы өзі салдырған қаланың да аты өзгеріпті. Ол жерде Шығайдың ұлдары Жүсіп төре мен Жақып төре ұзақ өмір сүріп Наманған атырабып әділ басқарған екен. Олардың бәрі көз жүмганнан кейін халық Қалаихан шаһарын сол төрелердің күрметіне Төреқорған деп атап кетіпті. Қазір ол Қоқан хандығына қарағанымен Наманған уалаятының астанасы болып есептелінеді. Бұл уалаятта алты бектік бар.

Мына қазір Мәделі, Мусабек һәм Рыскұлбекті айдап әкеле жатқан Қоқан шаһарының да тарихы естіген адамға қызық. Енді аз-кем асықпай оны да біліп алайық та, сосын әлгі жігіттер хақында Құдай қаласа сөз қозғармыз.

Қоқан - қазақшасы. Өзбекшеде Қукон болып жазылады. Шаһардың алғашқыы аты Хуканд екен.

Қоқанның алғаш тарихын тарихшылар былай баяндайды. Қоқан шаһары құрылмай тұрып, бұл жер қамыс басқан тоғай екен. Бұл маңайда ол кезде тәжіктер өмір сүріпті. Ал қамыс арасы шошқа мен доңызға тола болыпты.

Бұл маңайға Қауақ қожалары /Сыр бойы қожалары/ келіп, шаһар тұрғызбақшы болыпты. Олар мына қамыс арасындағы қазылған шұңқырларды көріп, жергілікті тәжіктерден, „мына шұңқырларды кім қазды,, деп сұраған екен олар „хук канд,, деп жауап беріпті. Бұл сөзді қазақшаға аударғанда „доңыз қазган,, деген сөз екен. Қауақ қожалары тәжіктердің тіліне түсінбей, бұл жердің аты Хуққанд екен деп ойлап, жаңадаи салған шаһарларының атын Хуққанд деп қойыпты дейді.

Тағы бір тарих шаһардың аты Хукқанд емес Қоқанд дейді. Бұл шаһарды сарыұйғырлар /көнетүркілер/ салған. Олардың тілінде Қо-алтын, канд - қала, яғни Алтынқала. деген сөз екен.

Бұл да аз-кем құлаққа енер. Себебі жергілікті халықта Алтын бесік туралы аңыз бар.

Осы жерден алтын бесігімен тауып алынған баланың жетінші ұрпағы - Шаһрух би, осы Қоқан хандығының іргесін қалайды. Алтын бесігімен табылған баламен Шаһрух бидің арасында екі жүз жыл өткен екен. Оның нәсілінен жиырма сегіз басқарушы таққа отырыпты. Олардың Омар ханға дейінгісі „би„ аталыпты да, Омарханнан бастап /1809ж/ одан кейінгі таққа отырғандардың барлығы да „хан„ деп аталыпты. Бұл Әлім хан салған жол.

1680- жылдан 1702-жылға дейін Бұхараны басқарып, бұл өлкені гүлдендірген Сүбханқұли хан өлгеннен соң Жұйбар қожалары таққа Убайдулланы отырғызады. Убайдулла мемлекетті дұрыс басқара алмағандықтан тақта ұзақ отыра алмапты. Хандықты дұрыс басқара алмаудың салдары мемлекет ішінде көтеріліске әкеп соқтырыды.

1709-жылы Наманған уалаятындаға Шадақ шаһарында шадақ қожалары көтеріліс жасап, олар Қоқан, Наманған, Марғилан, Қанибадам, Исфара шаһарларын басып алып, жаңа өз алдына дербес бектік ашады. Билікке Шахмаспты отырғызады.

Шаһмасп деген ат оларға ұнамай оған жаңадан, Әмір Темір көрегеннің ұлы Шаһрухтың есімін беріп, бұл жаңа мемлекетті Шаһрухия деп атапты. Кейбір деректерде бұл мемлекетті Бекзатия деп те атайды.

Шаһрух 1721 -жылы өлгеннен кейін оның үлкен ұлы Әбдіраһым би таққа отырып, мемлекетке Әндіжан, Қожақент, Самарқанд, Қаттақорған шаһарларын қосады.

Отыз үш жасында Әбдіраһым би өлгеннен соң оның орнын басқан інісі Әбдікәрім би Шаһрухияның астанасын Төреқорғаннан Қоқанға көшірді.

Шаһрухияға 1745-жылы жоңғарлар басып кіріп, Ош. Әндіжан, Маргилан шаһарларын алды. Екі жылдан соң бұл шаһарларды Ұратөбе әкімі Пазылбек азат етіп, жоңғарларды солтүстік-шығысқа түре қуған.

Әбдікәрім би қырық жасында қайтыс болғаннан соң, оның орнына бір ұлы отырып еді бірақ ол алты айдан соң тақтан аударылып, Маргиланға әкімдікке жіберіледі. Таққа Әбдіраһым бидің ұлы Ердана  отырды. Ол да тез арада тақтан түсті. Оның орнына Бабабек отырды. Оны бір жылдан соң Бесарықта өлтіріп оның орнына қайтадан Ердананы қойды.

Ердана енді бұл жолы тақта онтөрт жыл отырды. Сосын тақ Шадібек ұлы Сүлеймен бекке бұйырды. Бірақ оны үш айдан соң өлтіріп, оның орнына І770-жылы Нарбота бекті таққа отырғызды. Бұл Бекзатияга азды-көпті пайдалы тірлік жасаған билердің бірі болды. Ол Чуст пен Наманған әкімдерінің көтерілістерін басып-жаншыды. Бөлектеніп кеткен Қожақентті қайтадан Шаһрухияға қаратты; Ол енді қазақтарға бағынып тұрған Таскентті өзіне қаратпақшы болып, Ханқожа қожаның басшылығымен 1894-жылы Таскентке әскер жіберді. Бұл кезде Таскентті билеуші Жүніс қожа Ханқожаның бұл әрекетін алдын-ала біліп, оны Шыршықта қарсы алып, Қоқан әскерін быт-шытын шығара жеңіп, кейін қайырган. Сонымен Шаһрухияны отызбір жыл басқарған Нарбота бек 1801 -жылы Қоқанда көз жұмады.

Орнына оның үлкен ұлы Әлім бек келді. Әлім бек Шаһрухияға Әңгірен атырабын, Таскент, Шымкент, Әулие Ата, Түркістан, Созақ, Құмкент, Шолақ-қорған сияқты көне кенттер мен шаһарларды қосады. Ол Қоқанның саясатын күшейтіп, енді оны сырт мемлекеттерге танытуға тырысты.

Оның Шаһрухияға сіңірген енбегі - ол бектікті  хандық жағдайына жеткізді, және өзін бұрынғыша „Шаһрухия биі„ емес, «Қоқан бегі» деп атауды бұйырды.

Әлімхан өте қатал болды, оны қасап хан да дейтін. Ол Таскент, Шымкент тарапта көтерілістерді басып жүргенінде Қоқандық қарсыластары „Әлімхан Таскентте өлді,, деген кауесет таратып, оның орнына Омар бекті таққа отыргызады. Әлімхан бұл өсекті естіп, тез арада, Қоқанға қайтады. Оның Қоқанға қайтатынын бітген қазақтар оның соңынан қуа соғыс салып, оны Қоқанға жеті-сегіз шақырым қалғанда Әндіжандық Қамбар мырза атып түсіреді.

Әлім ханды Қоқанға дейін қуып барып, оның өлгенін көріп, қайтып келген қазақтар Шымкент пен Түркістанды өзін-өзі басқаратын атырап деп жариялап, мұнда қайтадан рулық бөлініспен басқару жүйесі күшіне енеді.

Таққа отырған Омар хан өзі-өзіне келіп, Әндіжанның қасына Шаһрихан деген қала салдырып, Қоқан шаһарының мәдениетін гүлдендіруге көп еңбек сіңіреді. Медреселерді көптеп салдырады. Хан сарайына ақындарды топтайды. Парсыдан, Бұхарадан, Хорезмнен шайырлар ағылап келіп, осында қоныстанады. 1815-1817 жылдарды Омархан мәдениет пен әдебиет гүлденген шағына жетті-ау деген де, әскерлерін жинап, мемлекет шекарасын кеңейту үшін алдымен Ұратөбеге аттанып Үратөбе алкабын, сосын Шыназды, Шардараны, Шымкентті, Түркісіанды, Созақ атырабын Қоқан хандығына қайтадан қосады.

Омар хан дін басшыларынан өзіне „әмір-ул-мусилимин„ яғни «мұсылмандар әміршісі» деген атақты берулерін талап еткенді. Бірақ ол үшін ханның өзінің асырауында онекі мың зейнеткер болуы шарт екен. Хан өзінің зейнеткерлерге кетіп жатқан қаржыны белгілейтін кітабын алдыртып, ондағы зейнет пұл алып жатқан кемпір-шалдардың санын санатқызып көреді. Сөйтсе бұл кітаптағы зейнеткерлер саны қырық мыңнан асыпты.

Бұны көрген дін басылары ханға әлгі қасиетті есімді береді, және өз атынан теңге шығаруына оған рұқсат етеді һэм оның атын әр жұма намазында атайтын болады.

1821-1822 жылдары Шымкентте Тентектөре бастаған көтеріліс бұрқ етті. Көтеріліс атырапқа кең етек жайған еді. Ол Ақмешіттен Майлыкентке дейін, Созақтан Таскентке дейін аралықта иісі қазақ аяғынан тік тұрып, Қоқан саясатына қарсы майдан ашты. Нәтижесінде 1822-жылы Омар хан дүниеден қайіты. Тарих оны ауырып өлді дейді. Ол хандығындағы мына топалаңға шыдай алмай жүрегі жарылып өлді ме, әлде қазақ кетерілісін басамын деп Шымкент шекарасын аттап өткенінде бір қазақтың қолынан мерт болды ма ол жағы белгісіз.

Сонымен Омар хан да өтті бұл дүниеден. Енді оның орнына оның ұлы - Мұхаммед Али жас болса да хан болды. Мұхаммел Али /Мәдали хан/ таққа отырысымен ең әуелі өз әкесінің ең жақын дос- жарандарының «басын алып» бәрін құртады.

Сосын Қытаймен келіссөзге келеді де, Шыгыс Түркістанға, яғни Қошқарға жәрдем бермеймін деп Қытайға уәде етеді. Ол кезде Қытай үкіметі билеп тұрған Құлжа мен Қошқарда Қытайға қарсы күнара көтеріліс бүрқылдап жатқанды. Мұхаммед Алидің уәдесін алған Қытай үкіметі Қошқарды билеп тұрған, аты бүкіл мұсылман әлеміне әйгілі Мақтым Ағзамның ұрпақтарына шабуыл жаасап, Қошқарды қайта алады, және ондағы қожалардың барлығын Қоқанға қарай ығысуына ықпал жасайды.

Қоқан хандығына ығыскан қожаларды қатты бақылауға алуды Қытай үкіметі өз жақтасы Мұхаммед Али ханға мықтап тапсырған болатын.

Қошқар қожаларының басшылары Мұхаммед Али ханның сарайында үлкен құрметке ие болып жүргендерімен бәрібір көкейлерінен Қошқар кетпейді. Сөйтіп хан сарайында жүрген Жәңгір қожа Шадақ, Әңгірен, Төреқорған, Қасан маңындағы қазақтық  қыпшақтарынан және қырғыздардан әскер топтап, Қошқарға аттанады. Жәңгір қожа Қошқарды алады. Бұл хабарды естіген Қытай үкіметі Бежіннен Қошқарға мың-мыңдап әскер төгеді.

Бұл жағдайды естіген Мұхаммед Али хан Жәңгір қожаға көмекке әскер жіберген еді, бірақ Жәңгір жеңіліп, оны Бейжінде /Пекин/ өлтіреді.

1829-жылы Жәңгір қожаның інісі Мұхаммед Жүсіп Мадали ханды қайтадан Қошқарға жорық жасауға көндіреді. Олар екеуі көп әскермен барып Қошқарды алады. Бірақ бәрібір Қытайлықтар көптігін көрсетіп, Қошқарды Мұхаммед Али ханнан қайта тартып алады.

Мадали хан Қошқардан қайтып келе жатқанда ол жерден жетпіс мыңдай мұсылманды өзімен бірге Қоқан алқабына әкеліп орналастырады. Яғни әкесі Омар хан салып кеткен жаңа шаһар халыққа толып үлкейіп кеткен екен.

Соң 1832 жылы Мадали хан Мұхаммед Жүсіп қожаның балаларымен бірігіп Қашғарға бірнеше рет жорық жасайды. Мұхаммед Али ханның қайта-қайта шабуылынан әбден мезі болған Қытай өкіметі Мадали ханға Қошқардан жыл сайын үлкен-үлкен салық алып тұруына келісім берді. Бұл жағдайдан соң оны қошқарлықтар „гази,, яғни әділ адам деген атқа еге қылды.

Мадалихан осылайша шығыс тарабын бекітіп болған соң енді бұрыннан бері бұған бағынбай келе жатқан Қаратегин, Дарбаз, Қуляб уалияттарын өзіне қаратты. Тентек төре көтерілісінен кейін уыстан шығып кеткен Таскент, Шымкент, Әулие Ата, Созақ атыраптарын қайта хандыққа қосты.

Осылай хандықтың іргесін беркітіп, оның даңқы жүдә жоғары өрлеп бара жатыр еді, сонысын өзі көтере алмады. Ол енді жиһангерлікті тоқтатып қойып, сарайда өзіне топ жинады. Қай уалаятта қандай сұлу қыз бар, солардың тізімін алдырды. Тіпті кезінде өзінің әкесінің көз салған келіншектерді қасына жинаттырды. Ол аз дегендей әкесінің некесіз үйленген келіншектерін де өз қойнына әкеліп жатқызуды бұйырды. Егер тарихшылардың айтуы рас болса, өгей шешесі мен туған екі қарындасына үйленді.

Сарайға бүкіл хандық бойынша іздетіп жүріп нағыз қабаған иттерді жинатқызды. Ол иттерге арнайы қызметшілер бөлгізіп, мал шаруашылығын және күтімгерлер мекемесін аштырды. Әсіресе осы кейінгі 1838 жылдары Мадали ханның шабармандары Парғана, Әндіжан, Маргилан, Наманған уалаяттарының жас қыздарын тауысып, енді теріскейдегі Таскент, түстік батыстағы Исфарадан қыз іздеуге шығыпты.

Бұндай ғадетті өз ханынан үйренген мыңбасылар мен пансатбасылар да енді көңілдері жас келіншектер мен қыздарға ауа бастапты.

Қазір Мадали хан әуелі иттеріне қызыға қарап, сосын беті әдемі жас ұрғашыларға көңіл аударып, хан сарайында жатқан көрінеді. Міне тарихшылар осылай дейді. Қызыққұмар Мадали хан әлі қанша өмір сүріп, одан соң оның орнына қандай хандар келетінін бір ғана Құдайым білер.

Дәл қазір Қоқанның ханы -жиырма сегіз жасқа енді толған Мадали хан /Мұхаммед Али хан/ осындай жағдайда еді...

 

...Шымкенттен барған айдауылбасы - Ихтикор тұтқындарды тіке Қоқанның зынданына апарды да, сол жерде аз-кем дем алып, былтыр Кенесарыны зынданнан босатып, Әбдішүкірді жүз шақты әскерімен өлтіріп кеткен Бұхара-Көктіңұлы ханзадасы - Мұхаммед Әлі оғланды тұтқындап келіп тұрғанын хабар қылуға Мадали ханға таң ата шабарман жіберді...

...Жиырма сегіз жасқа енді толған Мадали ханның желігі әлі басылатын түрі болмады. Бүгін таң атпай жатып есіне қайта- қайта бойжеткен қыздар түсе берген. Түнде ғана екі келіншекті умаждап-умаждап жіберіп еді, бүгін алакеуімде Исфарадан жаңа жас қыздар келетіні есіне түсіп, төсегінен тұра бере қайта отырды. Ағаш кәтті жауып тұрған пердені ысырып көріп еді, жатын бөлмеде өзінен басқа ешкім жоқ екен. Алақанын "шарт" соғып қызметшісін шақырды. Құрақтай ұшып жетіп келген тибеттік қызметші басын иіп кеп әміршісінің аяғын сүйген. Сосын екі қолын маңдайына қойып ханға қарады да, ханның бүгін көңілді екенін сезе қойды. Кешегі қарамағындағы бейбақтарға кирғидай тиіп, каққанда қанын, сыққанда сөлін алған түрінен тіпті ада болған.

Қызметшісі әміршісінің мынау түрін көріп, өміріндегі білетін барлық Құдайларына жалбарынды. Бұл қызметші өзі тибеттік болғанымен, лама дінінен христианға өтті, одан кришнаға өтті, одан енді исламға бой ұсынды. Оның сондағы жалбарынып жатқандағы тілегі осы бір қылышынан қан тамған адамның өмірін ұзақ қылып, ахуалын жақсы ету, көңілінің әрдайым осылай көтеріңкі күйде болуы еді.

Қызметшісінің ұзақ сарнауына да көнді хан. Мұнысы оның шектен тыс көңілді екеніне қызметшінің күмәнін келтірмеді:

-Тақсыр ием, құлдық, не бұйырасыз? Сіздің, көңіліңіз осылай әрдайым...

-Болды, болды, болар – деп, Мадали хан бұрын өмірінде істемеген қызметін өзінің аяғын сүйіп жатқан құлына істеп, оның қолтығынан сүйемелдеп тұрғызған. Қызметшінің көңілі босап тіпті жыларманға келді. Сонда да:

-Хан ием жазығым не еді, тым болмаса себебін айтып өлтірі...

-Мен саған айттым ғой «болды» деп, есіңді жисайшы жазған-ау, Исфараның қыздарынан сұлу қыз әлемде жоқ, соны білесің бе?

-Ондайды біздей жазған қайдан білсін, сіздің сарайға қызметке келгеніме екі күн болды ғой!?

-Сен қазір қызханаға бар да, бөксесі үлкен белі қылдырықтай жіңішке, жасы онбес-оналтылардағы бір қызды мұнда сыртын тұмшалап ешкімнің көзіне түсірмей ертіп кел!

Қызметші бәрін енді түсініп көз ілеспес шапшаңдықпен бөлмеден шығып  кетті.

Мадали хан денесі бір ысынып, бір суынып, Исфараның жас сұлуын көз алдына елестете, бөлме ішінде әрлі-берлі жүріп алды. Бұның сарайында бір үлкен қызханадан басқа қыз келіншектермен кездесетің үш жабдықталған бөлме бар. Бірақ ол бөлмелерді кейінгі кезде бәйбіше де, тоқалдар да аңдитын болып жүр. Бес алты мәрте үстінен түсіп қалып тіпті ұятқа қалғаны бар. Бүгін енді оларға қарсы амал қолданып, «ойнасын» дәл осы бәйбішемен "алысатын" бөлмеге шақыртып алдырмақшы. Кеше «осы амалы қалай болар екен?» деп тәжірибе жасап екі келіншекті алдырып көрген. Екі келіншек те рахатқа батырып аман сау кетті. Бәйбішеге бұл әдейі "мен мемлекеттік істерден қатты шаршап жүрмін, бір екі түн өзім бөлек, сенімен "айқасатын" бөлмеде бір өзім тыныға тұрайын» деген, Бәйбіше көніп, кеше бөлмеге келмеді, енді «бүгін де келе қоймайтын шығар» деп ойлап хан өз ойына сеніп төсекке қайта отырды.

Осы тұста сырттан бас қарауылдын бөлмеге кіруге рұхсат сұраған белгісі алтын сылдырмақ дауысы үш мәрте қайталай шықты. Бұл сылдырмақ дыбысының кезек күттірмейтін суыт хабар екенін білген хан «тфу» деп еденге бір түкіріп, ағаштан оюлап жасалып, үстіне бес кабат мамық көрпе жайылған төсегіне құлай кетті. "Тух, осындай бір қатты келіп тұрған желік кезінде мемлекет жұмысы да, құйысканга қыстырылган боққа ұқсап жабыса қалады. Сәскеге дейін қоя тұрса қайтер екен, өй өңшең акымақтар, бұларға қашанғы үйретем, өй аума есерлер" деп іштей қиналған.

-Хан ием, сүйінші, қуаныңыз! – деп, бас қарауыл жер сүзе, ханның аяғының алдына етпеттей құлады,

-Сүйіншің өте орынды болса пұлды аямаймын, дегенмен жаңалықты кім әкелді, соны алдыма әкел!

Бас қарауыл Иһтикордың шабарманын тез арада ханның алдына кіргізді.

-Кәне айтабер, ол кандай жаңалық, мені таңғы алакеуімде оятқан?

-Рұхсат етсеңіз айтайын, әлгі баяғы бар ғой, Әбдішүкір мен Ташмұхаммедті өлтіріп, Абылайхан немересі Кенесарыны Таскенттің зынданынан алып қашатын Бұхара ханзадасы Мадали ходжаны тұтқындап осында әкеліп тұрмыз, хан ием – деп, шабарман барлық тірлікті өзі қатырғандай әумесерленіп тұрды. Бұл жаңалыққа қатты ашуланған Мадали хан:

-Әй сен ақымақ, Менің де атым Мадали екенін ұмыттың ба? – деді.

-Жоқ хан ием, Сіз Ұлығ Мұхаммед Али хансыз ғой!

-Ал оның аты ше?

-Ол жай Мадали.

-Жоқ. Ол да Мұхаммел Али, ол менен артық. Себебі ол Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.г.с) тікелей ұрпағы. Онда неге мен оның тұтқындалғанына қуанады екенмін? Тұтқындаған екенсіңдер мен оны жазаламаймын, оны мұқдасиб Мұсылманқұлдың кұзырына бердім. Ол өзі білсін не жаза қолданатынын!

-Құп болады, кете берейін бе?

Осы кезде мысық басуымен қызметші тибет белмеге жылыстап кірді. Қасында бас аяғына дейін тұмшалана жабу жамылған біреуі бар. Қазандай төңкерілген бөксесінен һәм бет пердеден жартылай көрініп тұрған жас сұлудың жүзінен мына бір әдемі қыз екенін білген хан аналарды асықтыра тез-тез сарайдан қуып жібермекші болып енді оқтала бергенінде бөлмеге бәйбіше ырғала кіріп келе жатты. Бұны көрген хан қайтадан ашуға мінді:

-Нағылет жаусын сендерге, бұл қай кәззәптықтарың? Жоғалыңдар барлықтарың деп ақырған. Осы кезде анау ақымақ шабарман құйрығын қысып кете бермей тағы да ханға сұрақ қоймақшы болып алға таман өзеурей беріп еді оның ойын түсініп қойған хан;

- Әй бас қарауыл тез бар да дүрешіге айтып, мынаның арқасына үш дүре соқтыр – деді, ашулана.

Бас қарауыл шабарманды сарайдан сүйрей шығарып:

-Әй, өле алмай жүрсіңбе, қайдан келіп едің? – деді.

-Шымкентен!

-Шымкенттен келсең ханның мінезін білмейді екенсің, хоп жарайды мейман екенсің арқаңа үш дүрені соқтыртпай-ақ қояйын, бар құры, бастығыңа бар! – деп, шабарманды желкесінен итерген. Сосын:

-Әй, ылажы болса ендігәрі хан сарайының маңынан көрінбеуге тырыс – деп, шабарманның соңынан айқайлады. Шабарман оның сөзін естімей-ақ безіп кеткенді.

Хан барлық іс бүлінгенін байқады да төсегіне отыра кеткен. Қызметші бәйбішені көре салысымен әлгі бөксесі домаланған жас сұлуды жетектей ала жоғалды. Хан дәл қазір шабыты келіп тұрғанында жас сұлудан айырылып қалғанына қатты өкінген. Сол күйі жастығына қисайып жатып қалды.

-Хан ием! – деп, сыбырлай сөйлеген әйел дауысы шықты арқасынан. Хан бұл дыбыс бәйбішесінің дауысы екенін біліп, «сумаңдап тағы да қойныма кіріп келе ме, осы қатынның-ақ күйі күнде келеді де тұрады екен, адамды әбден мезі гғып бітірді, ішінен «ыңқ» еткізіп бір теуіп, шалқасынан түсірер ме еді!?», деп ойлады. Бірақ енді сылқымның айтқанына көніп, құшағыңды ашқаннан басқа амал жоқ. Сонда да:

-Таңғы тамағымызды ішпей не болды саған жаным, тамақтанып әлденіп алсам деген ой келіп тұрғаны – деп, көріп мына мыстаннан құтылғысы келіп еді, бәйбіше:

-Алдыңғы күні жиыннан шаршадым дедің, екі күннен бері енді тынықтың! – деп, өзі үстіндегі лыпасын дымын қалдырмай шешіп тастады да, ханды мыжғылауға кірісті. Бұл да дымын білдірмей қарсыласып баққан.

-Не болды ей? – деді, бәйбіше

-Ышқыр бауым шешілмей жатыр! – деп, ырсылдап-пырсылдап отырып оңай ғана шешіліп тұрған ышқырбауды әдейі шиелеп байлап тастады, сөйтіп бұл қатынды алдай саламын деген хан оңбай қателесіпті. Бұл сөзді естіген бәйбіше жақында ғана Алайды ала алмай келген күйеуіндей ынжық емес екенін көрсетіп, Алай камалды қайткенде де алатынын білдірді. Себебі ол ышқырбауды шеше алмай өтірік ыңқылдап отырған күйеуін құшақтап алып шалқасынан жатқызды да, кір сасыған ышқырбауды тісімен қиды. Бітті, ханға берілуге тура келді...

 

...Шабарман Мадали ханнан сөгіс алып, басы салбырап, сүмірейіп қайтып келген соң, енді Иһтикор мақтау сөзді не де болса мұқтасибтен есітермін деген есек дәмемен шабарманды Мұсылманқұлға жіберді.

Бұл ретте Иһтикордың жолы болған сияқты. Хабарды ести сала Мұсылманқұл айдауыл басшысына келіп, мән-жайды білді. Оны ертіп зынданға барған. Арқан тастатып, Мәделіні зынданнан шығартып алды.

Маұғлы ханзадасы туралы Мұсылманқұл бұрын сырттай естуші еді, енді қазір өзін көріп, оның сырт түрпатына риза болған кейіп танытқан. Ірі денелі мына қапсағай жігіттің қазақ батырларына тән екенін түсінді. Сондықтан алдында тұрған Көктіңұлы ханзадасының Қоқанның зынданында жатуына Мұсылманқұл іштей жол бергісі келмеген. Оның бұлай ойлауының басқа да мағыналы себебі бартын. Яғни Мұсылманқұлдың Бұхара әмірлігіне жақындасу да бір мақсаты еді. Оған себеп дәл қазір Қоқан астанасы рухани жағынан ыдырауда болатын.

Өзінің алдына қойған діттеген мақсаттарының барлығын дерлік орындағаннан кейін, Мадали хан ит бағу мен қыз қүшу тірлігіне өтіп кетті. Бұның соңының жақсылықка апармайтынын білетін Мұсылманқұл енді Бұхара әмірімен достық пейілде болып, мына Мадали ханның тағына өзі отыруды немесе өзінің айтқанынан шықпайтын «мың» руынан шыққан тақ мұрагерін отырғызуды ойлап жүретін. Бұл ойы енді іске асатындай.

Мына Бұхаралық оғландарды босатып, әмірдің көңілінен шықса, бәлкім мақсаты орындалар.

Мұсылманқұл Мәделі оғланды аяқ-қолдарынан кісенді шешіп мұһдасиб сарайына, яғни өзі отыратын сарайға апаруды Иһтиқорға бұйырды. Сосын ол Иһтикордың бұл пәрменді мүлтіксіз орындауы үшін және ол бұдан былайғы уақыттарда да бұның пәрмендерін мүлтіксіз атқара беруі үшін, оған бес құл, алты кәнизәк бергізіп және оның қарамағындағы дихандар „танап пули,, һәм „алаф пули,, салықтарынан босатылатынын хабарлады. Бұндай мол сыйлықты алатынын естіген Иһтикор Мұсылманқұлдың аяғына жығылған. Мұсылманқұл оның арқасынан қағып, орнынан қолтықтай тұрғызды да, жаңаға өзі айтқан пәрменді тез орындауды бұйырып, өзі мұһтасиб отыратын өз сарайына бет алды.

Ет пісірімдей уақыт өткен соң Иһтикор Мәделіні жуындырып шайындырып, үстіне таза ханзадалық киім кидіріп Мұсылманқұлдың алдына әкелген. Мұсылманқұл орнынаи түрегеп, ханзадаға сыйластық көрсетіп қолтығынан демей, өзінің оң жағына әкеліп отырғызды. Содан әңгіме басталып кеткен.

Мұсылманқұл өзінің кім екенін қысқаша таныстырды және Мәделіден сол баяғы Таскенттен бұларға жеткізбей кетіп, сосын қуғыншыларды Мәнжіде өлтіріп, одан әрмен қарай кетіп қалғаннан кейінгі уақиғалардан хабар беруін өтінді. Мәделі болған жайды түгел айтып берді. Тіпті кейде сезімге де беріліп, Кенесары сарбаздарын суға салса батпайтын, отқа салса күймейтіи ең мықты әскер қылып, Мұсылманқұлдың көз алдына елестеткізді. Бірақ шли мақтай берсе «Кенесары енді жақында мұнда келіп Қоқанды алар деп ойлап қалар мына Мұсылманқұл, сөйтіп ойлап бізді бұл жерден аман жібермес» деп ойлаған Мәделі енді әңгімесінің жүгенін тартыңқырады. Әңгімені тыңдап болған Мұсылманқұл:

-Ханзада, мына әңгімең менің көзімді ашты, раһмет! Мен бұған дейін «Арқа қазақтарының барлығы Орысқа сатылып кеткен шығар» деп ойлап жүр едім. Ал «Кенесары сарбаздарымен тек ғана Орысиет пен Қоқанның керуенін тонаумен айналысып жүр» деп естуші едім және өзімде солай ойлайтынмын. Ал енді сенің айтқан әңгімеңе қарағанда, Кенесары елі, жері, суы бар бір хандыққа пара-пар екен. Тек ғана бір кемшілігі оны әлге дейін халықтың хан сайламауы екен. Оны сол жерге хан сайлауға ол жердегі халықтың ойы бар ма?

-Онысын білмедім, өзі қатарлы сұлтандар мен төрелер оны көре алмайды, хандықты одан қызғанады. Ал халық солардан бата алмайды. Сосын да Кенесарының ойында хан болу мақсаты дәл қазір жоқ, ондай әңгіме мен одан естіген емеспін. Сосын да мені хан сайлаңдар деп өзі ұмтылмағасын халық қайдан білсін

-Жоқ, онысы болмайды, „жыламаған балаға емшек қайда,, демей ме біздің қыпшақта, „мені хан сайлаңдар„ деп өзі айтпаса да қасындағы уәзірлеріне, жаны ашыр достарының құлағына сыбырлап қойсын.

-Ол жерде ол кісі ханнан кем емес.

-Жоқ болмайды, хан деген ақ киізге отырғызылып, төбеге көтерілуі тиіс. Сонда ол хан болып табылады. Мейлі хан керек болса халық өзі сайлап алар. Ал өзіңнің нендей өтінішің бар, тек ғана «босатып жібер» деп өтінбе, басқасын айта бер, көңілден шықса орындармын.

-Дәл қазір босатып жібере алмайтыныңызды өзім де білемін, бірақ Ордабасыдағы әкем меніің Манкент тұста келе жатқанымнан хабардар еді, бірақ біз елге бара алмадық, ол кісі біздің хабарсыз кеткенімізді білсе, «уайымдап қала ма» деп отырмын. Сосын Манкентте коқандықтар Шымкентке бізді алып кеткендерін білсе, әкем олардан мені босатуды талап етеді. Олар әрине бізді мұнда жоқ дер. Оған әкем сенбесе Шардарадағы екі мыңдық сарбазбен келуі мүмкін. Ағайын арасында бекерге қан төгілуі де ғажап емес. Сондықтан дәл бүгін біздердің осы Қоқанда аман-есен жүргенімізді хабарлал Ордабасыға шабарман жіберіңіз.

-Дұрыс, оның орындалады, сосын?

-Сосын менің қасымдағы жолдастарыма да оң көздеріңмен қарасаңдар екен.

-Олар кімдер еді, сарбаздарың ба, жолдастарың ба?

-Әуелі жолдастарым. Яғни осы Қоқан хандығына адал қызмет істеп жүрген Жайдақ-Бөржар аймағының әділ биі - Сапақтың інісі Мусабек батыр, Ұлы жүз, қалаберді Сіргелінің данасы Ер-Шонайдың немересі Рысқұлбек батыр, сосын сарбаздарым одан кейін мініс жылқыларым...

-Нағыз қазақы мінез көрсетіп отырсың інім, мініс жылқыңды да ұмытпапсың.

-Ой аға, жылқының да жылқысы бар емес пе, біздің қазақ жылқының үстінде өскен халық, менің жан жолдасымдай болып кеткен Көкбестімді өзіме қайтарсаңыз.

-Дұрыс, жылқыларыңның ешқайсысына тигізбеймін, жем жеп семіріп тұра берер.

-Яғни бәрімізге бостандық беріп, елімізге қайтарасыз ғой.?

-Өй інім асықпа, «мұсылманшылық әсте-әсте» деген бар, өзіңнің келгенің кеше емес пе, ең асығыс келген мейманның өзі бізде үш күнге дейін конбай ма. Екеуміз әлі біраз күн әңгімесейік, Түсінісейік, білісейік, сендерді кейін қайтаруға жағдай көтере ме, көтермей ме, оған хан иеміз не дейді. Барлығын екшеп-текшеп, ой елегінен өткізген ләзімдүр, йә тағы қандай өтінішің бар, әй енді басқа өтінішің жоқ шығар?

-Жоқ, бар!

-Жоқ бары несіей, жоқ па әлде бар ма?

-Әрине бар! – деп, Мәделі күліп жіберді. Оған Мұсылманқұл да қосыла күлді.

-Кәне айта ғойшы, бірақ енді өтінішті көбейте берме!

-Жоқ, көбейтпеймін, осы біреу ақ

-Ол қандай еді?

-Кеше зынданда ол жерде жатқан бір қожа жігітпен таныстым. Сөз саптауына қарағанда өте батыр кісіге ұқсайды, сол кісіні зынданнан босату керек

-Сен кілең батырларды ғана зынданнан босатады екенсің, былтыр Кенесарыны биыл Абзалды.

-Жай адамдарға қарағанда батырлардың халыққа көп пайдасы тиеді-ау, деген болжамым ғой, бұл Абзал батырдың бұл зынданға не үшін тасталғанын сіз білсеңіз маған айтып берсеңізші, кеше өзі себебін мандыртып айтпады, батырлық кісілігі жібермей, алдындағы мен сияқты жас балаға «шағым жасағандай болмайын» деді ме, әйтеуір не үшін түскені туралы ауыз ашпады.

-Иее – деп, Мұсылманқұл біраз үнсіз ойланып отырып қалды. Мәделі не де болса оның ендігі айтар сөзін үнсіз күткен. Бір кезде Мұсылманқұл басын оқыс көтерді де:

-Ау сен менен әңгімені әлі күтіп отыр екенсің ғой, мақұл айтайын, менің ойланып қалғаным «Абзалды босатсам қалай болар, соңы неге ұрынады, әлде босатпай тыныш отыра берсем бе?», деген сауал еді.

-Босатыңыз, аға. Бұл жақсылығыңызды бір қайтарармын, Алла нәсіп қылса!

-Ау сен әлі бұл Абзалдың кім екенін білмейсің ғой.

-Білетін сияқтымын, білмесем енді айтыңыз кім екенін.

-Айтсам, сен қателеспедің ол халқы үшін жаралған нағыз батыр. Бұның әкесі Мырша (Мірше) Түркістан тараптағы Мір деген кентте қазылық қызмет атқарады. Оқыған білімді кісі. Алдыңғы күні Түркістаннан менің тыңшыларым келді. Оларды мына Мадали ханға сұлу қыз іздеушілердің соңынан аңду үшін қойғанмын. Тыңшыларымның хабары тіпті қызық болып тұр. Мына Абзал батырды зынданға қамаған себебіміз бұл Түркістан маңайындағы зекет жинаушылардың басшысы мен қырық нөкерін бір өзі қым қиғаш қып, өлтіріп, жарадар қып жасақтарды іске астырмай тастапты. Түркістандағы Мырзанияздың мыңдығы Абзал батырды бәрі жабылып жүріп, қаумалай, әрең ұстап Қоқанға әкеп берді. Оның бақытына қарай сол күні Мадали хан Алай жақтағы көтерілісті өзі басуға кетіп, мені осында қалдырып кеткен. Абзалдың зынданда жатқанын әлі Мадали ханға айтқан жоқпын. Енді жаңағы тыңшыларымның жеткізген қызықты қарашы. Мына Абзал сондағы Қарнақ бегі Сәдіршеге жақсылық жасап оның халқын зекетшілерге тонатпай, зекетшілерді қырып салса, Қарнақ бегі Сәдірше жақсылыққа жамандық іздеп, Абзалға жау болып шықты. Ол осы Абзалдың бойжетіп отырған сұлу қызын тоқалдыққа алмақшы көрінеді. Ол қызды біздің ханға қыз іздеушілеріміз де көріпті. Керемет әдемілігіне қызығып олар «мына қыз біздің Мадали ханға нағыз ылайықты қыз екен", деп ауыздарының суы құрып осы сөзді Қарнақ бегі Сәдіршеге айтады. Сәдірше біздің қыз іздеушілерімізге мұрнын шүйіріп "бұл өңірдің сұлулары әуелі менікі сонан соң хандыкі" дейді. Жергілікті үкіметке біздің бес алты адамнан тұратын қыз іздеушілеріміздің әлдері келмейтінін байқап «хоп майли» деп кете барыпты.

Сәдірше де біліп тұр ғой, Мадали ханның бір қыз үшін сонау Түркістандағы Қарнаққа мыңдап әскер жібермейтінін. Енді осы оқиғаны тыңшыларымнан естіген соң зәлім Сәдіршеге қатты ашуланып қалдым. Ол сатқын екен, ол бізді менсінбей отыр. Ол Мадалиді менсінбесе де Қоқанды сыйлау керек, хандықты сыйлау керек, ханға берген антын сыйлау керек. Ол нағыз ант атқан екен. Енді жаңағы сенің Абзалды босатыңыз деген өтінішіңнен соң маған мынадай ой келіп отыр, айтайын ба?

-Айтсаңыз қанекей, біз де тыңдайық та әліміз келгенше кеңес берейік.

-Негізі сен жігіт кеңес те бере алатын адамға ұқсайсың. Мен негізі төрт жеп биге шықсам деп отырмын. Мына Абзалды босатып тура Қарнаққа жіберсем. "Қызыңды Сәдірше зорлықпен алайын деп жатыр, оны өлтірсең де, пісіріп жесең де өзің біл, егер оны өлтіріп, одан оның ағайындары мен басқа бектер сені ол жерге сыйғызбай жатса тура бері қарай Қоқанға тарт, мұнда сені құшақ жая қарсы аламын" десем, бұл батыр қайткенде де қызының абыройы үшін Сәдіршені өлтіреді. Сонда мен Сәдірше сияқты сатқыннан құтыламын бір, Қоқан қандай жолмен болсада сатқындардан өш алатынын, коқандықтардың айтқанын қылмаса болмайтындықтарын жергілікті бектер білітін болады екі, өзіме Абзал батырдай дос табамын үш, ал төртіншіден Маұғлы ханзадасының өтінішін орындаймын мұным қалай ұнайма саған?! – деп, Мұсылманқұл Мәделіге иегін қақты. Мәделі:

-Маған бәрінен де сол төртіншіңіз ұнап тұр деді күлімсірей. Осы кезде есік ашылып, ханның шабарманы келді де, бұларды Мұхаммед Али хан кұзырына шақырып жатқандығын хабарлаған. Мәделі мына ханның шабарманын бір жерде көрген сияқты болды да сәл ойлана есіне түсірді. «Әй мынау баяғы менімен Таскентте медреседе бірге оқыған Мырзаби ғой" деп ойлады. Сосын ол әдейі Мырзабиге тіктеп қараған, мені таныр ма екен деп. Мырзаби Мәделіні одан бұрын танып қойыпты. Мырзаби:

-Ә, қашаған Мәделі оғлан, мүдәристің сақалын кесіп құнтитқан қашағандар, сенің Фазыл жораңды мен бәрібір ұстатып, Маргилан зынданына қаматтым, сен де енді осы Қоқан зынданынан шыға алмассың! – деді. Мәделі үндемеді. Бірақ бұл сөзді естіген Мұсылманқұл:                   

-Жоғал, нәлетжауғыр деп ақырып еді, Мырзаби көзі бақырайып тез тайып тұрды. Ол кеткеннен кейін Мұсылманқұл:

-Еш ойланба Мәделі! – деді. Мәделі:

-Мен бұл иттен иненің жасауындай да қорқып отырған жоқпын, менің ойымда, өзбек досым Фазыл. Өте батыр жігіт. Мен оны бұдан біраз жыл бұрын Таскентте құлдықтан босатып едім, енді ол мына иттің тіміскісінің арқасында Маргиланда зынданда екен. Ол өте жақын  досымдай – деп, мұңайған.      

-Айттым ғой, Мәделі ойлама деп, Маргилан менің қолымда ғой, «Фазыл досымды босатыңыз» деп өтініш айтпай-ақ қой, оны мен өзім-ақ босатам, батыр жігіт болса қасыма нөкер етіп алам, ал енді мына түлкі сияқты жымысқыланған Мырзабиден сақ болғайсың, ойламаған жерден сатып кетеді. Сосын ханға да жақындау, көрдің бе,  бас шабарманы болып алыпты, өсетін жігіт, әлі ол осы Қоқанға әлде Наманғанға немесе Таскенге құрбашы болуы да мүмкін, мейлі қоябер, жүр хан алдына барайық – деп, Мұсылманқұл Мәделіні асықтырды.

Мұхаммед Али хан да бұларды орнынан тұрып қарсы алды. Мұсылманқұл Мәделіні ханға жақындау жерге отырғызды да, өзі сәл төмендеуден орын алды. Мұхаммед Али хан екеуінің жүзіне кезек-кезек қарап үнсіз біраз отырды. Жүзінде не ызғар, не жылылық жоқ. Соған қарағанда мына ханзаданы қалай қарсы аларын білмей отыр-ау. Ақырында Мадали хан бұл жағдайдың қай жаққа бағытталар шешімін Мәделі оғланның өзіне салды. Ол Мәделінің сөзінен ыңғай тосты. Сондықтан:   

-Сен менің аттасым екенсің, бұл есімді сен қалай алып жүрсің? – деп, Мәделіге тосын сұрақ қойған.                                           

-«Менің есімімді сіздің даңқыңызға бола қойған» деп айта алмаймын, Бірақ екеуміздің есіміміз ұлы адамдардың аттарымен аталғанына өкінбеймін, қайта қуанамын. Ал енді осындай есімді алып жүру үшін абыройлы іс тындырған ләзімдүр!

-Үзір, үзір, Мұхаммед Әлі бек, сен мені сынағалы отырсың ба? Сен Қоқан ханы Мұхаммед Алидің алдында отырғаныңды ұмытпағайсың!

-Менің ойымда Сізді сынау ниетім жоқ еді.

-Бар екені көрініп тұр, сен менің иттер асырап, оларға берілетін қой етінің көлемі сарай қызметшілерінің жейтін етінен, екі есе асып кететінін біліп алғансың ғой. Сосын менін ең әлсіз жерім қатынқұмарлығымды, сұлу қыздарды жақсы көретінімді һәм мендегі сұлу қыздардың саны Бұхара мен Хиуа хан сарайлары  қызханаларындағы ұрғашыларының бәрін қосқандағы санынан асып жығылатындығын да білгенсің. Мұндағы ұрғашылардың көбісі тәжік, сарт, түркі қыздары. Сол қыздардан дәмеленіп отырған жоқсың ба? – деп, Мадали хан күлімсірей қарады.

-Хан ием, дәл қазір сол қыздарға зауқым жоқ.

-Ұлытау жаққа барып келіпсің, ол жердегі қазақ қыздары нағыз сұлудың сұлуы болар, себебі Ұлы Тәуке мен Абылай хан жоңғарларды Ұлытау мен Көкшедегі қазақтарға араластырмай, сіңістірмей бөлек ұстап еді-ау. Ал енді мына Ұратөбе әкімі Пазылбек азат еткен мына солтүстік аймақ жоңгарлардың иелігінде болмап па еді. Сол маңайдан қазақ па әлде қырғыз ба деп әкеліп жүрген қыздары кілең...                               

-Қазақ тарихын білетін көрінесіз хан ием, шынында да Ұлытаудың қыздары қараторының әдемілері. Көздері бадырайған, шаштары қалың, белдері жіңішке, жүздері әппақ, бірақ олар Орыстанып бара ма қалай, шаштарын қазақыланып тоғыз өрім қылмай, орысшалап екі бұрымға өріп жүреді екен. Қайсысының қатын екенін қайсысының қыз екенін байынан сұрамасаң былайынша киім киісінен, шаш өрісінен біле алмайсың, қазір оларды тәубасына келтірмесек жалаңбас жүріп орыстанып кетуі ғажап емес.

-Жарайды, сенің ойыңды түсіндім, саясаткерлік танытып отырсың, мені ауыр қолмен Ұлытауға Кенесарымен бірігіп орыстарға қарсы шықса екен деген пиғылың білініп тұр, жаңа бір сөзім де Ұратөбені ауызға алып едім, сол жақсы есіме салынды – деп, хан аз-кем ойланып қалды. Сосын бетін Мұсылманқұлға бұрып:

-Сен мүһтасиб, кейінгі кезде шаруаң божырап кетті, тез Ұратөбеге аттан. Қасыңа сегізмың әскер ал. Ондағы тәжіктер «қыз бермейміз» деп қозгалаң салып жатыр екен, бүгін тыңшым келіп айытты. Ал мына туысқан-бауырларыңды өзіңе тапсырдым, түптерің бір қазақсыңдар ғой, дарға асасың ба, зынданга тастайсьщ ба, әлде өзіңмен бірге Ұратөбеге алып кетесің бе, өзің біл. Баяғыда бабамыз Әмір Темір көреген Арзырумды басып алғанында, Рум падишаһы Баязит бабамызды тұтқындап, темір торлы арбаға камап, өзімен бірге жорыққа алып жүрген екен. Сол сияқты бұлардың қол-аяғын байлап, темір торлы арбаға салып салып алып жүрсең де өз еркің, саған қой деп ешкім айтпайды – деп, хан орнынан тұрып, демалыс бөлмесіне кіріп кетті. Мұсылманкұл ешнәрсеге түсінбесе де жүзінде қуаныш райы бар еді. Мәделінің көңілінде үміт шоғы жанды.

 

5.Оралу

 

Мәделінің бәләнт болып екпіндері,

Дұспанға талай түсіп секпілдері.

Бетіне ешбір адам келе алмастан,

Мәртебесі көтеріліп кетті ілгері.

/Жолбарыс ақын/

 

Мұсылманқұл Мәделінің жолдастарын зынданнан шығартқызып, жуындырып, киіндіріп, өздеріне мұһдасиб сарайынан үш бөлме бергізіп, қастарына қызметшілер бөлдірген.

Содан бір жұмадан соң Мұсылманқұл дені қыпшақтардан құралған жеті мыңдай әскермен Ұратөбеге аттанды. Қасына Мәделі мен оның жолдастарын ертіп алды.

Бұлар Қожакентке келген соң төртке белінетін болды. Мусабек пен Рысқұлбек қасына алты нөкер алып тіке Шардараға тартады. Одан әрі Ордабасыға жол ашық. Мәделі өзінің қалған нөкерлерімен Жызақка бет бұрмақ. Абзал батыр Сәдіршенің тірлігінің анық қанығына жету үшін Қарнаққа жөнейді. Ал Мұсылманқұл өз әскерлерімен Ұратөбені бағындыру үшін өз сапарын әрі қарай жалғайтын болды. Мұсылманқұл Мәделіге:

-Егер Бұхара әскері Таскент пен мына руһани жағынан азып тозып, коғамы әлсіреп бара жатқан Қоқанды алу үшін келетін болса Мадали ханға білдірмей сендерге жәрдем берермін – деп, айтып, лебіз білдірген. Мәделі бұл сөзді әмірге жеткізіп, мүмкіндігі болса Мүсылманқұлдың жақтастарының Қоқан тағына отыруына Насыролланың ықпалы қалай да тиетіндей жағдайды жасайтындығын білдірді. Сосын Мұсылманқұл Абзалмен қоштасып тұрып:

-Ал Абзал батыр, еліңе аман бар. Жағдайдың анық қанығына жет. Егер Сәдірше сенің қызыңды шынымен алмақшы болып жатса жағдайды өзің шешерсің, ал бұл әңгіме әшейін қауесет болса, қызыңды ешкім көрмейтін жерге жасырып қой немесе құда түскен жерің болса тезірек беріп құтыл. Мадали хан естісе бәрібір алдырмай қоймайды. Сәдіршенің алам дегені рас болса оның көзін құртпасаң болмайды, себебі ол өзіне бұйырмаған қызды Мадали ханға айттыруы мүмкін. Егер қақтығыс болып Сәдіршені өлтіріп, одан оның туысқандары қуынып күн бармей жатса, қасыңдағы жанашырларыңмен Қоқанға көшіп кел, біз сендерді құшақ жая қарсы аламыз, бізге сендей батырлар керек – деді. Бұл сөзді Абзал басын изеп құптап тұрды. Мәделі өз достары Мусабек пен Рысқұлбекке:

-Ал жігіттер, осы жерден жолымыз бөлінеді. Сендер аман-есен елге барып дұғай-дұғай сәлем айтыңдар. Біздің мына бос сенделіп жүрісіміз өзімізге жараспайды. Қазақ халқын мына қаналудан құтқаруымыз керек. Мен әмір Насыроллаға халқымның жағдайын айтып әскер сұраймын. Лажы болса ең әуелі көктемде Таскентті алуымыз керек. Бізге Қоқан керек емес, олар Бұхарамен қырқысып жата берсін. Бізге Таскент керек. Таскенттегі Қоқан билігін қүлатсақ, Шымкенттен бастап Әулие Ата, Сайрам, Созақ, Түркістан, барлығына қазақ өзі егеленеді. Сондықтан сендерден өтінерім, мен Бұхарадан әскер әкелетін уақытқа дейін елден кол жинаңдар. Жүсіп көкеме айтыңдар. Бірақ ол кісі қазір Жызақта ма әлде Ордабасыда ма екен. Мейлі ол кісіні Жызақта кездезтірсем түсіндіріп айтармын. Ал сендер Ордабасыда кездессеңдер айтыңдар. Жуық арада қайткенде де Бұхара мен Қоқанның арасында қатты соғыс болады. Соны пайдаланып біз де өз үлесіміз Таскентті алып қалуымыз керек. Шымкентке, Созаққа, Шаянга, Майлықентке, Рабатпен Шарапханаға, Көкібел-Жігергенге барып үгіт жүргізіндер. Сен Рысқұлбек Ұлы жүзді аяғынан тұрғыз. Байзақ пен Бәйтерекке барып жолық. Ал сен Мусабек, қоңырат пен қыпшақтарды жина. Қару-жарақ жасатыңдар. Елдің байларына салық салыңдар. Малдарын өткізіп қару-жарақ сатып алыңдар. Кенесарының сарбаздарының арасында жүріп, кол басқарып тәжірибе жинап, жүзбасы деген лауызым алған жырынды батырсыңдар ғой. Реті келсе Қоқан керуендерін тонаңдар, түскен олжаны астарыңа басып алмай, қару-жарақ сатып алуға жұмсаңдар. Сосын да Шымкенттегі сарттармен келісіп қытайша зеңбіректерді сатып алуды ұмытпандар. Әнеукүні байқаған шығарсындар, Қоқанда зеңбірек кұятын топхана бар екенін. Менің байқағанымша ондағы құйылған зеңбіректердің көбісін Әулие Ата мен Шымкентке жіберіп жатқан сияқты. Ондағы сарттар дүние құмарлар ғой, ақшаны аямай берсеңдер олар зеңбіректі күймеге артып, қыз ұзатқандай етіп алдарыңа салып жібереді.

-Мақұл, мақұл, сен бізді медресеге алғаш келген мүридтерге теңедің-ау – деп, Мусабек Мәделінің көп сөйлеп кеткенін есіне түсірді.

-Түсінсең жолдарын болсын, әке-шешеме, ағайын туыстарға сәлем айтыңдар, Дарминаға сәлем, ол қыз күйеуге шықпақшы болып жатса тойына шақыруды ұмытпаңдар, ал хош – деп, Мәделі достарын құшақтай, қоштасты.

Содан соң олар төрт жаққа тарқасқан. Алдарында ұзақ жол. Рысқұлбек пен Мусабек елге жету қуанышында еді. Мұсылманқұлдың алдында соғыс күтіп тұр. Аман келер-келмесі екі талай. Абзалдың алдында не күтіп тұрғаны белгісіз. Елге сіңісіп кете ме, әлде Сәдіршеден кек алып, Қоқанға ауа ма? Мәделінің алдында тағы әскери қызметі бар. Ол ауыр бола ма, жеңіл бола ма бұған да белгісіз еді.

Мәделі Хауастқа жете бергенінде алдынан кернейлетіп, сырнайлатып, дауылпаз ұрып шыққан онмыңдық әскер шеруіне кездесті. Жақындай келе бұл Жызақтағы онмыңдық екенін таныды. Әскердің алдында келе жатқан кернейшілер тобының онбасшысы Гиланда Мәделіні танып, тоқтаған. Ол атынан түсіп келіп сәлем берді.

-Ау, қайда бет алдыңдар?

-Ходжакентке!

-Онда не бар екен?

-Мұсылманқұл келіпті. Шаһарды Қоқанға қаратыпты.

-Бұрын кімге қарайтын еді?

-Бізге, яғни Бұхараға

-Мен дәл қазір сол Қожакенттен келе жатырмын, ол жерден Бұхара әмірлігіне бағынып тұрған ешкімді көрмедім. Мұсылманқұлдың жетімыңдық әскері қалаға кіргенде, оған қарсы шыққан ешкім жоқ, қайта дәм-тұзын алдына тосып, қуана қарсы алды.

-Онысы несі-ей, бұдан екі ай бұрын біз барғанымызда да бізді де сөйтіп, дәм-тұзын алдымызға тосып қарсы алған еді ғой, түк түсінсем бұйырмасын.

-Түсінбейтін дәнеңесі де жоқ, олар бізбен сізден гөрі ақылдырак, қарсыласып бостан-босқа қан төкпейді, «ит үреді, керуен көшеді» деген нақылды ұстайды, Олар біздің ол жерде мәңгі қалмайтынымызды біледі. Сондықтан екі жаққа да қарсы болмай, «қай жеңгендерің біздікі» деп отыра береді. Әскербасшыларың кім?

-Өзіңнің әкең Жүсіп хан!

-Ол кісі қайда?

-Әскер соңында, күймемен келеді. "Күймемен" деген сөзді естіп Мәделі ішінен мырс ете күлген. "Ой шалым, қартайыпсың-ау онда, өміріңде аттан түспей қаздиып отырушы ең, тіпті Бұхарадан Қосжарсуат, Ордабасыға дейінгі жолда атпен келуші ең, енді күймеге мініпсің, ай әкем-ай қуатың қайта бастапты онда" деді іштей. Сосын:

-Ал жақсы, жолдарың болсын, мен әкеммен жолығайын – деп, Мәделі Көкбестіге қамшы басты.

Әкелі-балалы амандасып, қауышканнан соң Мәделі әкесін Ходжакентке де, Ұратөбеге де жорық жасамай, кері қайтуға көндірді:

-Дәл қазір Мұсылманқұлмен қақтығыстың керегі жоқ, әке! Жызақка қайтайык, күшімізді жинап Таскентке қиғылықты салайық. Ходжакент те, Ұратөбе де дәл қазір Бұхараға да, қазақтарға да көк тиынға керегі жоқ – деп, Мәделі алдынан кесе көлденең тұрып алғасын Жүсіпқожа Ұратөбе мен Қожакентті шабу райынан қайтты. Онмың әскер шеруі кері бұрылып, кенейлетіп, сырнайлатып, дауылпаз ұрып Жызаққа бет алды. Әскерлерге бұл жорық демалыс серуенінен кем болмады.

Жызаққа келген Мәделі жалынып-жалбарынып отырып әкесін Ордабасыға қайтуға көндірді де, әскербасылықты «мөрлеп» өзі алды. Содан кейін Жызақта тыныш заман орнағандай болып, бұл енді Таскентке қиғылық салуға, бұлғақ ұйымдастыруға кірісе бастап еді, бұның Жызақта екенін естіп Манкенттен бір жылмақай келді. Ол:

-Мәделі бек, егер маған алтын ділдәларыңнан аз-кем қарассаң сендерді Манкентте ұстатып берген жауларыңның қайда екенін айтып беремін деген.

-Ол қай жерде?

-Маңайды айтайын, тіллә берсең нақты қай жерде отырғанын айтып керек десең ертіп апарамын – деп, әлгі тағы жылмандады.

Мәделінің есіне Борасбектің жіберген үш адамының бұларға қаншама зияны мен азап әкелгені есіне түсіп, оларға деген өшпенділігі қайта оянғанды. Ол әлгі жылмыңның сұраған тілләсін беріп анау сатқындардың тұрған жерін біліп алды. Сөйтсе олар алі еліне кете қоймапты.

Олардың Мәделіні ұстап берген жақсылығын немен қайтарарын білмей, Шымкенттің әкімі Әзерше оларды содан бері мейман қылып күтуде екен. Әлгі әумесерлердің елге қайтуға кұлқылары жоқ па, әлде Әзершенің тәтті палаулары мен "тіллә қабырғалары" таусылмай жатыр ма, әйтеуір олар Шымкенттегі әкім сарайында сайранды салып жатқан көрінеді. Әзерше Мәделілерді ұстап Қоқанға айдатқаны үшін Таскент құсбегінен алтын алқа алғанды. Бұл хабарды да әлгі жылмаң жылмыңдап отырып айтып бергенді.

Бұны естігенде Мәделінің шынымен намысы қозды. Ол көтеріліске дайындықты қоя тұрып, әкесі Жүсіпқожаға тез арада Жызақка келуін өтініп хат жазды. Бұл хабарды алған Жүсіпқожа Мәделіге бірдеңе болып қалды ма деп сүріне-кабына, Қойқанға да ешнәрсе айтпай қалбалақтап Жызаққа бір топ нөкерлерімен жетіп келген. Келсе Мәделі дін аман.

-Балам не болды соншама шұғыл шақыртып?

-Ештеңе де болған жоқ, мына Жызақты басқара тұрыңыз, менің Шымкентте бір шаруам болып тұр,

-Ол неғылған шаруа, осыдан екі жұма бұрын сен емес пе едің „сіз Ордаға қайта беріңіз Жызақта көктемге дейін өзім боламын,, деген?

-Йә, мен едім.

-Сен болсаң мұның не қарағым-ау, қайта шақыртып алғанын?

-Бір тірлік болып тұр!

-Тірлігің болса онда жарайды, аман болсаң болар – деп, Жүсіпқожа баласына онша ренжімей әңгімені доғара салған, Бірақ іштей «осы бала Шымкент тарапта бір қызға ғашық болып содан шыға алмай жүр-ау», деп ойлаған, «мейлі барса бара берсін, жастық желікке қарсы тұратын жол бар ма?» деп, баласының тірлігіне келіскен.

Мәделі әлгі жылмынды қасына ертіп алып, үстіне қарапайым шаруа киімін киіп Шымкентке тарткан.

Шымкентке келгесін әлгі жылмаң бұны жергілікті Сырым деген жігітпен таныстырады. Ол жігіт шаһардың жықпыл-жықпылын түгелдей біледі екен. Әзерше әкімнің сарайына тіке барып кіру қиынның қиыны болғандықтан оған баратын жасырын жол іздеуге тура келді. Сырымның нағашысы Елпілдек деген молда шаһардың бас мешітінде қызметте еді. Сырым одан Бас мешіттің бір бөлмесінің еденінің астынан тіке әкім сарайға баратын жер асты жол бар екенін біліпті. Бұлар оның сұраған ділдәсін беріп жер асты жолы арқылы Әкімсарайға бет алған. Жерасты жолы бір адам еңбектеп жылжуға болатын тарлау қазылған үңгір жол екен. Екеуі қолдарына балауыз шам алып жылжып берген. Бір шақырымдай жүргесін төбелерінен болар болмас тамшы тама бастады. Бұл тұс Қошқар Ата өзенінің асты болса керек. Жиырма шақты құлаш еңбектегеннен соң тамшылар артта қалды .Жол енді тік жоғары өрлей бастаған. Тағы үш жүз құлаштай еңбектегенен соң үңгір жолдың ауқымы кеңейіп тас хауыз сияқты бөлмеге кеп тірелді. Жоғарғы төбесі ағашпен жабылған екен. Сірә Әкімсарайдың бір бөлмесінің едені болуы керек. Бұлар балауыз шаммен түртенектеп жүріп жоғары шығатын кішкене қақпақ тауып алды. Қакпақты сәл  жоғары көтеріп бөлме ішіне жырықтан көз салып көріп еді, ешкім көрінбеді. Бұлар еденнен жоғары көтеріліп бөлме ішіне енген. Бөлме үй қызметші демалатын жайға ұқсайды. Көрпе төсектер жиналған, аз ғана ыдыс-аяғы бар және жас әйелдің киімдері бар екен. Сырттан аяқ сыбдыры естілгенде бұлар қабырғада тұс кілемнің шетіне жасырынған. Бір сұлу келіншек бөлмеге кіріп келген. Мәделі уақытты босқа жібермей ытылып барып, әлгі келіншектің ауызын басып тұрып:

-Қорықпаңыз, біз сіздің достарыңызбыз, біз ұры емеспіз, ешнәрсеңе тимейміз, тек бір ғана нәрсені білсек деп келіп ек – деген. Келіншек қорыққанын баса алмай басын изей бергесін Сырым:

-Көзіңді алақтата бермей сұраққа тура жауап бер, жалтарсаң мына пышақ жүрегіңнің ішінде ойнайды – деп, білектей ұзын пышаған көрсетті. Келіншек мақұлдап басын изегесін Сырым оның тамағына пышақты тіреп тұрды да, Мәделі келіншектің ауызын босатты. Ауызы босаған келіншек шыңғырып жіберуге шақ қап дірілдеп тұрды. Сырым:

-Осы Әкімсарайда Арқадан келген үш қазақ сайран салып демалып жатыр, олар қай бөлмеде, соны айт – деді. Келіншек сонда ғана қорқынышын басып, өз-өзіне келіп, орамалын түзеп, шаштарын жаулығына жасыра бастады. Сосын:

-Кешіктіңіздер, олар кеше түннің бір уағында елдеріне кетіп қалған – деп, жауап берген.

-Қай еліне?

-Ырғыз деді-ау, деймін

-Қай жолмен кетті?

-Мен қай жолды білейін, жол біреу-ақ шығар. Келіншектің мына сөзіне Мәделі күліп жіберген. Ырғызға дейін бір жол шығар дейді. Мыңнан асады ғой, мыңнан асады. Келіншек бірнәрсе есіне түскендей Мәделіге бажырая қарады да:

-Ол жерде бір сұлу қыз бар екен ғой, соны «біреуіміз аламыз» деді, «көнбесе аңдып жүріп өлтіреміз» деп әңгімелесіп отырғандарын, қызмет жасап жүріп естіп қалғанмын – деді, жаны аши, Мәделі бұл сөзді естігенде көз алдына Қалипа тұра қалды, Ол Сырымға:

-Ол иттерді таппасақ болмайды, асылымыздан айырылып қаламыз, тез асығайық – деп, әлгі келіншекке бір уыс күміс ақша беріп, оған үндеме дегендей ишарат жасап, жер асты жолымен қайтып кетті.

Ертесіне Сырым Шымкенттің әкімі атқорасының меңгерушісін үйінде тауып алып, оны әбден қысып отырып барлық жайды біліп алды. Сөйтсе әлгі үш сатқын Қарабұлақ үстімен тіке Шолақтауға, одан әрі Таластан өтіп Арқаға кетеді екен.

Мәділі Сырымды Бірліктегі Мусабекке жіберген. Мәделінің мына Шымкентте жүргеніне таңданған Мусабек оның жағдайын Сырымнам сұрап көріп еді, Сырым:

-Маған «кім жағдай сұраса да ешкімге ешнәрсе деп айтпа» деген. Рысқұлбекті де табуымыз керек – деп, оған сыр ашпады.

-Рысқұлбек Шаян кетті, ол одан ары асып Шолаққорған жаққа сол Мәделінің тапсырмасымен кеткен, қашан қайтатынын Құдай біледі.                                                                                         

-Онда өзің жүр, Мәделіге барғасын, өзін жай-жақсарды түсіндірерсің, тезірек бол – деп, Сырым Мусабекті асықтырған.

«Ауызы күйген үрлеп ішеді» деген мақал есіне түсіп, Мусабек бір жағынан Сырымға сенімсіздікпен де қараған. «Осы қу, әлгі Арқадан келген сатқындардың тапсырмасымен келіп, мені тағы Қоқандықтарға ұстап бермек түрі жоқ па» деген күдікті ой да келген. Бірақ өйтіп ойлап бармай қалуға намысы жібермеді. «Не де болса бара көрермін, тәуекел, соңымда елім бар ғой», деп іштей намысқа тырысып, Сырыммен бірге Шымкентке келді. Бұнда келіп әңтіменің төркініне түсінгенсін, көңілі орнына түсіп Мәделі екеуі әлгі сатқындардың іздеріне түсті.

Қаратауды кезді, Бетпақты кезді, Арқаны кезді әлгі үшеуі жер жұтқандай жоғалған.

Қалипа үлкен шешесімен Ырғыздың төменгі сағасындағы қыстауда екен. Бұлар оған жолықпады. Тек оның ауылының маңайын сырттан бақылап жоқ іздеп жүрген адамдардай болып сол жерді кезіп, әлгі үшеуін андумен болған.

Бір күні көрінді-ау әйтеуір. «Осы жолмен өтер-ау», деп Мәделі мен Мусабек айдалада қос тігіп жатқан, Қыс қатты боранды еді. Бұлар кардың қалындығы мен күннің суықтығынан далаға да шықпай, майлы қазыны жәукімдеп отыр еді, қостың шиден тоқылған есігін көтере ашып әлгі үшеуі сау етіп кіріп келді. Бұлар Құдай айдап келген мына сатқындарды бірден танығанымен анау үшеуі бұларды танымады. Бұл екеуінің сақалдары мен шаштары өсіп кеткен, дәруіштер сияқты еді. Және де «сонау Қоқаннан Мәделі мен Мусабек мына боранда Ырғыз төңірегінде жүреді-ау», деп ойламайды да. Олар келе сала пышақтарын жаландатып:

-Жылы жұмсактың барлығын шығарыңдар, отты қаттырақ жағындар – деп, бұйыра бастаған. Мәделі мен Мусабек құрақ ұшып, тамақтарын дайындап беріп, отты қаттырақ жақты. Барлық тірлік істеліп болғаннан соң:

-Құрметті меймандар, мына тамақты жеп бастамас бұрын бір сұрақ қойсам бола ма? – деді, Мусабек.

-Тез-тез айт, қарнымыз ашып барады – деп, біреуі әкірендеген.

-Әлгі Қалипа деген қызды өлтірген жоқсыңдар ма? Бұндай сұрақты күтпеген әлгі үшеудің басшысы тырық қара:

-Мынау не деп тұр-ей, оны өлтірейін деп келе жатқанымызды қайдан білесің – деп, оның қасына жақындай, кеңірдегіне жабысқан. Мусабек қолтығында тығулы тұрған сапысын алды да әлгі арықтың кеңірдегінен орып жіберді. Арық қара енді бір нәрсе дей беріп басы сылқ түсіп, шалқалай құлады. Оны көрген қалған екеуі Мусабекке ұмтыла беріп еді, Мәделі біреуін қойша бөктеріп ұрып бауыздай салды. Үшіншісі ойбайлап сыртқа қашып бара жатыр еді, оның арқасынан Мусабек сапысын лақтыра қадаған. Ол етпетінен түсті.

Бірталай мезгілден бері аламын деп жүрген кегі ойламаған жерде табан астынан қайтқасын, Мәделі енді ешқайда бұрылмай елге қарай тартуды ойлады. Мусабек те сондай ойда екен. Бұлар Кенесарыға да, Қалипаға да жолықпай ат басын Жызаққа бұрған. Содан көктем шыға Шымкентке келіп Мусабек Бөржарға қарай, ал Мәделі Жызаққа жол тартқан.

1839-жылдың сәуір айында әмір Насыролладан шабарман келіп, Мәделіні Бұхараға шақыртқан. Мәделіні әмірдің іздегеніне бір жылдан асыпты. Арқадан да, Қоқаннан да, Шымкенттен де, Таскенттен де, Ордабасыдан да, Шардара мен Қосжарсуаттан да іздетіп жатқан көрінеді.

-Майлыкентте болыпсың, Шымкентте болыпсың, Қоқанда болыпсың, ендігі қайда болатыныңды айтып, неге хабарламадың? – деп, шабарман ренішін жасырмады.

-Мен ол жерлерде еріккеннен жүрген жоқпын, ал мына Жызақта ерігіп жатқаныма үш ай болды, бірде-біреуіңнен хабар жоқ, мына үшмыңдық әскерді кімге тастап кетемін? – деп, Мәделі екі жарым ай Арқа жақта, әлгі сатқындарды қуып жүргенін жасырып, өтірік ашуланған. Сосын:

-Әмір Насыроллаға айт, «Мәделі оғлан уақытында хабарласа алмағанына кешірім сұрап жатыр» деп. Сосын, «Қоқанға қыдырып барған жоқпын, тұтқында болдым, енді мына Жызақтағы әскерді, Ордабасыдағы әкем - Жүсіпханды осында шақыртып, соған тапсырып, содан кейін Бұхараға барып қалармын», деп жатыр де.

-Тағы бір жаққа қарай өтіп кетпе!

-Не сонша ма, мені өзіңмен бірге ертіп әкел деген жоқ шығар?!

-Жоқ, бек!                                                          

-Әлде әмір тез арада көршілерге майдан ашпақшы ма?

-Ондай хабар естіген емеспін, менімше сол Кенесарының хабарын білмекші-ау.

-Е, ондай болса енді бір-екі жұмада сенің соңыңды ала бере Бұхараға жетіп баратын шығармын, ал жақсы, жолың болсын, таныстарға сәлем айтарсың!...

 

 

ІҮ-ТАРАУ

БҰЛҒАҚ

 

                                                              Құдая өзің оңда бұл ісімді,

                                                                           Дұшпандар көріп жүрсін күлісімді.

Өзім де әділет үшін қызмет еттім,

                                                                      Ел үшін қанға бояп қылышымды.

/Мәделі қожа/

 

 

Бостандық

 

Мәделі әмір шақыруын алғанымен, оның алдына баруға асықпады. Бәрібір енді әмір Насыролла мұның арқасынан қақпайтыны белгілі. Жаза қолдануы сөзсіз, Сондықтан ол жазаны алмай тұрып, бұл жақтағы істерді тындырып үлгере беруі ләзім. Әмір Насыролла енді бұған шабарман жібермейді, жіберсе айдауыл немесе жендетін жібереді. Осылай ойлап, көкейіндегі ойлаған ісін тындырып алмаққа ниетгенген Мәделі шабарман кете салысымен, Жызақтағы әскерді өзінің әскери кеңесшісі - Хайруллаға тапсырып, қырық нөкерімен Ордабасыға барды.

Ордабасыда қарбалас шақ басталып та кетіпті. Мусабек те , Рысқұлбек те өз ісіне жауапкершілікпен кіріскен екен. Мусабектің айтуынша мұндағы қоңырат, қыпшақтардан екімыңдай әскер дайын көрінеді. Ысқырсаң жетіп келгелі түр. Рысқұлбек Шолаққорғаннан бері қарайғы Шаян, Шарапкент, Майлыкент жаққа барып, сіргелі, дулат, ыстысы бар келісімге келіп, үгіт жүргізіп, ол тараптан үш мындай әскер шығатынын айтып отыр.

Айтпақшы астыртын әскер жиналып жатқанын естіп, Келес бойынан Пошан, Қазығұрт етегінен Сапар келіп кетіпті. Олардың әрқайсысы мың қаралыдан әскер жинайтынын айтыпты. «Тек Мәделіден хабар болса болды, біздер бір жеті де дайын боламыз» депті. Ұлының мына істеп жатқан жасырын қимылын ұзын құлақтан естіп қойған Жүсіпқожа хан Мәделіні осында алдыруға Жызаққа Ысмайылды жіберіп еді, іздегенге сұраған Мәделінің өзі де, Ысмайыл ауылдан шықпай-ақ Ордабасыға келе қалғаны.

-Таскенді алуға шынымен ниеттендің бе, ұлым? – деп, Жүсіпқожа баласына барлай қарады.

-Қоқанның қысастығы жүдә жаныма батты, көке, Қоқанның билік басындағылары дәл қазір әлсіреп түр. Мадали ханның сенетін тірегі тек ғана Мұсылманқұл. Ал Мұсылманқұлдың пиғылы өз қазақтарына жәрдем беру. Тікелей, ашықтан-ашық көмек беруге сескенеді. Себебі ол аймақтағы сарттар мен өзбектер Мұсылманқүлдың «қазақтарға азаттық берейік» деген сөзін қолдамайтынын біледі. Ол ішінен ғана тынып жүр. Осы сәтті пайдаланып, Таскентке қиғылық салып көрейік, көке – деп, Мәделі шынын айтты.

-Сонда Жызақтағы онмыңдықты Таскентке саламыз ба?

-Жоқ өзіме қарасты үшмыңдықты саламын, басқаларына Мир-Саид көне ме, көнбей ме, сосын кім білген, қоқандықтардан жеңіліп, бүкіл Жызақ әскерінен айырылып қалсақ, Әмір Насыролла біздердің бас сүйектерімізді Бұхара базарының алаңына іліп қояр, онсыз да мен оның алдына бармай қашып жүріп мына тірлікке кіріспекшімін.  Ал енді сол Жызақ үшмыңдығын Таскентке сіз басқарып келсеңіз?

-Неге олай?                                                                        

-Егер кейін әмір Насыролла сізден «Қоқанға қарсы менің  рұхсатымсыз неге майдан аштыңыз?», деп сұраққа алса Сіз «менің ұлым Мәделі Қоқан қазақтарының жиынтық әскерімен Таскенді қоршауға алған екен, оның әскер күші аздығын естіп, қанша дегенмен ұлым ғой, көмекке Жызақтан үш мың әскер алып барған едім», дейсіз. Әмір Насыролла сіздің досыңыз ғой кешірер.

Жүсіпқожа өзінің қартайғанына қарамастан, ұлының мына сөзіне шабыттана келіскен.

Әкесінің мұның құрған жоспарына келіскеніне ырза көңілмен Ордадан қуана шыққан Мәделінің алдынан Дармина кездесті. Ол кеше келген Мәделіні әлі көрмеп еді. Өзі Ақдала жақтағы жылқыларды ұры-қарыдан қорғау тірлігінде болып, ондағы қыстауларда жүргенінде Мәделінің оралғанын естіп келген беті екен.

Мәделі Дарминаны көргенде сағыныштан көзінен жас ыршып түсіп, қызды бауырына басып біраз қысып тұрды. Дармина көз жасына ерік беріп, біраз сұнқылдап жылап алған. Әбден сағыныш мауықтарын басысқасын, екеуі Қонысайым апасының ақшаңқан үйіне қарай аяңдаған. Дармина аяғын сылтып басады екен. Мұны байқаған Мәделі:

-Мына аяғың Ағыбайды еске түсіргісі келе ме? – деп, күлді.

-Жоға, Ағыбайдан болған жарақаттардан Қырықкепе тамаларының көмегімен дін-аман жазылып кеткенмін ғой.

-Енді неден болды, Лебап пен Хазарасптағы қырғындардан бұндай жарадар болмап едің, мен жоқта Қоқанға шабуылдадың ба? – деп, тағы күлді Мәделі.

-Әй-ии, Мәделім-ай, бұл аяқ сен үшін жарақат алғанын білмейсің ғой – деп, бұлардың соңынан Шымкенттен Ақтасқа дейін қуғанын, енді жетіп қалғанында, екі мылтық бірдей атылып, бір оқ Нарқызылға тиіп, екіншісі мұның аяғына тиіп құлағанын, одан бұның соңынан кәнизәктері келіп, Ордабасыға әкеліп емдегенін айтты. Сосын тағы, Мәделі, Мусабек, Рысқұлбектердің Қоқандықтардың қолына түсіп, одан Қоқанға айдалғандарын Дарминадан естіген Жүсіпқожа хан, Мадали ханнан сауға сұратып, Қанай датқа, Сапақ би, Ыса уәзірді қосып, Мадали ханға көп сыйлықтармен жібереді. Бірақ олар барған кезде Мәделілердің Мұсылманқұлмен Ұратөбеге кеткендерін естіп, елшілер бос қайтып келіпті. Бұны естіген Жүсіп хан тез арада Жызақтағы онмың әскерді аяғынан тік көтеріп, Қожакент пен Ұратөбеге аттанады. Ол жолда сендердің аман-сау елге келе жатқандарыңды көрген соң, әскерін кері қайтарыпты – деп, Дармина өзі білетін өткендегісін қысқаша айтып берген...

 

1840-жылдың алабаһарында Ордабасыға жан-жақтағы қазақтардан әскерлер жинала бастады.

Жалпы қазақ сарбаздарының қолбасшылығына ұлы жүз Байзақ датқаны сайлады. Мәделі Байзақтың бас әскери кеңесшісі және оң қолы - мұқдасибтікке тағайындалды.

Бұл көтеріліске Түркістаннан Мыршаұлы Абзал батыр да келген. Ол Қоқаннан Түркістанға келісімен Қарнақтың билеушісі Сәдіршені өлтіріпті. Ол Қарнаққа дер кезінде барыпты. Енді екі күн кешіккенінде Сәдірше қызды тоқалдыққа зорлықпен алады екен. Содан ол жерде Сәдіршенің жақтастары бұған қарсы көтеріле бергеннен соң Абзал батыр өз інісі Ыдырыспен бірге Қоқандағы Мұсылманқұлға келе жатқан беттері екен. Ол жолай Мәделінің Қоқанға қарсы көтерілмек ниетін сенімді адамдардан есітіп атының басын осында бұрыпты.

Байзақ жауынгерлері таң ата Таскентке қарай жылжыған. Негізгі күш Таскентке тікелей бағыт алғанымен, Бәйтеректің екі мың әскері олардан бөлініп, Шымкентке шабуыл жасап, қамалдарды киратуға кірісті. Қамал қақпаларын бұза жарып, ондағы қоқандық сарттарды түгел қолға түсіріп, өздерімен бірге Таскентке ала жүрген. Бәйтерек әскерінің Шымкентті тез алған себебі де бар еді. Ордабасыда қазақтар көтіріліске дайындалып жатыр деген хабарды естігесін, Шымкенттегі, Сайрамдағы, Манкенттегі Қоқан қызметінде амалсыздан жүрген нөкерлер мен жауынгерлер Ордабасыға ағылып, ондағы қоқандық қызметкерлер саны азайып, кейбір кенттер сымпыйып қалғанды. Алты мыңдай әскермен барған Байзаққа Таскент оңай алдыра қоймады. Олар Таскентті үш күн қоршауда ұстап тұрған. Қоқан ханы Мадали Қоқандағы зеңбірек жасайтын топхананы бекерге салдырмаған екен. Таскент қамалынан күркіреп тұрған олардың зеңбірегі қазақтарға көп шығын әкелді.

Байзақ қолы Таскенттің бергі екі қақпасын нысанаға алып, қайта-қайта шабуылға шығып жатқанымен еш нәтиже бермеді. Шығын Таскенттіктерде де Қазақтарда да болды. Әсіресе қазақтардан көп болып жатқан.

Еңді бірде қазақтар арасында алауыздық көріне бастады. Үш күнде азық-ауқат таусылып, әскер енді егесі жоқ аттарды сойып жеуге кіріскенді. Тіпті жүзге бөлінушілік те көрініс тапқандай болды. Бұл әскер бірлігіне ең ауыр тиетін жағдай еді. Күңкіл де көбейді. Бұл да болса мыны әскерлердің арасында темірдей тәртіп пен әскери білімнің жоқтығын білдіруде еді.

Шынында да бұлардың  ішінде өмірінің  бұндай соғысты көрген  қайсысы бар. Әкелері емес, аталары ғана  жоңғар соғысын көрді.  Ал әкелері ол кезде кішкентай еді. Мына  өздері мал соңынан ілескеннен басқа не істеді. Көбісінің көргені де, естігені де Қоқан зекетшілері мен олардың нөкерлерінің  әңгір таяғы мен боқтық сөздері. Оған еттері  үйреніп кеткендері де бар. Одан қала елді ру-ру  болып  бөліп, бірін-бірі жамандау, бірінің бірі жылқысын барымталау, ұсақ малды  ұрлау. Тіпті кейбірі бұрын-соңды мынадай  үлкен де биік қамалдың болатынын, күркірей от шашатын зеңбірек деген қарудың болатынын алғашқы рет осы жерде көріп тұрған сыңайлары бар.

Төртінші  күні қазақ  әскерлерінің  арасындағы бірліктен береке кете бастағанын байқаған Мәделі, Шатырда отырған Байзаққа  барып  осы жағдайды баяндап еді Байзақ:

-Балам, бұл жағдайды өзім де байқап жүрмін, қазақ бүйтіп бөлектене берсе, өмір бойына Қоқанға құл болып өтеріміз анық, мыңбасылар мен пансатбасыларға айт, бүкіл әскерді кейін шегіндіріп, мына шатыр жанына әкелсін, барлығына үндеу тастап көрейін – деп, шатырынан шығып, көзін алақанымен көлегейлей, Таскент қамалы тұстағы қимылы ширақталмай жатқан әскерлерге қараған. Әскербасыларына хабаршы енді шыға бергенде, шатырға ханнан шабармаи келді. Ол:

- Мені Жүсіпқожа хан жіберді. Байзақ пен Мәделі Сибзар кақпасына тез жетсін, кеңесетін шаруа бар деп жатыр – деп, шабарман басын иді.

Енді не істерлерін білмей отырған Байзақ пен Мәделі аттарына мініп, қастарына нөкер ертіп Сибзар кақпасына келген. Бұлар Жүсіпқожаның кешіксе де, әйтеуір мұнда келгеніне қатты қуанған.

Жүсіпқожа Ордабасыдан Жызаққа келгенше мың ойланып, мың толғанган. Әмір Насыроллаға „өмір бойы сізге бағынып, қызмет істеймін, Сіздің бұйрығыңызсыз мемлекет тірлігі бойынша ешқандай артық әрекетке бармаймын,, деп берген антын қайта-қайта еске  түсіріп, Таскентке жорыққа шықсам ба екен, шықпасам ба екен, деген оймен асықпай аяңдаған еді. Жызаққа келгесін де шли асықпады. Таскентке шұғыл аттанайын десе Насыроллаға берген антын бұзар, аттанбайын десе, Байзақ досы мен өз ұлы Мәделіге берген сөзі бар. Оның үстіне бұл Таскентке бармаса қазақтардың әскери жаттығу көрмеген жауынгерлері бостан-босқа қырылып кетуі мүмкін. Таскенттің күш-қуаты әлі бұларға белгісіз. Тек шамамен пайымдауларынша Таскент күші Қазақ күшінен әлсіздеу көрінген. Бірақ бұл шамалау мен ұзақ құлақтан естулері бойынша ғой. Ал шынында да кім білген, бәлкім олар күшті шығар. «Қой, барайын, ең әрі кеткенде әмір Насыролла мені хаңдықтан түсіріп, зынданға тастар,  жаны ашыса Меккеге жіберер. Не де болса өз қазағыма жәрдемге  барайын»,  деген шешімге келіп, Жүсіпқожа бесмың әскерді аяғынан тік тұрғызып, осы шешімге тірелген түнгі уақытта  тез арада Жызақ қапасынан шығарды. Зеңбіректердің отызын  сүйреткіге  алды.  

Таскент түбіне келгендегі естігені «қазақтар  бұдан төрт күн бұрын Таскентті Шайхантәуір мен Бесағаш тұстап қоршап жатыр» деген хабар болды.

Жүсіп хан отыз зеңбіректі екі қатарға қойғызды да, қамалға зеңбіректердің үңірейген ауыздарын қаратып, қайта-қайта күркірете аттырған. Бұл Бұхара зеңбіректері Қоқан зеңбіректеріне қарағанда қуаты мол және ұңғысы ұзын еді. Зеңбіректерді Үндістанда ағылшындар кұйып, Бұхараға қымбатқа сатылған еді. Зеңбіректер сүт пісірімдей күркіреді. Қамал әбден қираған кезде, ол тұстан ақ орамал байлап сырық көтерген адамдар көрінді. Бірақ сол кездері олардың үстіне түскен зеңбірек добы жарылып оларды жайратып тастады. Мұны көрген Жүсіпхан зеңбіректердің атуын тез тоқтатқан. Зеңбірек күркіреуі басылған соң, қамал жақтан ақ орамал байланган сырық көтерушілер тағы көрінді. Жүсіп хан да шетте тұрған зеңбірекшілер басшысына оларға ақ орамал көрсетуді бұйырған. Бұл белгі оларға қарап „не айтпақсыңдар, қорықпай келе беріңдер,, дегеңдері болса керек. Мұны көрген Таскенттіктер қамалдан өткізіп, үш адамды бері қарай жіберген. Олар келіп Жүсіпханға хат тапсырды, ол Мұсылманқұлдан екен.

Ол жырынды да бүгін Көкше дарбазасынан жетімың әскермен Таскентке кіріпті. Мұсылманқұл хатында Жүсіпқожаны келісімге келуге шақырыпты. Бұл хатты алғаннан соң елшілерге „ өз ақсақалдарыммен ақылдасайын, жауабын ертең беремін,, деп оларды Мұсылманқұлға дұғай сәлем айтып, кейін қайтарды. Сосын осында тез арада жетулерін өтініп, Таскентгің Бесағаш тұсында майдан ашып жатқан Байзақ, Сапақ, Тәнен сияқты ақсақалдарды шақыруға шабарман жіберген.

Ақсақалдар кеңесі ақылдаса келіп, Мұсылманқұлмен келісімге келіп, ойлары тоқайласты. Қазақ жағы мен Қоқан жақ келісе отырып Таскенттен басқа қазақ шаһарлары мен Қоқанға қарасты болған ел мен жерлер алым-салықтан босатылып, азат етілді. Таскент Қоқан қарауында қалды. «Енді  бұдан былайғы жерде жерде Қоқан қазақтарға салық салмайды» деп Мұсылманқұл сендірді. Себебі Мұхаммед Али ханның дәл қазір өзінің мемлекетін басқаруға жағдайы жоқ еді. Қоқанның  мемлекет тірлігі соңғы  бірер-жарты жылда Мұсылманқұл билігіне ауыңқырығанын көпшілік білер еді.

Үлкендер айтып  тұрғансоң  жастар жағы не дейді. Бұл шешімді Байтерек те, Пошан да Рысқұлбек те, Мусабек те, Мәделі де  мақұлдады. Оның  үстіне  қазақ әскерінің тәжірибесіздігі байқалып, енді болмаса бытырайын деп тұр. Салықтан  құтылғанын естіген әскердің  енді соғысуға ынтасы болмас. Бұлардың сеніп тұрғаны Жызақ-Бұхара әскері. Бұл әскер де әмір  Насыролланың  рұқсатынсыз,  қазақтардың өтінішімен  емес, шынтуайытқа  келгенде Мәделі, Мусабек, Рысқұлбек сияқты  батырлардың  азаттық  аңсаған тірліктері арқасында   келіп тұр еді.

Енді олардың ішіндегі Мир-Саид сияқты мыңбасылары мына келісімнен кейін Жызаққа қайтқысы кеп тықыршып тұрды. „Қазақ діттеген азаттығын алды, бұларға енді Таскенттің не керегі бар, төскейде малын бағып, тыныш жата бермей ме„ деген сөз де Жызақ әскерін аралап кетті. Сондықган әскер Таскент үшін қан төккісі келмей тұрғандарын күбір-сыбырмен білдіріп жатгы.

Мұсылманқұл келісімді алғаннан соң, Қазақ пен Жызақ әскері қашан кері қайтып, қара үзгенше Таскентте жатып алды.

Халық бұл жорықтың нәтижесінен сәл де болса еркінсіп, жадырап қалып еді, бірақ екі айдан соң Мұсылманқұл Таскенттегі әскерін Қоқанға қайтып әкетіп, ол жерден Таскентке құсбегілікке Мұхаммед Али ханның інісі Махмуд Сұлтан келді де, қазақ жеріне қайтадан қарулы топтар жіберіп, алым-салық жинай бастады. Көтеріліс кезінде қарасын батырып Қоқанға қашып кеткен баяғы жергілікті салықшылар қайта келіп, қасына нөкерлерін ертіп, «коқан лоқы» көрсете бастаған. Көтіріліске алты айда әрең жиналған қазақ сарбаздары алты күннің ішінде мал-жан қамымен адыр-жайлауларына тарап кеткенді. Қазақтың жиналған қолы Мұсылманқұлдың бітіміне сеніп, күнделікті күйбеңі көп күнкөріс қамына алаңсыз кірісіп кеткенше бұл Мұсылманқұл екі ай күтіп, сосын Қоқанға кеткені қазаққа қайта салық салу ойында болды ма, әлде мұны істеп отырған жаңа қүсбегі Махмуд Сұлтан ба, шынында да бұл жағдайды қазақтар түсіне алмады.

Мұсылманқұлмен бітімге келген күнен соң бір жұма өткесін Мәделі Жызақтан Бұхараға аттанған.

Мәделінің кешігіп келгеніне қапаланған әмір Насыролла онымен сөйлеспей, оны Шаржүйдің қасындағы Фараб қамалына қарауылдардың  онбаслығына жіберді. «Зынданға тастамай, бұл  қызметті бергеніне  шүкіршілік», деп қуанған Мәделі Фарабқа  жөнеген.

Арада  жыл  өтіп, 1841- жылдың  көктемінде әмір Насыролла Мәделіні Бұхарадағы әмір сарайына қайта шақыртып алдырған. Мәделі  әмір алдына қыңырайып кірді. Өзінің тентек  ұлын   қарсы   алғандай,  әмір іштей  күле, бірақ сыр  бермей қарсы алды.  Насыролланың  ашуы басылғанымен Мәделінікі басыла қоймапты.

-Ә-ә, Мәделі балам келдің  бе? – деді,   әмір  салмақпен.

-Көріп тұрсыз ғой!

-Көріп тұрмын  балам, ашуың әлі басылмапты. Бәрі  өзіңнен. Мен сені Ұлы Далаға, Кенесарыны бізбен одақтасуға  көндіруге  жіберген жоқ па едім? Ал сен Кенесарыны  тастап Қоқанға барғансың ба, Ұра Төбені  шабуға келген Мұсылманқұлды тәубәсіне келтіруге  шыққан  Жүсіп ханды   қайтарып, өзің  үн-түнсіз Жызақта жатып алғансың. Таскентті де менің рұқсатымсыз қоршауға алғансың. Бұрнағы жылы Хазараспқа да менің рұхсатымсыз кіріп едің. Бірақ онда ұтпасақ ұтылған жоқпыз.

-Қазақтарды коқандықтар тонап жатты ғой!

-Қоқан қазақты тонаса маған қыр көрсеткенің қалай, Қоқанның өзін барып шаппадың ба, күшті болсаң. Олардың қолына қалай түсіп жүрсің. Жарайды айтпай-ақ ғой, өз еркіңмен түспейтініңді білемін. Ал, Таскентте ұтылдық, сенің азаттық әперген еліңе енді Махмуд Сұлтан бұрынғыдан да бетер, алым-салықты көбейтіп жатқан көрінеді. Қоқанның жағдайын сол кездері сен келіп айтпасаң да, менің ондағы  тыңшыларым жеткізіп тұр. Сенің ой-арманыңды түсінемін, Мәделі балам. Тура енді сенің сол діттеген мақсатың орындалғалы тұр.

Бұл сөзді естігеңде Мәделінің көзі жайнап кетті. Ол қуанғанынан тізерлеп келіп, әмірдің қолын сүйді де:

-Кешіріңіз әмір сардар, менен қателік болды, енді қайда жіберсеңіз де ризамын – деп, әкесінен кешірім өтінген баладай болды.  Жарайды, тұра ғой орныңнан, мен сені өз ұлым Мұзафардан кем көрмеймін. Сенің мінездерің мен тірліктерің менің жігіттік кездеріме ұқсайды. Әкең Жүсіпқожа екеуміздің мінезіміз бірдей еді. Сен Жүсекеңе тартқансың. Сен енді Жызағыңа қайтып бар. Ондағы бүкіл әскер сенікі. Жақында мен де жиырма мың әскермен сонда барамын. Дәл қашан баратынымды қосымша хабарлармын. Сен Жүсіпқожаға сол жерден хабар жібер. Көктіңұлы әскерін дайындасын. Таскентке сол жорық жасайды. Өзім Жызаққа барғасын көрермін, бәлкім сені де бесмың әскермен Жүсіпқожаға жәрдемге жіберермін, немесе онмыңдықты басқарып, менің қасымдағы басқа да әскер басылармен бірге Ұра-Төбе, Қоқанға аттанармыз. – деді әмір, бұған не айтар екен дегендей Мәделіге қарап. Мәделі мына сөзден кейін бір орнында секіріп-секіріп алғысы кеп, бірақ әмірдің алдында әдеп сақтады. Сосын әмірге қарап:

-Әмір сардар, біз бұл әрекетіміз туралы Кенесары сұлтанға хабар айтсақ қалай болады? – деген.                                

-Біз оған Таскентке кел дейміз бе, әлде Әулие Атаға ма?

-Дұрысы Созаққа келсін.

-Ол біздің айтқанымызбен жүрер ме екен, оның мінезін менен гөрі сен жақсы білесің ғой!

-Қыңыр мінезі бар, өзі білер. Бірақ Бұхараның Таскент, Ұра-Төбе, Қоқанға жорық бастағанын естісе, оның қарап отырмайтынын білемін. Ол кісі өткенде мені шақыруға жіберген шабармандарыңыздан Әмір Қоқанға жорыққа дайындалып жатыр деген хабарды естіген. Ол сонда „Насырола Қоқанға жорыққа шықса Жөлек Түркістан тұсқа көңіл аудармай, бізге жәрдем бере алмас, одан да Торғайға қарай жылжиын», деген еді.

-Ол жолы жорық бастамай тұрып, Хиуа Шаржүйге шабуылдады да, біз Қоқанға қимылдай алмай қалдық емес пе. Сені де сол кезде іздеп таба алмай қалдық. Әйтпесе мен саған сол кездері бүкіл Жызақ әскерін беріп Қоқанға аттандырмақшы едім.

-Ол ойыңызды білмедім ғой, қоқандықтарға тұтқынға түскеніме ашуланып, ойланбастан ертерек бастап жіберіппін.

-Енді болар іс болды, Шаржүйдегі қарауылдығыңды жақсы атқарып, сонымен бірге менің шақырғаныма уақытында келмеген кінәңді де жудың. Ал енді Кенесарыға келетін болсақ ол қазір менің естуімше кіші жүздің Қыр шектілері мен Сыр шектілерінің аралығында қоныстап жүрген көрінеді. Тағы ұзын құлақтан естігенім, биыл Кенесарыны тап сол жерде кіші жүздер ақ киізге отырғызып, бастарына көтеріп иісі қазақка хан сайламақшы ниетте екен.

-Қазақтардың мұнысы дұрыс болған онда. Ұлы Даланы Орысиет жаулап алып келе жатқанда қазаққа дербес бір хан керек-ақ. Кештеу  болса да дұрыс ұйғарым екен.

-Егер мақұл көрсе Созаққа сарбаздарымен келсін. Біздің олай қарай бұрылуға мұршамыз келмес. Егер зеңбірек керек болса ол жағынан жәрдем берерміз, уақытша. Басымен бермейміз, өзімізге де керек. Тек Созақты алғанынша ғана береміз. Кенесарыға хатты өзің жаз. Көктіңұлы хандығының мөрі мен бармағын әкеңнің өзі қойсын. Кенесары менің хатыма шли ери қоймайтынын білемін. Сондықтан оған хатты қазақтар жазсын. Кімнен беріп жіберетініңді өзің шешерсің, Біз өзімізге жақтастарды көбейтсек ұтылмаймыз – деп, әмір Мәделіге еліне қайтуға рұхсат берген. Мәделі аттың басын Жызаққа бұрмай, тікелей Ордабасыға тартты.

 

Ұлы жүз хандығы

 

                                                                         Насыролла Жүсіптің ұсынысын,

                                                                            Қабыл етіп, көтерді көңіл хошын.

Бәйтерек те «Хан» деген атақ алып,

                                                                       Тындырып қайтқан екен барған ісін.

/Тұрсынәлі ақын/

 

                                                                                            Қараның ханы Бәйтерек,

Қарашы болған халқы елеп.

                                                                                            Қалың малсыз қыз беріп,

                                                                                            Қалаған күйеу Сіз болып,

                                                                                        Жақсы тілек тілесті.

/Майлықожа/

 

Бұл жерге келгеннен соң Жүсіпқожа, Қанай, Сапақ, Ыса, Лұқпан сияқты ақсақал, билермен ақылдаса отырып, Кенесарыға Мусабекті, Келесті, Сұлтанқожаны, Иманбердіні, Батырхан сияқты „сен тұр мен атайын,, дейтін батыр жігіттерді жіберуге келісті. Ордабасыға Жүсіпхан осы оңтүстіктегі иісі қазақтың ақсақал-қарасақалдарының барлығын жинап, мәслихат құрды. Мәслихатқа шығысы Байзақ датқа ұлысынан, батысы Жаңақорған тарап, түстігі Қазығұрт атырабы, Келес бойы, Шардара-Жызақ, теріскейі Қаратау атырабы, бәрінен ақсақалдар мен ел ағалары жиналды.

Бұл жолы өткен жолдағыдай емес, бас біріктірсе алынбайтын қамал жоқ екенін түсінген қазақтар ширақ. Бірін-бірі „ сен не дейсің, сен не дейсің,, деп күтпей-ақ белсенділік танытуда болды.

Сонымен мәслихат қорытындысы бойынша сүмбіледегі ай толғанда бүкіл жауынгерлерімен Ордабасыға жиналатын болып келісті.

Мәделі Жызақка барып, сарбаздардың жаттығуын күшейтіп, қару-жарақтарын қайратып, сайлатып, шыңдатып, жорыққа дайындап жатқанда көп күттірмей әмір Насыролла да отызмың әскермен Жызаққа келді.

Әмір Жызақтағы жағдаймен танысып, мұндағы әскердің сапалы дайындығын көзімен көргесін, Ордабасыдағы Жүсіп ханға он күн өткенде Таскент түбіндегі Қамыстыға қазақ әскерлерін әкелуді бұйырып, хабаршы жіберді. Шабарман келгенде Ордабасыға жан-жақтан келетін жауынгерлердің барлығы жиналып үлгерген еді.

Бұдан бір күн бұрын Мусабек бастаған елшілер тобы Кенесарыдан қайтып оралды. Кенесарының хан сайлану рәсіміне қатысып, содан соң Бұхараға қарасты Көктіңұлы хандығының хатын Кене ханға табыс еткен Мусабек оның жауабын күтіп, бір жеті жатыпты. Кенесары өз хандығындағы Жоламан және басқа қол бастаушы батырларын жинап алып, Мусабектің келген жұмысын баяндайды.

Олар кеңесе отырып, Бұхар-Көктіңұлы хандығының ұсынысын қабыл алып, Созаққа аттануға уәде беріп, хат жолдапты. Кене хан Созаққа тіпті Жанкент жақтағы Жанқожа батырды да тартып, оған хабаршы жіберетінін айтыпты. Сонымен бірге, егер Созақты алса, онда Жаңақорған, Жөлекке де жорыққа шығатынын білдіріпті. Бұл хабарды естіген Ордабасыға жиналған қазақ сарбаздары көңілденіп, енді бұл жолы Таскентті қалай да болса алуға жігерленген. Олар барлығы жиналып Орда қонған Қотырбұлақтың қасындағы Қараспан тауына щықты. Бұл Қараспанда Қобыланды туылган дейді. Мұндағы иісі қазақ сарбаздары жиналып, бұл тауға Ордабасы деген атты беруге келісті. Баяғыда бұл таудың биігіне Ұлы жүз биі Төле мен орта жүз биі Қазыбек, кіші жүз биі Әйтеке келіп мәмле жасаған дейді.  Сол кезде Төле би Бұл Қараспанның аты Ордабасы болсын деп айтқан дейді. Бірақ ол кешегі күнге дейін Қараспан болып, бүгін міне тағы қайта өзгерді. Бұдан былай не болар екен, жаңадан Ордабасы болып халық  жадында қалар ма екен, әлде сол бұрынғысынша - Қараспан болып қала бере ме. Ол енді мына сарбаздардың Таскентті алуына да байланысты шығар. Таскентгі алып, даңқтарын бір шығарса бәлкім Ордабасы тауы аталып кетер.

Жүсіпхан әскері Қамыстыға келгенде, ол жерде Жызақ шабармандары мұны күтіп жатыр екен. Олар Жүсіпқожаға әмір Насыролла жиырма мың әскермен Ұра-Төбеге кеткенін, Жызақта онмың сарбаз қалдырып, бұл жаққа Мәделі мен Мир-Саид басқарған екі бесмыңдық әскер бірінің соңынан бірі тізіліп, кернейлетіп келіп Таскенттің Сибзар қақпасының іргесінде бұларды кешеден бері күтіп тұрғанын айтты. Осы хабардан соң тағы бір шабарман келіді. Ол:

-Қадірлі Жүсіп хан, сізге Мұхаммед Әлі оғлан мына хабарды жеткізуге жіберді – деп, оған хат ұсынды. Хатта Таскентті төрт жақтан қоршауға алу жоспарын көрсетіпті. Көкше қақпасы тұстан Мир-Саид, Сибзар қақпасы тұстан Мәделі, Шайхантәуір қақпасы /Шейх-Хавенд-Тахур/ жағынан Бәйтерек бастаған Ұлы Жүз әскері, Бесағаш қақпасы тұстан Мусабектің қол астында сарбаздары шабуылға шығуы керек екендігі айтылыпты. Бұларға жәрдемге он зеңбірек жіберетінін, оның бесеуі Бәйтерекке, бесеуін Мусабекке беруін, және өзі, яғни Жүсіп хан мен Байзақ датқа екеуі жас үлкендіктеріне байланысты ұрыс майданына араласпай, хан шатырында отырып, сырттай бақылап, Мусабек пен Бәйтерекке шабарман арқылы ақыл-кеңес беріп отыруларын сұрапты. Мұндай өтінішті оқып отырып, Жүсіп хан күліп жіберіп Байзаққа қарады.

-Не болды Жүсеке, күлкіңде бір келіспеушіліктің нышаны байқалады ғой – деді, Байзақ та күлімсіреп.

-Мәделі батыр, бізге ақыл айтып, соғысқа араласпауымызды өтініп жатыр – деді, Жүсіпқожа баласының берген кеңесіне риза емес көңілін білдіріп, хатты Байзаққа оқуға берді. Байзақ хатты оқып болғасын:

-Мейлі, біз де оларды түсінуіміз керек, Ол бізден даңкты қызғанып тұрған жоқ шығар, ақыл жастан деген бар емес пе, бұхаралық соғыс өнерінің бұл да бір тәсілі шығар – деп, басын шайқап қойды.

Бұлар енді Таскент қамалының үстінде жүрген адамдар көзбен көрінетін жерге келіп шатырларын тікті. Әскер екіге бөлініп, қамалды айнала екі жаққа жылжыды

Сонымен 1841 жылдың сүмбілесінде Таскент қоршауға алынып, үстін-үстіне шабуыл басталып кетті. Зеңбіректер күркіреп, мылтықтар атылып, садақ октары ысқырып, айқай сүрең басталып кеткен.

Ертесіне камалдың бірнеше тұстары қирап одан біресе ішке қазақтар кіріп, біресе оларды Таскенттіктер қайта қуып шығарып, қым-қуыт соғыс болды. Төртінші күн дегенде қазақтар қамал қорғаушыларын тізе бүктіріп, шаһарға кірді.

Шаһарға Жызақ әскері бұлардан бір күн бұрын кірген екен. Бірақ олар да әлі бектер бегінің Ордасына жете алмай жатыр еді. Мусабек әр шабуылдан соң өз батырларын түгелдеп қояды. Ол әсіресе Дарминаның амандығын қайта-қайта сұрайды. Нағыз батырлықты көрсеткен Дармина осы кезге дейін үйренген барлық соғыс өнерін осы майданға салды.

Кейде жаумен айқасыл жүріп Дарминамен қатарласып қалғанда Мусабек оның жанкештілігіне таң қалатын. Бұл аттан бір жауды құлатқанда, Дармина екеуін тіпті кейде үшеуін құлататын. Қазақтар бұл жолы ұйымшылдығымен жанкештілігін көрсете білді.

Махмуд Сұлтан өзіне қандас бауыр санап Мир-Саидке хат жолдап, өзін аман қалдырса, Таскентті тастап кететіндігін айтыпты. Бұл кезде Мәделінің әскері мен Мир-Саидтің жауыргерлері қаланың ішінде бірігіп соғысып жатыр еді.

Мир-Саид хатты Мәделіге берді. Мәделі хатты оқып, Мир-Саңдтің нені мегзеп тұрғанын түсініп, қасына Рысқұлбек пен Уаліханды алып, қырық нөкерімен Махмуд Сұлтанның Ордасына кірген. Ордадан Махмуд Сұлтанды алып шығып, оның бала-шағаларымен Мир-Саидтің алдына әкелген. Мир-Саид:                               

-Мұхаммед Әлі оғлан, көптен бері ойланып жүрген арманың орындалды. Ендігі ойың не. Менімен бірге Ходжакентке жүресің бе, ол жерде Ұра-Төбені алған әмір Насыролла бізді күтіп жатыр. Олармен бірге барып Қоқанда алысуға қатысасың ба, әлде мына қазақ бауырларыңмен осында қалып, Таскентті басқарасың ба – деді. Бұны естіген Мәделі біраз ойланып тұрып:

-Мир-Саид бек, бұндай үлкен іске араласу үшін алдын ала ойланып, жасы үлкен ақсақалдармен ақылдасайын. Таскентті басқарғым кеп тұрған жоқ, бірақ анау Қоқанға жорыққа шыққым кеп тұрған сияқты – деп, күлді.                                        

-Онда бір күн пұрсат, үлкендеріңмен ақылдасқаныңша сені бір қүн күтейін – деп, Мир-Саид атының басын бұра беріп еді, әмір шабарманы келіп қалды да, Әмір Насыролланың Ұра-Төбе мен Қожакентті алып, осында келе жатқанын және әскербасылар Мир-Саид пен Мәделі һәм мыңбасылар Сибзар қақпасының іргесінде мұны ертең қүтіп алуларын тапсырыпты.

Бұл хабарды естіген соң Мәделі Байзақ пен Жүсіпқожаға соғыстың тоқтағанын, Таскенттің алынғанын жабар беріп шабармандар жіберді. Олардан Бәйтерек пен Мусабекке соғыс қимылын тоқтатуға бұйрық беруін өтініп, өздерінің яғни Жүсіп хан, Байзақ би бастаған мыңбасы, пансатбасылар мен батырлар барлығы ертең Сибзар қақпасының маңайындағы шатырға келулерін айтуды шабармандарға тапсырды. Ол жерде бұлар барлығы Бұхара әмірі Насыролланы қарсы алатындықтарын да айтқан.                                     

Ертесіне көп кешікпей әмір Насыролла да бес жүздей нөкерімен Сибзарта келді. Негізгі әскери күшін Қожакентте қалдырыпты. Мұнда келіп Таскенттің алынғанынан хабарланып, бұл жердегі әскербасыларына құттықтау сөз айтты.

Жүсіпқожа хан да бұл жерге дереу шатыр тіккізіп, Насыролла досын қасындағы жарандарымен мейман болуға шақырды. Отырыс жақсы өтіп, ұзақ та, қызықты әңгімелер айтылды. Жаңа тағайындаулар болды. Әмір Насыролланың бұйрығымен Таскент дербестікке көшірілді. Ол Қоқанға да, Қазақка да бағынбайтын, Бұхараға алым  салық төлеп тұратын дербес шаһар болды. Таскентке жаңа әкім ғып Мұхаммед Шарифті тағайындады. Ол Мәделі бесмыңдығындағы кәрі мыңбасы еді. Жаңа әкімнің мұндағылардың көбісінен жасы үлкен болғандығынан ол Таскент аталығы деген атты қосып алды.

Бұл пәрменнен соң, әмір бұдан жеті-сегіз жыл бұрын болған, Қосжарсуаттағы Тұрсынның тойындағы бас қосуда Шардараға мешіт салдыру мәселесі қаралып онда болашақ әкімге сондай тапсырыс берілгенін есіне түсіріп, оның орындалғанын Жүсіпқожадан сұраған. Жүсіпқожа қазіргі Шардара әкімі Дәулетиярға «өзің айта бер» деп иек қаққан. Дәулетияр:

-Құрметті әміршім, Сіздің тапсырмаңызды орындауға біраз күш жұмсасақ та, күйген кірпіш таба алмай біраз әбігерлендік. Сондықтан мешітті қам кірпіштен тұрғызып, пайдалануға бергенбіз. Сізден сұранатынымыз, біздің Шардараға піскен кірпіштен салынған, ғасырлар бойы тұратын бір зәулім мешіт керек-ақ. Соған кірпіш пен сәулет өнерін білетін адамдар берсеңіз екен – дегенде, бұны тыңдап отырған Шаянның датқасы Нұр орнынан түрегеп:

-Құрметті әмір, менің де бір тілегім бар, айтуға пұрсат беріңіз – деп, басын иген. Әмір Насыролла еңсегей бойлы, зор денелі Нұрға қарап, «бұл палуан не айтар екен, өзі кім болды екен» дегендей иегін көтеріп айтабер дегендей ишарат жасады. Нұр:

-Мен Қасиетті Қаратаудағы Шаян өңірінде қоқандықтар қойып кеткен датқасы едім...

-Бұрын датқа болсаң, енді сол өңірдің әкімімін деп есептей бер – деп, әмір Нұрдың сөзін бөлді. Сосын сөзіңді жалғай бер дегендей иек қаққан. Нұр:

-Шардара өз кентіне мешіт салып алған болса, бақытты екен. Ал бізде мешіт түгілі әптиек пен әліпбиді таяқ деп білетін адам кемде-кем. Бізге ислам қағидаларына жетік, оқу мен жазуды үйрете білетін дамыллаһ керек еді, сосын Шаянға бір мешіт керек-ақ, соны салуға мына Дәулетияр айтқандай бізге де кірпіш мен сәулетші керек, пұлын, керек жарағын өзіміз көтереміз – деп, әмірге үмітпен қарады. Әмір мына Нұрдың сөзіне өте риза болып:

-Менің ғұламаларымның арасында жап-жас, өте білімді екі ағайынды қожа жігіттер бар, олар менің естуімше Маһдум Ағзам ұрпағы, Бұхарада, Түркістанда білім алған. Қазақтың пірі Мүсірәлінің Қосым қожасынан ба, әлде солардың аттары Қосым қожа ма білмедім. Ол жағын езің анықтап аларсың. Өздері керемет білгірлер. Оларды жауынгерлікке кимай, ендігі бір де, бір шаһарға имам етіп тағайындармын деп жүр едім, соларды өзіңмен бірге алып кет. Әлі екеуі де жастау, өзің тәрбиелерсің, бәлкім сонда үйлендірерсің. Бірақ шли сіңістіріп жіберіп, қожа екендіктерін ұмыттырып жүрме. Ондайлар қазір көп, өздерінің тұрып жатқан жеріндегі руға сіңісіп кетіп, кейін олардың ұрпақтары өздерінің қайдан шыққандарын білмей дал болып жүретіндері. Құдай қаласа, мына Қоқанды тізе бүктіргесін Бұхараға барармыз, ол хабарды естігесін маған адамдарыңды жібер. Саған бір мешітке жететіндей кірпІш пен жақсы сәулетші құрылысшалар беріп жіберуге уәде беремін – дегенде, Нұр:

-Әміршім, мен де Сіздермен Қоқанды алуға қатыссам ба деп едім – деп, тағы үміттене қарады. Бұл жолы оның үмітін актамай, әмір:

-Нұреке мына лебізіңе көп раһмет айтамыз, жасыңыз үлкейген, Сізбен қатар мына Жүсіп хан мен Байзақ та барғысы кеп тызылдап отыр. Бірақ жасы үлкендер мен үшін елде болғаны абзал. Біз екеуміздің жасымыз қатарлас болуы керек. Мен де үйде отырғым келеді, бірақ әмір деген атым болғасын, алға қойған мақсатымды өзім орындаум керек. Сіз елге барып, енді олардың Қоқанға бағыбайтынын айтып қуантыңыз. Сіз елге керексіз. Ол жерге Бұхара хақында құлағына құйып, біздің Дін Ислам патшалығы, соны уағыздар бірде бір ірі мемлекет екенімізді жеткізіңіз. Құдай нәсіп қылса ендігі жылдары Шаянда мешіттеріңіз де тұрғызылып қалар – деп, орнынан түрегеп келіп әлі тікесінен тұрған Нұрдың арқасынан қағып, достық ықылас білдірді.

Әулие Ата атырабына, Байзақ би болып тағайындалды.

Әмірдің тағы бір бұйрығы бойынша Дербісектен Әулие Атаға дейінгі Алатау етегінен Ұлы жүз хаңдығы қүрылып, оған Бәйтеректі хан қойды.

Әрине әмір Бәйтеректі танымайтын еді. Бұл Жүсіпқожа мен Байзақтың ұсынысы бойынша болған болуы керек. Бұған Дулаттың кейбір үлкендері қарсы шыққанды. Олардың айтар уәжі «Бәйтерек шымыр руынан, Шымыр баба Сиқым бабадын жасы кіші, сондықтан Ұлы жүзге хан болу сиқым Батырбекке лайық. Тіпті керек десең Батырбектің әкесі Рысбек Бәйтеректің әкесі Момбектен үлкен» деген де сөз еді. Сосын «бұл іске Байзақ араласса да Жүсіпқожаның араласатын  реті жоқ, ол өз орта жүз хандығын білсін» деген де сөздер айтылды. Бұл сөзден кейін Насыролла:

-Тынышталыңдар, мен білетін Дулат болсаңдар сендер Бәйдібек бабадан бастау аласыңдар. Үлкен шешелерің дамыллаһ ана /домалақ ана/ Нурилла қожаның қызы. Олай болса Жүсіпқожа хан сендердің мәселелеріңе неге араласпайды. Әлде сендерде нағашыны сыйлау жоқ па – деп, ренішін білдірген. Сосын:

-Көп сөзді қойыңдар, ханды сендер сайлап отырған жоқсыңдар, мен тағайындап отырмын, бірақ Бәйтеректі елге барғасын ақ кигізге отырғызып, төбелеріңе көтеріп ырым жасауға тиіссіңдер – деп, Байзаққа қараған. Бұл сөзді енді барлығы мақұлдап қауқылдасып қалды.

Бәйтеректі хан болады ғой деген ой үш ұйықтаса түсіне кірмейтін Батырбек батыр әмірдің бұл шешіміне өкпелеп, Хан-Қорған, Мәртөбе, Қарамұрт, Сайрам тұстан келген өз әскерін түгел кейін әкетті, және Бәйтеректі ұлы жүздің ханы екенін танымайтынын айтып кетті.

Әмір Насыролла Батырбектің мұнысына түк түсінбей иығын қикаң еткізді де қойды. Бірақ оның кетуіне еш қарсылық білдірмеді. Қазақ деген халықтың бірін-бірі көре алмай, ру-руға бөлініп қырқысып жататынынан хабары бар еді. «Қазақтардың біздейлерге көрсететін бұл да бір өнері шығар» деді де қойды іштей.

„Таскентте таққа отырасың ба, Шымыр бабаң осында жатыр ғой„ деген сұрақка Бәйтерек:

-Әмір сардар, мына үлкен шаһардың қапас қамалында отыра алман. Егер рұхсат берсеңіз Ұлы жүзді Әулие Ата маңында-ақ, тау аңғарында, киізүй ішінде-ақ отырып басқарайын, алым-салық пен сый-сыяпатымызды тоқсан сайын сол жерден-ақ Бұхараға жіберіп тұрармыз – деді.

Бәйтеректің бұл сөзін әмір „ ертең әмір бұл жерден кеткесін Таскентті сарттар қайта басып алар, сонда олар „мен Ұлы жүз ханымын,, дегеніңді тыңдар ма, бас салар, одан да күнде күңкілдесіп отырсам да қалың қазағымның ортасында жүрейін,, деген ішкі ойын бұл да іштей түсінді. Сосын әмір Бәйтеректің қайда Орда тіксе де Ұлы жүзге жанашыр болып, әділ басқаруды тапсырды.

Өзінің інісінің Ұлы жүзге хан болғанына қуанған Байзақ Жүсіпқожаға аз-кем сыр ақтарды. Ол:    

-Жүсеке, бұрнағы жылы Мәделі ұғлан Арқа тараптан келе жатып, Майлыкентте маған жолығып еді. Сонда мен оны құдаларымның тойына апарып едім. Сол жерде ол мына інім Бәйтеректің қызы Еркеайымға көзі түсіпті – деп, кеңкілдеп күліп алды. Бұл сөз Жүсіпқожаға да жағып, ол да күлкісімен Байзаққа қосылды. Байзақ:

-Мәделілер кеткеннен кейін үйдегі кемпірім өзіміздің сондағы келіндерімізден естігендерін маған айтты. Еркеайым қызымыз да Мәделіні ұнатып қалғанға ұқсайды. Мәделі де оны жақсы көретінін қызға ғана айтып кеткен екен, Еркеайым бұл туралы жеңгесіне сыр ашып қойыпты – деген де, Жүсіпқожаның Мәделіні үйлендіру енді есіне түсті-ау шамасы:

-Ойбу-уу Байеке, мұны неге ертерек айтпадың, ау, Мәделі биыл жиырма  беске келіпті ғой. Өзі де осы  кезге дейін анда барып, мында барып  ұстатпай жүр еді, бұны  еске  дұрыс салдың, қызыңыз келін болуға  лайық болса  құда  болайық, мына Әмір сардар куә болсын – деп, Жүсіпқожа  қолын  шапаттады.

Тойды Бұхарада жасайық, ол жерде  сарай салдырып беремін,  болашақта  уәзірім болар – деді, Насыролла.

-Әміріңізге құлдық әмірім, бірақ үлкен  тойды осы Ордабасы тауының төбесінде жасағанымыз дұрыс болатын шығар. Себебі көпшілік ағайын Бұхараны алыссынып тойға бара алмас.

-Оның да орынды, менікі сенің тойыңа қуанышымды білдіре айтқан емеурінім ғой, тойдың иесі өзіңсің, өзің бәрін шешкенің абзал – деп, әмір келіскенін білдірді.

-Мәделіге қызымыз шын ұнаса, мен де мақұл деймін. Байзақ ағаммен екеулеріңіздің араларыңыздағы достықтарыңыз бен сыйластықтарыңызда қалыңмал жүргенін қаламаймын. Қызымды қалыңмалсыз беремін. Екеуі жарасып ғұмыр кешсе болды. Осы берген «хан» атақтарыңыз да қалыңмалдан кем емес. Жылқы мен байлық өзімде де жетеді, Жүсіп ханмен құда болсам жаман болмас, келешек ұрпағымыз да сыйласып жүргей, әумин – деп, Бәйтерек те келісім берген.

Бұл жаңалықты ертесіне естіген Дармина Мәделінің құлағын бұрап тұрып:                              

-Менсіз не бүлдіріп жүрсің? – деді.   

-Бәсе, не бүлдіріппін?

-Мына құлағыңды жұлып алайын ба, осы?

-Өйии-ии, құлағымның не жазығы бар, не үшін?

-Құлағыңның жазыгы дәл менің құлағымның жазығындай.

 -Онда өз құлағыңды бірінші жұлмайсың ба, кісінің құлағында нең бар, сіздің құлағыңыз не істеп қойыпты?

-Біздің құлағымыз сіз туралы жаңалықтарды кеш естиді.

-Ол қандай жаңалықтар?                                        

-Сенің Қалипамен сөз байласқаның туралы.  

-Оны кім айты?                             

-Сен естімеппе ең, естімеген болсаң, сенің мына құлағың дәл менікіндей, сосын бұрап жатырмын.                                        

-Болды-ей, үзесің ғой, бала боп кеттің бе?

- Үзілсе үзілсін, ханшалардың екеуі де сені сүймей қояды, шұнақ құлақ деп.                                                                                   

-Ханшалары несі-ей, тағы қай патшаның қызы?           

-Білмей қалған шығарсың?      

-Шынайтамын, білмеймін.                     

-Еркеайым ше?

Бұны естігенде Мәделінің беті қызарып кетті.

-Бопты  мен келістім, бастан құлақ садаға дейді ғой, үзсең үзші – деп, Мәделі өзі ұстап тұрған Дарминаның білегін босатты. Дармина Мәделінің құлағын одан сайын қатты бір бұрады да, жібере салды.

Сосын:

-Мәделі-ау, мен сені «қоңыратқа күйеу бола ма» деп жүрсем, дулатқа күйеу балайын деп жүр екенсің ғой – деп, теріс айналды. Сосын тағы:

-Біздей күңге ханшайым болу ұят шығар бірақ – деді де, бетін басып, өз шатырына қарай тез жүгіріп кетті. Соңынан Мәделінің «Дармина тоқтай тұршы, шынымен бәрін түсіндірейін» дегеніне де қарамады. Мәделі шатыр ішінен Дарминаның булыға өкси жылағанын естігендей болды, бірақ оны жұбатуға баруға бұны бір белгісіз күш жібермеген.

 

Әмір Насыролла Қазақ-Жызақ әскерінің Таскентті өзі келмей жатып-ақ бағындарып алғанына разы болып, енді мұндағы Жызақтық жауынгерлерді қосып алып, Қоқанға аттанды.

Бұл жорыққа бұрынғы Қоқан қарамағында болған қазақ елінен келген жауынгерлерді кері қайтарып, елдегі Қоқан әкімгершілік тірліктерін жойып, орнына Бұхара саясатын жүргізуді тапсырды. Қыз ұзату тойын келер көктемде жасауды Байзақ пен Бәйтерек Жүсіпқожамен келісіп, өздері Талас атырабындағы елге қайтты.

Мәделі басқарған Жызақ бесмыңдығының құрамында Келес, Мусабек, Рысқұлбек, Дармина, Сұлтанқожа, Бошан, Қыдырбай, тағы да басқа осында Таскент жорығына қатысқан қазақтың бірнеше батырлары Қоқан жорығына қатысуға кетті.

Бұлар кетерде Кенесарының Созақты алып, енді Жаңақорған тарапқа жорыққа кетіп бара жатқанын хабаршылардын естіген.

 

Қоқан үшін төрт күнгі соғыста Дармина қатты жараланды. Тіпті енді болмағанда ол қылыш жүзіне ілігетін еді, егер Рысқұлбек оған уақытында жәрдемге келмегенде.

Дармина айқас өнерін жетік білетіндіктен алдындағы дұшпандарын орып, өз қатарында шайқасып келе жатқан жақтас әскерлерден  озып кете беретін. Әсіресе  әнеукүні  Мәделіге  Еркеайымды айттырған хабарды естігелі бері көңіл хошы болмай Мәделінің «айқаста  жүргеніңде менің  қасымнан  ұзама» дегенін де тыңдамай, жеке  бөлектеу кеттінді  шығарып  жүр.

Соғыстың төртінші күні яғни Қоқанды алатын күні, Қоқандықтар соңғы  тұяқ серіпкендей бар   күшін сала  қорғанысқа   көшкен еді, Жызақ қолы сәл  кейін  серпілгендей болып,  шегінуді білмейтін Дармина қоршауда қалып  кетті. Өзі де  жан-жағындағы қоқандықтарды ора, ішке  сұғына кіріп кеткен еді. Ол  өзінің қоршауда қалғанын байқап, Мәделінің «қасымнан  ұзаққа кетпе» деген сөзі есіне түсіп, қылыштаса жүріп, көңіл  көзімен Мәделіні іздеген. Тапты. Мәделі  бұдан   ұзақтау жерде, ол да қоршауға түскен бе қалай, Көкбестіні шыр айналдыра, соғыс салып жүр екен. Қасында Мусабек бар. Ол да аянбай, қылышын оңды солды сілтеуде. Дармина қылыш ұрысып жүріп көзінің қиығын соңғы жағына бір сәт тастап үлгеріп еді, бұның қоршауда қалғанын көрген Рысқұлбек қасындағы сарбаздарымен ентелей, жауды жарып келеді екен. Оларға қараймын деген қас қағым сәтті пайдаланган айналасындағы жауларының күш алғанын байқамай қалғанды. Найза сауыттың сым тігісін сөге иығынан шаншылды. Дармина тез еңкейіп қалып еді, найза ұшы суырылып шыққан. Жарақатын ауырсынса да, Рысқұлбек келгенше бар күш-жігерін жинап, қылышын сілтей берді. Жау қаруын енді денесіне дарытпады. Рысқұлбек қасындағы батырларымен топты жарып келе, Дарминаны атымен бірге қақпақылдап, жау ортасынан әупірімдеп алып шықты. Өзінің жау ортасынан шыққанын байқаған Дармина енді әлсірей ат жалына еңкейіп, құлай берген. Дарминаның ат жалын құшқанын байқап қалған Мәделі, майданды тастай сала оның қасына шауып келді. Ол Дарминаның иығындағы найза кірген жарақатты көргесін, екі нөкерге оның иығындағы жарақатты таңып, қызды шатырға алып баруларын бұйырған. Содан "жігіттер Дармина үшін, жауды аямаңдар!" деп айқайлап, ақырып, сарбаздарын жігерлендіріп, айқасқа қайта кірді. Мәделінің бұл айқайынан сарбаздар жаңа бір ынта-қуат алып, «Дармина үшін» деп, жауды қамалға қарай тықсырды. Әрі-беріден соң тіпті жау қаша бастағанды.

Енді Жызақтықтар қамалдан ішке кіріп, оларды ханордаға қарай қуа жөнелді. Хан Орданың арғы жағында да айқас болып жатқанын көрген Мәделі, Бұхаралықтардың камалға бұлардан бұрын, бірақ бүгін кіргенін байқады. Олар да Жызақтықтардың камалға кіргенін көріп, ханордаға бұлардан бұрын жетпекші болып, даңққа ұмтылып, жауды жапыра, алға ұмтылған. Олардан Жызақтықтар да қалғысы келмей, шабуылға шығып қоршауға алған еді.

Бұхара  әскері   төрт күні  қоршаудан соң,  Қоқанға  кіргесін, Насыролланың  әмірімен Мұхаммед Али   хан  тақтан  түсіріліп, оның  орнына мұның алдында Таскентте   құсбегі болып,  қазақтар мен  Жызақ  әскеріне  өз еркімен берілген Махмұд Сұлтанды хан  тағына  отырғызды. Осыдан  соң   Насыролла сарбаздарына Қоқанды  тонауына  жол бермей, әскерін кері  бұрып. Бұхараға қайтқан.

 

1842-ші жылдың көктемі де келді.  Жүсіпқожа хан Байзақ  биге берген уәдесін ұмытпай, Ыса ағасын, Сапақ биді, Қанай биді, тағы да басқа ауылдың бес алты ақсақалдарын ертіп, сосын қастарына Мәделі, Рысқұлбек, Мусабек сияқты жігіттерді алып, Талас бойындағы елдегі Байзақтың үйіне келді. Бұл жерде Ұлы жүз ханы Бәйтеректің былтырғы берген уәдесін тағы да растаған Байзақ би, інісі Бәйтеректің хан Ордасына меймандарды ертіп апарған.

Меймандардың құдалық рәсімімен қалыңмал санын, той мәселесін ақылдасуға келгенін білген Бәйтерек хан:

-Жүсеке, елмен елді жақындастыратын қыз бала дейді ғой, хан басыңызбен құдалыққа өзіңіз келіп, қасыңызға елдің ең қадірлі ақсақалдарын ертіп келгеніңізді көңілім хош көріп отыр. Бұл келісіңіз берісі қоңырат пен дулатты, қала берді әрісі Ұлы жүз бен Орта жүзді ағайындыққа, бірлікке, татулыққа һәм жекжаттықка шақырып ауызбірлікке итермелегеніңіз болар. Кейбір жерлерде құда-құдандалы болып, қалыңмал сұрасып, оның бергеніне ырза болмай, азырқанып жатады. Ал енді менің уәдем уәде. Былтыр Таскентте қызымды қалыңмалсыз беремін дедім бе, дедім. Сол сөзімнен қайтпаймын. Келініңізді аман-есен алып кетуіңізге бұйырытсын. Үш күн той жасаймын. Сосын жеңгелері бірге ілесіп барып, қайын сіңлісін құтты жеріне қондырар. Ондағы тойға нәсіп болса біз де барармыз – деп, Жүсіпқожаға қараған. Жүсіпқожа:

Мақұл Бәйтерек інім, енді құдам дермін, қалыңмал алмаймын деген уәдеңді жұтқың келмей отырған екенсің, оған мақұл. Бірақ мынау менің қасымдағы ақсақалдар құданың көрімдігі деп, Үйір жылқы айдатып әкеліп еді, ең болмаса соны қабыл ал – деді, көпшілікке қарап. Бұған бәрі қауқылдасып келісімге келген.

Ертесіне қыз ұзату тойы басталып, үш күнге созылды. Үшінші күні кешкісін күйеу бала мен қалыңдықты оңаша үйге жіберіп, „жұбайлар сыны„ рәсімі жасалды. Киіз үйдің ішінде екеуі ғана қалып ұзақ сырласты. Бұл жерде жатын төсек жоқ еді. Болмайтын да еді. Азанға дейін ұйықтамай өткізіп, бірі-біріне сыр айтып, қажет болса сын айтып, бұл рәсімді өткізу шарт еді. Бұнда бірі біріне жақындаспай, тіпті кол ұстасуға да болмайды. Бұлар отырған киіз үйдің жабынан анда-санда сығалаған сыбдыры да естіліп тұрады. Таң да атты.

Таң ата екі жеңге кіріп келді де, біреуі Мәделінің маңдайынан екіншісі Еркеайымның мандайынан сүйді де, «шашбау сипар» рәсіміне кірісті.

Бұл рәсімнің болатынын Мәделіге Ордабасыдағы жеңгелері айтып түсіндіріп қойғанды. Мәделі екі жеңгеге:

-Мынау шашбау сипарға орамал – деп, қойын қалтасынан алып екі беторамал берді, Беторамалдардың бір шеті түйілген екен. Екі жеңге беторамалдың түйінін шешіп еді, әр түйіннің ішінен гауһар көзді жүзік, алтын сырға және екі алтын білезік шықты. Жеңгелер бұл дүниелерге қарап, өздеріне ұнаған бір білезікті біреуі қолына тағып, екіншісі жүзікті саусағына кигізді. Еркеайымның құлағындағы қыз сырғаны біреуі алып, оның орнына орамал ішінен шыққан келіншектер тағатын салбырағы бар сырғаны тақты. Сосын жеңгелері Еркеайымды керегеге қаратып тұрғызып қойды да, Мәделіні ыммен қастарына шақырып алды. Мәделі Еркеайымның арқа жағына жақындап келгенсоң жеңгелер Еркеайымның тоғыз бұрымға өрілген жемелекті шаштарының бәрін арқасына түсіріп:

-Мәделіжан, біздің қайын сіңлімізге жақсы жар бол, бұл рәсім екеуіңнің ерлі-зайыпты болуларыңның алғашқы белгісі. Мына қосағыңның жемелегін өзің тарқат – деді.

Мәделіге бұл ырымды да жеңгелері айтып түсіндіріп жібергенді. Олар айтпаса да ел-жұрттан, өзінен бұрын үйленген жігіттерден біліп жүретін. Ол енді жайлап қолын созып, Еркеайымның арқасын жауып тұрған тоғыз бұрымының шеткісінен бастап жемелегін тарқата бастады. Бәрін тарқатып болып, кейін шегініп тұрған.

Енді жеңгелер өрілген тоғыз бұрымды түгелдей тарқатуға кірісті. Еркеайымның шашы өте қалың екен, Тарқатылған бұрым кобырап кетті. Екі жеңге қолдарын суға шылап алды да, екеуі Еркеайымның екі жақ иығы тұсында тұрып, қыздың шашын екі бұрым етіп өрді. Бұдан соң Еркеайым жемелекпен қоштасу ырымын жасап, аздап сыңсып алды. Бұнысы қыздық дәуренмен қоштасуы еді. Қос бұрым қатындықтың белгісі. Мұны мәдениетті түрде түсіндірген екі жеңге:

-Әдемі қыз-ау, сыңсыма, бұл енді қызбала деген атыңмен қоштасуың ғой,, әйел болу да бақыт, бізді көрмейсің бе, жүрміз ғой - еш жеріміз қисаймай, әлі-ақ «әйел болған жақсы екен ғой» деп күлімсірерсің – деп, жұбатқан болды.

Шашы қос бұрымға өріліп, қыз деген атпен қоштасып, енді әйел деген атты алған кезде сыңсу әдет екен. Сол әдеттен аттамаған Еркеайым аз-кем ырымын жасап, бір сыңсып тез қоя салып еді, Мәделіні күлкі қыштады. Ол Еркеайымның сырттай сыңсып, бірақ іштей қуана күліп тұрғанын байқаған еді. Екі жеңгенің біреуі:

-Әдемі қыз-ау, шын сыңсу сені үйден алып кетерде болады, жұрттың „қоя ғой„ дегеніне тез қоя салмай, одан сайын үдет, сонда қыз ұзатудың сәні келеді. Жұрт: „ қайтсін байғұс біздерді кимай барады-ау, біздерді өте жақсы көреді екен„ деп сені кейін де сағынатын болады, бұдан да артық сыйлайтын болады. Одан соң шешең көзіне жас алып дауыс шығара бастағанда сыңсыуыңды доғарарсың. Себебі жұрт енді енемнің жылауын тоқтатуға көшеді де сен жайыңа қаласың. Сондықтан абыройың барда сыңсуды тоқтата да біл.

Мәделі мырс күлді. Ол енді Еркеайымға қарап еді, міне нағыз келіншек, басында сәукеле, кеудесінде қос бұрым. Бұның алдында ғана мына келіншектің тоғыз бұрымды қыз болғанына сенгісі келмегеңдей кейіпте еді. «Ойпырмай, қазағамның келіндеріне кигізетін мына киімі не деген жарасымды еді», деп жігіт аз-кем таңғалып тұрды. Сосын Арқа, Ақмола жақтағы қыздар есіне түсіп кеткен. Ол жердегі қыздардың кейбірі орысқа бодан болған жүз жылдан аса уақыттың ішінде орыстана бастап, күйеуге әлі шықпаса да қос бұрымдарымен жүретіні есіне түсті. Бұлар бұл қыздарды алғашында «келіншектер ме әлде қайтып келген қыздар шығар» деп жүрген еді. Келіншек дейін десе бастарында ақ кимешек емес қызыл орамал байлаған. Кейінірек бұлардың орыстанған қазақтар екенін байқаған.

Қызды шығарып салу рәсімі аяқталып, келін мінген күймені ортаға алып, жолаушылар жолға шықкан. Ауылдан енді шыға бергенде, бұлардың алдарынан арқан керген топ қарсы алды. Оларға да жоралғы жасалғаннан кейін ол топтан екі келіншек бөліне шығып, Еркеайым отырған күймеге келді. Олар күйме ішіне кіріп, Еркеайымның шашбауына тағылған бағанағы бір жүзік пен бір білезікті алып, біреуі өз білегіне екіншісі өз саусағына салып алды. Сосын әлгі арқан керушілерге қарап:

-Жоралғымызды алдық, кәне сендер қыз жолына не атадыңдар – деді. Олардың бес-алтауы  бөлініп келіп, екі келіншекке тесігі бар күміс теңгелер ұсынды. Келіншектер оларды алып қыздың бұрымының ұшына таққан. Сосын Еркеайымның бетінен сүйіп:

-Айналайын әдемі қыз, шолпың құтты болсын, әрқашан көңілің көтеріңкі болып, күлкің де осы күміс шолпылардай сыңғырлап шықсын, ақ жол! – деп, күймеден түсіп қала берді.

 

Ордабасыда Мәделі мен Еркеайымның үйлену тойы болып, екі ай өткеннен соң, Мәделіні әмір Насыролла тағы да Бұхараға шақыртты. Мәделі  бұл жолы әмірдің  не үшін шақыртқанын түсінбеген.

Бұхараға бармастан бұрьш Жызаққа соғып, ол жердегі жағдайларға қанығып алды. Жызақ та, Ұра-Төбе де, Қожакентте тыныш.

Жызақтағы Лұқпан қарт Тасдарбасыға қайта көшкісі келетінін білдірді. Себебі оның құдасы таулық Лұқпанның інісі де Тасдарбасыға көшіп келмекші екенін, енді қартайғанда кең далада, бір ауылда тұрып, сыйласып өтейік деп хабар салған көрінеді. Мәделі:

-Лұқпан көке, сіз бұл жерден кетсеңіз бұл жерде бүкіл қоңыраттар сіздің соңыңыздан үдере көшпей ме, онсыз да кейінгі кезде бұл жерде қазақтар азая бастады ғой – деген.

-Тек ғана мен көшті деп үдере көшпес, ал мен өз туған жерімді сағындым ба, қайдам, кәрі қойдың жасы қалғанда енді еліме барайын – деп, Лұқпан қарт көнбегесін, оның көшуіне жәрдем берген.

Сосын бұл жағдайды Әмірге айтып, Лұқпанның орнына басқа кісіні билікке тағайындауды өтінетін болды Мәделі.

Жызақта жүргенінде ол кейінгі кездері Таскенттің Бұхараға алым-салық жібермей, бұлгақтап жүргенін байқады. Таскент әмірлікке бағынбаса да, қазақтарға тиіспей тұр, әйтеуір, оған да шүкіршілік. Бірақ сену қиын. Ертелі-кеш қоқаңдап, қазақ шаһарларына жетіп келуі әбден мүмкін. Бәлкім әмір Насыролла бұны сол үшін шақырып жатқан шығар деген оймен, осыны сұрайды-ау дейтін жайлардан мәлімет дайындап, Бұхараға жаз ортасында жетіп  барған.

Әмір Насыролла қатты ашуланып отыр екен. Мәделіні есік аузындағылар осыны айтып әмірге кіргізгісі келмеген.

-«Әмір сардар тез жетсін» деп шақыртқасын келіп отырмын, осылай деп айтыңдар – деп, Мәделі есік карауылдарына ескертсе де, олар „ең әуелі уәзірге жолық,, деп оны әмірге кіргізбеді. Болмағасын уәзірге барған. Уәзір әмірге кірді. Оның кіргенінен шыққаны тез болды. Уәзір әмірдің алдынан шыққасын есік қарауылдарына дүрсе қоя берді.

-Әй, көздеріңді ашып қарамайсындар ма, бұл келіп тұрған  бұхаралық саудагер емес, Жызақтың пілдей әскербасы екенін танымадыңдар ма? – деп, кейіп алды да:

-Мұхаммед Әлі оғлан, сені әмір сардар тағатсыз күтіп отыр – деді.                      

Әмір Насыролла Мәделіні күле қарсы алмаса да, ашуын білдірген жоқ. Амандық саулықтан соң, „құсың кұтты болсын,, деп құттықтап қойды. Сосын Ордабасы-Көктіңұлының қысқаша хабарын тындап алғасын, Жызақ туралы біраз сұрақтар қойды. Мәделі қойылған сұрақтарға келелі жауаптар бере отырып, Лұқпан туралы өтінішін де ұмытпады. Әмір мәселені тез шешіп берді. Лұқпанды еліне жіберіп, орнына билікке Хамидулла сартты қоюга нұскау берді. Нұсқауды өзімен бірге ала кетуді бұйырды. Сосын әмір орнынан тұрып, екі қолын арқасына ұстап, әрі-бері сенделіп жүрді де:

-Әлгі Қоқандағы Мұхаммед Алиді былтыр өлтіруім керек еді, шынымды айтайын ол сенімен аттас болғасын оны өлімге қимап едім, оным дұрыс болмапты, үстінен арызданушылар жүдә көп болып  жатыр – деп, тағы да біраз сенделіп жүрді, Сосын біраздан соң:

-Сен ол туралы естімедің бе? – деді.

-Жызақта оның жауыздығын айтады, ал Көктіңұлында ол ханның бұл дүниеде бар жоғы белгісіз.

-Мұхаммед Али таққа отырган мезгілінің әуелгі кезеңдерінде хандық үшін жақсы қызмет жасап еді, кейіннен бұзылды, Ол әуелі, әкесі Омардың күйеу балалары - Төреқорғанның әкімі Искақхан төрені Парғанадан қуды, Масумхан төрені Қоқан хандығынан қуды. Жармазарлық Марғилан әкімі Жүсіп мыңбасыны Жармазардан қуып, қажылыққа жіберген. Кейін Ерназарбек диуанбегін, жүз руынан шыққан Хошуақыт құсбегін өлтірді. Одан соң Бүзірікхан төрені туған туысқандарымен, Жаһангірхан төрені жақын адамдарымен өлтіруге бұйрық берген соң олар жандарын сақтап қалу үшін қошқарлықтар және қоқандық бірнеше адамдармен Қошқарға қашып кетіпті, Одан соң Исабек мехтар да Қошқарға қашыпты. Ол Бүзірікхан төремен қосылып, Қытайдағы Гүлбақты паналапты. Одан соң Мадали хан Қоқан мыңбасысын, Қожа құсбегін өлтіртті, Сахибзада қазіретті Меккеге қуыпты. Кейінгі жылдарда мәслихат жасап, бас көтеретіндерді шетінен өлтіріп жатыр екен. Енді оның үстінен мұсылмандар шағым жасай бергеннен соң былтыр барып тақтан түсіріп едік. Бірақ одан бері де шағымдар үзілетін емес. Ол тақтан түскеннен соң бұрынғы бұзықтықты тоқтатпай қайта үдеттірді. Өзінің екі қарындасын әйелдікке алғаны аздай, енді ол өгей шешесіне үйленіпті дейді. Сұмдық ғой... Мен оны „кәпір,, деп жариялап, енді Қоқанға ғазауат соғысын ашайын деп отырмын. Екі күннен соң қозғаламыз. Бізбен бірге жүріп, жолай Жызақтағы әскеріңді аласың да, Қоқанға бірге аттанамыз – деді, әмір Мәделіге анықтай қарап. Сосын:

-Мен  шақырғанымда неге ертерек келмейсің, осымен екінші  рет кешігуің ерте  келгеніңде біраз аунап-қунап дем алар ең, енді сен демалсын деп  күтіп отырмаймын, арғы  күні  жол  жүреміз – деп, дауысын  жұмсартты.

-Әмір сардар, мен сарбазбын, демалу қашпас, сіздің әміріңізге құлдық – деп, тізе бүкті. Әмір Насыролла ырза көңіл білдіріп, оның қолтығынан демеп, орнынан тұрғызып, демалуына рұқсат берген.

 

Әмір Насыролланың келе жатқанынан хабарланган Қоқан ханы Махмуд Сұлтан Қоқанға Маргилан мен Оштан көп әскер алдырып, ауыр қолмен Таскентке келіп Мұхаммед Шариф аталықты зынданға тастап, Таскенттегі барлық әскерді өзімен бірге Қоқанға алып кетті.

Қоқанды қорғауға Андижаннан, Шаһриханнан, Кетпентөбеден, Төреқорғаннан сарбаздар алдырды. Қоқандағы әскерге жарайтындардың барлығын сапқа тұрғызып Қоқанды қорғауға жұмылдырды. Қоқандағы зеңбірек шығаратан топханаға күні-түні зеңбірек құюға тапсырыс берген.

Бұхарадан онбесмың әскермен келген әмір Насыролла Жызаққа келгесін бұл хабарды естіген. Махмүд Сұлтан басқарған Қоқан әскеріне қарсы онбесмың сарбазбен барып түкте бітіре алмасын білген ол қатты ашуға мініп, Жызақтағы барлық әскерді аяғынан тік тұрғызып әскер санын жиырма бес мыңға жеткізді. Сосын Ұратөбе мен Қожақенттегі, сарбаздарды алдырды. Көктіңұлы мен Ұлы жүз хандықтарынан тез арада дайын ерікті сарбаздардың бәрін бір қолға жинап отыз мың әскермен, жүз елу зеңбірегін сүйретіп Қоқанға жылжыды. Жызақ пен Шымкенттегі зеңбіректерді өз зеңбіректеріне қосып алған еді. Көктіңұлы хандығынан Жүсіпқожа, Мусабек, Рысқұлбек, Келес, Уаліхан, Сұлтанқожа батырлар, Ұлы жүз хандығынан Бәйтерек, Байзақ, Нұр, Пошан және басқа да қазақ батырлары бастаған бесмыңдай қазақ жауынгерлері Бұхара қолына қосылып Қоқанға аттанғанды. Дармина жарақатынан бара алмады. Ол иығындағы жарақатына қарамай-ақ „менде барамға,, басып еді, Қонысайым апа жолында жатып алып оны жібермеді. «Менің айтқанымды қылмай кетер болсаң, онда үстімнен аттап кет» деп жолында жатып алған соң Дармина амалдың жоғынан ғана бұларға ілесе алмай Ордабасыда қалып кете барған. Мәделі Жызақтың бесмындығын басқарып Бұхара әскерінің ортасында кетті.

Бұхара әскері Қоқанға келгесін оны қоршауға алады. Әмір Насыролла бұл жолы Қоқанға аяушылық бермейтінін әскерлерге баса айтып, шаһарды қалай алсаңдар солай алыңдар деп рұһсат береді. Өз еріктері өздеріне тиген мыңбасылар мен пансатбасылар Қоқанға аянбай шабуылға шығады. Жүз елу зеңбірек кезек-кезек күркіреп қамалдарды қирата бастайды.

Шаһарды бір ай қоршап қайта-қайта шабуылдап жүріп Бұхара әскері қамалды қирата қалаға кірген еді. Содан қаланы қирата талқандады. Шаһарды түгелдей алған соң әмір Насыролла әскерлеріне қаланы тонауға бұл жолы рұқсат берген. Мұндағы зеңбірек құятын шеберхананы бұздырып алып құрал жабдықтарды Бұхараға жіберді.

Әмір Ордаға кіргеннен соң қашып-пысып кеткен Махмуд ханды, бұрынғы хан - Мұхаммед Алиді таптырып әкелдірді. Бұрынғы ханның баласы Мұхаммед Аминді де осылардың арасына қосып, бұларды хан сарайында бауыздауға әмір жарлық берген. Бұл  жарлықты естіген көпшілік шынында да әмір Насыролланың қатал үкім шығарғанын біліп тұрды. Әмірдің қасында жүрген Әбдісамат деген найыб:                                                                                 

-Егер сіз мені айыпқа бұйырмасаңыз, бір сөз айтсам – деп, басын төмен сала тұқырғанды.

-Ол не? – деді, әмір қатулы түрле сұрап.

-Қоқан құлады, Парғана қанша үлкен мемлекет болса да, қаншама жауынгерлерімізді құрбан қылсақ та, бұл хандықты жаулап алдық. Теріскейде Орысиет әскері келеді. Мына хандарға кешірім беріп, қайтадан орындарына қондырып, Бұхараға бағындырып қойсақ, бізге ентелей басып алу ниетімен келе жатқан дұшпандарымызга қарсы қалқан ретінде қолданар едік. Бұл сөзге одан сайын ашуланған Әмір Насыролла:

-Әй найыб, мен бұл Қоқанды өзіммен бірге арқалап кетейін деп жатқан жоқпын, бұларды хандыққа қайта қояйық дейсің, қаншаңғы қайта қоя бермекпін, ертең біз кетсек, үйренген қылығына тағы басады бұлар, Қоқанға басқа хан қоямын – деді де, Әбдісамат найыптың ауызына кебіспен ұруды жендетіне бұйырды Жендет әп-сәтте Әбдісамат найыпты шалқасынан жатқызды да, оның ауызынан әмір айтқандай кебіспен ұрмай етігінің тұмсығымен күшене бір тепкен.

Жендет  сөйтіп, әмір бұйрығын еселендіре қаталдау  орындайтынын дәлелдегендей болды. Бұған әмір өкпелеген жоқ, қайта  айызы қанды. Найып қисайып ауызын  ұстап,  қашан жендет оны   сүйреп әкеткенше сол жерде  жата берген.

Оны сыртқа  сүйреп   тастап, жендет   қайтып  келді де, әуелі Мадали ханды    бауыздады. Сосын   оның інісі - қазіргі   хан,  бұрынғы Таскент   құсбегі, яғни бектер бегі Махмұд Саид ханды  бауыздады. Одан соң кезек Мадали ханның әлі балиғатқа толмаған баласы Мұхаммед Аминге  келді.

Жендет    оны енді  бауыздамақшы болып    тұрғанда оның анасы келіп,    әмір   Насыроллаға ауызына келген қарғыстың   барлығын   жаудырған. Бұған одан сайын ашуланған   әмір енді олардың туған-туыстарының көзге ілінгендірін бауыздатты. Олардың арасында ханның шешесі Мохлар айым  да /тарихта Надира  бегім деген атпен  белгілі  ақын  әйел/ өлтірілді.

Мұсманқұл да жазаланатын еді,   бірақ оны Мәделі уақытша әмірдің  көзінен  жасыра  тұрған.

Бірақ бәрібір кейінірек Мұсылманқұл әмірдің көзіне түсіп қалып, ол да Бұхараға тұтқын болып әкетілетін екі жүз елу қоқандық әйгілі адамдардың ішіне қосылып Бұхараға айдалды. Мұсылманқұл барлық жендеттің пышағына ілінбей, тірі қалғаны үшін Мәделіге рахметін айтып, тұтқындармен Бұхараға баратынына разы болған. Сосын ол:

-Мәделі қарағым, сенің қанша дегенмен қазақы қаныңа тартып, мені құтқарғаныңа раһмет, егер де Құдай нәсіп қылып соңыра биліктің маңайында жүрер болсам өз қазағыма мен де жәрдемімді аямаспын – деп, уәделік ниетін де білдірген.

Әмір Насыролла Қоқан бұдан былайғы мезгілде Бұхараның иелігіндегі аймақ деп жариялап, ол жерге әкімдікке Ибраһим деген найыбты тағайындап, әскер бетін Таскентке бағыттады.

Ол Таскентті қоршауда сүт пісірімдей мезгіл ұстап, қабырғаларды қақыраты қиратып шаһарға кірген.

Бұхара әскері Таскентті енді бес-алты жылда тұра алмастай ете қирата тонап, ондағы «келешекте осы сатқын болар-ау» деген әйгілі адамдарды тұтқынға алып Бұхараға айдады. Зынданнан Мұхаммед Шарифті шығарып алып, оны Таскентке қайтадан әкімдікке қойды.

Осылай үлкен шаруаны бітіріп, Ұлы жүз бен Көктіңұлы сарбаздарын елдеріне қайтарып, өзі әскерлерімен Бұхараға бет түзеді. Жолай Мәделі мен Мир Саид Жызақта қалды. Әмір өзінен бір пәрмен келгенше Жызақтан кетіп қалмауын бұйырды. Сосын:

-Егер Жүсіп ханға жәрдем керек болса ғана еліңе барарсың – деп, қатты тапсырған.

Әмір Насыролла Бұхараға барғаннан кейін екі ай өткен соң, Таскенттен Бұхарға  шабарман келіп,  Қоқанда жергілікті  халық Ибраһим әкімге  қарсы  көтеріліске  шығып жатқанын хабарлады. Бұл хабардан соң  бір жеті өтпей Ибраһимнің өзі де Қоқаннан Бұхараға қашып келді.

Бұны   көрген  әмір бес мың әскермен Таскентке суыт аттанған. Ол Таскенттен тағы екі мың  жауынгер алып, одан әрі  тіке Қоқанға аттанды.  Шаһарды  қоршауға алған.

Әмір  Насыролла Қоқанға келемін  дегенше  қоқандық көтерілісшілер Қырғыз еліне адам жіберіп, ондағы қырғыз ұлтының күйеу баласы Шералыны Қоқанға алдырыпты. Бұл Шералы баяғы Қоқан ханы Нарботаның Әжі би деген інісінің баласы, яғни Мадали ханға шөбере туысқан. Шералының екі әйелінің екеуі де қырғыз қыздары еді. Бірінші әйелінен Сарымсақ, Сұлтанмұрад және Сопыбек деген ұлдары барды.

Қоқандықтар мұнда әмір Насыролла келмей жатып, тез арада Шералыны хан көтергеннен соң, хан дерреу шаһардың қорғанысын күшейтіп, ондағы адамдарды күні-түні жүмыс істетіп, қамалдың бұрынгы қираған жерлерін орнына келтіріп оны одан сайын қалыңдатты.                            

Соның пайдасы тиді ме, әлде қоқандықтар әмірді өте жек көре ме, әйтеуір Насыролла әскері камалды ала алмады. Ол Қоқанды қырық күн қоршауда ұстаған. Тоғыз рет шабуылға шықты. Бірақ бәрібір ала алмады. Ол зеңбіректерді және Жызақ әскерін жолай алып келмей, бұнда асығыс аттанғанына енді пұшайман болды. Әмір Насыролла Қоқанды өткендегі кираған күйінше көремін, ондағы көтерілісті осы жеті мың жауынгеріммен тып-типыл қылармын деп ойлап, оңбай қателесіпті.

Енді ол Жызақ әскерін осында зеңбіректерімен әкелдіруге шабарман жібермекші болып тұрғанында, Бұхарадан хабаршы шабарман келді.

Ол Хиуа ханы Аллақұлидың Бұхара шекарасынан өтіп, соғыс ашқанын хабарлағанды. Мұны естіген әмір Насыролла, „қой, Қоқаны құрысын, тезірек барып, елімді қорғайын,, деп асығыс түрде Бұхараға жетті.

Мұнда келсе, Хиуа ханы Аллақұли да Бұхара шекарасынан өте беріп, соңынан келген жаман хабарды ести сала еліне қайтыпты. Ол хабар, Аллақұли Бұхараға жорыққа шықкан мезгілде, бұл жағдайды естіген Арал тұстағы қазақтар Хиуаға жорыққа шығыпты деген суыт хабар екен.

Бұл хабарды естіген Аллақұли да: „ қой, Бұхарасы құрысын, одан да өз елімді қорғайын,, деп ол да асығыс кейін шегініп, Үргенішке қайтты.

Аллақұли Үргенішке қайтқасын, Бұхарадағы әмір Насыроллаға Қоқаннан тағы да хабар келді. Онда, «Шералы ханнан үлкен-үлкен қызметкерлік орын ала алмаған қьшшақтар кетеріліске шығап жатыр» деп хабарлагпы.

Мұндай хабарды естіген әмір Насьгролла енді Бұхарада жиырма мың әскер мен зеңбіректерді дайындап, Мәделіге „ Жызақта он мың әскермен зеңбіректерді дайындап, мені күт, біз Қоқанға аттанымыз,, деп хабар салды.

Бірақ тағы да Хазарасп тұстан Хиуа әскері Бұхара жеріне кіргені туралы хабар жетіп, әмір қай майданға барарын білмей ойланып қалған еді.

Өзінің пысықтығымен әмір сарайында сүбелі қызметте жүрген Мұсылманқұл әмірдің Қоқанға жорықка дайындалып жатқанын біліп, және Хазараспта майдан ашылғалы жатқанын біліп, оның алдына кіруге рұхсат алады.

Ол Насыролладан Хазараспқа алаңдамай бара беруін, ал Қоқанды қоршап, оны қирату үшін бес мың әскермен өзін жіберуді сұрайды. Ол жерде өзінің туыс-бауырлары - қазақ-қыпшақтар көтеріліс жасап жатқанын айтады. Сенбесе қасына өзінің сенімді найыптарын қосуды өтінеді. Мынадай болып тұрған қысылтаяңда не істерін білмей отырған әмір бұл сөзге сеніп, Мұсылманқұлдың қасына өзінің сенімді үш найыбын қосып бесмың әскермен Қоқанға аттандырды.

Мәделі Жызақ әскерін тап-тұйнақтай қып дайындап, әмір Насыролланы күтіп отырғанда, Мұсылманқұл бесмың әскермен Шардараға келді. Ол бұл кентте әмір Насыроланың өзімен бірге қосып жіберген найыптарын өз шатырына шақырып алып, әскердің катаң тәртіпте тұруын тапсырып, өзі бір түнде белгісіз жаққа ешкімге білдірмей қашып кетеді.

Ертеңіне найыптар, Мұсылманқұлдың орнын сипап қалып, оны ойдан да, қырдан да іздеп таба алмаған соң, не істерлерін білмей, дағдарып, сосын бізге әйтеуір қай жақтан болса да бір хабар келер деп, Шардарада жата береді.

Мұсылманқұл Қоқанға бір өзі жасырын кетіп қалыпты. Ол жерге бара салысымен қыпшақтарды үгіттеп, көтерілісті тоқтатады.

Содан соң ол жердегі ең батыр деген өзіне қараған қыпшақтарын ертіп апып, Шералы ханның алдына барған екен, Шералы оны Қоқан хандығы әскерінің бас қолбасшысы етіп тағайындап, соғыс тағдырын соның қолына беріпті.

Бұл жағдайды сондағы Бұхара тыңшылары дереу Жызақтағы Мәделіге жеткізді. Олар сосын Мұсылманқұлдың бесмың әскерді Шардараға тастап, бір күнде жоғалып кеткенін де айтып беріпті.

Әмір Насыролланы тағатсыздана күтіп отырған Мәделі бұл хабарды естігесін таңдана, мына тыңшының айтқанына сенер сенбесін білмей, бұл мені ақымақ қылгысы келіп жүр ме, дегендей дүдәмәл оймен «не де болса Шардараға бір барып көрейін» деп, қырық нөкерімен сонда аттанған.

Шардараға келсе әскер басшысын жоғалтып алған найыптар бастары салбырап, қолдарын қусырып, не істерлерін білмей әлі мәңгіруде екен. Олар Бұхараға хабар жіберейін десе басшыларынан айырылып қалған күнәләрынан қорқыпты. Қой, не де болса бір хабар жетер жетер деп, бес мың әскерге Шардараның малын жегізіп, асыға пәрмен күтіп жатқан жағдайлары бар екен.

Бұл тірлік жайында тез арада әмірге хабар айтып, «мына бесмыңдықты Жызақ әскеріне қосып, Қоқанға жорыққа шығайын ба, әлде сізді күтейін бе?» деп шабарман жібергелі тұрғанда Жызақтан Шардараға бұны іздеп әмір Насыролланың Бұхарадан жіберген шабарманы келді. Бұхар әмірі бұл болған жағдайды Мәделіден бұрын естіпті. Бұхара тыңшылары Қоқанда біреу емес, есебі жоқ көп ғой.

Әмір сәлемдемесінде Мәделіге үшмың әскермен Жызақта қалуды, қалған онекі мың сарбазды Бұхараға жіберуді тапсырып, пәрмен берген екен.

-Не үшін, бұл? – деп, ол шабарманнан сұрап еді, ол:

-Бізге ондайды айтуға болмайды, бірақ Сізге, Мұхаммед Әлі оғлан, біз жасыратын сыр жоқ – деп, шабарман әмірдің Қоқанға келуге Мұсылманқұлдың оның көзін бақырайтып қойып, алдап қашып кеткеніне ұялып, әрі Қоқаннан күдер үзіп, енді Хазараспқа қайтадан жорыққа шығуға дайындалып жатқанын айтты.

Бұндай хабар естіген Мәделі, қуанып, бесмың әскерді Жызаққа тездете әкеліп оған тағы жеті мың жызақтық жауынгерлерді қосып, Бұхараға аттандырған.

Мәделі Мұсылманқұлдың Шералы ханға оң кол болып, бұрынғы мұһдасибтік қызметіне қайта кіріскеніне қатты қуанды. Шералының оң қолы болып тұрған қыпшақ Мұсылманқұл, қазақ бауырларына енді Қоқанның шабуылын жасатпайтынына сенді.

Сондықтан Жызақтағы үшмыңдықты Абдулатиф-найыбқа уақытша тапсырып, өзі Ордабасыдағы жас келіншегіне асықкан,

Мәделінің Ордабасыға барғысы келген тағы бір себебі ол тұста Мусабек досының үйлену тойы болмақшы еді. Одан бір жетіден соң Рысқұлбектің тойы.

Бұлар өне бойы жорықта жүріп, уақыт өте келе алды жиырма бестен кетіңкірей, соңы жиырма беске келіңкірей үйлену науқанын бастап кеткенді. Ең әуелі бұлардан жастары үш-төрт ай кішілеу болса да құрдас саналып жүрген Мәделі үйленді де, сосын басқалары жалғастырып кеткен, Тіпті бұл үйлену тойларын сәл кейінірек Жүсіпқожа хан да жалғастырган. Ол ойда жоқта ең соңғы төртінші  әйелін де алды.

Бұл оқиғаның басы Мусабектің үйлену тойынан басталғанды. Мусабектің әрі-бері жорықтардан соң, енді құйрығы жер иіскеп, ауылда жүргеніне Сапақ ағасы қуанып, оған:

-Інім, уақыт өтіп барады ғой, үйленбейсің бе ертерек – дейді. Мусабек әуелі бұл сөзді естігенде әрі-бері қашқалақтап, әр нәрсені себеп қылып көріп еді, Рысқұлбек:

-Әй Мусеке, екеуміздің осы жүргеніміз жетер, анау құйрығы өмір жер иіскемейтін Мәделі де үйленді, Одан сұрасың „үйленген рахат нәрсе екен, өз қатының, қашан, қай кезде, өзің білесің,, деп ауызымыздың суын ағызады, біз кімге қарайлаймыз осы, ана жақ, мына жаққа баратын жорықтарымызды сәл доғара тұрып үйленіп алайық. Мен Құдай қаласа келесі айда Жарылқаптың қызына үйленетін болып уәделестік.

-Мен әлі бір шешімге келе алмай жүрмін, мына алмағайып заманда, соғыс өрті өршіп тұрғанда адам бір түрлі, үйленгісі де келмейді екен.

-Қой олай деме, қайта мынадай заманда артыңа із қалдыруды ойламайсың ба, біздердің қатарымыз бәрі үйленіп, біреу-екеуден бала-шағалары бар, олардың арасында бойдақ болып жүрген тіпті жараспайды екен – деп, алдағы жоспарын айтып кеткен еді.

Мусабек Рысқұлбектің мына сөзінен кейін Сапақ бидің алдына барып  «мақұл, үйленсем үйлене салайын» деген. Сапақ ішінен «ой, балпиған аққөңіл інім-ай» деп ойлады да, «жарайсың», деп арқасынан  қақты. Сосын:                                                                         

-Көз қырыңды салып, қырындап жүргенің бар ма еді – деген.    

-Бар.

-Кім? Кімнің қызы?

-Түйеші Бағысбайдың ортаншы қызы.

-Әй бәрекелді, Көктіңұлы хандығындағы ең түйесі көп бай сол Бағысбай ғой, жарайсың. Ертең Ыса, Қанай және Жүсіпқожаны ертіп өзім барам құда түсуге – деп, Сапақ қуанышын жасырмаған.

Той дүрілдеп өтті. Сапақ тойға Ұлы жүз хандығы мен Көктіңұлы хандығынан көптеген адамдарды шақырды. Аты әйгілі ірілермен қатар қарапайым таныстарын да қалдырмады.

Шардарадан Дәулетияр бастаған меймандар да келген. Олардың арасында Қалысбай да бар еді. Қалысбай баяғы Қарақшытөбе маңындағы жапандағы жалғыз үйге барып, Дарминаның шешесін, яғни өзінің некесіз әйелін Шардараға алып келгелі бері, қала аралап сауда жасауды доғарғанды. Іштей Құдайдан кешірім сұрап, сол әйелімен Шардарада тұрып жатты.

Сапақ бидің інісінің үйлену тойына шақыру хабарын естіген Шардара бегі Дәулетияр досы Қалысбайды да „Сапақтың қыз алыспайтын рулас туысқанысың ғой„ деп көпшілікпен бірге ертіп келген.

Асқарқожа алған Қалысбайдың қызы Таһмина Мәделінің жақсы көріп жүрген қызы екенін білген Қонысайым, Асқардың ол қатынының отауына тіпті бармайтын. Ондай жағдайды іштей сезетін Асқарқожа да Таһминаны ешқайсысының үйіне барғызбайтын және Жүсіпқожа әулетіне араласуға, олармен «әжіке-күжікелесіп» сөйлесуге тиым салған еді.

Кейін Дарминаның да Қалысбайдың қызы екенін айтқан Байларханның әңгімесін Дарминаның өз ауызынан естіген Қонысайым, бұндай әңгімені қашан өзі рұқсат бергенінше ешкімге айтып қоймауды жіті тапсырған. Құдайға шүкір әйтеуір, бұл әңгімені әуелі Мәделі естіп, сосын Уаліхан, Кенжехан, Мусабек, Сұлтанқожа, Рысқұлбектердей сенімді адамдардан соң Қонысайым естігеніне. Қонысайым дереу әлгі алты жігітгі алдына шақырып алып бұл әңгімені әзірше ешкімге айтпауды оларға да тапсырған. Жігіттер келісіп ешкімге тіс жармауға уәде берді. Бұл әңгіме Дармина Бұхарадан алғашқы келген жылғы мезетте болған еді. Одан беріде қаншама жыл өтті. Бірақ қаншама жыл өтсе де ел арасы тыныштык, бұл туралы өсек аяң жоқ. Жұрттың көбісі Дарминаны бұхаралық қыз деп түсінеді. Ал анығын білетін Сапақ, Қанай, және басқа да Дарминаның Таскент құл базарынан сатып алынғанын көргендер бұл сөзді ауылға таратпаған еді. Әрқайсысының өз білгендері өздерінің іштерінде. Әлде ауыл адамдары Қонысайымның көзінше білмеген болып жүр ме, әйтеуір тыныш. Бірақ сонда да бұхаралық қыздың Асқарқожаның тоқалынан түр-денесі аумай қалғанына және ол қыздың Жүсіпқожаның үйінде не үшін жүргеніне жұрт көп түсіне бермейтін.

Дармина да жиырма үшке кеп қалыпты. Бұл қатарлы қыздардың алды алты балалы, соңы бір балалы болып, байлары мен балаларының боққа толы дамбалдарып жуып жүрген жайлары бар.

Шардаралық Қалысбай сері Бадам тұсқа өз қызы Таһмина Асқарға күйеуге  шығып, құдалыққа шақырылғанында бір келіп, сосын Таһмина екінші баласын босанғанында бір келген. Енді содан бері  бұл ауылға   бұрынғыларды  есептесең  үшінші келуі.

Дәулетияр Бөржардағы Сапақтың тойына барар алдында Бадамдағы Асқарқожаның үйіне Қалысбаймен бірге сәлем беруге кіріп шыққан. Таһмина үйде екен де, Асқарқожа тойды ұйымдастыруға қолқабыс жасауға ертелетіп Сапақтың үй жағына кетіпті.

Қалысбай қызымен дидарласып, шай ішіп, қуырдақ жеп, бұлардың аманшылығын білгесін Дәулетиярмен Бөріжарға тартты. Таһмина үйінен ешқайда шықпайды екен. Мұны естіген Дәулетияр „датқалардың ішінде ең қаталы мен өзім бе деп жүрсем менен де өткені бар екен ғой„ деп күлген. Бірақ Қалысбай „бұл менің қызымның тендесі жоқ әншілігінен шығар, бұлбұлға кім болса сол әуес ғой„ деген. Бірақ шындығында екеуінің ойы да дұрыс емес еді. Үйден шығармайтын Асқар емес, үйден шыққысы келмейтін Таһминаның өзі еді.

Мусабектің тойында көпшілік арасында Қалысбайдың көзі Дарминаға түскенде, тұла бойы шымырлап, аяғынан әл-қуат кетіп, отыра қалған. Бағананың басында ілулі тұрған қымбат бұйымды алмақ ниетте болып, сол бағанаға өрмелеп шығуға тырысып жатқандарды қызықтап тұрған Дәулетияр қасындағы Қалысбайды жан-жағына көз сала іздеген. „Әй мынау дем арасында қайда кетіп қалды,, деп ойлана көзін төмен салып еді, аяғының қасында жерде отырған Қалысбайды көрді. Ол жалма-жан еңкее, Қалысбайдың қолтығынан демей тұрғызып, не болғанын сұраған.

-Әне, әнее-еуу, топтанып тұрған бес қыздың ортасындағы қызды көрдің бе? – деді, Қалысбай оларды иегімен көрсетіп. Дәулетияр тез көз салып, әлгі қызды көрді де:

-Ау, әлгі Асқарқожадағы қызың «үйден шықпаймын» деп жатыр еді ғой, бізді арқа тұтып тойға келіп қалған ба, оның несіне ойлана қиналасың, Асқарқожаға жауабын өзім беремін, тоқал деген әкелері келгенде бір рет үйден шығып тойға барса несі айып? – деді.

-Жоқ, дұрыстап көз сал, бұл қыз одан ірірек ғой, сосын ол Таһмина сияқты аққұба да, талдырмаш та емес.

-Йә, йә! Ау, бұл кім болды сонда, кәне қыздарыңды еске алшы, бұл қай қатыныңдағы қызың еді?

-Бұл менің  қызым ба, әлде менің қыздарыма ұқсас бөтен біреу ме?

-Әдемі қыздарды тек сен ғана туғызасың ғой өзіңе ұқсатып, кәне  ойлан, қай көңілдесіңде бұндай қыз бар еді? – деп, Дәулетияр әзілдеп күлген. Ал Қалысбайдың есіне бірдеңе түсіп, жүрегін ұстап отыра қалды. Оның орнынан дәл қазір тұра алмайтынын түсінген Дәулетияр қасына тізе бүгіп, жағдайын сұрағанда, Қалысбай:

-Беу, әлгі... әлгі жазған, әлгі үйдегі кемпір ше... әлгі Қарақшытөбеден әкелген, әлгі... Қолаттағы баяғы шалдың қызы...

Дәулетияр Қалысбайдың үйіндегі қатынын айтып тұрғанын түсіндіде:

-Ой жазған-ай, өзің күніге қойныңда жатқан қатыныңның атың ұмытып қалғансың ба, Қатшаны айтып тұрсың ба? – деп, сұрады.

-Ие сол, ии, Қатша. Сол жазған, Қарақшытөбеде жалғыз қызымнан айрылып қалдым, қарақшылар ма, әлде керуеншілер ме, әйтеуір солар ұрлап кетті деп алғашқыда зар қақсап, зар илеп жүретін. Ан-аннау, әлги Байлархан ит оны Таскентке апарып тастадым деп бір айтып еді. Ее, онда ол Парғана асқан шығар, жоғалды-ау деп едім. Ал анау Қатша кейін менен өзімнен аумайтын тағы бір қыз туып алғасын, оны айтуын қойды ғой. Менімше мына қыз сол.                                                                       

-Қой, ол қызды қарақшылар ұрласа да, керуеншілер ұрласа да мұнда жібермес, сосын әлгі саудагер Таскент асырса ол қыз мұнда қайдан қаңғып келіп қалады?

-Жүр қасына барып, жөн сұрайық – деп, өз-өзіне келген Қалысбай орнынан тұрып, Дәулетиярды асықтыра сүйреледі.

Екеуі әлгі ойын тамашалап тұрған бес қыздың қасына келген.

Бұлардың ішіндегі ересегі Дармина еді. Ол қастарына жақындап келген кісілердің жүздеріне байқамай қарап қалып еді, дәл өзінен түрі аумайтын біреуіне көзі түсіп, таң қала, көзін оның жүзінен айыра алмай біраз тұрып қалған. Қалысбай да қыздан көзін ала алмады. Дәулетияр:

-Ау Қалысбай, қызыңды таныдың ба – деп еді, бұндай  «Қалысбай» деген есімді сонау Қызылдың құмының ішінде келе жатқанда Байларханнан естігелі бері жүрегінде сақтап жүрген Дармина «көке-ее!!!» деп, Қалысбайды құшақтай алды. Иығындағы жарақатының ауырғанына да қарамады. Қалысбай боздап жылап жіберген. Дәулетиярдың да көзінен жасы ыршып кетті...

 

Бұл  жағдайды естіген Қонысайым талып   жығылған.  Тойдың аяғына  дейін бола алмай Ақбоз үйіне барып, ауырып жатып алды. Ертесіне  оның көңілін сұрауға біраз кісілермен Дәулетияр Қалысбайды ертіп келген.  Дармина  да келіпті. Дарминаны көрген Қойқан апа  оны қасына шақырып алып, құшақтап ботадай боздады –ай бір.

Әдбен мауқын басқан соң  Қонысайым   Қалысбайға ұрысты, «неге келдің?» деп. Содан соң  Дарминаға қатты-қатты сөйледі.

-Бұл Қалысбай сенің әкең емес Байлархан оттапты, сен менің туған сіңлімсің, сені әкем Жаушы, Байтоғайда отын  бұтап  жүргенінде  тоғай арасында жоғалтып алып, кейін  тауып алғанбыз – деп, аз ма аз  қиялды қосып  жіберді. Дәулетияр Қойқан апасына басу айтты:

-Апа-ау, әпкетай-ау  сіңліңіз  екенінде дауымыз жоқ, Қалысбай қыздарын қайда сыйғызарын білмей жүргенде – деп.

-Олай болса қанекей – деп, Қойқан апа өзіне келді. Бірақ „нан ауз тиіп тойларыңа қайта бара беріндер,, деп жүрек тұсын қайта ұстай бастағанында, Қонысайымның денсаулығы нашарлай бастағанын сезген емші, Қалысбай мен Дәулетиярдың үйден шыға тұруларын өтінген.

Қонысайым бұл жүрек ауруын Дармина Қоқаннан қатты жараланып келгенінде тапты. Қыз алғашында екі рет жараланып келгенінде бұл Қойқан апа қатты жылаған еді. Ол Дарминаны жанынан артық жақсы көретін. Бұл қызды өз қыздарынан бірде-бір кем көрмейтін. Дармина да Қойқан апасын өзінің апаға деген махабатымен жаулап алғанды.

Қонысайым Дарминаның Қозымалдақтағы тойдан Арқаға кетіп қалғанын білмей қалды, білгенде жібермейтін еді. Екінші рет Шымкент түбінде де Дарминаның кеткенін байқамай қалды. Ол сонда Дарминаны екі күн іздетіп таптыра алмап еді, Ертесіне кәнизәктер Дарминаны мылтық оғынан жараланған күйінде Қонысайымның алдына апарған.

Қоқанға жібермес еді, Мәделі, Мусабек, Рысқұлбек үшеуі:

-Қызыңызды қорғап жүреміз, жіберіңізші, жібермесеңіз бар қызықтан кұр қалады ғой, обалына қалмайсыз ба? – деп, дәл бір Қоқанға тойға бара жатқандай жалынып отырып алғасын, бұл «мақұл» деген. Бірақ олардың қызға қорған болып жүрулерін қатты тапсырған. „Болды, ой қатырамыз,, деп кеткен үшеуі де қорған бола алмай, қыз сол қолынан айырыла жаздап келіпті. Мұны көрген Қонысайым үш күндей  есі кіресілі-шығасылы болып талып жатты. Кейін өзі-өзіне  келгесін:

-Қызды кәне  қорғандарың – деп,  үшеуіне ұрысса, олар:

-Өлмегенін айтыңыз,  мына Рысқұлбек балаңыз жәрдемге  бармағанда сіңліңіз сол жерде  қалатын еді – дейді.

-Ал сен  екеуің  боқ  бітіріп   жүрсіңдер ме? – деп, Мәделі мен Мусабекке  ұрысқан.  Енді гәрі Насыролла келсе де, Дарминаны ешқайда  жібермеймін – деп, сөз байлапты Қойхан апа.

Енді міне әкесі келіп отыр. Бұл енді  шын әкесі. «Алып кетемін»  десе алып кетеді,  оған қарсы тұратын қазіргі жарғыларда ешқандай ереже жоқ. Енді ешқандай жарғы бұған қарсы тұра алмайтындай бір амал ойластыруы керек, деп Қонысайым әдіс-айлаға көшпекке ниеттенді. Ол екі күн ойланып, ақыры тапты.

Өзі ауырып, күйеуі Жүсіпқожаның бабын жасай алмай жүрген жағдайы бар ғой қазір. Бұған үлкен бәйбіше мен үлкен тоқалдан қайыр жоқ. Олар бір-бір ұлдан туды да, „осымен біз болдық, бәсдүр,, дегендей, Жүсіпқожаны көп іздемейді. Төрт ұл мен төрт қызды туған бұл Қойқан да төсек қызығына онша жоқ. Әрі науқастанып жүр. Ал    енді күйеуі Жүсіпқожа үш қатын алдым, осы да жетер дейтін шалға  ұқсамайды. Бойжеткен қыздар мен жас келіншектер көрсе көздері жайнап кететінін бұл Қойқан талай байқап жүр ғой. Бір күні болмаса, бір күні, «мұның рұқсатынсыз біреудің жас қызын әкеліп қоя ма» деп кейде күдіктеніп те қояды. «Одан да абыроймен өзім рұқсатымды берейін. Шалымның сауабын алайын. Әр сұлу қызға жәутеңдетіп қойып, күнә артқызғаннан гөрі, некелестіріп үйлендіре салайын» деген байламға келді, Қойхан апа.

Бұны Қойханның өз ауызынан естіген Жүсекең ұяла-қысыла отырып тыңдады. Ол бірден „қолқ, етіп көне салмай, әуелі „болмайды,, деп басын шайқаған. Қойхан оның бұл жауабына шынымен сеніп, Жүсекең ақиқаттан да үйленгісі келмей отыр ма деп ұғып, оны біраз айналдырды:

-Баяғыда сені өзім айналдырып едім „ мені тоқалдыққа ал„ деп. „Екі қатыным бар„ деп көнбеп едің алғашқыда. Мен бірақ сені бәрібір көндіріп саған тиіп алып едім. Сосын кейін есіңде ме, „дүниенің бар қызығы жас қызда екен ғой„ дегенің, менін үстімде жатып – деп еді, Қойқан апа, мұны естіген Жүсекең мырс ете күліп жіберген. Күйеуінің сырын білетін Қонысайым шалының мырс еткен күлкісінен ханның көнгенін байқады. Бірақ хан:

-Ау Қойханжан, Дәрмине біздің қызымыз емес пе, ертең естіген жұрттан ұят болмай ма – деді, жай ғана. Бұл сөзді естіген Қойхан тарқылдай күлді. Сосын күлкісін тез жиып алып:

-Қызым? Қызы несі ей, ол  Қалысбайдың қызы, ол осында оны әкеткелі  келіп жүрген жоқ па? Түбін тексерсең ол менің сіңлім, сенің  балдызың! Қоңыраттың бір қызын алғаныңда екіншісіне қуатың жетпей ме? – деген.

-Ау,  ол сосын Таскенттен сатып алынған  күң емес пе?

-Күң  болса, оның  ақшасын толық төлеген Мәделі емес пе? Ау сосын  сенің «хан» деген   атағың бар  ғой, күңді  күң қыласың ба,  қатын қыласың ба,  ол  сенің   жарғыда  қаралған  құқың  ғой – деп, Қойхан  да бастырмалатты.

-Хан  деген атағым болса қатын ала беруім керек пе? – деп, Жүсекең  де Қойханды жалындырып, өзінің  тоқал  алуына себептер мен дәлелдерді оның іздей беруін іштей қалаған.

-Су патшасы Сүлеймен үш жүз әйел алған.

-Ау, ол пайғамбар ғой, сосын ол қадим заманда болған уақиға.

-Онда әріге бармасам берісін айтайын. Кешегі Абылай хан онекі қатын алған жоқ па?

-Алған ғой, бірақ Таскентте Дәрминені сатып аларда төрт ділдәні төлеген Мәделі емес, Ақжар датқасы Тұрғанбек еді.

-Төлесе жақсы болыпты, ертең Батырханды Тұрекеңе жібер де төрт ділдәсін артығымен қайтарып бер. Осы жұрттың хандары біреулердің күңдерін күшпен тартып алып, үйленіп те жатады ғой, кітаптардан оқымап па едің!?

Жүсекеңнің енді айтар уәжі қалмады. Есіне ту-уу баяғыда Таскенттен Дарминаны алып келе жатып жолай Дарбасыдағы Асқардың үйіне қона жатқандағы әңгіме есіне түсті. Сонда «...тағы бір қызға үйленсем бе екен, мына келіндерің рұхсат беріп отыр...», деген Асқардың сөзіне, оның ондай ойын құптап бұл «...ә-ә, түсіндім ойыңды, бадырайтып «қатындыққа жас қыз алсам», деп айтуға менен ұялып отырғаныңды білдім. Жө-ө-өн..., анау Тұрсынды айтам, өзіңе ұқсап алдын ала сөз айтпай, ләм-мимсіз, тоқалды бір күнде әкелді де тастамады ма! Тоқал алғандарыңа реніш жоқ. Сол Тұрсынға қараған да жөнділеу болып отырсың, менен ақыл сұрап. «Ала ғой, не алмай-ақ ғой» деп те айта алмаймын. Бірақ тоқалды не үшін алу керек, соның себебін түсіндірсең ғана, біз сияқты қариялар ақ батасын берері һақ. Ең бастысы тоқалды төсекқұмарлықтан немесе нәпсіқұмарлықтан алмау керек. Сонда да біз сияқты қартайған шақта көңіл жасартар, қайрат берер, намысыңды коздырар, денеңді тіктер, арман-киялға сүйрер, жаныңды жасартар бір тоқал керек-ақ. Соның өзінде тоқалды алардағы мақсат үрім-бұтағымды көбейтсем, кабырғамды кеңейтсем, отымды үлкейтсем, қазақтың санын арттырсам деген пиғыл болуы шарт. Бас пайда мен жаныңның раһаты һәм тәніңнің тыныштығы - бұлар содан кейінгі екінші мақсат болуы ләзім. „Қатын көп болса шөмішіңді ит жалайды,, деген бар, „пәлен қатын алыпсың, бар бәлеге қалыпсың,, деген бар, сосын „бір қатын сыйлаумен қатын, бір қатын қинаумен қатын, бір қатын сипаумен қатын,, Оны да біліп алғаның абзал, Жас бала емессің ғой. Дегенмен сенің жасың менікінен кіші болғасын, оның үстіне ағамның туған баласы екендігіңнен, осы ақылымды айту маған парыз. Сен түгілі менің де бір жас тоқал алмақ ойым бар...„ дегенді. Сол айтқан әңгімесі есіне түскесін, Жүсекең тағы да „мырс„ ете күліп жіберген. Сосын Қойханға қарап:

-Жарайды, дегенің болсын, мен көндім – деген.

Осыдан екі күннен соң Дәулетиярды ертіп Қалысбай келді Ордаға. Қасында сонау баяғы Қолатта тұратын шалдың немере қызы бар. Ол қазір жас қыз емес, әжептәуір сарықарын әйел болыпты. Осы қызды-ғой, баяғыда әкесіне айттыра келген Қалысбай Жая ханның үйінде бір күн түнеп қасына Байларханды ертіп, Қолаттөбеге кеткені. Ол кездері Жая ханның Ордасында пансатбасы болып жүрген Жүсіпқожа дәл қазір сол уақиғаны есіне түсірген. Сұраса келе мына әйел Дарминаның шешесі болып шықты. Баяғыда Қарақшытөбеде бұл әйел жалғыз қалғанында оның хабарын Жызақта Байларханнан естіп, Қарақшытөбеге Қалысбайдың өзі барып, мына әйелді Шардараға алып келіп еді ғой. Сол күні Мәделі мен Дармина Қарақшытөбедегі жапандағы жалғыз үйге барып бұл әйелді таба алмай қалғанды, сөйтсе қазір біліп отыр, оны сол күні Қалысбай әкеткен екен. Сол күні жапандағы жалғыз үйден қалған жұрттан әлі өше қоймаған шоқ қоламтасын көргені Дарминаның да есіне түсті.

Қалысбайдың қазір хан Ордасына келу себебі қыздары - Дарминаны алып кету екен. Дармина шешесін онша ыстық ықыласпен қарсы алмады. Осыншама қиыншылық пен «күң» деген ат жамылып, жетімшілік көргенін өз шешесінің ойламай істеген тірліктерінен көріп, оған бүйрегі онша бұрмай тұрды. Қыздың шли есейіп ақыл тоқтатқанын көріп Қатша да қызының қылығына түсінген. Бірақ сонда да шешенің аты шеше ғой. бәрібір шыдай алмай, қызын өзі барып құшақтай алып біраз аңыраған. Дармина қанша батыр қыз болғанымен ет пен сүйектен жаралған  ғой. Шешесінің аңырағаны   оның  бауырын езе  жұмсартты. Сосын  ол да  көзіне ерік берген.

Қойхан  кәдімгі   қоңырат  қыздарының ерлігін көрсетіп, мына  аңыраған дауыстарды тез өшіргізіп, Қалсыбайдың да, Дәулетиярдың да  сөздерін  тиып тастады. Дарминаны оларға  беріп  жібере   алмайтынын  нақтылап кесіп   айтты. Себебін естіген Қалысыбай мен Дәулетияр Жүсекеңнің  жүзіне қараған. Жүсекең  басын  изегесін Қалысбай:

-Онда олай болса жетім қыздың тойындай қылмайық, мен қызымды  қолымнан беріп, той жасап   ұзатайын. Мәгәрки бұл  айтқаныма сенбей «қайтадан Қарақшытөбе  жаққа  асырып  жібереді» деп ойласаңыздар, Қойхан ханым  да бізбен  бірге  жүрсін. Туысқандықтан алыстығымыз жоқ ғой, Жаушы атамның туған ағайындары сол Шардара емес пе? – деп, Жүсіпқожаға қарады. Жүсекең:

-,,Жезде„ деп ойнап, қалыңдығыммен бірге тоқалымнан да айырылтып қалдырмайсың ба – деп, әзілдей күлген.

-„Жездеңіз,, не, күйеу бала болайын деп отырғаныңызда, енді маған „қайын бала„ демей, „қайыната,, дейтін боласыз – деп, Қалысбай да, қызын беруге ырзалығын көрсетті.

Қойхан апа мұны Жүсіпқожаға төртінші әйелдікке беретінін естіген Дармина не айтарын білмеген. Ол Жүсіпқожаны ешқашан жек көрген емес. Қайта кейде Жүсекеңнің кейбір әңгімелерімен, қимылдарына, жүріс-тұрысына көңіл аударғанда оны іштей ұнатып та жүрді. Бірақ «Жүсіпқожаға жар болармын-ау», деген ой бұның үш ұйықтаса түсіне де кірмегенді.

Дармина Мәделіден, оған Еркеайымды айттырған күннен-ақ бастап күдерін үзген. Оның үстіне ол әлі Кенесары сұлтанның қарындасы Қалипамен де сөз байласып қойғаны бар. Ол оған үйленіп, одан бес алты жыл өтіп, Мәделі тағы үшінші әйел аламын дегенше, бұл Дармина да отыздан асып, кәріғызданып кететін шығар. Бұл кейде Мәделіден дәмесі бар екеніне өзінен-өзі күлетін. „Шіркін-ай, дәмемнің зорын-ай», деп, өзін іштей келеке ететін. «Қойқан апа бір күні қырыққа дейін үйлене алмай жүрген құл-құтанның біреуіне беріп жіберетін шығар», деп те ойлайтын, бұл Дармина. Енді міне, ханның келіні болмаса да, төртінші ханым болды да шыға келді. Құл-құтан көзден ғайып болды. «Бұл үшін де Құдайға шүкіршілік», деп Дармина терең күрсінген.

 

Мұсылманқұл Мәделіге берген уәдесін орындап, Қоқан зекетшілерін қазақ еліне  жібермей  қойған. Ұлы жүз халқы да Бәйтерек ханның   қол астында  салықшыларынсыз  тыныш  өмір сүруде еді.

Қоқанның  үстемдігі жойылғаннан  соң. Созақ өзімен  өзі  болды. Тек қана Созақ емес дербестікке, Түркістан, Жаңақорған, Ақмешіт, Құмкент, Шаян, Сарыағаш, Ишанбазар ие  болғанды.

Ал Көктіңұлы хандығы Қоқан қысымы болмаған соң, Бұхарамен ара қатынасы  сирей түскен. Ақбұлақ пен Алтын төбе арасынан өтетін шекара да ескіріп, жойылып,  ұмытыла бастаған.

Қоқан ханы-Шералыға қоқандықтар „бөстек,, деген лақап ат қойып алды. „Бөстек,, дейтін себебі, ол өте жуас адам еді. Үстіне әркім шығып отыра беретін бөстек-төсеніш сияқты еді, оның мінезі. Обалы не керек Шералы Қоқанға хан болған уақытта тек ғана қырғыз еліне емес, сонымен бірге қазақ елінеде мамыражай кезең болды.

Шералы ханның шли мұндай момындығы Қоқанның әрбір қала хакимдеріне ұнамады. Олар халықты қанағысы келіп, Шералыны қаталдыққа шақырған.

Уақыт жылжи өте келе, 1845-жылы Ошта ханға қарсы көтеріліс бұрқ ете қалды. Мұсылманқұл көтерілісті басуға Қоқандағы онмың әскермен Ошқа жетіп барды.

Ол жердегі көтерілісті бір күнде басып, енді Ош әкімінің сарайында дем алуға отыра бергенінде Қоқаннан шабарман келді. Ол Қоқанда Шералы ханның жергілікті инақтар мен қырғыздардың өзара келісімімен өлтірілгенін, оның орнына Қоқанды баяғыда басқарған Әлім ханның Ұра-Төбедегі әкім баласы Мұраттың таққа отырған хабарын әкеліпті.                                                                             

Қоқан әбден тоналыпты дейді. Шабарманнан Мұрад хан Мұсылманқұлға пәрменхат беріп жіберіпті. Онда, хан бұл Мұсылманқұлды бұрынғыдай мұһдасибтік үлкен де, жауапты қызметте қалдыратынын айтып, оның осы бұйрықты алысымен Қоқанға оралуына пәрмен берген, Ол келісімен, тез арада Қазақ Даласына, Жетісуға, Түркістанға жорыққа шығатынын айтыпты.

Бұл хабарды естіген Мұсылманқұл қазақ бауырларының қанға бөгейін деп тұрғанын көзіне елестетіп, бүйтіп Ошта демалып жата беруді мақұл көрмей, Оштан бүкіл әскерін алып Наманганға қарай жылжиды. Әрі ол Кетпен-Төбе шаһарына дейінгі арадағы қазақ-қыпшақтардың Наманғанға жиналуын бұйырды.

Мұсылманқұл Наманғанға келгесін қыпшақтарды жинап өз әскерін қосып, сарбаздар санын көбейтті.

Бұл уақытта Наманғанның әкімі, Шералы   ханның кіші ұлы Құдаяр еді. Оның жасы енді он үшке келгенді. Оны қыпшақтар мен жергілікті   наманғандықтар Мұсылманқұлдың бастауымен ақ  киізге отырғызып «бүкіл Парғана елінің ханы» деп  сайлады.

Одан соң Мұсылманқұл ауыр әскерінің бетін Қоқанға бағыттады. Ол өзімен бірге онүш жасар Құдаярды да ала жүрген.

Ол Қоқанға келіп, шаһарды алып, Мұрад ханды өлтіріп, оның орнына Құдаярды хан көтерді һәм оған Мұсылманқұл қызын беріп өзіне күйеу бала қылды.

Бұл жерде де Құдаярды екінші мәрте ақ киізге көтеріп, хан сайлаған. Бұл бір тойда екі „жар„ жоқ дегендей, зиянды ырым болғанын дәл қазір ешкім елеп-екшеген жоқ. Ал тарихқа бұл Құдаяр ханды осы екі рет хан көтерген ырым әсер етті ме, кім білсін, әйтеуір соңы бәрібір жақсылыққа апарған жоқ.

 

Ү-тарау

ҚИҒЫЛЫҚ

1.Сайқал

                                                                                     Ұлық қысса ұлықты

                                                                                     Ұласып, мидай бы

                                                                                      Атқамінер ауылда,

                                                                                      Итше ілініп, ылықты.

                                                                                      Орыстың көрсе ұлығын,

                                                                                      Қыздан-дағы қылықты.

                                                                                       Ұлық кетсе, қазаққа,

                                                                                       Қорқау қасқыр құлықты.

                                                                                        Бәрін айтпа, бірін айт,               

                                                                                        Ұғынар мұны ел қайда,

                                                                                         Елді бастар ер қайда?

                                                                                       Аға сұлтан, абыздар,

                                                                                       Еліңді қамап, көрге айда,

                                                                                        Барса келмес жерге айда.

                                                                                                                  Дулат ақын.

 

            1843-жылдың сіркіреп жаңбыр жауа беретін кезі еді. Мусабек батыр мен Рысқұлбек батыр, Ордабасыға биылдыққа Мәделі-достары келмегенен соң «Қой оны өзіміз барып, көріп келейік» деп, қастарына біраз мықты жігіттерін ертіп, Жызаққа сапар шекті.

  Осы хабарды ұзын құлақтан естіген барымташылар Көктіңұлы жылқысын айдап кету ниетінде болған. Сол түні шөпшілер ауылындағы құпия барымташы Ащыбай қасындағы жігіттерімен Ақдала жазығындағы жылқы үйіріне келді.

 ...Ол демін ішіне тарта, жылқылар жусап жатқан жерге еңбектеп жеткен. Тек ғана, күзде қурай бастаған шөптердің сытырлаған дыбыстары естіледі. «Мына бие қақ маңдайымнан теуіп жібермесе игі еді» деген ой да мазалаған жігіт қолындағы құрық ұшымен торы биенің шабынан түртті. Қаннен қаперсіз басын төмен салып, жартылай ұйқыда тұрған бие шап тұсынан қытық келтірер оқыс түрткіден мазасы кеткені сонша, ол тұрған орнынан ытқып кетіп, төрт аяғын бауырына ала тулады. Сосын оқырана кісінеген. Дауысының ащы шыққаны сонша, тіпті қасындағы жылқы атаулы дүрлігіп кетті. Әудем жерде мүлгіп тұрған ту бие оқыранып, оның қасында дамыл таппай қасынып, үйкеленген айғыр жер тарпып, шетке қарай шаба жөнелген. Соңынан үйір де дүркірей жылжыды.

            Әлгі еңбектеп келген жігіт мынадай дүрлігу боларын білмеп еді. Ойы, манағы биені жайлап айдап шығып, қалған жылқыларды соның соңынан жылыстатқызу болатын. Ұрын ұрлық, жымысқы барымта іске аспады. Жылқы дүсірі бақташыларды мүлгу ұйқысынан оятып жіберген. Барымташылар мен жылқышылар арасындағы сойыл сілтеу басталып кетті.

            «Аңдысқан жау алмай қоймайды» дегендей-ақ, арнайы дайындалып, «қалай да аламын!», деп келген барымташылардың айласы мен бірге, мына жылқышылардан саны да артық еді.

           Маңдайынан шоқпар тиген Жартыбай тебінділік тырбық бұта түбінде қала берді. Шай қайнатым уақытта есін жиған. Уақиға көз алдынан тізіліп өтті. Ол басын көтеріп айналаға қараған. Ешкім көрінбейді. Көзге түртсе көргісіз қараңғы, тек ғана аспанда жұлдыздар жарқырайды.

          Ол басқа жылқышылардың жағдайларын білуге ұмтылмай, тіке теріскейге қарай аяңдаған. Теріскей тұста екі адырдан асса, үш-төрт киіз үйден тұратын бекет бар. Бекет болғанда хандықтың бекеті емес, анда-санда саудагерлер керуендері тоқтап өтетін аялдама іспетті. Білетіндер олар Қоқанға қарайтын шөпшілер дейді. Шөп шауып көде үйіп жатқандарын да көретін, анда-санда бұл тұстан өтетін өткіншілер. Бұлардың тұрған жері Бұхара қазақтарыныкі, яғни Көктіңұлы хандығының жері. Мұнда Жүсіп ханның қартаяйын дегенінен бе, әлде бұл елдің момын мінезді дархандылығынан ба, кім білген, әйтеуір осы бір үш төрт үйлі бөтен ауылға ешкім бөтен қылық көрсетпейді де, араласпайды да. «Ей, бұл Көктіңұлы хандығының жері, кетіңдер, босатыңдар бұл жерді» деп, оларға жекіргендер де болмайтын. Олар дәп бір осылай боларын, яғни мына Жартыбайдың барымташылардан таяқ жеп, сол ауылдан жәрдем сұрап баратынын білгендей сияқты.

           Жартыбай басы айналып, бір құлап түсіп, орнынан қайта көтерілген. Ілбіп жүре-жүре ақыры ауылға жеткен. Бұл ауылда иттер жоқ па, әлде жуындыға тойып, ұйқыны пергілеп жатыр ма кім білген, тым-тырыс. Үрген дыбыс жоқ. Жартыбай сонда да, иттерден сақтанып, ауылға еңбектей жақындады. Етпеттеп жылжи-жылжи, шеткі үйге де жеткен.

          Шыпта есіктің шетін түріп, ішке бас сұқты. Тас қараңғы. Көзін қайта-қайта тарс жұмып-ашып, жұмып-ашып қараңғылыққа көз үйреткен. Енді байқады, оң босаға жақтағы туырлықтың түбі қарыс жарым түрілген екен. Саңылаудан түскен жарық үй ішіндегі мән-жайды көрсетіп тұр. Саңылау түсіп тұрған ірге түбінен беріректе біреу пысылдайды.

          Жартыбай құлақ түрді. Әлгі біреуден басқа бұл үйде пысылдаған дыбыс болмады. Пысылдаған дыбыс жиі шығып жатқандақтан бұның жастау келіншек екенін жорамалдаған. Ол «не болса да тәуекел» деп, үйдің сол жақ босағасы жағына ірге жағалай жылжып, жүк сандықтың алдына барды. Сосын әйтеуір далада қалмай, кімнің де болса үйіне келгеніне қуанғанынан санасын жоғалтып, есінен тана етпеттеп жата берген.

          Шәугімнің оқыс шыққан салдырлаған дыбысынан көзін ашып алды. Бірақ басын көтерместен, өзінің қай жерде жатқанын есіне түсірмекке аз-кем ойланып алған. Жатқан жері есіне түсе салысымен, оң жақ босаға жаққа жайлап көз салған. Есіктен етпеттеп кірген еңгезердей біреу әлгі пысылдап жатқанға қарай еңбектеп барады екен.      

          Жартыбай шүйдесінің ауырғанына қарамастан әліптің ақырын үн-түнсіз күткен. Шәугімнің салдырына әлгі пысылдаған дыбыс басылмады, яғни келіншектің ұйқысы қатты екен. Шәугім салдырына оянбады. Еңбектеген еңгезерлей адам әлгі пысылдап ұйықтап жатқан келіншектің жамылғысын жайлап сыпырды. Іргеден сығырая құйылып тұрған сәуледен жарық алған жалаңаш сан мен толық бөксе көздің жауын алардай жарқырап кетті. Оқыс оянып кеткен келіншек шошымастан жай ғана, «бүгім?» деген, сыбырлап. Еңгезердей адам оның үстіне қона беріп, «мен ғой!» деді.

       -Мырзағасың ба?

       -Жоқ, Жуабаймын ғой!

       -Үйбай, қайынаға, Сіз екенсіз ғой, сәлем бердік!

       -Көп жаса!

       -Үйбай, Сіз «біздікімен» бірге барымтаға кетпеп бе едіңіз, ол келіп қалар, үйбай, тез шыға көріңіз!

       -Қорықпа қарағым, күйеуің Пиязбай мен мырзағаң және бір жігіт, үшеуі бірге барымтадан түскен жылқыларды айдап, Таскент тарапқа кетті, бір жетісіз оралмайды, енді үндеме, қызу басып алайын!

       -Үйбай! – деген келіншек дауысы тұншыға қайта-қайта шығып жатты. Жартыбайдың есі кіресілі-шығасылы болып, анау екеуінің алғашқы әңгімелеріне күлкіге булығып, тілін тістеп, әрең шыдап жатқанымен, соңғы барымта туралы сөзді естігенде көзін ашып алды.

«Қойшы алдырғанына қайғырады, қасқыр қалдырғанына қайғырады» деген мақал бар. Жуабай-қасқыр бірде-бір жылқы қалдырмай, бәрін үптеп кеткеніне мәз, еш қайғысы жоқ. Ал Жартыбай бәрін алдырды. Алған қасқыр алдында бір қаншықпен ұйығып жатыр. Мына көрініске қатты ашуланған ол, «әтеңе нәлет оңбаған!» деп іштей кіжінді, әлгі дүниенің рахатын көріп жатқан еңгезердей адамға. Сосын басын көтеріп әлгілерге үңіле қараған. Екеуі тыр жалаңаштанып қызықтың көкесін тойлап жатыр. Ол жайлап жылжып барып, бағанағы салдыраған шәугімді қолына ала сала, «ах-ох» деп, ыңқылдап жатқан Жуабайдың қарақұсынан қонжитқан. Жуабай аунап түсті. Жан рахатының көкесін енді ала берген келіншек түкке түсінбей, «ыңқылдаған» дауысын лезде өшіріп, шәугім ұстаған кісіге тесіле қарады. Танымады. Күйеуім деп ойлап, «Пиязбай жан, кешірегөр, мынау кісіні қараңғыда сен шығар деп ойладым, барлық жерлерің ұқсайды екен, сен емес пе едің, кешірегөр?» деп, боздай сыңсып, Жартыбайдың аяғына жығылды.

         -Әй сайқал, аяғымды жібер, мен сенің күйеуің емеспін, мен мына дәуден таяқ жеген жылқышымын – деп, Жартыбай кейін шегінбекші болып, кері қимылдап еді, бірақ  келіншек оның аяғын босатпай, бұл шалқасынан түскен. Бұл сөзді естіген Жуабай орнынан атып тұрып, Жартыбайға ұмтылды. Екеуі ұмар-жұмар алыса кеткен.

         Ұрлық тірліктерінің үстінен түскен мына бөтен кісіні бұл жерден тірі жіберетін болса, ертең бүкіл елге масқара болатынын түсінген келіншек босағада тұрған келсапты қолына ала сала, аспанға көтерген. Ыңғайын тосып тұрып келсапты төмен сілтеді. Жартыбайдың бағана барымта кезінде шоқпар тиген жарақатының үстінен дәл тиді. Ол тіл тартпай кеткен сияқты, үнсіз, сол жатқан жерінде жата берді.

         Осы түн қараңғысында Жуабай оны атына өңгеріп, бағанағы барымта болған жерге қайта апарып тастаған...

           

         ...Жуабай ертеңіне қайта ойлана түндегі тірлікке қайта ой жүгірткен. Сөйтсе өзінің сол шешімі дұрыс болыңқырамаған сияқты. Барымта – бұл ұрлық. Ұрлықтың да ұрлығы бар. Ең негізгісі күнін көре алмай, әйтеуір аштан өлмеудің қамын ойлап ұрлық жасау бар, тамағың тоқ болса да, көйлегің көк болса да, көзің тоймай, сол бір байсымақтардың қатарынан қалмау үшін жасалатын ұрлық бар, біреудің біреуге кеткен ақысын қайтару үшін біреулердің айдап салуымен жасалатын ұрлық бар.

         Бұның жасаған барымтасы осы соңғы себепке келіп тұр. Олай болса біреудің біреуге кеткен кегі үшін мен неге оларға тіпті қатысы жоқ басқа біреулерді яғни күн көрістері үшін жалданып жүрген пенделерді жазықсыздан-жазықсыз жазаладым. Ол байғұс айдалада өлмеудің қамын ойлап біздің шайлаға келген шығар. Менің әлгі келінге айтқан сөздерімді естіген шығар, соны естіп бізге бассалған шығар. Олай болса ол нағыз батыр адам. Өзінің өлгелі жатқанын ойламай, менің жасаған қылмысымды естіп менен кеткен ақысын қайтаруға ұмтылған ол-ер жігіт, тек ғана ер жігіт емес сонымен қатар ол нағыз ақылды адам.

         Олай болса кешегі істеген әрекетім тіпті адамгершілікке жатпайды. Оның үстіне ол тірі ме, өлі ме? Тірі болып еліне жетсе, есі кіргеннен соң бәрібір өзінің кешегі түндегі көргенін ел-жұртына таратады. Әдейі таратады. Менен кегін қайтару үшін таратады. Естіген жұрт не дейді. Ал оны Пиязбай естісе ше, Пиязбай сене қоймас, бірақ ондай өсекті естіген басқа жұрт не демейді. Сенбегені сенбес бірақ сенгені: «жігіт тауып жолдас бол, қатын тауып ойнас бол» деген мақалды алдыма көлденең тартып тұрып, жөні түзу қатынмен ойнас болмадың ба? деп ала көздерімен ата қарар. Болмады онда.

        Енді болдыру үшін тез арада әлгі жылқышы Жартыбайды тауып алуым керек. Егер өлген болса жерлеп шынымен өлгеніне сеніп, уайымдамай жүріп, оның қырқына дейін, жұма сайын оған құран бағыштап жүруім ләзім, деген ниетпен ол Жартыбайды кешегі әкеліп тастаған жерінен іздеуге шыққан.

 Ақдаланың жазығын әрі ойқастап, бері ойқастап келе жатқанында алыстан бір қара көрінген. Алғашында жаяу адам шығар деп солай қарай шаба жөнелгенімен бара-бара бұған туралап келе жатқан жаяу емес, аттылы адамға айнала бастағанын үш шақырымнан көрген Жуабай атының басын қиғаштай бұрған. Бұл бұрғанымен әлгі аттылы бұған қарай тура салуын қоймады. Бұл келе жатқан кешегі жусап жатқан жылқыны іздеп, «жағдайын білейін» деп шыққан, батыр – Көктіңұлы ханымы Дармина  еді.

 Енді бұл тағы да ақылға салған. «Егер бұра тартсам, ал мына қарсы келе жатқан аттылы кешегі барымтаға түскен жылқының егесі болып, менің кашқалақтағанымды байқап қалса, ол қайткенде де менің көрінісімді жаттап алып кейін көпшілікпен тауып алады. Сосын іс насырға шабады. Одан да жабулы қазан жабулы қалуы үшін мен де тайсақтамай қарсы кездесейін. Бәлкім Құдай оңдап, мені күдігіне алмас, басқа біреулер екен деп те ойлар. Мен де сыр бермей бөтен екенімді білдіруім керек» деген оймен Жуабай әлгі қарайған аттылыға қарсы жүрген. Сосын «мен де қызықпын-ей, айдаладан қорқып, қарсы келе жатқан жалғыз қара, шерулеп келе шатқан әскер емес ғой, бір-ақ адам, «анау-мынау» деп қарсыласса, мен де өзіме сеніп қаңғып жүрген батыр емеспін бе, бір амалын табармын, жүдә болмаса о дүниеге аттандырармын», деген оймен батылдана бастаған.

          Әлгі жалғыз аттылы жақындай-жақындай келе көрінісі де өзгере бастаған. «Алғашында жаяу адамға ұқсады, содан соң жақындай келе аттылы адамға айналды, енді келе-келе аттылы қатынға ұқсап келеді, мынау айдалада кездесетін шайтан емес пе? Шайтан болмаса бағана мен атымның басын бағытымнан бұрғанымда ол өз алған бетімен кете беруі керек еді. Бірақ ол тіке салды. Енді міне аттылы қатынға ұқсап барады. Әлде осының бәрі кешегі барымта мен Жартыбайға жасаған қиянатымнан ба? Қой, олай емес шығар! Енді ол жасаған қиянатымды мойындағаннан емес пе осы айдалада жаңбырдың суына қарамай Жартыбайды іздеп келе жатқаным» деп, өзін-өзі ақтауға да кіріскенді.

      Аттылы адам жақын келіп қалды. Бұл жүрісін баяулатып ақыры тоқтаған. Анау да сәл ізгілік таныта ат желісін саябырлатып аяңға көшті. Сосын жақындап келе ат үстенен түспей сол жерден басын иіп сәлем берді де:

      -Аға аттан түсіп сәлем жасамады деп ренжімеңіз, мен асығыс «жоқ» іздеп жүрген жолаушы едім, онсыз да жоғалтып тұрған уақытыңызды одан сайын алмайын, кеше ғана осы маңайда бір үйір жылқы бар еді, оның аздығына қарамай екі жылқышыға бақтырып қойып едік, сойып жеуге арналған семіздер еді, сосында ғой негізгі қауымнан қалдыра жеке жайылып жүргені, сол үйір көзіңізге шалынбады ма? – деп, әлгі келіншек сыпайы сауал қойған.

      -Жоғааа, көрген жоқпын – деп, ойланбастан жауап бергеніне өзі де таң қалып қалды, Жуабай. Мынадай айдалада кездескен қайбір жолаушы болмаса да асықпай маңғаздана жауап беретін Жуабай бүгін неге екені белгісіз, тайсақтап тұр. Әлде мына қатынның мысы басып тұр ма?

      -Аға, егер байқасаңыз хабар бересіз ғой, біз мына Ақбұлақтан едік.

      -Мақұл, мақұл қарағым! – деп тағы да елпелектеп қалды, Жуабай. Бірақ тағы да өзіне өзі жыны келіп, іштей «маған не болған соншама елпелектеп, осыдан ерегіскенде мына келіншекті, атынан аударып тастап, бас сала умаждасам ба екен, айдалада менің тірлігімді кім көріп жатыр, деп тағы ойға кеткен. Сосын тағы, кешегі істеген тірлігіне опық жеп, «Жартыбайды іздеп таба алмай келе жатқаным мынау, енді тағы бір жамандыққа ұмтылысым не менің, әй, Жуабай оңбайсың сен, сенің атың-ақ айтып тұрған жоқ па «Жуабай» деп, көкөністің ең ащысы жуаның атын баласына есім қылып қойған қай қазақты көріп едім» - деп, тағы іштей өзіне-өзі кейіген.

       -Айыпқа бұйырмаңыз онда! – деп Дармина атын тебініп өз жөнімен кете барды.

       -Жуабай мына келіншектің кешегі Жартыбайды кездестіре алмағанын байқап, бұл оның келген жағына қарай бет алды. Бес шақырымдай жүргеннен соң оңға бұрылып тағы екі шақырымдай жүріп, ес-түссіз жатқан Жартыбайдың тура үстінен түскен. Жуабай өзінің кеше мына жылқышыны тастап кеткен жері екенін шамалады. Соған қарағанда түнде бірлі-жарым есі кіріп, әрі-бері сандалып жүрген де болуы керек. Бірақ ұзаққа кете алмапты. Жуабай аттан домалана түсіп, Жартыбайдың тамыр соғысын байқап тірі екеніне көзін жеткізген. Ал Жуабай оның басын көтергенде, ол «сууу» деген дыбыс шығарды. Жуабай торсықтан ауызына шалап тамызды. Сосын оны атына өңгеріп үйіне алып қайтуға ыңғайланған еді.

        Үйіне әкелгеннен соң Жартыбайды емдеп-домдап өзіне-өзін келтіргендей болған. Сосын одан сұраған «қайдан жүрсің, кімсің?» деп, бірақ Жартыбай қайдан жүргені түгілі кім екенін де айта алмады, тіпті есіне түсіре алмады...

 

 

2.Үшбу хат

                                                                                     Жеті жыл Мәделіге ғашық болған,

                                                                                     Қыз болсаң сертіңе жет Қалипадай.

                                                                                                                   Майлықожа ақын

 

                                                                                     Ерлігі Мәделі мен Кенжеханның,

                                                                                     Елінде аңыз болып, Кене ханның.

                                                                                     Қалипа қарындасы ғашық болып,

                                                                                     Бірі екен қатын үсті тиген жанның.

                                                                                                                   Тұрсынәлі ақын

 

 

            1844-жылдың гүлбаһары шыға Жызаққа жеткен керуенмен бірге ілесіп, Қазақтың ұлы ханы Абылайдың немересі Қалипа ханшадан хабаршы келді. Бұл керуен Бұхара әмірлігінен Кенесары хандығына оқ-дәрі, қару-жарақ, киім-кешек, азық-түлік оның ішінде негізінде күріш апаратын керуеннен өзгеше, сыланып-сипанып Уфадан шыққан керуен еді. Мұндай сыланып, сипанған керуендер көбінесе Қазаннан, Дербенттен, Есен Туынан тіпті Исмаилия мен Мажарыстаннан Шын Машын, Арап, Ажам елдеріне оның ішінде әсіресе Алеппо, Басыра, Хозморган, Нұрстан, Гиссар тіпті Лян Чжоу елдеріне дейін сапар шегерді. Оларды сыланып, сипанған дейтініміз түйелерінің мойындарында әртүрлі әуен шығаратын қоңыраулары болатындығында. Ал жай керуендер, оның ішінде Жызақтан Кенесары хандығына баратын арнаулы керуендер өйтіп әрленуге құлықтары да себептері де жоқ еді.

            Кенесары хандығының жабдықтау уазирятының майыры Төлек мырза бұл керуендермен оның әкелген заттары мен бұйымдары үшін оған Орысиеттің алтын ақшаларын, қазақтың құйма күмістерін, бұлғын, жанат, құндыз, қасқыр терілерін және де басқа кереуенбасының қалаған нәрселерін беріп есеп айырысатын. Кенесары хандығының ең қажетті нәрсесі оқ-дәрі болатын.

            Мұны бес саусағындай білетін керуенбасы да, керуеннің бас саудагері де бұл мәселені көңілдерінен еш шығармаған. Ал Кенесары хандығы бұхаралық оқ-дәріден еш тарыққан емес.

           Бұрнағы, 1842-жылғы Бұхар-Қоқан соғысынан соң, Жызақ керуенсарайының қоймасы әрқашан оқ-дәріге сыймай тұратын. Бұл өте қауіпті бұйым өте күшті сақтықты, қас қақтырмайтын карауылдықты, қайшылықсыз қорғанысты қажет етер еді. Сондықтан да Жызақ райысының да (мемлекеттік тәртіп бастығы), диуанбегінің де (әмірдің бас қаржы уәкілі), топчибаши-и-лашкарінің де (әскери қару жарақ бастығы), миршабінің де (түнгі полиция), лашкари түменбасы, мыңбасының да ең жауапты міндеттерінің басты бірі осы қойманың қауіпсіздігі болды.

            Жызақ туманының әскери түменбасысы Мир Саидтің оң қолындай болып саналатын Мәделі осы Жызақ шахарының мыңбасылығына қайта тағайындалғалы бері Ордабасыда болуын сиретіп негізгі уақытының Жызақта өтуне тура келген.

            Мирсаид түсінігі мол кісі еді. Ол Мәделі екеуінің жауларға қарсы бірге жүрген жорықтарындағы ағалы-інілі жігіттердей сыйлас болғанын еш есінен шығарған емес. Бірін-бірі талай рет қиын-қыстау кезеңдерде сақтап қалып, өмірлеріне араша түскен еді. Ол Мәделінің жас жұбайының бар екенін ойлап, әрі Бұхара-Қоқан арасының тып тыныш өтіп жатқанына байланысты оны Жызақта көп отырғызбай Ордабасыда қанша уақыт қаласа да жүре беруіне рұқсат еткен де еді. Бұған Мәделі қуанбаса, ренжігін жоқ. Сауық-сайранмен уақытын өткізіп жатқан.

            Бірақ былтырғы 1843-жылдың орта шенінде Кенесарыға қарсы Орысиет әскери қимылдары шарықтау шегін бастаған. Осыған орай Кенесары хандығына оқ-дәрі бұрынғыдан төрт-бес есе көп керек болды. Бұл жағдай Мәделіні Жызаққа қайта шақыртқызған. Жызақтағы әлгі оқ-дәрі қоймасының көлемін оншақты есе үлкейтіп, оны оқ-дәрімен толтыру үшін талай қыруар еңбек керек еді.

            Жызақ алабындағы мақта алқаптарының қожайындары мен олардан алым-салық жинайтын дудырғалар мен амляктарларды Жызаққа келтіріп, мақтаның енді бұдан былай қарай керуендер арқылы астыртын да, үстіртін де шетке кетпеуін, әсіресе  Қошқар мен Құлжа, Жаурупа патшалықтарына, оның ішінде әсіресе Орысиетке кетпеуін қадағалауды оларға қадай тапсыру міндеті тұрды. Кенесарыдан керуен арқылы келіп жатқан алтын-күмістерді енді түгелімен Бұхараға жібермей осы Жызақтағы оқхананы жаңартып үлкейту үшін керегінше жұмсауға рұхсат беретін пәрмен де келген әмір Насыролладан.

            Осы жұмыс қызу қарқын алып енді бір жүйеге түсе бергенінде әлгі керуен де Жызаққа жеткен. Керуенмен ілесіп келген хабаршы сардарсарайда жұмысбасты болып отырған Мәделіні тауып алып, оған Қалипа ханшаның бұл арқылы жолдаған үшбу хатын берді.

            Мәделі өз кезегінде Қалипаға арнаған дұғай-дұғай сәлемдерін анда санда кейбір керуеннен ауызша жолдап отыратын. Ауызша сәлемдемеңді бұл заманда кім ғана анықтап жеткізеді!? Әшейін дәм болсын тірлік! «Сәлемді үшбу хатпен жеткізу ләзімдүр» деген еді баяғыда Бұхаралық ұстазы бұның желкесінен шұқып тұрып. Бұл сонда Бұхарадан Қосжарсуатқа кетіп бара жатқан керуенбасыға елге сәлем айтуын ауызша өтінгенді. Соны естіп қалып ұстазының бұған айтқан ақылы еді-ау.

            Бәлки Мәделі Қалипамен хат арқылы хабарласуға ұялатын да шығар. Себебі белгілі. «Сені ғана жақсы көремін!» деп алып, шымырдың аруы – Еркеайымға үйленіп алғанды. Тойға Қалипа жақтан ешкімге айтылған жоқ. Жақсылық хабар да, жамандық хабар да естілмей жатпайды. Мәделінің Ұлы жүз ханы Бәйтеректің ерке қызы – Еркеайымға үйленіп, отыз күн ойын, қырық күн тойын жасағаны отыз тістен шығып, отыз рулы елге тараған. Ел ауызында сөз жата ма, тіпті бұл тойдан бір жыл бұрынғы Таскентте Мәделіге Еркеайымды айттыру келісім хабары да сол жылы Қалипаның құлағына сумаңдап жетіп барған.

 

            Осындай хабарларды естіген сайын Қалипа көз жасына ерік беріп әбден жылып алатын.

            Мәделінің Еркеайымға үйленген хабарын естіген кезде «қожалардың арасында да сөзінде тұрмайтындары, шартты орындамайтындары болады екен-ау!» деп, таңдана налыған. Бір ай ешкіммен сөйлеспей жүрді.

             Қарындасының бұндай күй кешіп жүргенінің себебін түсінетін Кене хан «Қалипа науқастанып жатыр» – дегізіп, оған арнайы бозүй тіккізіп күңдерге оңаша күттірді. Бір айдан соң, Қалипаның ашу-ызасы басылды-ау деген мезгілде, Кенекең Қалипаның боз үйіне енген. Ол қарындасының басын сипап отырып былай деді:

            - Қалипаш, айналайын! Сенің жағдайыңды түсінемін. Сенің Мәделіге өкпелейтін ретіңді көре алмай отырмын. Ол Бәйтеректің қызын алып қашқан жоқ ғой. Екі хан бірі мен бірі келісіп құда түсті. Оларға куәлікке әмір Насыролла мен Байзақ би жүрді. Бұл төрт терекке жас Мәделі қалай қарсы тұра алады. Ал егер менің қалағаным бар, асығым бар, мен тек соған үйленемін десе, анау төртеуі қолдарын шапаттап күлер еді. Тіпті олар «Мұндай да әумесер болады екен-ау, оған да үйлен, саған кім «қой!» дейді?!» - деп, одан сайын күлер. Өзің де білесің ғой мұндай жағдайды. Хандар, сұлтандар, байлар көп әйел алатынын.

          - Ол маған уәде берген еді!

          - Не деп уәде берді?

          - «Саған үйленсем, басқа ешкімге үйленбеймін деп»

          - Рахмет, ол әзірше саған берген уәдесін бұзбай тұр екен.

          - Қалайша бұзбай тұр, Еркеайымға үйленгені өсек сөз болғаны ма?

          - Жоқ рас сөз, бірақ ол саған үйленгеннен кейін емес, саған үйленбей тұрып Еркеайымды алды ғой!

          - Ой, арам- ай! – деп Қалипа сәл езу тартқанда, Кенекең кеңкілдеп күліп алды да:

          - Жоқ, арам емес өте ақылды бала. Ол өзінен үлкен ақсақалдардың айтқандары мен қалауларына қарсы шықпай келісім берді. Ол тіпті мұның келісімінің падишахтар мен биге түкке де керек емес екенін түсінді. Шындығында ақсақалдарға балалардың келісімінің керегі не? Құдалар жағы келісті ме, бітті «тойға дайындала бер», - дегендері.

          - Енді не істеуім керек? – деп Қалипа қатты күрсінді.

          - «Енді не істеуім керек?» дегенің қандай сөз, сен оған қатты асықсың ба өзі?

          Кенекеңнің мына сөзінен ұялыңқырап қалған Қалипа бетін басып сықылықтай күлді. Кенесары ханның есіне Құмкент қапталындағы Қызылкөл түсті. Сонау бір жылдары Мәделі Бұхардан елшілікке келгенде осы қыз әкесі марқұм Қасым төренің арқасында бұғып отырып оның иық тұсынан Мәделіге бар ынтасымен сығалай қарап отырғаны көз алдына елестеп өтті. Одан кейін де Жоғарғы Сарысу тұста ма еді, әлде Кеңгір өзендерінің жағасында отырғанда ма, осы Қалипа үшін Мәделі мен Науанның қылыш ұрыстыра жаздағаны еске түсті. Бұдан үш жыл бұрын Батыс Сібір тізбегінен Орынборғ тізбегіне ауарда, Мәделілер еліне кетерде, осы Қалипаның қимастық кейіптері көз алдынан тізіле өтті. «Ой, заман – ай!» деп күрсінді де:

         - Ол уәдесінде тұратын жігіт, сен оны кешір, оған хат жазсаң да болады. Ол жағын өзің шешерсің. Егер ол сенің кешіргеніңді білсе сол заматта-ақ бері қарай құстай ұшатына кәміл сенемін – деп, қарындасының шашынан бір иіскеді де сыртқа шығып кетті.

         Қалипа біраз ойланған. Бірақ Мәделіні жүрегі қанша аңсап тұрса да, намысқой қыз Мәделіге хабар жібермеді. Ол хабарды Мәделіден күтті. Батырлығың, әскери адамдығың рас болса жуық арада әмір Насыролланың тапсырмасымен болса да бір айналып соғарсың деп хабарсыз жүре берген. Мәделімен бір жолықпайынша «кәріқыз» атансамда өз еркіммен күйеуге шықпаспын» деп, өзіне-өзі іштей уәде берген. Бірақ жуық арада көріне қояр Мәделі болмады.

        Ал шындығында Мәделі Қалипаны іштей сағынатын еді. Уәдеден тайқып кеткендей күй кешіп іштей налитын. Бірақ ондай түсіңкі көңіл-күйі Еркеайымды көргенде бірден ұмыт болатын. Яғни бұл Еркеайымның махабаты да, бұның Еркеайымға деген махабаты да Қалипа арасындағы сүйіспеншіліктен кем емес екен.

         Қалипаны айттырушы шонжарлар көп еді. Тіпті кейбіреулері өз балаларына емес өзіне тоқалдыққа айттырып келуші еді. Олар Кене ханға кірмейтін. Наурызбайға да жоламайтын. Олар жайлап ғана Кұшақ сұлтанға, Әбілғазы, Жапар, Омар, Оспан төрелерге, не болмаса Күнімжан бәйбіше мен Жаңыл ханымға жолығатын. Бұлардан мандыртқан жауап болған емес. Олар кейде әлгі құда түскіштерге Кене ханға немесе Наурызбайға қарай баратын жолды көрсететін. Мұндай жағдайда келімсек болашақ құдалар құйрықтарын бұлғаңдатқан ұры тазыдай мүләйімси ырғалып-жырғалып тұрып-тұрып, жайлап көткеншектеп есіктен шығып, бұрыла, артына қарамай безетін.

           Ал Қалипа ару «Әй-и, Мәделі-ай, өстіп сені күте-күте, ақырында байсыз қалып кетпесем болғаны-ай!» деп те іштей ащы әжуәға кенелетін. Санап отырса биыл Мәделімен уәделескеніне жеті жыл толыпты. Сонаууу, әнебір жылдары Арқадағы барымтаға қарымта түні естен кетер ме?! Әсіресе осы кейінгі күндері сол уақиға есіне қайта-қайта түсе беретін болды. Арқадан дүсірлетіп үйір-үйір жылқыларды кері қарай Қаратауға айдайтын түн! Мәделімен таң бозарып атқанға дейін сырласқан түн! Уәделескен таң! Қайта айналып келер ме екен, сол бір сағынышты шақ!? Қайран, Мәделі қазір қайда жүр екенсің?! Мені ұмытып, бәйбішеңмен арқа-жарқа ғұмыр кешіп жатқан шығарсың!

            Осындай ойлармен Қалипа кейде оңашада жылап та алатын. Оның кейінгі кезде бұлай налуына себептер жеткілікті еді. Кейінгі күндері енді өз аға-жеңгелері де бұған тұрмысқа шығу керектігін есіне сала бастағанды. Аз ба, көп пе жиырмаға келіп қалыпты. Бұған әсіресе қатты бататыны әлгі баяғы Борасбектің және оның ағайындарының қайта-қайта құдалыққа адамдарын жіберіп жатқандығы еді.

            Борасбек те, оның ағайындары да осы Торғай даласы мен Ырғыз суы жағасын жайлаған көп рулардың атақтыларының бірі – жаппастар болатын. Жаппастардың Иса батыр бастаған бөлігі Кенесарыны қолдап көтеріліске қосылғанымен біраз бөлігі Кене хан көтерілісіне қарсы шыққан. Тіпті олардың тигізген зияны орыстардыкінен де асып түсіп жатты. Арыстан жүректі Иса батыр ерлікпен қаза болғаннан кейін Торғай суының аяқ жағынан бес жүздей сарбазымен жаппас батыры Сұлтанбек келіп Кенесарыға қосылғанды. Бірақ қас қылғанда Борасбек өзінің екі жүздей жаппастарымен Кене хан сарбаздарынан бөлініп Жанғабылдың қоластына өтіп кетті...

 

            Қыз айттырып келген құдаларға хан Кене мандыртып жауап бермеді. Құдалар екі күн жатып үшінші күн қайтпақшы алдын ханға тағы да жолыққан. Қалипадан еш бір қарсылық болмаған соң Хан бұл жолы иігендей болды:

             - Құдалыққа келген екенсіңдер, ол да қазақтың салты. Лажы болса салтты сақтау керек, бірақ орындау әркімнің ісі. Өтініш жасағанның өкпесінен теппейміз. Келгендерің жарасымды нәрсе. Құдалыққа келгендеріңіз беттеріңіздің бері қарағандықтары болар. Ылайым солай болғай! Жауабымды бірден айта алмаймын. Қабырғаларыммен кеңесейін. Орынтағыммен ойласайын. Хабарын «жарын» (бес алты ай шамасында) берейін. – деген Кене хан сөзіне құдалар:

              - Кене төре, оң қабақ танытып сыйлап жатқаныңызға ризалығымызды білдіреміз, бірақ «жарын» ұзақ мерзім емес пе, күте-күте жарылып кетпейміз бе? – деген. Құдалардың бұны «хан» демей «төре» дегеніне қайта Кенекең «жарылып» кетуге шақ қалды. Ішкі ашуын әрең басты. Білдірмеді. Бұл Кенекеңнің көп жақсы қасиеттерінің бірі еді.

              - Хәр пенде жақсылықтың келе жатқан хабарын естісе оны шыдап күткені абзал, күте білмесе өзінің соры, одан да айырылады – деп, меймандарға қатқылдау қарап еді, меймандар жым болып, кетуге асыққан. Оны сезген хан орнынан тұрып оларға есікті көрсеткен. Ол түрегеп тұрып:

              - Бас құдаға дұғай сәлемімді жеткізіңіздер, мен қарсылық білдірген жоқпын, бірақ азма-аз күтсін деді деңдер! – деп, өзі де сыртқа беттеген.

 

           Құдалар кеткесін Кене хан алдына Наурызбайды шақырып былай деген:

              - Қарағым, Науанжан! Сені бір қиындығы мол жерге жұмсағалы отырмын. Барасың ба?

              - Хан аға, неге бармаймын, сіз анық өлімге жұмсасаңыз да барамын, сөзім сөз!

              - Онда бара көрерсің, шындары ма, қулықтары ма білмей отырмын.

              - Нені мегзеп отырсыз хан ием!?

              - Сен жуық арада, бәлкім бірер айдан соң Жанғабылдың ауылына жүресің!

              - Онда тұрған не бар, барсам барамын!

              - Ештеңе де жоқ, бірақ абай бол!

              - Ол жерде не істеуім керек, шабайын ба?

              - Жоқ, оларды бізге қосылуға үгіттейсің, егер «қосыламыз, мақұл!» десе онда зекет жинайсың!

              - Оның несі қауіпті, барамын, көндіремін, зекет жинаймын!

              - Қызбалан ба! Абай бол, жол жүреріңде тағы түсіндіремін, Жаңғабыл Төлегенұлы қызбалықты көтермейтін адам. Оның үстіне әлги ит Борасбек те сонда. Ол иттің «қыз бермеді» деп өзінің жаппастарын алып бір түнде майданды тастап тайып тұрғаны есіңде ме?

              - Жасырынып қашып кеткені есімде, бірақ «қыз бермеді» дегені қандай сөзі, қисынына түсінбедім, аға!

              - Қалипажанды айтыпты.

              - Жынды ма, Қалипасы несі, ол иттің ханшада дәмесі бар болғаны ма, сонда? Бұл қаралар мойнын ханшаға созбай тыныш жүрсе қайтеді-ей? Ең болмаса байдың баласы болса бір сәрі!  Сосын Мәделі ағаммен Қалипаның сөз байласқандарын да білмей ме екен, ол ит!

              - Ондайлар білсе де білмегенсиді. Мейлі бар да көр. Егер құрақ  ұшып қабылдап, бізге қосылып жатса, салық – зекеттерін төлеп жатса, қыз деген не ол – қабырға! Мәделіге де бір жауабын берерміз, түсінігі бар жігіт ғой, өкпелемес, оның үстіне Бәйтеректің күйеу баласы емес пе, бір басына бір ханша аздық етпейтін шығар.

              - Жо-оқ аға, Мәделі ағамдай жігіттерге үш ханша әперсеңіз де көптік етпейді, оның үстіне ол Байтерек ханның бұрын өзі танымайтын қызын хандардың күштеуімен амалсыздан алды деп ойлаймын. Ал Қалипаның жөні басқа, олар бірі-біріне асық жандар.

              - Мейлі, не де болса көрейік, Науанжан. Халқымыздың бостандығы мен бірлігі үшін алысып жүрген жоқпыз ба, ондай ұлы іс үшін бұдан да ірі құрбандықтар болып тұрады. Өзің де, жігіттеріңді де тынықтыр, сосын жолға дайындалыңдар, жол жүрер алдарыңда анық тапсырма беремін.

 

 

            Наурызбай төре, ағасы - хан Кененің алдынан шыққаннан тіке Қалипаның боз үйіне тартты. Көпшік құшақтап етпеттеп жатқан Қалипа Наурызбай ағасының бұл үйге асығыс кіріп келгенінен секем алып орнынан атып тұрды да жүзін төмен сала берді. Осы бір мінезі қатты ағасынан бұл қатты қаймығатын. Былтырға дейін бұған Науанның шәлкем шалыс мінезі онша біліне бермейтін. Сол былтыр өз көзімен көргеннен кейін қатты қорқып қалғанды.

            Бір қатты айқаста эскадронның уақыттша командирі сотник Серпуховты Наурызбай қолға түсіріп, Орыс жазалау отрядтарының алдағы жоспарларын одан білмек ниетінде үйге әкеледі. Ертесіне Наурызбай Кенеханның тапсырмасымен суыт жүріп кетеді де, сотник бір өзі қалады.

             Сабадан қымыз ішіп тұрған Қалипаны көзі шалып одан қымыз беруін сұрап көзін қысқан екен. Түздің асау қызы орыстың көз қысқан қылығына ерегісіп ол шөлден қаталаса да қымыз бермей қойыпты. Кешке үйге қайтып келген Наурызбайға шағым жасаған Серпухов Қалипаның қымыз бермей қойғанын айтыпты. Бұны естіген Наурызбай орысты есік алдына шығарып, Қалипаныда бір саба қымызымен шақырып алады. Қалипа келісімен, Наурызбай:

             - Қымыз бермеген қолыңды кесіп тастайын! – деп, қылышын қынабынан суырып сілтеп қалғанда Қалипа да шалт қимылдап қолын тартып ала қояды. Бірақ үлгермейді, қылыш Қалипаның шынашағының алғашқы буынын кесіп түскен екен. Бұдан соң Наурызбай:

             - Ал, мә, қанғаныңша іш! – деп, әлгі орыстың басын сабаға тыққан екен. Сотник қымызға қанып басын енді көтере бергенінде Наурызбай оның басын шауып тастайды. Бас сабадан әрі асып домалап түседі де, сабадағы ақ қымыз қызылға боялады. Оның қасында Қалипаның шынашағы шоршып жатады. Арғы жағында орыстың басы дөңгеленіп тісі тілін шайнап жатты.

            Бұл көрініс Қалипаның көз алдынан ұзақ уақыттар бойы кетпей қойған. Міне қазір де Наурызбай ағасы ентелеп жетіп келіп тұр.

            Наурызбай бұған елжірей қарап «Қалипаш» дегенінде қыз «үһ» деп күрсінген. Қарындасының әбіржіп тұрғанына түсінбеген төре:

            - Не болды, айналайын-ау, абыржып тұрсың ғой? – деген қарындасының бетіне үңіле қарап. Қыз жауап бермеді.

           - Мейлің, өзің біл, маған айтуға ұялып тұрған шығарсың! Менің де хабарым бар. Мен жуық арада жаппастар еліне жүремін, сені олардың да айттырып келгенінен де хабарым бар. Егер де алда-жалда келісім болып қалса мен бәрібір сенің жағыңда боламын. Менің сенен қазіргі өтінерім Мәделі ағама тез хат жазып хабарлас. Лажы болса тез осында жетсін, жағдай ушықпай тұрғанында сені алып кетсін. Өзіңнің атыңнан айта алмасаң менің атымнан айт. «Наурызбай інің осылай деп жатыр» де. Ол келгенше мен қолымнан келгенше мәселені соза тұрамын – деп, Наурызбай қарындасының бетіне тағы да үңіле елжірей қараған. Қалипа аңырап жіберуге шақ қалып өзін-өзі әрең тежеген. Сосын «ағатай!» деп Наурызбайды құшақтай алған.

 

           Мәделінің жүрегі лүпілдеп отырып хаттың сүргішін бұзып, орамын жазған. Хабаршы Мәделіге кедергі келтірмеуге тырысып, ол хатты оңаша отырып оқып болғанша, сыртта күтті.

           «Ардақты қожа, амансың ба?! Хатты бұлай бастағанымды түсініп отырған шығарсың? Егер сен бойдақ болғаныңда хатымның басын сағынышты ыстық сәлеміммен бастар едім-ау! Наурызбай інің де сәлем айтып жатыр, бұл хатты жазуыма негізгі себепкер сол ағам! Қайда жоғалып кеттің? Өліп қалған болсаң бір хабарың сумаңдап жетер еді осы кезге шейін. Келуге жігіттік намысың жібермей жүрген шығар? Маған айтпай үйленіп алып, аруыңның ыстық демін жұтып жатырған шығарсың құс төсекте, сен қожа!

          Кешір, кейігенімнің бәрін қайтып алдым. Бірақ шын айтам, дәл қазір саған кездессем баяғыдай Арқада кездескендегідей, ай-шайға қарамай қылыш сілтер едім. Күліп отырсың ғой, сен қожа, әрине жылап отырған жоқсың! Мен биыл жиырмаға келдім, сені жеті жыл күттім. Бұдан жеті жыл бұрын 1837-жылы сонау Арқада бірімізге біріміз серт бергенімізге биыл жеті жыл толыпты. Қайран, дүние-айй десейші! Сонда мен саған шарттарымды да қойғанмын. Алғашқы шартым Кенесары ағамды зынданнан босатуға жәрдеміңнің қажеттігі еді. Оны орындадың. Екіншісі менен кейін екінші әйел алмайсың дегенмін. Қулығыңды асырдың сен қожа. «Ойбай, онда бұрынырақ біраз қатын жинап алайын» деп асығыс қатын теруді бастап жіберіпсің.

              Мейлі оған ренішім жоқ, болар іс болды, енді он қатын алсаң да мен саған тиер болсам бәрібір «тоқал» деген аттан құтыла алмаймын. Егер менен үмітің болса маған қарата «тоқал» деген сөзді аузыңа алмайсың! Енді шартқа көнсең, келетініңді не келмейтініңді айт. Енді бірер жылда «кәрі қыз» атанамын. Мен онымнан да қауптеніп отырған жоқпын, мені мұндағы бай- шонжарлар өздеріне де балаларына да айттырып жатыр. Әсіресе Кенекеме жау жаппас елдері қайта-қайта келуде.... Хаттың осы тұсына келгенде Мәделінің есіне Байлархан түсті. Оның тырнағынан сонау баяғыда Бұхарада Дарминаны арашалап алғаны көз алдына елестеді. «Өй, кәрі түлкі!» деді іштей. Сосын есіне зауряд хорунжий Жанғабыл Төлегенұлы түскен. «Егер хорунжий құдалыққа адам жіберген болса онда ол бір бәлені бастағалы жүргені даусыз, енді ертерек барып Қалипаны алып келу керек. Оған уақыт бар ма?» деп ойлады да «өй кәрі қасқыр!» деп іштей қайталады. Содан хатты оқуын жалғастырған...Мен не істеуім керек? Ханша деген атың болса да өмірдің заңынан безіп кете алмайсың, безуге сара жол да жоқ. Қайтемін? Тағдырымды сенің қолыңа тапсырамын ендеше. Өзің келіп шеш! Сағынышты сәлеммен Қалипа Қасымқызы Абылай хан немересі. Хатты оқып болған Мәделі «ой аруым-ай!» деп бір күрсініп алды. Сосын хатты үш-төрт мәрте қайталап оқыды. Шай қайнатым уақыттан соң сыртта мұны тағатсыздана күтіп отырған хабаршыны шақыртқан. Ныспысын білгісі келіп еді, «Ырғызбай» деп жауап берген.

           Одан Кенесары хандығының біраз жағдайларын сұрап біліп алды. Хабаршы  сөзге де, жаңалыққа да кедей болмай шықты. Мәделінің білгісі келген мәселелерін анық-қанығына жеткізіп, бүге-шігесіне дейін қалдырмай тәптіштеп айтып беріп отырды.  «Сенің ілесіп келген керуенің арнаулы керуен бе, әлде ерікті керуен бе?» деген сұраққа, ілесіп келген керуені Уфадан Балхқа өтіп бара жатқан ерікті керуен екенін айтып жауап берген. Сосын хабаршы:

          - Арнаулы керуен енді бірер аптада келіп қалатын шығар – дегенді қосты.

          - Біздікі ме, Хан Кененікі ме?

          - Сіздердікін де жолда байқап қалдым, Бетпақтың Даласынан өтіп Арқаға еніп барады.

          - Қалай таныдың, тоқтап сөйлестіңіздер ме?

          - Жоқ, түйе мойындарына байланған маталарының түстерінен таныдым, ауылға барғандарында талай көргенмін. Жүдә бір кедей керуен сияқты, негізі әдейі істелген сияқты. Уфаның керуенін айтсаңызшы, әр түйесінің мойнында үш-төрт күміс, жез қоңырау. Дауыстарын айтсаңызшы қандай керемет, ұзақ жолда іш пыстырмайды, небір түрлі әуен шығарып, жаныңды рахаттандыра мас қылады. Сосын да олар ел ішіне кіргенде түйе мойнындағы қоңырауларға мата орап дауысын өшіріп қояды екен...

          - Ел ішінде әртүрлі адамдар бар, қоңырау дауысын бірі жақтырады, бірі жақтырмайды.

          - Оныңыз рас болу керек, арнайы керуендер неге ондай сән-салтанатқа еге емес, аға?

        - Арнайы керуенге сән салтанаттың керегі не? Оларға тапсырма белгілі, жүкті айтқан жерге апарып тастау міндеті. Олар еріктілер сияқты саудагер алмайды қасына, сауда жасап уақытын өткізбейді, сатып алушы іздемейді, мүлкіміз өтер ме екен, өтпес пе екен деп қиналмайды. Арзан-қымбат деп саудаласып, пайда таппайды. Тек жалақыға күн көреді, әне сондықтан оларға сән-салтанаттың керегі не, қоңыраудың керегі не?

         - Ә-ә, енді түсіндім – деп, хабаршы балаң жігіт басын изеп қойды.

         - Түсінсең арнайы керуен жолға шыққанша біраз осында күтесің, сосын сонымен еліңе қайтасың, хат-хабар әкелген қызметіңе рахмет, хабаршылық қызметте жүргеніңе көп болды ма?

         - Ауыл арасында бір жылдай болды, мұндай алыс сапарға бірінші рет шығуым.

         - Қызығы мол ма екен, қорқынышты емеспе?

         - Әрине қызық сияқты, бірақ алғашқы мәрте болғандығымның әсері де болар, өте бір қызықтым. Ал бірақ керуен тонаушыларға кездессең әрине қорқынышты.

         - Ондай қорқыныш Уфа, Қызылжар, Петербор, Мәскеу, Кииіп, Хажы Тархан сияқты шаһарлардың ерікті керуендерінде болады, себебі оларда мүліктің, заттардың түр-түрі болады. Оларға қарақшылар қызығып тонау ұйымдастырады. Ал арнаулы керуен еш қауіпсіз. Екі жағында мұздай қаруланған әскер жүріп отырады. Әудемжерлік қашықтықта алдында да артында да шолғыншылар арлы-берлі шауып тыным таппай хабарласып, керуеннің қауіпсіздігін нығайтып отырады, сондықтан сен енді қорықпа. Қайтарда осы Жызақтың арнаулы керуенімен жол жүресің, бәлкім екеуміз бірге жол жүрерміз, ал енді оған дейін сен Бұхар әмірлігінің қамқорлығына еніп, осы Жызақтың әскерханасында тегін ішіп-жеп, аунап-қунап жата бересің – деген Мәделі сөзін естіген балаң жігіт қуанып құнжыңдап қалды. Сосын Мәделі жасауылды шақырып, хабаршыны әскерханаға орналастыруды тапсырып, оған ілестіріп жіберген.

 

            Мәделіні Қалипа арудың хаты көп ойландырды. Сонау-уу, балалық шақта Қосжарсуатта шауып ойнап жүргенінде сол жердегі көршілері – Сағынайдың қызына ғашық болғаны есінде бар. Сол туралы кейін Бұхарада жүргенде шығарған «Он сегіз жас» деген өлеңінің арасында мынадай шумақ бар еді:

                                  Қыздармен тоғыз жаста үйшік ойнап

                                  Бұл кезде балаң мінез әрқилы еді-ай,

                                  Одырайып шетке шығып тұрушы едік,

                                  «Апама қоям – десе – айтып енді-ай.

      Ол кездері, ия, балалық шақта «үйленемін ба, үйленбеймін ба» деген ой еш санаға келмейтін. Алда-жалда келе қалғанның өзінде бір әйелден арыға ешқандай баланың арманы асқан емес. Сол бір әйелдің өзін ала ма, алмай ма, алса ма, алмаса ма, әлде өмір бақи бойдақтықпен өмірі өтсе ме?! Бұл балалықтың қиялы. Бұндай жағдай қазақтың қай баласында да бар. Балалықтың пәктігі осында! Жігіт болып, жігіттіктің алғашқы суы аққаннан соң балалық қалар жайына! Анау қыз да сұлу, мына қыз да сұлу! Ол қыздар сұлу болмаса да біреуінің көзі, біреуінің сөзі, біреуінің беті, біреуінің еті, біреуінің шашы, біреуінің қасы сұлу! Қайсысына қарарыңды білмейсің. Сөйтіп жігіттік балалығың өтер де шығар. Жігіттік балалық шағыңнан өтіп, нағыз жігіт болғаныңда білерсің, махаббаттың машахатын! Бір ғана адам, бір ғана қыз! Әкең де, шешең де емес адам, бір ғана қыз адам! Әкең де, шешең де, туған-туысқаның да әлгі қыздың қасында көк тиын! Егер шын сүйсең! Егер шыннан да артық сүйсең әлгі қыз тек ата-анаңнан ғана артық емес одан да бұрын өзіңнің өміріңнен де артық көрініс табады. Ең қиыны осы. Осы қызға қарсы тұрса әке-шешені жаһаннамға жібересің, оның да ата-анасын өлтіресің! Саған қарсы шыққан топты жоясың, бүкіл патшалықты жермен- жексен етесің. Хошш, сонымен іс бітті ме! Сонымен іс бітті! Сүйген қызыңды алдың! Сүйесің аймалайсың, сосын артыңа қарайсың ! Сөйтсең, яғни қарасаң артыңда ешкім көрінбейді. Бостық. Ең жаман нәрсе бұл бостық деген сөз. Одан да Кеңістік дегені дұрыстау. Себебі онда өмір бар. Ал өмірде әр нәрсе бола береді.

            Мәделі көзін ашып алды. Хатты оқып отырып, қиялға беріліп отырып, ұйқтап кеткенін енді байқады. Жаңа ғана түсінде біреу бұның құлағына біріаз ақыл айтқан . Не деп еді? «Әлгі қыз ата-анаңнан артық па?» деді ме. Түк түсінсем бұйырмасын. Жо-оқ, Еркеайымнан артық па дегені болуы керек. Еркеайым! Сұлу қыз, ерке қыз. Қазір ол бір баласы бар әдемі келіншек!

            Баяғы балалық шағым жақсы еді-ау, бір қыз бір нәрсе десе шетке шығып одырайып тұра беретін. Қазір Еркеайым «Әй, Мәделі енді тоқалдыққа Қалипаны алайын дедің ба, апама айтып берейін ба, осы!?» десе ығамын ба,  шетке ығысамын ба, одыраямын ба, апасынан қорқамын ба! Бұндай ой түгілі пиғыл да жоқ ғой мен де! Жаңағы сөзді Еркеайым да айтпайды. Яғни балалық шақ ата-ананың тәк-тәгімен өтетін басқаша ғұмыр екен да!

            Бірақ бәрібір тәрбие керек, онсыз болмайды. Алда-арба, әйтеуір тәрбиеле! Сонда кішкентайымызда естіп көріп келе жатқанымыз, әсіресе бір ғана адамға ғашық болуымыз, бір жақты пікіріміз дұрыс болмағаны ма?  Бұхарада маған не үйретті? Махаббат хақында айтты ма? «Фәлсапа һәм әдәбият» оқыдық. Оның ішіне кіре алмадым. Пәлсапаны әдебиеттен бөле алмадым. Екеуі өте ұқсас. Әдебиетті оқысақ ол тұнып тұрған пәлсапа, ал пәлсапаны іздесең әдебиетті оқуың керек.

            Соның ішінде Әл-Мервидің «Отбасы һәм дүния» еңбегі маған ұнаған еді-ау. Сонда төрт әйелге дейін еркектің махаббаты берік болады, ал одан да көп әйелі болса ол отбасылыққа жатпайды, құмарлықтың бір түрі болар, олар да бір құмар ойнағанда бір деген тұжырымдары бар еді ғұламаның...

         

            «Не де болса барып көрейін» деген шешімге келіп, Мәделі Кене хандығына жолға шықпаққа бекінді.

           Жызақ диуанбегі Абушаһар Ғази өз орнында екен. Мәделі есігінен кіріп келгенде орнынан атып тұрды. Орнынан атып тұрғанына өзі де ыңғайсызданып қалған, Сонда да сипалақтап, орнына қайта отыруға одан сайын ыңғайсызданып тұрған орнында тұра берді. Мәделі бәрін сезді. Ол тез-тез басып келіп Абушаһар Ғазидың иығынан басып өз орнына отырғызған.

            Диуанбегілік қызмет - Бұхар әмірі Жызақта отыр деген сөз. Яғни Әмір Насыролланың Жызақтағы көлеңкесі осы Абушаһар Ғази диуанбегі. Анықтап айтсақ Абушаһар Ғази Жызақ, Заамин, Хауаст, Кала-Арал, Етти-сой, Эржар бектіктерін осы Жызақта отырып бақылайтын. Қит еткен қимылын тазының ұрысындай тыңшылары арқылы Бұхарға жеткізіп отыратын. Енді ол соншама мықты болса Мәделі кіргенде неге орнынан атып тұрды? Оның да себебі бар. Әмір Насыролла бұл қайынжұртының баласын Мәделіге ертіп жіберген болатын. Насыролла бұны, яғни Абушаһарды шығарып саларында:

            -Көзіңді алақтата бермей дұрыстап жүр. Енді сен кішігірім әмірсің, тәртіпті бол. Сенің бақылаушың – Көктіңұлы   ханзадасы Мұхаммед Әли оғлан. Ол сенің істеген қателіктеріңді кешірмей өлтіріп жіберсе де мен одан «неге өйттің?» деп сұрай алмаймын, себебі етің оныкі, сүйегің менікі! - деген.

           Мәделі Абушаһарға мейірлене қараған. Ғази де ханзада ағасының көңілді екенін сезіп еркін дем алды. Сосын:

-Әдәә! – деді, дауысын соза.

-Ие, айта бер!

           -Айтсам, мен Бұхараны сағындым, үйімді сағындым, анамды сағындым, астанаға қайтуға рұхсат берің – деді, жыламсырап.

           -Не деп отырсың, мен сенің жасыңда, Бұхарада бір өзім жүргенмін, шагирд болып, ал сен бұл жерде Мысыр патшасынан кем емессің, сөйте тұра ойын баласының сөзін айтып тұрсың, одан да пәрмен жаз!

           -Не туралы!

           -Мен Хан Кене тарапқа жол жүруім керек!

           -Не болып қалды?

           -Біздің жіберген оқ-дәрілерімізбен есеп-қисабымыз дұрыс қорытылмай отыр. Соны жайына қойып келуім керек. Бір. Екіншіден Орысиет Ұлы Далаға қолданатын қаруын жаңашалап отыр. Соны зерттеп бағдарлауым керек. Олар Жаурупалық жаңа шыққан қаруларды қолданар болса, онда Бұхара Үнді-Ағылшынмен мәмлеге келіп, қаруларды өзгертуіміз керек. Ендігісі құпия. Көп сөйлемеуіміз керек, түсіндің бе, пәрменіңді жаз!

           -Әдә, мен анамды сағындым!

           -Ой, бір сен де нағыз келеу бас екенсің!

           -Келеу деген не?

           -Келеу хорезм тілінде асқабақ, ал асқабақтар кейде іші қуыс болады. Сенің басың сол асқабақ сияқты, ішінде бір шайнам ми жоқ!

           -О-оо, аға, хорезм тілі біздің бұхаралықтардың тіліне мүлдем ұқсамай дұр! – деп Абушаһар Ғази шын ықыласымен әбден күліп алды. Сосын:

           -Сіз аман-есен барып келіңіз, мен асыға күтемін, сосын сіз келгеннен соң Бұхараға қайтуыма жәрдеміңізді беріңіз, сосын Сіздің мұндағы міндетіңізді уақытша кімге тапсырамын – деп өңешін созған

          -Ол белгілі нәрсе ғой, әрине Мир Саид бекке!

          -Ия, солай екен ғой! – деп, Абушаһар аз-кем ойланып қалды. Сосын барлық еркін өзіне жинап бір нәрсе айтуға оқталды. Сөйтті де Мәделінің тура алдына келіп:

          -Әдә! – деді

          -Әу, жаным!

          -Сіз абай болып жүрің, Мианкал эшекбаши Мұзафар-мұрагермен көп сөйлесті.

          -Хооошш?!

          -Мен ойнап жүргенмін, жамны кәлләме кигенмін, Үлкен терезе пердесінде жасырынып қалдым. Шығып қашуға қорықтым. Сосын сыбырласып сөйлескендерін тыңдадым. Мұзафар айтты: «Мен Насыролланың тақ мұрагерімін. Сен Шамолии /Солтүстік/ Туранға аяқ басып жатырсың. Сен менің құлым екеніңді ұмытпа, дегенінде, Мианкал «Мен Парғаналық болсам да барлық жаным сізда!» деді. «Олай болса гәпни тыңда» деді де құлағына бірнәрселер айтты.

           -Хооош, не айтты?

           -Біле алмадым!

           -Ойлан!

           -Ә, ия, Дармина хақында айтты.

           -Хооошш, не деді?

           -«Дармина маған бұйырмады, оны өлтіру  керек» деді. Әгәрәмки сіз Ұлұғ Мейданға /Ұлы Далаға/  шығар болсаңыз Мианкал эшекбаши сіздерге білдірместен Дармина әпшемді өлтіруі мүмкін. Сізге жалбарына айтамын, алысқа кетпеңіз!, кетсеңіз мен тек ғана – Еркеайым жеңгемді ғана қорғай аламын, Дармина әпшемді қорғай алмаймын, себебі ол алыс Ордабасыда – деп, сөзінің соңғы жақтарын жалынышқа айналдырып жібергенін өзі де байқамай қалды.  

   -Ә-ә солай ма? Бәсе Мианкал менімен сөйлескенде менің көзіме тура қарамайтыны содан екен ғой. Рахмет саған Ғази інім. Мен Мианкалды да өзіммен бірге Ұлы Далаға алып кетемін, пәрменіңнің бір бұрышына оның да ныспысын қыстырып қой! – деп Мәделі Абушаһар Ғазидың басынан сипап еркелеткен.

   

 

      Мәделі әлгі хабаршы Ырғызбайды қасына алып, керуенді соңына ілестіріп Ордабасыға келген. Мұнда бір күн дамылдады. Керуен де демалды. Мәделі әзірше әке-шешесіне ешнәрсе айтпай кешке таман тура Мусабекке тартқан. Бұған да ештеңе айтпай оны ілестіріп Алтынтөбе жақтағы Рысқұлбектің үйіне қарай тартты.

    -Не болды-ей, бала, айтсайшы енді діңкелете бермей! – деген, Мусабектің сөзіне:

    -Гәбің ішіңде болсын, әке, барғасын айтамын, өте бір қызық әңгіме! Қазір саған айтсам, кейін Рысқұлбекке айтарда қызық болмай қалады – дегенде, Мусабектің аузынан суы құри жаздап тіптен қызығып кеткен.

    -Дәл қазір айтпасаң бір қадам да алға баспаймын – деп, көріп еді:

    -Онда өзің біл, бар қызықтан құр қаласың – деді де, жорта алға оза берді. Қызықтан қалатын Мусабек пе, «қап, мынаны-ай, қызық әңгіме болса қалай шыдап келеді, іші жарылып кетпей, бірақ бұған дауа жоқ, елден шетте жүріп әбден еті үйренген ғой» деп амалсыздан Мәделінің соңынан ілесе берді.

     Рысқұлбек келіншегінің тізесіне аяғын салып, қара терге түсіп, шайды ұрып отыр екен. Бұларды көріп, келіншегінің алдынан аяғын тартып ала қойды. Келіншегі ұялғансып бетін шымши орнынан атып тұрды да сосын бұларға иіліп сәлем салды.

    -Көп жаса, еңкейгенде егіз ұл тап, тоңқайғанда тоғыз ұл тап – деп Мәделі басын изеді.

    -Ау, мына патшаң аяғын кемпірінің бөксесіне тығып жіберіп, Таскенттің тағында жатырма-ей!? – деп, Мусабек бір іліп тастады.

    -Таскентіңді қайдам мынауың жауды жапырып келген-ау, шайдан шекесінің шып-шып тершігенін көрмеймісің – деп, Мәделі де қағытқан.

    -Үзір-үзір, батырлар, әуелі амандасалық, сосын төс қағысалық – деп, Рысқұлбек достарын кезек-кезек құшақтай амандасты. Сосын олардың төрге озуларын сұранып екі қолын төсіне апарып, одан соң төр жақты көрсеткен.

    Келіншегі қос-қостан жастық пен көпшіктер әкеліп меймандардың қолтықтарының астына тастады. Екі батыр да жастыққа қисайып шай сораптай бастаған. Түскі астан қалған бағлан қозының қуырдағын әкелген келіншегі:

    -Мына қуырдақты қаужай тұрыңыздар, мен қазір ет асудың қамына кірісемін – деп, сыртқа беттей бергенінде Мусабек:

    -Әу, Жарылқап құдамыздың қызы – Сәнімжан, тоқтай тұрың! – деген. Қалт тоқтаған Сәнімкүл:

    -Не боп қалды? – деп тісін ақсита жымиды.

    -Не болғанда, сүр еттеріңді аспақшымысың? Ау, «ауылдағының ауызы сасық» деп мені сыйламасаңдар да, мына Мәделі ханзадамыз Жызақ асып келіп отырған жоқ па, қатып қалған сүр еттен гөрі тышқақ лақ сойсаңдар да жас жұмсақ та майлы етке батамызды берер едік – деп, Рысқұлбекке еміне қарады.

    -Түх, сен де, бір жөні түзу әңгіме айтпақшы ма десем – деп Рысқұлбек қарқылдай күлді де, сендерге арнаулы сақтап отырған дәу ісек бар, қазір Рыспай інің сол қойды осында сүйрей жетектеп әкеледі, одан да сынай бермей әжептәуір баталарыңды дайындай беріңдер, айтпақшы Рыспайдың үйіндегі келініміз яғни сендердің қарындастарың кеше ұл туған, оған әкелген бесіктерің мен беретін алтын-күмістеріңді дайындай беріңдер – деп, енді бұларды ыңғайсыз жағдайға қалдырды. Сәнімкүл сыңғырлай күліп сыртқа шығып кетті. Ойланып қалған Мусабек:

    -Расымен Рыспай ұлды болды ма? – деп, сұрады нығарлай. Рысқұлбек тағы да қарқылдай күле:

    -Болмаса Құдай бұйыртса жақында болып қалады да! – деп, анау екеуінің жаңалықтарын сұрауға кіріскен.

    -Жаңалық көп, әсіресе Мәделіде, ал бұл сырбазың «тек ғана Рысқұлбектің қасында айтамын» деп, мені ынталандыра осында әкелді – деп, өкпелегендей кейіп танытты Мусабек.

    -Қойшы-ей? – деп, Рысқұлбек Мәделіге таңдана қараған.

       Осы тұста сыртқы есік ашылып, арғы жақтан Рыспай семіз ісекті жетелей кіргізіп, қос тізесімен қысып ұстап тұрып, қолын жайды.

    -Сендерге арналған мал осы, баталарыңды беріңдер! – деп Рысқұлбек те қолын жайған.

    -Мусеке, жасыңыз бір жас та болса үлкен, батаны сіз беріңіз – деді Мәделі, Мусабекке мойнын созып.

    -Жо-ооқ, қожеке, ақсүйек отырғанда қара бата беруші ме еді, ата-баба заңын бұза алмаймын.

    -Мен де ата-заңымызды сыйлаймын, «үлкен тұрып, кіші сөйлегеннен без» деген бар, мен оны қалай бұзамын?

    -Ол жерде жасын айтып тұрған жоқ, жолын айтып түр, олай болса Сіздің жолыңыз үлкен, алыстан келген мехмансыз, Тұранда «мехман атаңнан ұлығ, алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы шал барып сәлем берер» деген насихат бар.

    -Шайқатыла бермей, беретін баталарыңды берсеңдерші, енді сендерден тілек алуымыз да қиындап кетіпті ғой, қисықбастар! – деп, Рысқұлбек өтірік ашуланған.

   -Әй, Мәделі көрдің бе мына Рысқұлбек екеумізді «қисықбас» деп отыр, сол үшін сен де қисайтшы! – деп Мусабек Мәделіні қайрады. Мәделі аз-кем ойланып, бұлардың қолдарын жаюларын өтініп, сосын жөткірініп алды да:

 

   Ер бар ма Ұлы жүзде Рысқұлбектей

   Мына қойды біздерге нәсіп еткей

   Қақаңдаған найзасы әрбір түнде,

   Бұтқабын Сәнімжанның тесіп өткей!

 

      -Ой, ящаң қораз, не деген тамаша тілек! Қисайттың! – деп Мусабек мәз болып Мәделінің қолын қысып, арқасынан қақты,

      -Әй сендерді бәдік айтысына қатыстыру керек екен, бәрін жеңіп, байып кететін түрлерің бар! – деп, Рысқұлбек бағанағыдай тағы қарқылдай күлді. Рыспайдың түкке түсінбей қойды әлі ұстап тұрғанын көріп:

      -Сен әлі тұрсың ба, дәметіп, Бұлардан дәл қазір қайбір түзу сөз шығады дейсің, осы тілегіне қанағат қылайық, малыңды соя бер, әйтпесе кешіксең, саған да бір өлең шығарудан тайынбайды бұл жындылар – деп, Рыспайды қойымен бірге сыртқа шығарып жіберді.

      -Қымызбен бірге не ішесің дер? – деп Рысқұлбек әдейі сұраған. Екі батыр түсінбей бір-біріне қараған.

      -Шайыңды ішпейміз!

      -Енді не ішесіңдер?

      -Сорпаң дайын емес, енді судан басқа не ішкізгің кеп тұр? – деп, Мәделі Рысқұлбекке таңдана қараған. «Осы Рекең бізді бір қатырмақшы ма, қалай?» деген ойдан да ада емес еді.

     -Ә-әә, мен бұл Рекеңнің ойын білдім – деді, Мусабек Мәделіге қарап, есіңде ме, баяғы Манкентте болған жайт?

     -Әрине есімде, «тіллә қабырғалар, «вах-вах жаным-вах жаным» билері» ой, бір қызық болып еді-ау, сонда!

     -Қой, құрысын, азанда көзімді ашып, байлаулы жатқанымды көріп «өлген жерім осы шығар» деп ойлағанмын, Аллаға шүкір Қоқаннан босап қайттық ғой.

     -Сонда не ішіп едік? – деп сұрады Рысқұлбек қуақылана.

     -У іштік.

     -У қосылған шарап іштік!

     -Міне! Көрдіңдер ме, естеріңе енді түсті ме, бүгін де соны ішеміз!

     -У қосылған шарапты ма?

     -Жо-ооқ, бал қосылған шарап!

     -Олай болса қанекей!? – деп Мусабек екі қолын ысқылып-ысқылап жіберген.

            Рысқұлбек батыр өзі әңгіме бастады, сосын кезек Мусабекке келген. Оныкі тез таусылды, балпиып отырып:

     - Әй, Мәке! Бадамнан бері қарай айтам деген «қызық» әңгімеңді әлі айтқан жоқсың, мына шарап бойға тарамай тұрғанда айтып тастасайшы, ұмытып қалмай тұрғаныңда, бізге деген өкпең болса оны айт, ал қуанышың болса оны жасырма! – деген.

     -Ия, дұрыс айтады, сарымайдай сақтап отырғаныңа қарағанда бір түйеден түскендей жаңалық-ау деймін, шамасы – деп, Рысқұлбек те қалауын жасырмады.

     -Иее-ее! – деп, Мәделі дауысын созып біраз ойланып қалды. Сөзді неден бастарын білмей біраз дағдарды, «мен тоқал аламын» деп түйеден түскендей етіп қойып қалса ше. Тура жаңағы Рысқұлбектің айтқанындай болайын деп тұр. Майын тамызып мәймөңкелей бастаса ше, оған мына екі батыр шыдай ма, не дегің келіп отыр, төтесіне бассайшы деп иықтан шұқыр, тайқи берсем сөзбен түйрер, естімеген сыңай танытсам, қисық сөзбен қамшылар. Сонда да ыңыранып отырып сөз бастады.

     -Анау, әлгі Жүсіпқожа көкем Дарминаны алды ғой...

     -Алса қайтеді екен, төрт әйелге дейін өз еркі, үлкен кісілерді сынамау керек, әлде сен де ол кісіден қалысқың келмей отырмысың?

     -О-ооо, міне гәп қайда жатыр! – деп, кеңірдегін соза екі досына алма кезек қарады Мәделі. Шалқасынан жайбарақат жатқан Мусабек, басын оқыс көтеріп алды да:

     -Қоя тұр, қоя тұр, ей Рысқұлжан мынау не дейді-ей, бәсе бағанағы тілегі бір түрлі еді-ау, бұның да найзасы қақаңдап жүр екен ғой! – деп, кеңкілдей күлген.

     -Қане, қане кімді алмақ екен, бұл сабазың? Ойлан Мусабек – деп Рысқұлбек те жантайып жатқан жерінен малдас құрып отырды. Сосын тағы:

     -Айтпақшы ойланатын дәнеңесі де жоқ екен ғой, менің есімде, баяғы Бетпақдаладағы қуғын? Ағыбайдан тартып алған жылқыларды дүсірлетіп айдап келе жатқанымызда соңымыздан қуып жеткен жалғыз аттылы қыз?

    -Ие-ие! «Кене ханның қарындасына кездестік» деп едіңіздер ғой, аты кім еді, маған атын айтып па едіңдер? Менің есімде де қалмапты-ау?!

    -Әй Мусабек сенде қызық болып кеткенсің бе? Одан кейін де бір-екі жылдай сол қыздың өлеңін айтып, Арқада, Ұлытау мен Сарысу, Кеңгірде жүрмеп пе едік?

    -Йә, айтпақшы ол жақтан бәріміз қайтарда да соңымыздан атпен қуып жетіп, бойдақтың әнін айтып отырған Мәделі екеуі көзімізді қызықтырып еді-ау!

    -Бұл балаң мәхәббәтқа берік жігіт екен. Содан бері алты-жеті жыл өтсе де ұмытпапты, жүректегі жалындаған махабаты өшпепті, әлі лапылдап тұр, ой жарайсың, қораз!

    -Реке, асықпай тоқтай тұрың! Екеуміз бағанадан бері сол бір қызды айтып, оның құлағын бекерге шулатып отырған шығармыз, ал мына баланың ойында басқа қыз бар шығар. Қалысбай көкеміздің қыздары әлі таусыла қойған жоқ, Жызақта да небір арулар бар! Бәлкім біз қателесіп отырған шығармыз, ең қолайлысы ол қыздың қай қыз екенін дәл бұл жігіттің өзінен сұрайық – деп, Мусабек Мәделінің бетіне үңілді. Мәделі мырс күлді де:

    -Екеуіңнің ойларыңның тереңдігіне түйе бойлай алмайды, көкелерім-ау, нағыз данышпан сендерсіңдер ғой!

    -Не дейді?

    -Итім біліп пе, «данышпансыңдар» дейді, мен де түсінбедім!

    -Нағыз көріпкелдің түпнұсқасысыңдар!

    -Түпнұсқа екеу болмайды, қайсымыз?

    -Мен үшін екеуің де, сол Қалипа сұлу! Дәл таптыңдар, ертең үшеуміз бір топ жігіттерді алып Торғайға аттанамыз!

    -Мынаны жын қаққан шығар, әлде мас болып қалды ма? Ертең Торғайға аттанамызы несі-ей?

    -Білмедім Реке, мен де түсінбей отырмын!

    -Әу, Мәке! Сен бізге былай егжей-тегжейлі айтып түсіндірші, өзің!

    -Өздерің ғой айтып түсіндірейін десем, алдымды сөзбен орағытып сәуегейлік жасап отырған, енді сөйлейін десем бір нәрсе айтып кетесіңдер, енді бір нәрсе айтайын десем тағы сөйлеп кетесіңдер, негізі бар ғой бір келелі мәселе шешер алдында арақ-шараптан аулақ болу керек, мәселені шешіп алғаннан соң сөз басқа! Бойларыңа шарап тарап кетті-ау шамасы!

    -О, ящаң қораз! Айта бер біз әшейін әзілдеп жатырмыз ғой, ешкім мас емес! – деп, Мусабек алға ентелей отырды.

    -Онда әзілден бөлек, мен өзімше «тоқал» алуға шешім қабылдадым.

    -Оған негіз бар ма?

    -Бар, Қалипа хат жазыпты, «алып кет» дейді, «жеті жыл күттім» дейді, «әркім құда түсіп мазам кетті» дейді. Соған ертең жүруіміз керек.

    -Ертең қалай жүреміз, ол жақтан қашан ораламыз, барғаннан соң Кене ханның соңына еріп, орыстарға қарсы соғысқа араласып кетпейміз бе? Кенесары хандық құрғаны қуанышты жағдай. Бірақ оның белгілі бір астанасы жоқ. Қоқан, Бұхара, Хиуа сияқты. Ең болмаса Созақта түпкілікті отырса ғой, бар жан-тәнімізбен астанасын қорғар едік. Ол көшпелі хандық. Береке болмайды-ау! Жердің көркі шөп пен тал болса олар да бір жерде тұрса көгереді. Ол талды не шөпті қайта-қайта әр жерге апарып отырғыза берсең әрі қарай көгере ме? Сонда біз барғанда осында қалыңдар «жүзбасы», «пансатбасы» боласыңдар десе қайсымыз ол кісінің айтқанын қылмай кете аламыз. Менімше бәріміз де мақұлдаймыз. Сонда біз Орысиетті қанша жылда жеңеміз, бес жылда ма, он жылда ма!? Оны қашан жеңгенімізше салпақтап жүре береміз бе? Жүре беретін жағдай туып қалса, мына үйге кім қамқор болады? Ас-су, отын-потын, мал-сал, арба-көлік дегендей. Шаруа таусылмайды ғой. Сондықтан осындай шаруашылыққа қажетті нәрселерлі ең болмаса үш-төрт айға жететіндей етіп дайындап беріп кетпейміз бе?!

    -Оған қанша уақыт кетеді?

    -Кемінде бір жұмадай кететін шығар!

    -Бір жұма емес бір күндей де қала алмаймыз, Қалипа күте алмайды.

    -«Ас ішерде керек, көт тышарда керек!» Баяғыдан бері, яғни жеті жылдан бері боқ жеп жүрдің бе, әлде есек тағалап жүрдің бе?

    -Реке, сізде айтады екенсіз-ау, осы кеше ғана емес пе, Қоқан ханына үстем болып Мұсылманқұл келгесін емес пе, үшеуміздің де көтендерімізлің жер иіскегені! Жиһангездіктің осы бір саябырсыған кезеңін пайдаланып, үшеуміз де үйленіп алып, сіз сияқты аяғымызды қатындарымыздың бөксесіне лақтырып тастап, жамбастап жатқан жоқпыз ба? Адамның жынын келтіріп, тілін қышытасыз-ау! Қалипадан хат келмесе әлде де қанша жататынымыз бір Аллаға ғана аян емес пе?

    -Оның рас, менікі әшейін мақалдың орны келіп қалғасын айта салғаным ғой! – деп Рысқұлбек дер кезінде құтылып кетті.

    -Мәделінің айтып отырғаны шындық әрі өте дұрыс, мен бұның айтқанына қосыламын. Әйтпесе бұның да тірліктері жоқ деп отырсың ба? Жызақтағы мыңбасылық тірлігі-ақ, бір басына жетіп-артылады. Одан басқа жаңағы өзіңіз айтып отырған үй шаруашылығы ше? Мейлі оны қоя бер. Маған салсаңдар дүние күйіп кетседе Мәделінің сөзін жерге тастамаймын, ертең жол жүру керек пе, болды мен де ертең бірге жүремін. Уәдем уәде! Артымызда ел қалып барады ғой, отбасымыз аштан өлмес, біріне-бірі қарайлар! Сіз не дедіңіз? – деп Мусабек Рысқұлбектің бетіне үңілді

    -Мен сендерден бөлек кеткен жерім бар ма еді? Сендер не айтсаңдар да «мақұл» деймін. Менің де уәдем уәде, ертең жолға шығамыз! – деп, алақанын ортаға тосты.

    -О, ящаң! – деп, Мусабек оның алақанына алақанын шартта ұрды. Оның үстіне Мәделі алақанын ұрған. Үш дос бірі-біріне қарап күлісіп алды.

    -Ал жігіттер, ертең Алла жазса жол жүреміз, сондықтан ертерек жатып дем алайық, не істеп не қоятынымызды ертең сау басымызда шешейік – деп, Мусабек ортаға ұсыныс тастап еді:

    -Өте дұрыс шешім – десіп, сыртқа беттесгенді.

 

    Ертесіне бұлар суыт жүріп Ордабасыға жеткен. Жан-жақтағы жақын жерлерге шабарман жіберіп онбес шақты жігіттерді арнайы шақыртып алдырды. Ас-су керуенде жеткілікті еді. Сонда да тағы бір түйеге керек-жарақты арттырған Рысқұлбек ол түйені керуен тізбегіне әкелдіріп қостырды. Сосын қампита сабан артылған екі түйені көріп Мәделіге:

     -Мынау не, сабан ба? Қанардың сыртына шығайын деп тырсиып тұр ғой, ол жақта сабан жоқпа, бұны не істемексің, ең болмаса түйе де жемейді ғой! – деп түсінбей бас шайқаған. Мәделі Рысқұлбек пен Мусабекті үн-түнсіз жетектеп былайырақ алып шықты да:

     -Гәптерің іштеріңде болсын, бұл жүк сыртынан сабанға ұқсағанымен арасында зеңбірек жатыр – деді, сыбырлап.

     -Қойшы-ей, ой жаррайсың! Бұл енді бар ғой, Кене ханға өте керемет сыйлық болғалы тұр екен. Бірақ анау сабан ұнамай тұр, кез-келген адамды ойландырып тастайды екен.

     -Одан басқа қандай ойларың бар?

     -Алма араластырайық, сонда «алма бүлінбесін деп сабан арасына салып сақтап келеді екен» деп түсінеді көрген жұрт. Үшеуі бұл табылған ақылға келісіп әлгі сабан артылған түйені аулақтағы алма баққа апарды. Сол жерде түйені шөгеріп, қанардың сырт қапталдарына тырсыйтып алмаларды тықты. Нағыз алма артылған түйе болды.

       Таңғы алакеуімде керуен жолға шыққан.

 

 

3.ЗАУРЯД-ХОРУНЖИЙДІҢ ЕЛІНДЕ

 

      Бұхара әмірлігінен, яғни анықтап айтсақ Жызақтан келетін керуеннің дәл келер уақытын хандықта дәл болжап білетін ешкім жоқты. Сондықтан да хан Кене Наурызбайдың жаппастар еліне дәл жүрер күнін анықтап айтпағанды.

      Ырғызбайдың Арқада көрген керуенінің аман-есен келгеніне де біршама уақыт болғанды.. Енді хан Кене керуенмен келген қымбат-қымбат маталардың оншақты тайын түйелер тізбегіне арттырып, яғни Науанжанның құдаларға «ұялмай» баратындай етіп дүние-мүлік арттырып, қасына жүз шақты нөкер қосып, зауряд-хорунжий Жанғабыл Төлегенұлының ауылына аттандырды. Өзі де топпен бірге біраз жерге дейін ілесіп отырды. Бұған Наурызбайдың көңілі алаңдаулы еді. Ақыры шыдай алмады. Соңғы жақта келе жатқан еді. Бурыл қасқаны тебініп алға озды. Алға озды да, алда келе жатқан ханның соңынан құйрық тістесе жетіп барғанды. Кене хан ауыр ойға шомып келе жатып, онысынан бурылқасқаның пырылдаған сесінен тіксіне арылды.

    -Науанжан, бұның не, жау шапқан жоқ шығар? – деп, інісіне одырая қараған. Наурызбай тісін ақсита күлді. Сосын:

    -Аға, өзіңіз ғой жауға бара жатқандай күй кешіп келе жатқан. Қайтсаңызшы кейін, жатсаңызшы сарайыңызға барып, неғып қинала ойға шомып келесіз. Бізді мәмлеге емес молаға шығарып салғалы жатқандай күй кешіп келесіз. Мұныңыз не? Менен жасырмаңыз. Жасырмай айта беріңіз. Сіз айтсаңыз, сіз дұрыс деп шешсеңіз, сіздің сөзіңізді жерге тастамаймын. Анық өлімге болса да барамын.

    -Ие, айналайын оған иненің жасауындай да түк күмәнім жоқ. Бірақ бір   ойланатыным осы сапарымыз дұрыс па, әлде бұрыс па, соны білмей келе жатырмын, қарағым!

    -Енді сіз олай деп ойласаңыз мен де білмедім, енді созғылай бермей тапсырмаңыздың мән-жайын көлбеңдетіңіз. Тулаққа жайып, сабауға салайық. Шаң-тозаңынан арылтайық. Сөйтіп ақылдасайық.

    -Көп шүйкелейтін дәнемесі де жоқ. Иіретін де ұзын жіп емес, қысқашалап өргенде арқауы аман-есен мәмілеге келіп, бастарың түгел болып елге оралу.

    -Ой, аға мен сапарға тек ғана үйге аман-есен оралу үшін шығамын ғой – деп, Кенекеңді бір жымыйтып алды.

    -Олай болса тыңда Науанжан, мына бара жатқан сапарың шын көңілден шыққан сапар емес, дүдәмалдығы басым қыдырыс. Олай дейтінім зауряд-хорунжий Жанғабыл  Төлегенұлының сөзінің шикілігі бар екеніне көзім сенбесе де көңілім сеніп тұр. Басқа жерде қыз құрып қалғанындай неге ғана Қалипашты мергендікке ала береді? Бұл бір. Екіншілей айтар болсам, неге бізді алдына шақырды? Егер де Орысиет гүбірнатырының тәбетінің арқасында, солардың жеріктігімен сағынып отырса сол ағзамдардың ныспыларының біреуін ауызына алар еді.

    -Олай болса орыс алдиярларынан бөлектеніп, жасырын түрде біздермен ауыз жаласпақшы ниеті бар шығар хорунжийдің?!

    -Жоқ, олай емес, егер олай болса «құда түсейік» деп мәймөңкелемей өзі келіп жағдайды айтып, түсінісер еді.

    -Тіке келіп түсінісуге Сіздей арыстанның алдына келуге тайсалып тұрған шығар, ол қасқыр, сізбен жақындасудың бір жолы осы деп «құда түсуді» таңдаған шығар ол хорунжий!

    -Бәрі де бір белгісізі бар кеп болып тұр, ендігісі бір Алланың қолында! Менің саған ендігі айтарым мынау: Әу бастан абай бол. Алдап шақыру ма, әлде шынымен құдалық келісім бе, оны бара көрерсің. Шын құдалық екенін сезсең мыны дүниелердің барлығын оларға ата, барлығын бер. Қалипаны шын көңілімізбен ұзатуға дайын екенімізді айт. Сосын саған жүктелетін басты мәселе, алмақтың да салмағы бар, бүкіл жаппас елі демей-ақ қояйық, бірақ сол аймақ біздің хандығымыздың дәрегейіне бас ұрулары керек. Мақұл десе ертесіне зекет жинайсың. Сонда олардың сөздерінің рас-өтіріктері белгілі болып қалады. Салықты көп салма, орташа сал. «Ау бұларың не!?» дей қоймайтын шығар, алда-жалда дей қалғанның өзінде, «мемлекет пен құдалықты біріктірудің еш қисыны жоқ, әрқайсысының өз заңы бар, құдалықты сіздер ұрпағымыз өсіп кеңейтілуі үшін деп түсінсеңіздер, салықты мен қазақ мемлекетінің өсіп кеңейтілуі үшін деп түсінемін» дегейсің. Сонда олардың пиғылдары белгілі болып қалады. Мен өткенде қолға түсірген казак ясауылынан «Орынборғ гүбірнатыры Жанғабыл Төлегенұлына «егер Кенесарның бес жүздей адамын өлтіріп не тұтқындап әкелсең Қос Тана (уезд Кустанайский) оязы қызметін берер ем» деген емеурінін танытты» деген сөзін есіттім. Казак-орыстың көбісі өтірік айтпайтын мәрт жігіттер ғой, оны мойындауымыз керек. Олай болса бұл жағдайды да естен шығармауымыз ләзім – деп, Кенекең атының басын ордаға қарай бұра берді.

 

      Қолбасшы Наурызбай төре, керуен тізгінін Торғайдың тар сағасынан кешіп өткеннен кейін тартқызды. Бүл жер Торғай суының жуасып ағатын бұралаңы еді. Түн қараңғылығында өзенді кешіп, арғы жағаға аман-сау түгелімен өткен.

       Әр-әр жерден от  жағып, кептірініп, су қайнатып, тай сойып, тамақтанып алып таң сазына дейін ұйқыға кіріскен.

       Бозторғай дала әніне басқан. Жаздың әуелгі бір ысыйтын шақтары болса да бозторғай әні көктем шуағын елестетерді. Айнала әсем табиғат. Торғай даласының сұлулығы, дала көркі көздің жауын алады.

       Күн көкжиектен найза бойы көтерілгенде Наурызбай ханзада зауряд-хорунжий Жанғабыл Төлегенұлына Шалтай шабарманды жіберді. Оған Торғай жағасындағы Қоңырмұрында Орынборғ линиясының арғы тарапындағы оның құзырындағы иелікке өтуге рұқсатнама сұрап, һәм де құдалық хақындағы мәселелерді шешпек ниетпен Кенесары хандығының елшілері келіп жатқандығын хабарлауға тапсырма берілді.

      Хабарды алған Жанғабыл қуанышын да, ренішін де сыртқа білдірмей естілер естімес дауыспен «оххо!» деді де, аз-кем ойға берілді. Сосын хабаршыға жылы рай таныта жимыя күліп:

     -Малатсый! – деді. Бұл сөзге онша түсінбеген хабаршы:

     -Түсінбедім, аға? – деп емінген.

     -Азаматсыңдар деймін, шайланыңдар!

     -Түсінбедік аға! – деді Шалтай тағы еміне.

     -Што за нарот!? Әй, осы сендер не түсінесіңдер, шай ішіңдер деймін!

     -Шәйі несі, орыстың сусынын? Қымыздары құрып кап па? – дегендей хабаршы иығын қиқаң еткізіп дастарханға жақындауға алға итінді.

      Зауряд-хорунжий Шалтай шайын ішіп болғаннан соң оны қонақтар күтілетін ағаштан салынған тамға уақытша жайғастырды. Ағаш тамдағы ағаш төсек хабаршыға шәйден гөрі ұнаңқырады. Құс төсек те жұмсақ екен, былқ-былқ рахат! Аунап-қунап жата бер!

        Ал енді Жаңғабыл ақбозүйде жасырын кеңес құрды. Кеңес болғанда асып-тасып төгіліп бара жатқан үлкен мәжіліс емес, еріннің ұшымен емеурін білдіретін, қияйы кеңес. Кейбіреулері қатты кетіп бара жатса саусағын ерніне тигізе жым болғызатын, тыңдамай бара жатып, немесе екпіндей өзеуреп бара жатса жұдырығын әлгінің мұрнына иіскететін мәслихат болды. Әшейінде кеңкілдеп күле беретін поручик Антон Малыга қабағын түйіп алып, күлкі деген арсыздықты өмірінде қолданбаған адамдай, дөңайбат күйде болса, екі сотник пен екі жүзбасы яғни орыс және қазақ әскери топтарының басшылары өңештерін созып, құлақтарын тура Жаңғабылдың апандай ауызының ішіне тығып жіберердей ентелеп, махоркаларын қайта-қайта кеңірдектері үзілгенше сорғыштауда еді. Жанғабыл да олардың құлақтарының айызын қандыра, жоспарының мән-жайын егжей-тегжейлі өзеурей түсіндірді. Мәслихат барлығының бас шұлғысуларымен бітті. Бір мәмлеге келісіп, қол алысып үйден жайлап шығып-шығып кетісті.

        Бұлардың бұндай қылықтарына мұндағы жергілікті қазақтар түгілі келімсек орыстар да түсінбеді. Әшейінде біреудің алапар тұқымдас қаншығы күшіктесе де, бұндай қуанышқа той жасап, оған міндетті түрде ту бие соятын қазақ шонжарының ең болмаса өгіз емес бұқа сойғанын көрген жұрт таңданыстарынан жағаларын ұстады. Бірақ хабаршыға білдірмеген.

        Азма-аз тынықты-ау деген мезетте Жанғабыл Шалтайды кеңірдектен алып, шайқап-шайқап әрең оятты. Жұмсақ төсек шабарман-хабаршыны қатты ұйқы құшағына алған екен. Әлде жолдан әбден шаршап келіп мамық төсекте ұйқысы қатты болды ма, әйтеуір Шалтай әрең оянған.

        Көзін уқалап-уқалап жіберіп, ұйқысын әрең ашқан шабарман қайда отырғаны енді есіне түсіп, алдындағы, беліндегі қылышын жалтырата салаңдатып, мұрты едірейіп, түрі түксиіп, көздері одырайып тұрған Жанғабылды көріп орнынан атып тұрды да, иіліп тағзым етті.

      -Кешірім өтінемін, зауряд-хорунжий мырза! Ұйықтап қаппын қара басып, айыпқа бұйырмаңыз! – деп тура Кенесары ханның алдында тұрғандай басын жерге жеткенше иген. Жанғабыл Кене ханның сарайында тәртіптің қатаң екенін мына көріністің өзінен сөз жоқ байқаңқырап қалған.

      -Жарайды, ладна, шорт с уами! Қонақсың, елшілігің тағы бар. Кешіремін. Сен бала енді қайта бер, Наурызбай төреге дұғай сәлемімді жеткіз. Еш дамылдамай келе берсін. Біз қонақ күтуге де, құдалық мәмлеге келуге де, тіпті хандықты тану үшін келісім жүргізуге құлықты болып отырғанымызды да төремізге жеткіз! – деп Жанғабыл Шалтайдың иығынан қапсыра құшақтап оны жақсы көріп қимай тұрғандай сілкіп-сілкіп алып, бетінен сүйгіштеген. Шабарманның көңілі босап кетті. Тіпті туған әкесі бүйтіп қапсыра құшақтап сілкілей сүймеп еді. «О-ооо, қайран дүние, өзіңде жаны жайсаң жақсы адамдар бар екен ғой!» деп іштей сыбырлай қайталады, Шалтай.

      Шалтай шабарман Наурызбай төре қосына екі езуі екі құлағына жеткенше ыржыйып, өте қуанышты жағдайда келді. Оның қуанышы біріншіден, өмірінде алғашқы рет құс төсекте аунап-қунап жатуы еді, екіншісі дүниедегі ең «жақсы» адамның бұны дәп бір туған інісіндей қапсыра құшақтап, сілкілеп тұрып бетінен сүйгені еді. «Не деген жақсы көрушілік, не деген ыстық ықылас!» деп іштей қайталаған. Үшіншіден эауряд-хорунжийдің бұның иығына жапқан бұлғын ішігі еді. Бұл уақытша шығар деп кетерінде бұл бұлғын ішікті иығынан шеше беріп еді, Жанғабыл әбжіл қимылмен ішікті бұның иығына қайта жапты:

      -Жо-жоқ! Бұл саған Жанғабыл ағаңның жасаған құдалық ыстық ықыласы, қарағым, ағаңды сыйласаң қолын қайтарма! – деген нығарлай.

       Шалтай тағы көңілі босап жылап жібере жаздағанды. Осы бұлғын ішіктің күшімен ол Наурызбай қосына келгенше шапты. Күйін келтірмей ә дегеннен ұзаққа, тоқтамай шаба жөнелген жараусыз ат оңа ма, танауы парылдап келіп тура Наурызбай төренің алдына келіп, өкпесі күйіп омақаса құлады. Бұл жақсылық нышаны емес екенін Науан төре сезсе де, әлгі Шалтайтың аттан құласа да екі езуінің екі жаққа қашып тұрғанын көріп, көңілі жайбарақаттанған сияқты болды. Шалтай болған жағдайлардың мән-жайын төреге тәптіштеп айтып берген.

      -Е-ее, онда дұрыс болыпты, бүгін жүрелік, сосын не байқадың? – деп, Наурызбай төре шабарманға үңіле қарады.

      -Төрем нені байқауым керек еді?

      -Әй, сен есіңнен адасып тұрсың ба? Мен саған не тапсырма беріп едім, әлде мына ішіктің буымен көзің тұманданып қалды ма, ішік-пішігіңмен турап тастайын ба осы тұрған жеріңде!? А!? – деп Науан төре ақырғанда, Шалтайдың жаңағы аспандаған көңіл-күйі жерге кіріп кетіп, дамбалының ауы ылғалданды. Тіпті үлкен дәреті де қыштап кеткен.

      -Оғаш нәрсе көрмедім төрем, жиырма шақты әскери тобырдан өзгелері ауылдың ығай мен сығайлары. Кемпір-сампырлар мен қыз-қырқындар. Кәрі-құртаң шалдар мен жалаңпұт қараборбайлар. Бай-манаптар мен қатын-қалаштар. Топ-зеңбірек, қарулы эскадрон, жылтыр түймелі ғаскер дегендері көзге ілінбеді. Жоқ, тып-тыйпыл – деп, ықылық ата жауап берген Шалтай шабарман.

       Енді мәслихат Науан төренің боз шатырында жалғасты. Мәслихатта үш адам – Наурызбай төре, Байтабын батыр және кеңесші-тілмаш Мекалай Губин болды. Олар негізінде сақтық шараларына баса назар аударып, Жанғабыл ауылына барғандарында қалай жүріп-тұрулары керек, қандай әрекетте болулары ләзім – осыларды қарастырған. Кеңесе келіп жолға таң ата шықпаққа уағдаласты.

 

       Зауряд-хорунжийдың үйінде құдаларды қарсы алу өте бір салиқалылықпен өтті. Мұндай керемет қонақжайлылықтан қандай да бір арам пиғыл ойлау күпірлік еді. Ыстық ықылас. Жалынды туысқандық сезім. Аста-төк тамақ. Көңілді балқытар ән мен күй. Мың бұралған бишілер. Сапырылған қымыз, одан қала берді, орыстың самогоны. Науан төре мен оның маңайында отырғандардың қасындағы орыстың духиын үстіне сепкен бұраңбел келіншектер. Бұл шынында да қазақы ауылдың санаға сіңген ғұрыптарына онша ұқсамайтын, қайта Жаурупа айта беретін цивилизацияға ұшыраған «мәдениетті» қазақ ауылына көбірек келетін.

      Жатар мезгілде ақбоз үйдегі құс төсекті көрсетіп тұрып Жанғабыл:

     -Наурызбай төре, осында жатып демалыңыз, ертең өзіңіздің айтқан зекет жинау мәселесіне кірісеміз. Кене ханның қол астына өтетінімізді куәландыратын ішкі пәрменхатымызды да береміз! – деп емінген. Бірақ Наурызбай зауряд-хорунжийдің сөзін тыңдамай өзінің ауыл шетіндегі құрылған шатырына барып демалатынын білдірген. Одан секем алып қалған Жанғабыл мәймөңкелеп тұрып себебін сұрады.

    -Себеп дейсіз бе? Себебі мен әскери адаммын. Мен арнайы келіп отырған құда да емеспін. Мен Сіздің құдаңыз Хан Кененің хабарын жеткізуге келген хабаршымын. Мен міндетімді орындадым. Енді негізгі міндетім - әскеріме қамқорлық міндетімді орындауға көшемін – деп, шатырға қарай топты бастаған.

    Әлдеқашан түнқараңғылығы түсседе ауыл іші жап жарық. Оның себебі ауыл ішінің әр-әр жерінен алау жанып тұрғандығы екен. Орысиетте шахарға алыстан құрметті меймандар келсе осылай етіп көше-көшені от-алауға толтырып қояр еді. Жанғабыл  ауылы да Орысиеттің шахарларына ұқсап қалыпты. Наурызбай төре осылай ойлап шатырына да жетті. Шатырға келсе Мекалай Губин әлі ұйықтай қоймапты.

   -Қалай Мекалай тамыр, күтіп отырсың ба, ұйықтамай? – деді Наурызбай беліндегі қаруын шешпестен.

   -Сен қалай ойлайсың, осылар мәймөңкелеуде ме, әлде шынымен болып болғаны ма?

   -Білер емеспін, дегенмен «сақтықта қорлық жоқ деген» деген бар емес пе, қарабасып ұйықтап қалмай дайын жатайық! – Наурызбай жертөсекке киімшең жата кетті.

   -Байтабын батыр қайда?

   -Ол әр үйге жайғастырылған сарбаз-жасауылдарды бір бақылап келуге кетті. Қазір оралып қалар – деп, сөйлеп жатып, көзі сәл іліне берген екен, сырттан естілген абыр-сабыр дыбыстан ояна, басын жастықтан жұлқып алған. Орнынан атып тұрып сыртқа беттесе далада атыс-шабыс басталып кетіпті. Бұдан бұрын оянып сыртта жүрген Мекалай Губин Наурызбай төренің алдына Бурылқасқаны көлденең тарта берді. Атқа қарғып мінген төре казак-орыс ясауылдарымен айқасқа кірісіп кетті. Айқасып жүріп байқағаны казак-орыстардың ешқайсысында да мылтық жоқ екен. Бұны білгесін Науан одан сайын күш ала жауды жапыра бастады. Ауыл іші айқай сүрең. Кей жерлерде мылтық дауыстары да естіле бастады. Жергілікті жаппастар болуы керек. Әйтпесе кешегі кеңесте Жанғабыл эскадрон командирлеріне де, жаппас жүздіктеріне де бірде-бір рет мылтық атпауларын тасырғанды. Мылтық атылса бейбіт ауылдың тұрғындары бекерден-бекер мерт болатыны түсінікті еді. Ал енді мына мылтық атып жатқандар сөз жоқ сол бейбіт тұрғындардың арасындағы әпербақандары.

         Әдейі қақпан құруға дайындалған төрт жүздей атты әскер жүз шақты сарбазды бөліп-бөліп алып ойнақты салған. Мекалай Губин бір ыңғайлы сәтте Наурызбайдың астындағы бурыл қасқанының жамбасынан екі-үш рет оса қамшылаған. Бурылқасқа көкке атылып майданнан шыға айдалаға шапты. Наурызбай жүгенді тартуға сол қолының әл-дәрмені келмеді. Білектен жараланған екен. Сонда да қос қолдап тартып атты әрең тоқтатқан. Соңына бұрылып қараса Губинді казактар байлап жатыр екен. Оншақты адам шегіне ұрыс салып келеді. Осы кезде бұның қасына Шалтай шауып жетіп келді де:

    -Наурызбай аға, сізге Байтабын ағалық бұйрығын жеткіз деп мені жіберді, ол «Науанға айт алды-артына қарамасын, елге тартсын, ол бұл жерде өлер болса Кенеге не бетімді айтамын, ол ертең елге керек бала, ең болмаса менің бір тілегімді орындасын, ол тілегім оның артына қарайламай елге оралуы, егер кетпесе аман оралмайды, ол аман оралмаса мен масқара боламын» деді Байекең – деп, бурылдың шаужайынан алып елге қарай тарта жөнелді. Бұл кездері Науанның сол қолынан жан кете салбырай бастағанды. Соңынан екі-үш аттылының келе жатқанын сезгендей де еді. Енді жауға қарсы тұра алмайтындарын біліп, Шалтайдың жетегінде кете барды.

     Ауылдың арғы шетінде жүріп айқасқа кіріскен Байтабын батыр Шалтайды Наурызбайға жіберу үшін оған жол аршып біраз қылыш сілтеген. Шалтайдың қоршаудан аман өткенін көргеннен соң Байтабын батыр жаулармен қылыш ұрысып жатқан сарбаздарды өзінің қасына жақындай түсулерін айқайлап ескертіп жүрді.Бөлек-бөлек болып қоршауда қалып айқасып жүрген сарбаздар мына бұйрықтан соң бір ортаға топталайын деді. Қасындағы сарбаздар саны көбейе бастаған шақта ұйымдасып қоршауды бұзып ауыл шетіндегі сор далаға қарай шегінді. Шегіне-шегіне сор-батпаққа тірелген. Өздері де сетінепті. Сетіней-сетіней ақырында бір өзі қалды. Соңғы демі біткенше қылыш семеуін тоқтатпады. Бір өзі қалғанның өзінде төрт-бесеуін алып жығылды. Көптің аты көп. Қайран ер сор-батпаққа жығылып, казак-жаппастарлың қылыштарынан көз жұмды. Нағыз ер ед-ау Байтабын батыр!

      Наурызбай тобы Торғай-дариядан кешіп өтіп бір-ақ тоқтады. Соңдарынан аман қалғандары келер деп ет асым уақыт күтті. Қастарына тағы үшеу келіп қосылды. Енді ешкім келе қоймайтындарына көздері жеткен соң Шалтай Наурызбайдың жарақатын тағы да қайта таңып, атына мінгізді. .Сосын елге қарай аяңдаған. «Әне саған құдалық, әне саған бұлғын ішік! Ол бұлғын ішік қайда? Ол бағана казактар кенеттен шабуылға шыққанда-ақ иықтан сыпырылып қалған. Әне саған зекет жинау, әне саған Кенесары хандығана бас иіп оған қосылып, салығын уақытында төлеп отыратын ел. Әне саған зауряд-хорунжийдің берген уәдесі. Ол шын уәдені Наурызбайға емес Орынборғ линиясының қожайындарына берген. Оған сенің қазағыңның бостандығы емес шен-шекпен керек. Ояздық қызмет керек! Әне саған Жанғабылдың сілкілеген туысқандық құшағы!» деп Шалтай іштей кіжініп келеді.

 

     Хан Кене Наурызбайларды зауряд-хорунжий Жанғабыл Төлегенұлының еліне шығарып салып келгеннен соң да қалың ойдан арыла алмады.

     Дұрыс істеді ме, әлде бұрыс па? Науанның орнына өзі барғаны дұрыспа еді? Өзі барғанда олар бұны қалай қабылдар? Құда деп пе әлде бізді бағындыруға келген «хан» деп пе? «Бізді бағындыруға келген хан десе дұрыс болар-ау, ал «құда» деп қарсы алса тіпті ыңғайсыз болар. Қарындасымды өткізе алмай жүрген жоқпын ғой. Ертең естіген елден ұят, Кене хан қарындасын «алсаң да аласың алмасаң да аласың» деп «жаппастарға барыпты» деген өсек тарар. Халықтың ауызына қақпақ бола алмайсың, біреуі бірдеңе десе, екіншісі оны екі есе өзгертіп, өсіріп үшіншісіне жеткізеді. Олай болса менің бармағаным оңды болғаны-да. Ал енді Науанжан істі бітіріп аман оралса екен. Жаппастарды хандыққа бағындыру үлкен абырой. Олар бағынса оның арғы жағындағы шеттеп жүрген жетіру мен шеркештер, әлімұлы мен онекіатаның бір-бір бөліктері өздері-ақ келіп қосылар еді. Олардың қарайлап отырғаны осы іргелі ел – жаппастар.

       Хан осындай-осындай ойлармен мазалап бір күнін әрең өткізді. Кешке таман бір хабаршы жетті. Ол Наурызбайдың аман-есен Жанғабыл еліне жеткенін және олар арқа-жарқа болып дәл бір патшалардай күтілуде екенін айтып келді. Бұған хан Кене онша қуана қоймады. Жымын білдірмей әдейі істеп жатқан амалдары болмаса неғылсын?

      Ертесіне тағы да Жанғабыл еліне баратын жолдағы биіктеу дөңге шығып, хабаршы күтіп алаңдап отыр еді, алыстан «ой, баурымдаған» дауыс естілді. Кене мен қасындағы нөкерлер аттарына міне сала қарсы шапқан. Зарлап, ойбайға салып келе жатқан Шалтай шабарман екен. Ол Кене ханның қасына да тоқтамай сол күйі ордаға қарай ойбайлай шауып өтіп кетті. Бір сұмдықтың болғанын хан сезіп енді алға қарай шаба берген. Көзі бұлдырап еш нәрсе көрер емес. Сонда да топ аттылының ішінен Бурылқасқаны таныған. Үстінде аттың жалын құша басы салбырап Наурызбай келеді. «Жаралы, жаралы болса да аман екен, Науанжан» - деп, ойлаған Кене хан тез тоқтап атынан түсті де оларды күтті.

 

    Болған мән-жайды толығымен тыңдап білгесін, ауыл-ел шулай жылап, үш күн аза тұтылды. Үй-үйлердің шаңырақтарынан қара ту көтеріліп, ел ағалары таяққа сүйенді. Кемпірлер мен әйелдер жүрелерінен отырып, екі қолдарын белдеріне таянып «ойбайлай» жоқтау айтуға кірісті. Жігіттер мен қыз-келіншектер қолдарын төбелеріне қойып сосын қайта-қайта есік керді, қос босағаға қос қолдарын керді. Үшінші күн аза тұту аяқталды. Шайқаста шаһид болғандар жер қойнауына берілді деп есептеп олардың рухтарына қайта-қайта құран бағышталды. Сосын Құдайдың жолына құрбандық малдар шалынды. Шейіт болғандар рухтарына «тие берсін» деп тамақ желінді...   

    Ой, жалған-ай, десейші!!!

 

    Төртінші күні Хан Ордада кеңес болды. Кеңеске тек ғана батырлар шақырылды. Билер мен кеңесшілер жырақ қалдырылды. Олардың биліктері мен ақыл-кеңестерінің Кене ханға дәл қазір көк тиынға да керек емес еді. Бұндай жағдайда өз ақылы өзіне жетерлік-ті. Осы кеңестің үстіне Қазақ Тұранынан Жызақ мыңбасшысы Мәделі келіп қалды. Бұл жағдайды қара нөсерден кейін күн шыққандай әсерге балаған хан Кене жақсылыққа жорып, көріскен кезде Мәделіне құшағына әбден қысқан. Мынадай қаралы ауылдың белгісіз жағдайының үстіне түскен Мәделі қандай жаманшылықтың болғанын түсінбеседе құшақ жайғандарының барлығымен де еңіреп көрісе берді. Іштей «Қалипаға көрінбегей, ол аман болса екен» деген тілеуін қайталай берген.

      Кеңестің соңғы жағына қатысып, мұндағы айтылған мәселерден бейхабар Мәделіге Кене хан жағдайды асықпай түсіндірген. Кененің әр сөзінен соң Мәделінің есіне тағы да Байлархан түсе берді. Байлархан мен Жанғабылдың өте жақын туыс екенін бұл бұрыннан-ақ білерді. Сонда бұл ағайындылар соншама қатқыл-қатал болмаса қайтер еді деп таң қалатын. Тұран қазақтарының олай өткенде де бұлай өткенде де малдарын ұрлап тып-типыл етіп, сосын ештеңе болмағандай саудасын жүргізіп жүре беретін Байларханға таңданатын. Бір мәрте әдейі ізіне түсіп ұстап та алмақшы болған. Бірақ Байлархан түлкінің құйрығындай зуылдап ұстатпай кеткен. Бұны да қас қылғандай тура сол мезет Насыролла Бұхараға шақыртқызғанды. Мейлі Байларханы құрысын, мұндағы мәселеге көңіл аударайын деген оймен Кене хан сөзін ықыластана тыңдады.

      -Ой, пірім-ай, (ойпырмай) сәл болмағанда Қалипашты хандық үшін «құрбандыққа» шала жаздадым-ау! Айналайын аман-есенінде осы қызды ауылыңа алып кетші. Мен де оның зарынан тыныш болайын. Сенде армансыз бол!

     -Ау, аға!  Мен қалай әкетемін, алдын ала қалыңмал дегендей, бәйбішем де бар.

     -Әй, Мәделі не оттап отырсың, сен не, Бұхарға қайта-қайта барып өзгерейін дегенсің бе? Бұл қай мәймөңкең? Аа?! – деп Кенекең мойнын жұлқи бұрып бұған оқты көзімен ата қараған. Өмірінде мұндай зәрлі, мұндай сұсты көзді көрмеген Мәделі бұл дүниеге келгелі бері алғашқы рет қатты қорықты. Кенекеңнің тіпті оң қолы қылыш балдағына барып қалыпты. Мәделі ханның көзінен көз алмады. Алса қылыш көтерілетінін сезді. Қимылдамады. Қимылы – қолы қылышқа бару. Осы сәт әкесі Жүсіпқожаның «қалай болғанда да өз үлкен жақыныңның сөзін тыңда, мейлі ол ұрысып кейі ме, ұра ма, әлде өлтіре ме?!» деген сөзі еске түсіп Мәделі көзін төмен салған. Мәделінің мұнысын байқаған Кенесары қолын қылышының балдағынан алып, орнынан тұрып арлы-берлі кезіп кетті. Сосын, әлден уақыттан соң, дамыл тауып бір орнында тұрып қалды. Одан соң шалт қимылдап Мәделінің алдына келіп үн-түнсіз тұрды. Басын шайқады. Қайтадан екі қолын артына ұстап әрі-бері кезіп кетті.

      Ашуы басылған болуы керек, үн-түнсіз басын төмен салып келіп Мәделінің маңдайынан сүйді. Мәделі қанша батыр болғанымен ақынжанды адам ғой. Көңілі босап жанарына жас тұнған.

    -Жаным сол, інішегім менің, ағаңның ашуын кеш, кешегі өткен Байтабын адамның ішіндегі адамы еді, соны ойлап қатып қалыппын, бүйткенімше өле қатқаным жақсы еді деп – Кенекең еңіреп жіберді – Өмірімде  мұндай алдау-арбауға түспеп едім. Сәл болмағанда артымнан ерген Науанжанымнан, жанымның гүлі – қарындасым Қалипамнан, ол кетсе жан-інім сенен айрыла жаздадым ғой! Сендердей қымбаттыларымды сақтап өмірден Байтабындай досым кетті. Мен жынданбағанда кім жынданады?! – деп Мәделіні құшақтай алған. Екі ағалы-інілі жігіттер еңірей жыласып мауықтары басылғанша көрісіп тұра берген.

      -Сен ондай сарт мәзіретіңді қой енді – деді, Кене хан көз жасын сүртіп тұрып

      -Жарайды, мақұл, аға!

      -Ол Бұхарада ғой бір қатыннан артық алмай там сала беретіндері. Мен білемін, олар бір қатын алады да, басқа уақытын зинақорлықпен өткізеді. Басқа қатындарға, қыздарға , тіпті байы бар қатындарға барады. Бұл көп қатын алғаннан да жаман емес пе? Бір де болмаса бірде бір пәлеге ұшырауың мүмкін ғой. Одан да біздің қазақ сияқты төрт қатынға дейін ала бер. Ден тазалығын айтсайшы! Ешкім мазаламайды. Ойнаста жүрмін деп ойлап, алақ-жұлақ жан-жағыңа қарағыштап жүйкеңді тоздырмайсың! Сосын сенің қалың мал дегенің қай сөз? Мен сенен қалыңмал сұрадым ба? Сенің маған берген қалыңмалың ол мені Таскент зынданынан құтқарғаның! Сондықтан көп сөзді қой, мәселенің бәрін мен Қалипаштың өз ауызынан естігенмін, түсіндің бе? – деді хан нығарлай

     -Йә, түсіндім аға!

     -Түсінсең ертең жолға шығасыңдар.

     -Қалайымша?

     -Солайымша!

     -Түкке де түсінбедім, жаңағы жоспар ше?

     -Ол саған қатысты емес, ол біздің ішкі мәселеміз, ал сен Бұхара оқ-дәрілірі үшін алатын  төлемдеріңді аласың да еліңе қайтасың! Сенің өз әмірің бар. Ұмытып қалсаң атын айтайын, ол – бүкіл Дін-Ислам Асиясының падишахы әмір Насыролла! Сосын да ертең Жаурупа жорналдары Кене ханның көтерілісіне Бұхардың арнаулы әскербасшылары қатысыпты деген тақырыпта өсек сөз жазуы да мүмкін. Ал оның аяғы Бұхараның бізді оқ-дәрімен жабдықтауына қарсы шетелдік әрекеттер болуына әкеп соғады. Бұхар қазір бізбен саяси жағдайда емес ыхтисат (экономика) қатынасымен жақын болып тұр.

     -Аға, менде сіз сияқты жігітпін, менде де намыс, ар-ұят бар. Сіз хан болсаңыз мен ханзадамын. Бұрыннан өзіңізге іні болғанмын.  Оның үстіне өзіңіз айтқандай күйеу бала болғалы тұрмын. Ендігі айтарым Сіздің жаппастарға қарсы жорығыңызға қатыспай бұл жерден өлсем де кетпеймін. «Кене ханды тастап қашып кетіпті» деген сөзді естіп намыстан өлгенімше, өзіңіз-ақ өлтіре салыңыз – деп, Мәделі ханның алдына бүк түсіп мойнын ұсынды.

     -«Ұсынған мойынды қылыш шаппас» деген ұлағатты сөзді әрине білесің, мен одан өте алмаймын. Мақұл-ақ, олай болса бар, дайындал. Соғысқа қалай кіретініңді өзің шеш. Мен саған ақыл да кеңес те бермеймін, бірақ менің сарбаздарыма кедергі келтіруші болма, әлгі өзіңмен бірге еріп келген Мұсабек, Рысқұлбек батырларыңмен және жігіттеріңмен өзің ақылдас. Өлім-жітімдеріңе менің хандығым жауап бермейді. Абайла сен маған хәм еліңе керек болмасаң да Қалипажаныма керексің. Соны қатты есте сақтағайсың – деп Кенекең түнеріп отырып қалды.

 

 

4.СҰЛТАНДАР ҚЫРҒЫНЫ

 

      Хандықтан кейде араздасып, кейде жортуылдан түскен олжадан аз сыбаға алғандарына торсия өкпелесіп бөлініп бөлек кететіндер де кездесетін. Ондайлар бастары аман, мал-жаны түгел күйінше кеткеніне ешқандай күйініш не реніш білінбейтін. Тіпті ана жылы Борасбек екі жүз жігітімен хандықты тастап бір түнде жаппас еліне қашып кеткендерінде де Кене ханның мұрты қисаймаған.

      Ал енді ағайынды шабуға емес жақындастыруға барған жүз жігіттің тоқсан бесінің оралмауы Хан Кененің қабырғасына қатты батты. Наурызбай жаралы болып келгеннен соң, Жанғабылдың елінде қалып кеткен ерлердің каншауы шейіт, қаншауы тірі екенін біле алмай отырғандарында, түс қайтқан мезгілде Торғай сағасының жатақтарынан екі адам суыт жеткен. Олар Жанғабыл еліндегі уақиға аяқталып қорытындыланған соң анық хабарды не де болса Кене ханға жеткізбекке ниеттеніп осылай қарай аттарының бастарын бұрған екен. Олардың айтуы бойынша тоқсан бес адамнан онжетісі тірі, тоғызы ауыр жаралы. Тірілерін поручик Антон Малыга атты конвойлардың алдына жаяу салып Орынборғқа айдапты. Аяқтары түгелімен кісендеулі көрінеді.

      Бұл хабарды естіген жұрт олардың барлығын өлдіге санап, жылап-сықтауды қайта жалғастырған. Ол кезде  шынымен-ақ патша әскери конвойларының қолдарына түскен тұтқындардың ілуде бір аты әйгілі біреулері болмаса жай тұтқынның қайта тірі оралғаны кездеспейтін. Тұтқындарды Орал тауындағы, Енисей, Лена өзендері бойындағы кен орындарына апарып азапты жұмысқа салатын. Бағы шапқандарын Қатырынборғ, Орынборғ, Ібір-Сібір көпестері құлдыққа, малайлыққа сатып алатын. Орысиетте болып жатқан осы жағдайлардан хабары бар хан Кене тоқсан бес тұтқынның барлығын өлдіге санап үш күн аза тұтылатынын халыққа жариялаған. Азалы күн өтті. Енді кек күндерін бастауы керек...

 

          Кенесары ханның ордасында пансатбасылар, жүзбасылар және жекеленген батырлардың басқосуы болды. Қаралатын мәселе белгілі. Қалайда Жанғабыл Төлегенұлынан кек алулары керек. Алдымен қасына алты адам қосып беріп Жалпақ төрені арғын рубасышы Шеген Мусинге жіберді. Шегенге жіберілген өтініште жаппас уақиғасына кім кінәлі екенін анықтап берулері көрсетілді. Бұған Наурызбай Қасымұлы кінәлі ме, әлде жаппастар кінәлі ме? Сол туралы мәліметтерді жеткізу Жалпаққа да тапсырылды.

          Тоқсан бес адам қырғын тапқан ауылдың иесі жаппас Мырзабек Құлманов еді. Шабуылды бірінші сол ауылдан бастау керектігі тапсырылды. Барлық әскер бір ғана ауылдан бастамай, басқа ауылдарға да бір мезгелде шабуылдау қарастырылды. Сосын патша әскерлерінің, казак эскадрондарының қайда топтасқандықтарын білу үшін де барлаушылар бөлінді. Мыңбасылыққа сүйіндік руынан Жанайдар батыр, қыпшақ Иман Дулатұлы, атығай Аңғал батыр, жетірудың табыны Бұхарбай батыр, арғын Жеке батыр тағайындалды. Әр мыңбасыға жетіжүзден мың екіжүзге дейін саны бар сарбаздар қарады. Қазақ Тұранынан келген Мусабек пен Рысқұлбек пансатбасы болып, біреуі Жанайдар батырдың, екіншісі Бұхарбай батырдың қоластына өтті. Мәделіні Кене хан қасынан шығармады. Тапсырма да берген жоқ, «сен менің қасымда жүресің» деді де қойды. Кенекеңнің бұл нұсқауынан соң өзін әкесінің көлеңкесінде жүретін жас баладай сезінген Мәделі азма-аз өкпелеңкіреп қалды. Бірақ сонда да елге қуып жібермей немесе хансарайға тастап кетпей, өзімен бірге алып жүретініне қанағат тұтып, «бара көрермін, Кенекең әлі де маған жауапты тапсырмалар беріп қалатын шығар» деген дәмеден де аулақ болмады. «Ештеңеге араласпай Қалипа екеуің еліңе қайт» деген сөзді Кенекеңнен естігеннен соң уақытша келіп қалған реніштен бе әлде әліптің артын бағайын деген қызығушылықтан ба әйтеуір Мәделі зеңбіректер туралы Кене ханға айтпаған. Екі досына да ескертіп қойған. Ертесіне жорыққа бөлек-бөлек шығатын болғандықтан үш дос кешкісін далада алау қасында бастарын қосты. Ертесіне жорыққа шығатын сарбаздардың барлығы дерлік киіз үйлер мен бастырмалардан шығып далаға алау жағып, айналасында демала әңгімелесіп жатты.

        -Мына Мусабек сен келерден бір ай бұрын Бадамда кездескенімізде қылышымды тот басып барады, бүйтіп ерігіп жүргенше қарақшылық жасайық та деп әзілдеп еді, міне арманы орындалды, қылышы тотынан арылатын болды – деді Рысқұлбек Мәделіге қарап.

        -Білгіш екен, Мусекең! Егер шынымен білгіш болсаң мынаны айтшы, Кенекең маған да сендер сияқты бесжүздік бере ме, әлде қарындасы үшін өзінің қасында мені салпақтатып қоя ма? Мәделінің бұл сөзіне екі досы біраз күліп алды.

        -Сендерге күлкі керек! – деді, Мәделі ренжіген сыңай танытып.

        -Әркімнің өз арманы орындалып жатыр. Біз егер Кенекең «бізге қосылып әскери қызметке араласыңдар» десе қарсы тұрмай айқастарға кірісіп кетеміз деп келдік ғой. Есіңде ме Алтынтөбедегі әңгімеміз? Ал сен сонда «қайтсемде Қалипаға барамын. Оны әкелмесем болмайды» деп мақсат қойып, осында келдің. Рас ғой?!

        -Рас!

        -Рас болса енді кімге ренжисің? Тілегің орындалды, негізі ертең арқаңа қарайламай Қалипа екеуің Ордабасыға қарай тарта берсеңдер де болады. Жолды таба аласың, біздер біраз бой жазып, екі-үш айда Орысиет әскерін бұл жерден қуып шыққаннан соң елге барып қалармыз.

        -Әзілдеріңді қойыңдаршы, одан да айқасқа араласып, жауыңа еркін қылыш сілтегенді айтсайшы. Сендердің не армандарың бар екен?

        -Өй, сен де! Таусыла берме! Сені Кенекең Хан Ордаға тастап кетейін деп жатқан жоқ ғой. Әскерді өзі басқарады, сен қасында боласың. Айқасқа бір өзі кірісіп кетпейтін шығар. Ағыбай бар, Жоламан бар, сен бар, барлығың ханмен бірге айқасқа кірісесіңдер емес пе?! – деп Мусабек Мәделінің көңілін көтеріп қойды.

      -Айтпақшы керуенмен әкелгенімізді не істейміз?

      -Ол әзірше тұра берсін, білінбей, ешкімге тіс жармаңдар, керуеншіге де ескертгенмін.

      -Оны біреуге сатпақшымысың?

      -Жоғ-а! Кенекеңді ойда жоқ жерден қуантпақшымын.

      -Бұл жолы болмай ма?

      -Бұл жолы неғыламыз, атты әскерге атты әскер қарсы соғысамыз. Оларда зеңбірек жоқ, біз де қолданбаймыз! Оларда зеңбірек болмағасын қаша ұрыс салулары мүмкін, сонда зеңбіректің түкке де пайдасы болмайды. Қайта зияны тиюі мүмкін. Себебі зеңбіректің маңайындағы әскер кейін қаша шегінетін жағдай туса зеңбіректі алып жүру оңай болмайды. Оны жау қолдарына түсірулері де мүмкін болады. Сондықтан әліптің артын бағуымыз керек. Ертеңгі шабуылымыздан соң сөз жоқ патша генералдары зеңбіректерін сүйретіп келеді. Әне сонда күркіретеміз!

      - Дұррессс!, қой демалайық, ертең тың болуымыз керек – деп Рысқұлбек орнынан тұрды.

 

     Мыңбасылар басқарған бес топ бес тарапқа жол жүрмекші болып тұрғанда боз үйден сопаң етіп Наурызбай батыр шықты. Жаралы қолын байлап алыпты,

      -Тоқалдан неге туылдым екен, осы?! Өстіп мені өмірі тастап кетесіңдер, мені шолақ болып қалды деп ойлайсыңдар ма? – деп, қитұрқы сөзін де жеткізіп үлгерді хан ағасы мен батырларға. Батырлардың біреулері үрпиісіп, біреулері таңдана қарап қалысқан.

      -Қолың жазылсын да қарағым-ау, аманшылық болса үлгересің ғой әлі талай шайқасқа! – деп Кене хан інісіне жанашырлықпен қарап еді, Наурызбай:

      -Жоқ, хан аға осы қолым түсіп қалса да мен Жанғабылмен бүгін шайқасам! – деп, Бурылқасқаға секіріп мінді.

      -Мақұл, барсаң барарсың, бірақ сауытыңды кисеңші, қарағым-ау! – деп Басығара батыр сөз икемдеп еді, Наурызбай батыр:

      - Анау сіздің сарбаздарыңыздың қайсысының үстінде сауыт бар, менің олардан ханзадалығымнан басқа артық жерім жоқ, мен де солармен бірдеймін, олай деп ойламасаңыздар да, мен бүгін Жанғабылмен айқасқа көйлекпен шығамын – деп, жарақшының әкелген қару-жарақтарын беліне асына бастаған. Інісінің жолдан қайтпайтынын түсінген Кенесары:

      - Әй, Науан! Ақ батамды бердім, мына қолдың ішінен өзің қалаған жігіттеріңнен үшжүзін ал да Алтыбай Көбекұлының елін шап! Алла жазса аман қайтуды ұмытпа! – деп, інісіне рұхсатын берген.

      -Аға мен Жанғабылдың мойнын шапқым келіп тұр! – деп, сөз қайыра беріп еді, Кенесары:

      -Сенің денің дұрыс па, Жанғабыл «менің мойнымды Науан келіп қашан шабар екен» деп сені ет асып үйінде күтіп отыр дейсің бе, Оны тапқың келсе Орынборғтан ізде! – деді. Сосын Аңғал батырға:

      -Сенің тапсырмаң Алтыбайдың ауылын шабу еді ғой, сен енді сарбаздарыңды ертіп  бізбен бірге жүресің, ол жерде саған да шайқас жетеді. – деп, атына қарғып мінді. Дауылпаздар дүрсілдей ұрылды. Кернейлер барылдады. Шерудің басында Кенсары хан жүріп отырып, Одан кейін ту ұстаушы Ержан Саржанұлы, оның екі қапталында Ағыбай батыр мен Мәделі оғлан, олардан соң Құдайменді батыр, Сейілхан батыр, Ораз батыр, Басалқа батырлар қатарласып, олардан соң, Сүтеннің мыңдығы мен Аңғалдың мыңдығы қатар жүрді. Бұлардан соң Жанайдар батырдың, Иман батырдың, Бұхарбай батырдың, Жеке батырдың (Төлебай) мыңдықтары жүре бастады. Соңында енді дайын болған жасақ – Наурызбай батырдың ұшқыр үшжүздігі жылжыды. Олар Ордадан жебе жетім жердегі қолдан үйілген «хантөбенің» қасына жеткеннен соң, әр мыңдық өз бағытын алып межелі жаққа қарай бұрылды. Дауылпазшылар мен кернейшілер «хантөбенің» басына шығып, жасақтар бұл жерден алыстап, қашан көзге сағымдай бұлдырағанша кернейлетіп, дауылпаздарын дүрсілдетіп тұра берді.

 

         Бұл маңай Торғай суы мен Ырғыз өзендерінің жақындасып жатқан жері еді. Түтсікке қарай екі өзен одан сайын жақындаса бастайды. Тіпті кейде алапат тасқындар болып жатқан шақта екеуі қосылып та кететін. Кейінірек күн ысып, су тартылғанда екі арна екі бөлек ағатын. Бұл өзендердің аяқталар тұсынан Ұлы Тұран ойпаты басталады. Ойпат болғаннан соң белгілі ғой, бұл жердің деңгейі басқа жерлерге қарағанда тіпті пәс деген сөз. Бұл ойпатқа күнгей-шығыстан Сыр өзені келіп жығылып жатса, күнгей-батыстан Әмудария құлайды. Содан соң да шығыс тараптардан Шу, Талас келіп суын құйса, теріскейден үшеуі таласа Үшкеңгір, сыбырлай Сарысу келіп таусылады.

        Торғайдың басынан орта шеніне дейін орта жүздер жайласа, ортасынан төмен қарай және Ырғыз бойын түгелдей кіші жүздер иелігінде еді.

        Әлгі Наурызбайға қастандық ұйымдастырушы ауыл осы екі өзен – Торғай мен Ырғыздың аралығында. Кенесарының мыңдықтарының да барар жерлері осы екі өзен аралықтары болатын. Осы екі өзен аралығында Торғайдың үлкен бір саласы жуас Өлкеаяқ өзені де ағатын.

        Кенесары тобы Осы Өлкеаяқ пен пен Торғайдың тура ортасында отырған Мырзабек Құлмановтың ауылына түс болмай-ақ жетіп барды. Барса оншақты үйлі кедей-кепшіктің үйлерінен басқа ешкім қалмапты. Әшейінде кедей кепшігін далада тастамайтын қазақ шонжарлары бұл жолы дәреттерінен қателесіп, асыға-үсіге, кедей-кепшіктеріне де қарайламастан, орыстарға қарай, жан сауғалай қашқан болулары керек. Тәбеттерін мына қос өзеннің қашқан суларындағы балықтарына артып отырған кедейлерді шаптың не торғайдың тышып тастаған боғын шаптың не, не айырмасы бар!? Кене одан сайын ашуланды. Іздеген жауы кездеспей, айызы қана айқаспай, құр далаға атылған оқтай болған мына жорығының тап қазір іске аспағанына қатты ызаланды. Мына ауылда Мырзабек шонжар мен әлгі Елемес сияқты оның жақтаушылары кездескенде ме, мына топырақ бетіндегі шаң сияқты етіп, майдалар еді. Қап, әттегене!

         Негізінде бұл жерде қалып кеткен кедей-кепшіктердің барлығы да Жанғабылдың бағытын қолдамайтын, Кенесарыға іштей тілеулес адамдар болып шықты. Бұл құр сөзге кім сенеді, дәлелдер болмаса?! Әшейін жандарын аман алып қалудың да айла-әрекеттері болуы мүмкін ғой! Оны олар сөзбен дәлелдеп жатпай Кенекеңді «Доңыз кешкен» қамыстығына өздерімен бірге баруын өтінді. Не үшін баратындықтарын олар айтпады, бұлар сұрамады. Сұраса да олар шындығын бұларға айтар ма, айтпас па? Бәлкім сол жерде Жанғабыл жақтастарымен бұлардан тығылып отырған шығар. Ол да мүмкін. Ал, бәлкім олар бұларды батпаққа апарып батырып жіберер. Бұл да мүмкін. Бірақ енді мына кедей-кепшіктің бір ымынан қорқып кері қайта берсе, сонда мына атақты жасақтың мына тірлігін ертең ел есітіп, бұлар қалың жұртқа масқара болмай ма!? Одан да «не үшін, қайда барамыз, ол жерде не бар?» деген сұрақтарды ұмыт қалдырып, мыналардың соңынан үн-түнсіз ере берген дұрыс. Сонда бұл әскердің абыройы да, атағы да жер жарады. Әне солай, отқа салса, күймейтін, суға салса батпайтын, атақты, жеңілмес, қайратты, күшті, даңқты, әскер екендігіңді дәлелдеу үшін сөйтуің керек. Бұндай яки, тура осы істеп отырған тірлігінің оң жемісі Орысиеттің бір полкін женгеннен де артық даңқ әкелетініне Кенесары хан сенімді еді. Сондықтан да кедейлердің басшысы Қойтайлаққа бір ауыз ләм-мим сөз айтпай оның соңынан ере берді. Бұлардың соңынан бүкіл әскер қадам басты. Сор жерлер басталды, одан қайтадан қара топырақ, одан қайтадан сортаң жерлер араласа бастады. Ақырында жергіліктілер атайтын «Доңыз кешкенге» де жетті бұлар. Алдыңғы лек тоқтағасын, Кене тағы да Қойтайлаққа сынай қарады. Мына қамыстық пен биік шөп-шаламдардың арасынан Жанғабыл жасақшылары шыға келсе де риза еді. Кенесарының бар ойы Жанғабылдың  жеке басынан болса да кек алу.

      Қойтайлақ ханға ишарат жасап бір өзі соңынан еруін түсіндірді. Кене қылышының балдағына қолын салып Қойтайлақтың соңынан ере берді, Арқасынан бұған ермекші болған көпшілікке сол қолын көтеріп, осында қалуларын бұйырды.

      Қойтайлақ отыз қадам жүріп барып тоқтады да, қасына хан Кененің келуін күткен. Кене мұнда жайлап басып келсе қамыс екі-үш құлаш ендіктегі алаңға тазартылған екен. Бірден көзге ұрғаны ортадағы мола болды. Үйілген топырақ жаңа екен. Кене хан түсіне қойды, бұл өзінің қимас досы – Байтабынның моласы екенін білді. Сосын «ой, бауырым»-дап, мазар топрағын құшақтай етпетінен жығылған. Топтың соңында келе жатқандар ешнәрсеге түсінбей алға ентелеген. Барлығы істің мәніне түсінгесін жыласып-сықтасып алғаннан соң, Байтабын рухына бағыштап құран оқылды. Сосын бұл жер еш ұмытылмайтындай етіп, ескетрткіш жасалып осында Байтабынның бас жағына қойылды. Бұл жер халықтың есінде қаларлықтай етіліп, «Байтабын доңызы» деп аталатын болды.

     

      Мырзабек пен Елемес таптыртпай, жер сипап қалғандарына одан сайын ашуланған Кене хан әскерді Орысиетке ішкерірек енгізді. Бұл жерлерді былтыр-ақ Орысиет әскерлері басып алғанды. Ызаланған хан дәл қазір алдарынан зеңбірек сүйреген патша әскерлері кездессе де қасқайып тұрып соғысуға бел буған еді. Қас қылғанда бірде-бір солдат кездеспеді. Ішке, Орысиетке сұғына-сұғына Басқұдық пен Қарабұтақтан өтіп, Ор өзенінің төменгі жағы – Мамытқа дейін барды. Бірде-бір жау көрінбеді. Дәл бір Кенесарының ашумен осында келетінін біліп Мәскеуге қашып кеткен сияқты не орыс-казак әскері, не зауряд-хорунжийдің жасақтары көрінбеді.

       Кейін қайтуға тура келді. Суыт жүріп Торғай өткеліне келесі күні таң ата қайта келгендерінде, өткелде бұларды күтіп барлаушылар отыр екен. Олар шолғыншыларын жіберіп хан әскерлерін таба алмағасын осы өткелге біреуі болмаса біреуі келер деп, бұларды күтіп отырғанды.

      -Ал не болды, біреу-міреуді таптыңдар ма? – деді хан салған жерден, атынан секіріп түсіп.

      -Хан ием, оларды іздеп өте ұзаққа кеткендеріңізді байқап тұрмын, ал олар ұзақта емес, мына иек астында екен.

      -Қай жерден байқадыңдар?

      -Олар біз ойлағандай Кіші Орда жеріне емес, Сібір линясына қарасты орта жүз иеліктеріне қарай жылжыпты, Ұлы Жыланшық суының аяқ жағындағы Саға көлін жиектеп қоныпты. Біраз ел Торғайды жағалап Тасты – Талдыға дейін жөңкіліп барады.

      -Ой, зымияндар-ай, тіпті біз ойламаған нәрсені істегендерін қарашы, басқа батырлардан хабар алған шолғыншаларың бар ма?

      -Бар, Сіз іздеп жүрген Мырзабек пен Елеместің елдерінен басқа жаппас ауылдары қимылдамай отыр екен. Батырлар барлық ауылдарға ылаң салды. Олар ылаңды бастамай тұрып-ақ жаппастардан «сіздерге қосыламыз» деп жүз жиырма ауылдай ел Хан Ордаға көшіп келіп қоныстаныпты. Олардың ақсақал, қарасақалдары сіздің келуіңізді күтіп отыр. «Әскеріңізге жігіттерімізді береміз, жеу үшін малымызды, қажеттіліктеріңе ешнәрсемізді аяп қалмаймыз» деп отыр.

      -Батырлар не бітіріпті?

      -Сексен шақты ауыл шабылды, тоналды, малдары айдалды. Ендігі жерде батырлар Арал, Шалқар, Ырғыз жаққа тағы да қалған Жаппас ауылдарын іздеп кетті. Наурызбайды қайта шақырмасақ болмайды, ол жау ма, әлде дос па, жаппассың ба әлде «орысқа сатылған қақбассың ба» онысына қарамай, баяғыдан бері біздерге қосылмай жатқан қай ру болса да, тегіс жазалап жатқан көрінеді.

     -Қап, сол баланы бекерге бөлек жіберген екенмін. Мынау Мәделі сияқты өзімнің қасыма жіпсіз байлап жүруім керек еді – Кенекең қанша ашулы болса да жаппастарға жаны аши қынжылды. Сосын Бопай апасының баласы, яғни өзінің туған жиені Ораз батырды өзіне шақырды да:

     -Әй жиен, сен анау жаман нағашыңның қасына жөне, ол тек сені мен менің ғана айтқанымды қылады. Барып оның жосықсыз нәрсе істемеуін қадағала! – деп бұйырды. Ораз батыр сөзге келмей Наурызбайдың жүрген жерінің жобасын барлаушылардан білді де, қасына он төленгіт ертіп шаба жөнелді.

   

       Бұлар осы өткелде алқа-қотан отырып ақылдасып алып, енді өткелден өтпей осы күйінше Тасты-Талдыға қарай әскердің басын бұрды. «Құда түсеміз» деп алдап шақырып, тоқсан бес жасауылын өлтіріп, інісі Наурызбайды жаралап, Байтабын сияқты жан досынан айырған Жанғабылды таба алмаса да оның табылған жақтастарын қалайда жазалауға асыққан Кене хан екі мыңдық әскерін ертіп, Торғайды жағалап жоғары өрледі. «Қулықтарын қарашы-ей, өздері Орынборғ әскери тізбегінің қазақтары бола тұра Сібір тізбегіне өтіп кеткендерін. Мені адастырмақшы болғанын. Осыдан бір қолыма түсерсіңдер, «қайта  Наурызбай қатал емес екен ғой» дегізермін әлі!» деп ішінен қатты кіжінген.

 

     Бұлар Тасты-Талдыға жақындап келгенше бірде бір жаппас ауылын кездестірмеді. Шолғыншылар ауыздарын құр шөппен сүртіп келе берді. Кілең орта жүз руларының арасында бөліне сіңіп кетпесе Мырзабек те, Елемес те бір жерден ербиіп шығар еді. Шолғыншылар әрі сандалып бері сандалып ақырында бір жаңалық хабарды жеткізді. Сөйтсе жаппастар Мырзабек пен Елемес бас болып Талдыдан да әрі өтіп, одан Сарықопа көлін алпыс шақты верст қашықтықтан айналып, беттерін Орынборғқа қарай бұрыпты. Егер төтелеп шықса тура сол қапталынын оза шығып алдын орағытуға болады екен. Бұны естіген Кене хан қайтсемде алмай қоймаймын деп әскерді Ор өзеніне қарай бұрды. Олардың қалай болғанда да түлкі бұлаңға салып-салып, ақырында сол баяғы Мамыт жаққа бір соғатынын білгенді.

     Енді төтелей жүруге де қиындықтар туды. Алда үш жерде Орысиеттің жаңадан соғылған бекіністері бар. Жалтарып өтетін болса Жаппастардың алдын орағытуға үлгермейді. Олардан айрылып қалса, екіншілей ұстатпайды. Башқұрт, Самар жаққа сіңіп кетеді.

     Кенесары не де болса бұлтармауға бекінді. Бекіністің қасынан орыстардың көздерінің алдарында «бізді көрдіңдер ме?» дегендей тізіліп өтті. Орыс бекінісшілері көздерін уқалап-уқалап қайта-қайта қарап өз көздеріне сенбей қандай шешім қабылдарын білмей тұрғанда Кене хан әскері бекініс тұсынан тізбектеле шауып өте шықты. Орыстардың әскері аз болып бұларға тиісуге тайсақтаған болар, жасақ көзден ғайып болғанша ешқандай қимыл болмады. Екінші бекіністегілер де мынанша ұшқыр атты әскер өздеріне тиіспей қастарынан тып-тыныш өте шыққандарына қуанып телпектерін аспанға атқан.

       Кенесары жауынгерлерінің екі бекіністен ың-шыңсыз аман өткендеріне еттері үйренісейін деді. Алғашқысында бұлардың да іштері қыпылдап, кейбірі іштерінен Аллаға жалбарынып өткен еді. Кім білген бекіністің арғы жағынан бес-алты зеңбірекпен үш-төрт мәрте қатарынан атса ең кем дегенде екі жүздейі мерт боларлары сөзсіз ғой.

       Үшінші бекініске қараңғыда жеткен. Шолғыншылар бекіністің шекарадан тіпті алыста орналасқандықтан өте шағын екенін айтып келді.

       Кене хан Телғара өзенінің бойындағы талдардан қырқып қолтаяқ жасауға бұйырды. Содан жебелер мен қолтаяқтардың бастарына мата орап, қуырдақтың тоңмайын ерітіп, соған батырып оттық дайындауды бұйырды. Екі жүздей жігіт жаяулай жүріп, бекініс-қамалға жақын келгесін еңбектей жүріп, ұшы ұшталған бөренелерден қатарластыра жасалған дуалдың түптеріне барған. Бір аз тың тыңдап, әр-әр жерден бір-бір жігіт иықтарына мінгесіп бір мезетте арғы жаққа көз салып барлап алды. Сосын орыс әскерінде «казарма» деп аталатын жатақхана, сосын нашалниктері жұмыс істейтін «штаб», олар қатындарымен жатып-тұратын «офицерский дом» делінетін ағаш тамдар мен моншаларын, атхана, жемханаларын, оқханасын тағы сол сияқты ағаш үйшіктердің қайда орналасқандарын білген олар, қолтаяқ пен жебелердің ұштарына от жағып лақтырумен және жебемен атумен болды. Бекініс әп-сәтте-ақ отқа оранған. Сырты әбден алау атқанда ұйқыдағылары оянып не болып жатқанын түсінбей жан-жаққа жүгірісті. Есі кіргендері құдықтан су тартуға жүгірісіп жатты. Әбден бәрі оянып там ішінен шықты-ау деген мезетте оларды көздеуге бұйрық берілді. Ағаш дуалды жағалай аттарымен келіп қоршаған әскер қолтықтарымен шарбақ ұштарына сүйеніп тұрып орыстарды жебенің астына алды. Көрші жұрттың қансырата жерін тартып алудың жаман жағы да болатынын патша жасауылдарына көрсетті. Бекініс отқа оранып қала берді.

    

       Әскер суыт алға жылжыды. Кене ханның да батырлар мен жауынгерлердің де бұған онша айыздары қана қоймады. Олардың басты мақсаты қайткенде де жаппастарды қуып жету еді. Олар жорғаға салып тоқтамай алға ілгерілей берді.

     «Светлый» бекінісіне сексен версттай қалғанда, ұзын көшке қапталдаса жақындап келген. Кене хан Байтабынның кегін бұл жерде өзі ойлаған деңгейде қайтара алмады. Көш түгелімен тәркіленді. Бұлардың арасында бұл ауылдардың атқамінерлерінің біразы болмай шықты. Кененің іздегені әсіресе Жанғабыл, Мырзабек және Елемес еді, олар мұнда болмай шықты. Жаппастардың сөзіне сенсе, Жанғабыл Төлегенұлы сол қырғын болған күні ертеңіне тұтқындарды айдаған орыс сотниктері мен Антон Малыгаға қосылып Орынборғқа кетіп қалыпты. Орынбор генерал-губернаторы Обручевтан әскер әкелмекші мақсаты бар екен.

      Кенесары қанша ашуға мініп келсе де жаппас ағайындарды көздерін бақырайтып қойып өлтіруге дәті бармады. Оларға күндерін көретіндей мөшерде мал-мүліктерінің біраз бөлігін қайтарып, Қарабұтақ, Мамыт жаққа өтулеріне рұхсат берді. Сосын алыс жақын жерлерге шолғыншылар мен барлаушылар жіберіп әскердің тынығуларына бұйрық берді.

      Ертесіне күн арқан бойы көтерілгенде шолғыншылар мен барлаушылардың алды келе бастады. Түс мезгілінде барлығы аман-есен оралып, хан шатырына жиналды. Олардың жеткізген хабары бойынша, патша ағзам Кенесарыны қолға түсіруге шын кіріскен сияқты: Яғни генерал Горчаков Ресей империясының канцлері Несельродеге өтініш жіберіп, онда тез арада Аргын Ата мен Ұлытау өлкесін басып алып, ол жерде Екінші Сібір полкінің бір бөлігін ұстауды сұраныпты. Ұсыныс қабылданыпты. Осы ұсынысқа байланысты шешімнің арқасында биыл яғни 1844-ші жылы Кенесары хандығын құрту үшін мұнда үш отряд жіберілетін болыпты. Бұл үшін енді бұдан былай Кенесарымен жеке-жеке шайқаспай, Батыс Сібір әскері мен Орынборғ әскері бірлесе қимылдауларын және оларды біріктіретін бұйрық та шығыпты.

      Орынборғ губернаторлығы бесжүз адамнан тұратын отряд жасақтап басшы етіп әскери старшина Лебедевті тағайындапты. Орынборғ губерниясының Шығыс округінің билеуші-сұлтаны Ахмет Жантөринге жергілікті қазақтардан отряд жасақтау тапсырылыпты. Егер олар Кенесарымен шайқаста қаза табар болсалар, онда олардың отбасыларына өтемақы төлейтіндерін де көрсетіпті. Сібір генерал-губернаторлығында қатарынан екі отряд құрылыпты. Біріншісі екі зеңбірегі және екіжүз елу жауынгері бар отряд. Оның командирі есауыл – Лебедев екен. Екіншісі жүз елу солдаты бар сотник Фалилеевтің отряды. Бұлардың барлығына бұйрық беріп басқарып отырушы генерал-майор Жемчужников тағайындалыпты. Бұндай бұйрықтан соң отрядтар қимылға көшіп осында жақындап келеді дейді.

        Кене хан бұндай әңгіменің бірер жартысын бұрында да естіген. Әсіресе бұндай қимылды әуелі бастаған старшина Лебедев хақында алғашқы болып естіген. Естігесін тез іске көшкенді. Лебедевке ешқандай ұстатпай көктем бойы түлкібұлаңға салып қашып жүрген. Старшина Лебедев алғашқы кездері еш ерінуді білмей Кенеханның ізіне түсіп біраз қуып жүрді. Енді ұстадым деп ентелеп келіп жер сипап қалып, біраз уақытын өткізіп алды.

        Сөйтіп жүріп өзі қақпанға түскен еді. Осы жуырда ғана Кенесары барлаушылары Орскіге қарай кететін жолда отырған Байқадам би туралы «Кенесарыны өте-мөте қолдап оған жәрдемін аямай беріп жүретін шонжар» деген қауесет-өсек таратқанды. Осы өсек сөзді ұзын-құлақтап естіп, оған сеніп қалған старшина Лебедев, патша ағзамға шын берілген Байқадам бидің ауылын шауып аямай тонады. Талай адамдарын өлтіріп, біразын тұтқындап Орскіге алып кеткенді. Лебедевтің жасаған бұндай жат қылығын естіген Орынборғ генерал-губернаторы старшинаны Орынборғқа шақырып алып, оны қызметінен алып тастап, сотқа береді.

        Старшина Лебедевтің орнына Орынборғтың үшінші казак полкінің командирі полковник Дуниковский тағайындалып ауыр әскермен осында жіберіліпті.

        Ал жергілікті Ахмет Жантөриннің отряды әне-міне дегенше Ырғызға келіп қалады екен. Сондықтан асықпаса болмайтынын барлаушылар Кене ханға жеткізді. Кенеханға керегі де осы Ахмет сұлтанның әрекеті еді. Енді оны тұра алмастай етіп тұралатуға бекінді. Солардың арасынан Жанғабыл мен Мырзабек, Елеместерді де кезіктіретініне сенді. Екі мыңдық қолдың бетін олжаларымен  Торғайдың арғы жағындағы Хан Ордаға қарай бұрды

 

      Кене хан ордаға келгесін әбден ойланды. Байтабын марқұмның өлімімен кеткен кек әлі ханның ойлаған деңгейінде қайтар емес. Не Жанғабыл ұсталмады, не Мырзабек жоқ не болмаса Елемес жоқ! Қап, әтеңе нәлет-ай, қайда жүр екен олар дәл қазір?! – деп кіжініп отырғанында рұхсат сұрап Мәделі кірді алдына.

      -Хоощ, не айтпақсың, кектің қайтпай жатқанын біліп жатсың, соған қарағанда сен «елге қайтармаңызшы!» деген өтінішпен келіп тұрсың-ау, осы?! – деп Кенекең жұмсара сұрақ қатты.

      -Аға, тура үстініен түстіңіз, осындай қысылтаяңда  мені елге жіберіп неғыласыз, менің де бір пайдам тиіп қалар – деп, еді Мәделі момақандана.

      -Сенің бір өзіңнің қандай пайдаң тиеді, сені мен Науан екеуіңнің жындылықтарың болмаса?

      - Ой, хан аға! Мен не істеп қойып едім?

      -Өтіріктен мәймөңкелеме! Мен бәрін білемін. Көп сөзді қой, Қалипаға үйленесің бе? Мәгәрки үйленетінің рас болса ертең Ордабасыға қарай жолға шығыңдар.

      -Ой, хан аға, сізді қалай тастап кетемін, мынадай қысылтаяңда?

      -Қалипаны ренжіт пе, оның саған ғана асық екенін байқадым, егер осы жолы алып кетпесең кейін кеш болады. Біздің алдымыз бұлыңғыр. Мына Орысиетті жеңеміз бе, әлде бәріміз бостандық жолында құрбан болып, Ұлы Дала әдіра қала ма, оны бір Алла ғана білер. Орысиет пен бірге етектен алған бөрідей болған ағайындар анау! Орыстың зияндығынан да асырып жіберіп отыр. Ахмет Жантөреұлы да зеңбірегін сүйретіп Ырғыз бойымен келе жатырғаны анау, оны екі зеңбірекпен қалай қарсы аламын? Сен Бұхараға қайт та, ылажы болса әмір Насыролланы көндіріп, бізге зеңбірек бергізіп жібер. Нақты алтынмен төлейміз. «Зеңбіректің ұңғысын  өзіме қарата бұрып жүрмей ме?» деп ойланбай-ақ қойсын. Мен мына жаулардан құтыла алмай жүріп өзіме жаңадан жау іздеп неғыламын. Оны әмір сардар түсінер.

       -Хан аға, ниетіңіз сол болса, мен әзірше қайтпайтын болдым.

       -Бұл не қияйылығың?

       -Мен бұл ниетіңізді сізден бұрын ойлап қойғанмын.

       -Не дейді, жарығым-ау?!

       -Зеңбірегіңіз осында, өзіммен бірге ала келгенмін.

       -Не дейді жаным, жарығым-ау! Оны неге сарымайдай сақтап отырсың? Қайда тығып қойдың?

       -Айтуға ыңғайлы жағдай болмай жатты ғой, сергелдеңмен жүріп уақыт өткізіп жатырған жоқпыз ба? Соның бүгін уақыты келген сияқты. Әрі осыны айту үшін алдыңызға кірдім ғой!

       -Егер айтып отырғаның шын болса қара күзге дейін осында болуыңа пұрсат беремін. Одан кейінгі кезеңге рұхсат жоқ, еліңе қайтасыңдар. Үйлену тойын қысқа қалдырмауларың керек. Зеңбірегің қаншау, екеуден аса ма?

       -Төртеу, төртеуі де, нән. Түйе зеңбірек, бір атқанда найза атым жердегі айналаны жайпайды!

       -Әп, бәрекелде, қане жүр көрсетші, бағасы қандай еді – деп, Кенекең қалбалақтай қуанышын жасырмай, сұрау сөздерін де қойып жатты.

      

       Әлгі баяғы патша ағзамның шын берілген қазақ жонжары Байқадамның ауылын өртке орап, дымын қоймай шабатын старшина Лебедевтің орнына тағайындалған полковник Дуниковский де бір жүрген дөң еді. Ол Кенесарыны Даланың көп қазағының бірі ғой деп есептемесе де өз деңгейінде баға бере алмаған. Ол Лебедев пен Ахмет Жантөрин ұстай алмай жүрген Дала падишаһын бір қармағаннан-ақ ауға түсірімін деп жанталаса Мұғалжар тауларын жағалай Бөріліге соқпай тіке Ақтоғайға тартқан. Ырғыздан кешіп өтіп, Ақтоғайда бір күн болып, Ұлытау жақтан ентелей келе жатқан генерал-майор Жемчужниковтың әскеріне қосылуға асыға алға жылжыған.

       Хан кене жетімыңға жуықтап қалатын әскерлерін төртке бөлді. Сегіз жүздей болатын бірінші бөлікті ауыл қорғаны етіп қойды. Оларға бір орында тұрмай тез арада көшуді бұйырған. Оларға Ақмолладан Ұлытауға одан осында келе жатқан Жемчужников пен Орскіден оған қарама қарсы келе жатқан полковник Дуниковскийдің әскерлері біріне-бірі қосылмай тұрып, дәл орталарынан әрі Ырғыздың аяқ тұсындағы құмға өтіп кету, одан әрі Шалқар таманға бұрылып, бірақ Шалқарға бармай із жасырып, оң таманға бұрыла отырып, Мұғалжарға барып, тау ішіне кіру міндеті тапсырылды.

       Екінші бөлік Жанайдар батырдың мыңдығы полковник Дуниковскийдің алдынан шығуға пәрмен алды. Олардың міндеті полковникке тура шабуылға шыққан сияқты болып енді жақындай бергенде тайқып шығу. Сөйтіп қаша ұрыс салып. Жеткізбей, ұзап та кетпей жауды әбден діңкелету еді. Көзге көрініп әудемжерде кетіп бара жатқан жауды босқа жібергісі келмей жау жақ бұларды жоймақшы болып талай әуреге түседі. Ең бастысы оларға жеткізбей құтылып кетіп отырулары қажет. Қашып отырып бағытты басқа жаққа түзеп оларды Жемчужников тараптан мүлде басқа бағытқа әкетіп адастыру.

      Үшінші бөлік Иман батыр мен Ораз батырдың екі мыңдықтары. Дәл сондай тапсырмамен генерал-майор Жемчужниковтың басқарып келе жатқан екі отрядпен яғни ясаул Лебедев пен сотник Фалилеевтің әскерлеріне қарсы барады. Оламен де қаша ұрыс салып, айқасқа шын араласпай тиіп қашып отырып, орыстарды басқа бағытқа әкету мақсаты қойылды.

      Төртінші негізгі әскер осында Ахмет Жантөриннің отрядын жою шайқасы алға қойды. Орынборғ генерал-губернаторының берген бұйрығын орындау үшін Ахмет сұлтан жасақ жинау үшін бар өнерін салған еді. Өзі Орынборғ мекемесінің шығыс бөлігінің аға сұлтаны бола тұрса да  Орынборғтың орта бөлігінің билеушісі өз туысы Арслан Жантөриннен де көмек, күш жинап алды.. Тіпті батыс бөліктің билеуші-сұлтаны полковник Баймұхаммед Айшуақовтан да көмек сұрауды ұмытпады. Сонымен сұлтан Ахмет қоластына бес мыңдай жасақ жинап екі зеңбірегін сүйретіп Торғайға құятын Өлкеаяқ өзеніне жетіп келді. Бұл жерде Кенесарының шабуылынан әбден запы болған орыс жағына шыққан ел басшылары Ахмет сұлтанды бөріктерін аспанға ата қуана қарсы алған. Малдарын сойып, қымыз-қазыларын беріп, тіпті самогондарын ашып, мәре-сәре болды да қалды.

        Мынанша көп санды ауыр әскермен келген қол қайтсе де Кенесарының да, оның аты аңызға айналған әскерінің де көздерін бір шабуылдан-ақ жойып жіберетініне әбден сенген еді. Сондықтан олар Ахметтің ауызынан нендей бұйрық шықса да орындауға құмбыл кіріскен. Олар Ахметтің бұйрығы бойынша шолғыншылар бөліп Кенесарының қайда жасырынып жүргенін біліп беруге кіріскен.

        Олардың шолғыншыларсыз-ақ Кенесары өзі-ақ олардың көздеріне көрінуге тырысқан еді. Кенесарының барлаушылары Ахмет сұлтанның қайда жатқанын, қанша ғаскері бар екенін айтып келген еді.

        Ханның арнайы жіберген адамдары түннің бір уағында Ахмет сұлтан жатқан ауылға бір шақырымдай жақын келіп, шатырлар тікті. Әр шатырдың артқы жағына оқпандарын ауылға қарата астына топырақ үйіп зеңбіректерді орналастырды. Ауыл жақтан қарағанда зеңбіректер шатырларға қалқаланып көрінбейтін жағдайда болды. Мыңбасылардың кейбірі дәл қазір ешкім хабарсыз кезде шабуылдап, жауды жойып жіберейік дегенді де айтқан. Бірақ Кенесары:

         -Қазір болмайды, себебі біріншіден, әскер ауылды жайлап алған, әрқайсысы әр жерде, шашырап жартысы құтылып кетеді. Екіншіден, мен оларға білдірмей бас салуға ұятым жібермей тұр, ертең ерлерше ашық айқасқа түсеміз, бірақ айла-амал жасауымыз керек – деп, мыңбасыларға ертеңгі жасалатын амалдарды айтқан. Сосын ауылға екі-үш шақырым қалғанда, бұл жерге бір мыңдықты «қосымша көмек керек болғанда қимылдайсыңдар» деп, тастап кетті. Тағы бес жүз сарбазды ауылдың арғы жағына білдірмей айналып өтулерін бұйырды. «Жаудың көпшілік бөлігі біздің негізгі күшпен шайқасқа түскенде желкелерінен келіп шабуылға шығасыңдар» деп тапсырды. Өзі негізгі әскерді әлгі шатырларға жасырынып тұрған зеңбіректердің қасына мысық басумен жайлап келген. Жүген мен ауыздырықтардың, тіпті үзеңгінің сыңғырына дейін бақылап олардың үндерін шығармай негізгі қол діттеген жерге де жеткен. Таң саз бере ауыл ояна бастаған. Азан шақырылып болғасын, құмандарын көтеріп шал-шауқандар бері қарай түзге отыруға асығыс келе жатып, тура алдарында бір шақырымдай жерде тулары желбірей, аттары бір орнында тұрмай, жер тарпып, оның үстіндегі қылыштары жалаңдап тұрған атты әскерді көре салыстарымен құмандарын тастай-тастай сала ауылға қарай «жау шаптылап безген» Мына көріністі көрген Кенесары рахаттана күлді. Ханның көңілінің көтерілгеніне қуанып, барлық әскер бүкіл даланы бастарына көтере күлген.

       Бағанағы қосымша күш ретінде қалған мыңдық бұлардың желке жағында бір қатардан қапталдай үздік-создық тізіліп тұрған. Бұл жақтан қарағанда дәл бір елу алпыс мың әскер тұрғандай көрінетін.

       Сосын Кенесары шатырлырдың артында оқпандары бері қарап сұс беріп тұрған зеңбіректердің қасына зеңбірекшілермен бірге алпыс шақты мылтықшы мергендерді және де алпыс шақты садақшы-мергендерді жасырып қойған.

 

      Ахмет төре әрі-бері шапқылағандарды тез тыйғызып, дәрет алып, намаз оқымайынша ешкімнің шайқасқа араласпауын бұйырды.

     -Олар сіздер намаз оқып отырғандарыңда қырып кетеді ғой! – деген Антон Малыгаға оқты көзімен ата қарап:

     -Ондайды құдайсыздар-кәпірлер жасайды. Кенсары қанша жау болса да кәпір емес – деп, дәрет алып намазға кіріскен. Кене әскерлері де намаздарын оқып бір парыздарын орындады. Намаздан соң Ахмет сұлтан:

     -Қане не жоспар бар, не істейміз, олардың шабуылын күтеміз бе, әлде өзіміз бастаймыз ба? – деп, полк және рота командирлеріне сауал тастаған. Майор Алексеев дүрбі салып, хан әскерін біраз бақылап көрген. Құр атты әскер екіге бөлініп тұр екен. Орталарында қатарынан тігілген оншақты шатыр. Бұл шатырларда хан Кене және мыңбасы, батырлары ұйқыны соғып жатқан болулары керек. Зеңбіректері көрінбейді. «Егер зеңбіректері болса бағана-ақ біз ұйықтап жатқанда атқылар еді ғой» деп шешті ойын. Мына жалаң аттылы жағдайларына қарағанда біз қусақ тұра безейін деп тұрған сияқты, сондықтан алыс қашырмай тез шауып жетіп алып, хандары оянып шатырларын жинаймын дегенше, жойып жіберуіміз қажет деп Антон Малыга да ақыл қосты. Жанғабыл да қарап тұрмай:

       -Зеңбіректерді осында даярлап қойып бүкіл атты әскерді бірден шабуылға шығару керек, және де бірден жылдамдық ала, олардың қашып құтылып кетуіне және шатырларын жинап алуға шамаларын келтірмей, қатты шауып жетіп алуымыз керек – деп Малыганы қоштап қойды.

      -Дуниковский осыдан үш-төрт шақырым жерде ауыр арбалы керуенімен келіп жатыр. Оларға хабар жіберу керек, егер оларға хабаршы жете алмағанның өзінде мылтық дауыстарын естіп қалар. Бәлкім олар да жәрдемге келіп қалар – деп бір полк командирі білгенін айтып еді, поручик Малыга:

     -Сен әлден қорқып тұрсың ба, бізде төрт мыңдай жасақ ал оларда әрі кетсе екі мыңнан аспайды. Біздің әр екеуміз олардың біреуін жойып отырсақ жеңіс біздікі болмай ма? Ал біздің даңқымызға Дуниковскийдің ортақтасқанын қаламаймын – деп, мұртын ширатты.

     -Онда мырзалар іске сәт! – деп, Ахмет сұлтан шабуылға рұхсат берген. Барабандар ұрылып, орыс кернейінің ұлыған дауысы шығып, күллі эскадрондар бірінен соң бірі тізіліп сап түзей бастады.

      Қалың атты әскер Кенеханның жасақтарын үркітіп алмайық дегендей алғашында жаймен жылжып отырып, барлығы он қатарға сап түзей бір қалыпқа келгеннен соң аттарына қамшы басқан. Ат тұяқтарының дауысы түсірлей жер жара жаздап алға ұмтылған.

      Зеңбірек оғы жетер тұсқа келгендерінде Кенесары атты әскерлері бірден аттарының бастарын бұрып кейін шегінді. Бұны «қашты»-ға балаған Ахмет сұлтанның әскері шатырларға қарай одан сайын аттарын қамшылады. Осы кезде шатырлар тұрған жерінен бірден құлады да арт жағынан зееібіректердің апандай ауыздары айдаһарлардыкіндей кең ашыла жалындарын шашып-шашып жіберген. Қатарынан алты рет атылған зеңбіректердің күркіреген дауыстары құлақ тұндыра шығып, зулаған доптар ысқыра келіп топ аттылылардың алдыңғы легін атала қылып, топырақпен араластырып жіберді. Бірден тоқтай алмай кібіртікке басқан аттылылардың келесі легін тағы да атылған зеңбірек доптары шаңға араластыра аспанға лақтырысқан. Ахмет сұлтанның өзінің де, қасындағы әскербасшыларының ойламаған жерден абдырағаны сонша, тіпті зеңбірек үшінші мәрте күркірегенше естерін жия алмай, әскерге кері қайтыңдар деген бұйрық бере алмаған. Бұйрық болмаған соң аттылы әскер алға ентелей берген. Зеңбірек оқтарынан аман өткен кейбір аттылылар мылтықшы мергендер мен садақшы мергендердің оқтарынан сұлап жатты. Төртінші рет, сосын бесінші рет зеңбіректер тағы күркіреді. Осы мезетте ғана кері қайтыңдар деген керней дауысы шыққан. Кейінгі лек тоқтап аттың басын бұрамын дегенше, жаңағы кері шегініп зеңбірекке жол беріп тұрған екі бөлек қалың қол ұшқыр қимылдап Ахмет сұлтан жасақтарының соңынан қуған. Ал енді бағана зеңбіректердің алғашқы дауысы шыққанан-ақ ауылдың арғы шетінде бұғып отырған бес жүздік аттарын орындарынан тұрғыза сала аттарына міне бері қарай – жау тылына қарай шаба шабуылға шыққан.Олар айқай сүреңсіз келіп, мұндағы азғана қалған үш жүздей жау әскерлерін жайпап екі зеңбіректі де қолға түсірген еді. Бұлардың екі жүздей әскері ауыл ішіне бықпырт салып қашқан жасақтар мен жасырынған жауларды құрықтауға көшті де, қалған үш жүздейі Кенесары зеңбірегіне төтеп бере алмай кері қашқан жауды алдынан тосып алмаққа дайындық жүргізіп жатты. Қашқан жаудың алғашқы легі жақындай берген де қолға түскен жаудың қос зеңбірегін өздеріне қарата күркіреті қос-қостан атқан. Ахмет сұлтанның офицерлері білгендерінше орысша боқтап, зеңбірек оқтарымен шаңға араласып жатты. Бұл зеңбіректер де Жызақтан келген ағылшын зеңбіректеріндей тез оқталатын. 1812 –жылғы Отан соғысынан кейін жаңа жобамен Тулада құйылған зеңбіректер еді. Күркіреген дауыстары да құлақ тұндыра жауларына қатты сес көрсетерді.

        Жау алғашқы қашқанда-ақ, аттылы әскер соңдарынан қуа бастағанда, Кене ханның зеңбңрекшілері зеңбіректерін кішкене доңғалақта арбаларына артып алып атпен сүйрете аттылы сарбаздардың арттарынан еріп отырған. Аттылы сарбаздар ауылға жетіп қалғандарында Ахмет сұлтан әскерлерінің зеңбірекке ұрынғандарын көріп тоқтап қалды да екі жаққа қарай бөліне тез шаба жөнелген. Осы кезде алдағы қос зеңбіректен кейін шегінген Ахмет сұлтанның әскерін енді алдарынан алты зеңбірек атқылай бастады. «Шорт-порт» дескен боғауыз сөздер араласа шығып, сұлтан әскері қайда қашарларын білмей дал болды. Алда-жалда шетке аман шыққандарын Кенесары сарбаздары қағып тастап отырды. Топ-топ болып шетке шыққарымен қылыш ұрыстырып қырқыса айқасып жатты.

        Мынадай қырғын болып жатқанын бұл тұста жақын маңайда орналасқан Дуниковский біліп, Ахмет сұлтанға жәрдем беруге жылжыған. Бірақ жақындай келе Кенесарының резервінде «пәленбай» мың әскердің айқасқа араласпай тың күйде тұрғанын көріп, ауыр арбалы зеңбіректері бар екі мыңдық полкті кері бұрып Орскіге қарай шегініп кетті. Бес мыңдай әскердің төрт жарым мыңдайынан айырылып, Ахмет сұлтан да аттарының жүйріктіктері арқасында және қашуға ерте қамданғандықтарының арқасында құтылып кетті.

       Дуниковскийдің қосымша күш әскерге жақындап келіп тайқып кеткенін Көрген Мәделі Кенесарыға айтпай мыңдықты Дуниковскийдің артынан салған. Кенесары хан Қалипа қарындасын өте жақсы көргендіктен бұлар қашан үйленгенше Мәделінің шайқасқа араласпауын қалайтын. Сондықтан да бағана босалқы қосымша мыңдыққа мыңбасылыққа тағайындап, ең соңында тек ғана қажет дегенде, амал таусылып, жасақ жойылады-ау дегенде ғана шайқасқа араласуды тапсырған.

        Дуниковскийдің қолдан шығып бара жатқан әскерін көзі шалған Мәделінің делебесі қозып, атын бір орнында айналдыра берді. Дуниковскийді қуайын десе Кенеханның бұйрығын қалай бұзады. Бұзбайын десе ауыр арбалы жау көз алдында кетіп барады. Тіке келіп тайқып кетіп бара жатқаны анау, яғни қорқып барады. Жауды қорыққан кезде басса жеңіс екі есе тез келері хақ! «Қап, қарашы-ей!» деп Мианкалға қарай берген. Мианкал баяғысындай Мәделіге тура қарамай көзін төмен сала берген.

      Мәделі дүрбі салып шайқас алаңына қараған. Ол жерде шайқас қызу жүріп жатыр. Арғы жақтан да бергі жақтан да зеңбіректер күркіреуде. Шетке топ-топ болып шығып жатқандармен Кенесары мыңдықтары жан беріп, жан алысуда екен. Мәделі енді шыдай алмады, Ырғызбайдың елулігіне анау атып жатқан зеңбіректің екеуін тез барып арбашықтарға салып бұның ізінен келуді бұйырып, өзі мыңдықты бастап Дуниковскийдің соңынан қуды.

      Ырғызбай келіп зеңбіректерді сүйретіп шетке алып бара жатқанын Кене хан көріп, бері қарай шапқан. Жетіп келіп Ырғызбайдан мән-жайды сұраса, Ырғызбай Дуниковскийдің соңынан қуып бара жатқан Мәделінің мыңдығын көрсетті. Мәселенің жайына тез түсінген Хан Кене мергендер мен тағы бір мыңдықты Мәделіге жәрдемге жіберген. Бұл жердегі айқас соңына келе бастағанды. Тірі қалғандары беріле бастады.

      Бұны көрген Кенесары бас зеңбіректер мен тағы да бір мыңдықты Дуникоыскийдің соңынан салып жіберді. Дуниковский соңынан келе жатқан қуғыншыларды көріп алғашында қаттырақ жүріп алыстағысы келіп қашып көрген. Бірақ қуған жау тоқтамайтынын біліп, қорғанысқа көшкен. Тез-тез үш зеңбіректі қатарластыра қойды да атты әскерді шабуылға дайындады. Мәделі қолы жетем дегенше дайын болған зеңбіректен оқ атылған. Абырой болғанда доп Мәделіге жетпей жарылды. Ол әскерлерге жаудың алдын орағыта зеңбірек добы жетпейтін қашықтықта шаба берулерін бұйырып өзі Ырғызбайдың зеңбірек әкелуін күтті.

     Зеңбірек келгесін жерге топырақ үйдіріп зеңбіректі туралап оқтап зеңбірекшіге атуды бұйырды. Ағылшын зеңбірегі дүниедегі ең мықты зеңбірек екеніне енді көз жеткізгендей еді. Доп барып жаудың үш зеңбірегінен әрі жиырма құлаштай жерге барып жарылып, ол жерде ұйлығып тұрған атты әскердің ортасын ойып-ақ тастады. Дуниковский де зеңбіректерінен қайта-қайта атуды бұйырып жатты. Бірақ доптары бұл жерге жетпей жарылып жатты.

     Мәделі енді зеңбіректің ауызын сәл жоғары көтеріп жер қазыққа бекітіп енді атуды тағы бұйырған. Зеңбірек добы зуылдап барып жаудың үш зеңбірегін үш жаққа ұшырған. Тағы да күркіретті. Осы кезде Кенесары ханның жіберген зеңбіректері келіп тағыда күркіреуге басқан. Мұны көрген Дуниковскийдің әскері жан сауғалай қашты. Мәделі жасақтарымен кейінгі келген жасақтар араласа Дуниковскийдің әскерін өкшелей қуа шапқан. Дуниковскийдың да аты жүйрік екен. Бір топ әскерімен қашып құтылып кетті. Кене хан әскерлерінің Дуниковскийді ұстауға құлықтары болмаған да шығар бәлкім, әйтпесе Орскіге дейін қуса да оны әйтеуір бір ұстап аларлары сөзсіз еді. Жандаралды өлтіріп абырой алмаспыз деді ме әйтеуір, бес алты шақырымдай қуып барып, жеткендерін өлтіріп қайтып келген.

      Ауылда тірі адам аз-ақ қалыпты. Шайқас қатты болған екен. Аты әйгілі, елге танымал қырық төрт сұлтан қаза болыпты. Бұлардың бәрі хан Кененің ашық жаулары еді. Кене хан кегін қайтарғандай болды. Ол шаһид болған тоқсан бес сарбазы мен Байтабын досын есіне алды...

 

 

5.ЕКІ ЖҮЗ ШАҚЫРЫМ КЕРІ КӨШКЕН ОРЕНБУРГ

 

1844-жылдың аяқ жағы Кене ханның нағыз күшіне мінген шағы екеніне Орысиеттің Батыс Сібір және Орынборғ губернаторларының көздері жетсе де, әлі де мойындай қоймай, Кенесарының соңына түсумен болды. Олар Өлкеаяқ өзенінің бойында төрт мыңдай жасақ пен жүздеген мың малдан айырылғандарына онша іштері күймесе де, бір айқаста Орысиетті жақтаушы қырық төрт аты әйгілі сұлтандарынан айырылғандарын естігенде жындана жаздауға сәл-ақ қалды. Орынборғ генерал-губернаторы Обручев мұны естігенде «жоқ, мүмкін емес, жалған ақпарат шығар, егер шын болса – масқара ғой бұл!» деп, басын шайқай берген.

Кенесарының өзін қайткенде де ұстап, оның күннен-күнге көбейіп, даңқы асып жатқан әскерін құртып жіберу үшін генерал-майор Жемчужниковтың қол астына тағы да қосымша күштер жіберілді.

Бұдан хабардар болған Кене хан Мұғалжар тауына қарай жылжып барып, ондағы елін және Орданы таудың түстік жағына – Шалқарға қарай ауыстырды.

Жемчужниковтың жазалаушы отряды Кене хан Ордасын іздеп Торғай мен Ырғыз аралығын кезіп жүргенде Кенесары қолы Мұғалжардың теріскейіне өтіп кетіп, Орынборғтың түбінен бір-ақ шықты.

Бұл кездері Жемчужников Дуниковскийдің жаңа отряды мен Ахмет Жантөриннің аман қалған аз ғана әскерін өзіне қосып алып, Ұлы Жыланшық пен Қара Торғай өзендерінің аралықтарынан Кенесарыны іздеп жүрген. Кенесары ауыр артиллерияны түйелерге артып, Мұғалжардан түстікке кеткен елімен қоса жіберген еді. «Әрине зеңбіректер дәл қазір де, әзірше де қажет бола қоймас» деген оймен Мұғалжардың адам баспаған қуыстарына жасырып, киізге оратып, жерге көмдіріп тастады да, өздері сыптай болып, жеңіл әскермен жау тылына өтіп кеткенді.

Кене хан енді Орысиет әскерінің өздерінің соңдарына түсіп, қуып жүрген әскерлерін күтпей, қайта олардың іздерін кесіп, өзі шабуылға шығуды ұйғарды. Осы оймен ол Орысиетке шабуылын бастады.

Кене хан Торғайдағы кектен соңғы алғашқы шабуылын Орынборғ түбіндегі Екатеринск станицасын қоршауға алудан бастаған. Өте жылдам, ұшқыр жасақтарының көз ілестірмес жылдамдықтарына төтеп бере алмаған, станицадағы орыс-казак әскерлері еш қарсылық көрсете алмады. Станицаның комендатурасын талқандап, форштабты (форпост орталығы) өртеп кетті. Шабуылдың нәтижесінде онсегіз мылтық, екі тапанша, онсегіз қылыш, жиырма жеті найзаны қолға түсірді. Станицаның барлық малдарын, үй-мүліктерін, және азық-түліктерін тонап алып кетті.

Одан соң Кене хан аттың басын тез арада іргелес жатқан Наслединск станицасын тып-типыл өртеп, мал-мүлкін алып, оның соңынан Орынборғпен араласып жатқан Атамановка станицасына дүрсе қоя берді. Бұл Орыс Ордасына яғни Орынборғқа жақын орналасқан станица болғандықтан өте бай елді мекен болып шықты. Мұндағы мал-мүліктің бәрін алып кетуге Кенесары қолының шамасы жетпеді. Себебі жеңіл арбалар мен аттардың арқалары онсыз да дүние-мүлікке толы еді. Хан әскерлері мұндағы оқ-дәрі қоймаларындағы барлық қару-жарақ пен оқ-дәрілерді түгін қоймай сыпырып алып, азық-түлік пен киім-кешекке онша қарамады.

 

Қай заманда болмасын өсек сөз де, сатқындық сөз де жерде жатпайды. Ақша мен мал үшін қалай да болмасын сатқындық қатар жүреді. Әлде дұшпан барлаушыларының жұмыстарының сапалылығы ма, әйтеуір Орысиет жағы Кенесары ауылы мен Ордасының Ұлы Жыланшық пен Қара Торғай жақта емес, одан екі-үш күндік Мұғалжар тауларында екенінен хабар алған.

Мұны естіген генерал-майор Жемчужников Ұлы Жыланшық жақта босқа сандалғанына әбден ренжи, әскерін Мұғалжарға бұрған. Мұнда ол Мұғалжарды әрлі-берлі әбден кезді. Генерал-майор Мұғалжарға келіп, таудың арғы жағын да, бергі жағын да аралады. Әскери тірлікпен жүріп, мынадай әсем жерлерде өзін кезбе болып жүргендей де сезінді. Бірақ оның мұндай қуаныш сезімі өзінің Кенесарыны қуа іздеп жүргені есіне түскенде сап басыларды. Мұндай кезде осыншама Орысиет сияқты үлкен мемлекетте әскери қызмет жасап, генералдық абырой алып жүрген осы жағдайын, табиғаттың мына әсемдігіне айырбастап, осыған дейінгі барлық жетістіктерін тәрк еткісі келетін. Мынадай әсем сұлулығын ішке бүгіп жатқан, көркем елге қиянат та жасағысы келмейтін ойлар да келіп жүрді, соңғы кезде.

Мұндай жуас, ешкімге зияны жоқ халықтан нағыз ерлер туылатынына да сенді, генерал. Түптеп келгенде Жемчужниковтың осыған дейінгі қазақ халқына деген көзқарасы осы Мұғалжарға келіп, оның әсем табиғатына үңіле қарағаннан соң өзгеріп сала берген. Ол Кене ханды мына әсем таудың, әсем ұлы деп те ұққан кейбір мезеттерде.

Ақыры осы бір ой санасын жайылып, оған бекіп алып, генералды басқа қырынан көрсеткен. Соңғы естіген хабарлары бойынша Кенесары ханның негізгі ауылдары Шалқар жаққа кеткенімен одан бұрылып, Ембінің жоғарғы жағына өтіп кеткенін естіген. Ал Кене ханның өзінің дәл қазір қайда жүргенінен әлі де хабарсыз генерал-майор Жемчужников Ақмолла приказына қайтуға асықты.

Сонымен алға қойған мақсаттарын орындай алмай, желкелеріне су кетіп Сібір отряды Ұлытауға, ал Дуниковскийдің отряды Орскіге қайтты.

Ал бұл кездері Кене хан әскері толық күйінде Орынборғтың дәл түбінде ойқасты салуда еді. Олар Орынборғ линиясында жағалай орналасқан және одан жоғары, Орысиеттің ішкі жағындағы Башқұрт шекарасына қарай орналасқан станицалар мен ауылдарды ашықтан-ашық шабуға кірісті.

Анықтап айтар болсақ Орысиеттің ішіне кіріп алып, ойран салуға кіріскен еді. Софинск станицасының күлін көкке ұшырып, содан Александровскийге ауыз салды. Ол жерден не бір дүние-мүлікке ие болып, тағы шетке шығып кетті. Орынборғ жазалаушы жасақтары соншама көп әскері бар хан Кененің қалайша тез қимылдап, бірден жоқ болып кететініне түсінбей, бастары қатып, әбден дал болған.

Кене хан келесі кезекте Михайловский станицасына шабуылдап, айтарлықтай залал келтірді. Одан оншақты күн өткен соң Рымник станицасына шабуылға шығып, оның мал-мүлкін түгел айдап кетті.

Араға төрт күн салып, Орынборғтың батысындағы Полтава станицасына шабуыл жасалып, ондағы қыруар мал-мүлікті алып, станицаны өртеп кетті.

Тағы бір аптадан соң Наследнинск станицасы өртке оранды. Осы жерде әр үйлерден қисапсыз мүлік алынып жатқан кезде Мәделі мен Мусабек үш қабатты бір еңселі үйге ентелей кірген. Сарбаздар әр бөлмеге кіріп алтын-күміс іздеп жүргенде бұлар креслода ештеңе де ойланбай, жайлы отырған қарияға кездесті. Осы үйдің егесі болуы да мүмкін. Жігіттерді оның немқұрайдылығы тоқтатты. Қылышын көтеріп тұрып қарияға көзі түскен Мусабек:

-Мәделі, бері қара, мына шал қазақ сияқты ғой – дегенді.

-Мынадай үш қабатты Жаурупа салтанатындағы үйде қайдағы қазақ? – деп, Мәделі таңдана, ол да екпінін баса, қылышын төмен түсіріп, шалға қараған. Осы кезде шал:

-Ә, қазақтар, келдіңдер ме? – деп, қарқылдай күлді. Екі батыр түкке түсінбей біріне-бірі қараған. Аз-кем үнсіздікті Мусабек бұзды:

-Йә, келдік, не айтпақшысыз?

-Мен сендерді күттім!

-Неге?

-Менің өңіріме қараңдар!

Жігіттер шалдың өңіріне қараған. Қараса шалдың өңірі тола крест ордендері, алтын ордендер, белгі ордендер мен көптеген медаль!

-Мәссаған! – деп, Мусабек таңданысын жасыра алмады.

-Мұны қай кезде, қай қазаққа жақсылық істеп, отан қорғап, кімнен алдыңыз? – деп, Мәделі шалдың бетіне үңілген.

-Ой қарақтарым, сендер ол кездері жас едіңдер ғой, ол кезді білмейсіңдер!

-Сонда да айтып көрсеңізші, біз де оқыған азаматтармыз, есімізге түсірерміз!

-Кене төренің адамдары болсаңдар түсіне қоймассыңдар!

-Неге, түсінбеске? Мына жігіт Бұхара Көктіңұлысының ханзадасы – Мұхаммед Али бек, ал мен сол Көктіңұлының Қоқанға қарасты бөлегі Бадамдық Мусабек бекпін. Бұл ханзада Бұхараның «ғалиясы» - «Көкелташты» тәмәмдаған. Исламият Әсиясы, Рум, Жаурупа, Мағрип, Мысыр, Орысиет, Теріскей Суық Жер тауарихын жатқа айтып береді – деп, Мусабек анықтама берді, ол да шал жүзіне үңіле.

-Ие, онда 1812-жылғы Отан соғысын білер ме екен, ханзада?

-Ол жылғы Отан соғысын білмесем де Пәрәнгі падишахы Напалеонның Жаурупа,  Мағрип, Әл-Жазира, Әл-Іскендерия мен Мысырға және басқа Арап елдері мен Ажамға жасаған шабуылдарынан хабарым бар. Сіздің айтып отырған 1812-жылы сол пәрәнгі императоры Наполеон Мәскеуді алған еді.

-Мақұл алғаны рас, бірақ біз оны сол жылы-ақ қыстың қара суығында Мәскеуден қуып шыққанбыз!

-Оны да білемін. Орыстарға башқұрттар мен қазақтар көмектескенін де білемін, бірақ дәл сол жылдары Қоқандық басқыншылар Шымкент, Әулие Ата, Түркістанды басып алып жатты. Сіздер айдаладағы Мәскеуді қорғағанша Күнгейдегі бауырларыңды неге қорғамадыңдар?

-Бізде қару-жарақ болмады, оның үстіне біз Орысиет боданы едік, соны түсінсең түсін, түсінбесең кешір бауырым! – деп, шал есінен танып қалды.

Екі батыр мына жағдайды көріп, үйді тонап жатқан сарбаздарды тез тоқтатып, шал есін жиғасын одан кешірім сұрап, тез өз ордаларына қайтып кеткен.

Кенсарының марқұм ағасы – Саржанның ұлы Ержан басқаратын жасақ сол Наследнинскіге шабуыл жасалатын түні Орысиетке қызмет жасайтын нешебір ордендердің кавалері Құлман Бабаевтің отрядын түгелімен жойып жіберді. Құлман Бабаевті жіберген Орынборғтағы қазақ билеушілері еді.

Енді бір араға жиырма шақты күн салып, Наталинск станицасының казактарына шабуыл жасалынып, олардың да мал-мүлкі түгел айдалып кетті.

Кенесары ханның Орысиет басып алған қазақ жерінің астанасының түбінде ойран салып жатқанын шет елдер де естіп, жағаларын ұстап, таң қалысып жатты. Париж, Лондон, Мәскеу газет-жорналдары Кене ханның ерліктері мен тапқырлықтары туралы жарыса жазып жатты. Сол газеттердің арасында аты әйгілі публицист В.А. Поттоның мынадай сөздері де жарық көрді. Ол баспасөзде, «экспедицияның осылай масқара жеңіліспен аяқталуынан қазақтар біздің айбынымызға деген соңғы сенімін жоғалтты, сонымен қатар сол оқиғалардың қазіргі тарихшылары «қазақ Шамилі» деп атаған олардың жеңілмейтін ханына деген құрметі мен қорқынышын күшейтті» деп, таң қала жариялады. Бұл қазаққа мақтанарлық жайыт еді. Себебі Имам Шәміл Кавказды Орысиетке бермей, оларға қарсы ондаған жылдар бойы күрес жүргізген, батыл қолбасшы. Ол бүкіл Кавказдың емес, сонымен қатар отарланушы халықтардың қамқоршысы еді.

Бұл Орынборғ шаһары әу бастан бауырлас екі халықтың – қазақ пен башқұрттың дәл шекарасында орналасқан қала. Орыс басқыншылары осы екі халықтың арасына сына қағу үшін, және башқұрттардың Орыс қоластынан шығып кетпеулері үшін, қазақ пен башқұрттың ортасына сыналай енуді мақсат тұтты. Бұның әуелгі басы Орыстан басталған жоқ. Рас, әділдігін айтуымыз керек, бұл біздің қазақ хандарының жаңалыққа ұмтылуынан десек те болады. Йә, бәрі сол жағдайдан басталған. Яғни «жоңғар» деген ата жауымыздың біздің халыққа жасаған қысымының арқасында, ондай қысымнан құтылар жол іздеу Кіші жүз ханы – Әбілқайырдың Орысиет патшайымы – Анна Иуаноунаның дәрегейіне бас ұруынан басталған. Сонымен 1732-жылы Қазақтың кіші Ордасы Орысиет қоластына өтті. Бұл жағдай кіші жүз қазақтарының басының амандығына кепілдік берсе де, бүкіл Ұлы Дала мен Тұран Әсиясының Орысиет қоластына өтуіне ұрымтал жағдай туғызды.

Орысиет сенатының обер-секретары Кириллов Иван мырзаның ауызының суы құри айтқан сөзінен кейін Әбілқайыр ханның ұсыныс-өтініші қабыл алынып, Кіші жүз Орысиет – ағасының қолтығының астына бұқпантайлап кіріп алды. Мұны көрген жоңғарлар жұдырықтарын жасырып, қылыштарын қындарына қайта сала қойды. Содан кейін олардың Кіші жүзде шаруалары болған емес. Есесіне әлгі пірәдәр, обер-секретарь Ваня бабамыз «қазақ даласына экспедиция ұйымдастыру керек» деген арманын жайып салды. Бұрын соңды бұндай жаңалықты естімеген Орысиет өкіметі Иван Кирилловтың айтқанын екі етпей, «Әйгілі экспедиция» деген атпен үлкен жорық ұйымдастырып, оның басшылығына тура сол Иван Кирилловтың өзін тағайындаған. Иван ағзам қос-қос аттарға жегілген қос-қос арбаларға артылған асай-мүсейлерін алып, пәленбай арбаға азық-түліктерін артып, ит-күшігіне дейін жетектеп, қасына екі рота әскер алып, Қазақтың қасиетті өзені – Орға жетіп келеді. Ордың Жайыққа қосылғанға дейінгі жер түгелімен қазақтың әу бастағы еншілеген жері еді. Одан ары қарай Жайықтан өткеннен кейін де Оралдың орманы басталғанша қазақтың кіндік кескен даласы еді. Сыңсыған орман басталғанға дейінгі Аралас орманды дала кейде башқұрт ағайындар, кейде қазақтар қоныстанған ортақ жер болатын.

Осы бауырлас қыпшақ тектес екі ағайынды елді араластырмай бөліп тастау үшін Орысиеттің обер-секретары Иван Кириллов үлкен қазықты әкеліп, Ор өзенінің Жайық дариясына құятын жеріне әкеліп қақты. Сосын күшеніп тұрып:

-Дәл осы жерде жаңа заманға сәйкес жаңа қала тұрғызамыз – деді. Сосын әрі-бері сенделіп алды да, түйенің қатып қалған құмалағын етігінің тұмсығымен езгілеп тұрып:

-Бұл қыпшақтардың, яғни мұсылмандардың жері екенін тарих та дәлелдей алмайтындай жағдайға келтіретін бұл болашақ шаһардың атын немісше қоямын. Себебі православие исламға жақын, ол көңілшек, ал католик қаталдау, бұл қаланың аты – «Or in burg» (Ор ин бург) яғни «Ор бойындағы қала» болады. Бірақ бірде-бір немісті кіргізбейміз, бұл енді бір керемет шаһар болғалы тұр, башқұрттар енді оңтүстікке, ал қазақтар солтүстікке өте алмайтын болады – деп, шіренді. Одан соң бұл хатшы атамыз өзінің экспедициясының атын бұрынгыдан яғни, «Әйгілі экспедиция» деген аттан «Оренбургский» деген нысыпқа өзгертті. Бұл Орысиет өкіметінің жай тапсырмасы болып көрінгенімен, оның арғы жағында тағы да үлкен-үлкен тапсырмалар тұр еді. Соның бірегейі – Ваня бабамызға жаңа шаһар салумен қатар Арал теңізінде Орысиет мемлекеттік туын желбірету де тапсырылған болатын. Және осы жерден Бұхара мен Үндістанға сауда керуенін ұйымдастыру һәм кен қорын әсіресе алтын кендері қорын іздестіруге күш салып, геодезистер мен маркшейдерлерді жұмылдыру ісі тапсырылылғанды. Бірақ Иван – пірәдар осыншама тапсырмалардың ішінен тек ғана «Орынборғ» қаласын салуды іске жартылай асырған. Бұл жер қала атына 1735-жылдың тамыз айында ие болғандай болып еді, бірақ бұл Орынборғтың тұрған жері қазақтардың ең қалың орналасқан жері болғандықтан таза жаурупалық һәм орыстық шаһар салу тіпті қиын екенін табиғи жағдай дәлелдеп көрсетті. Бұндй таза қазақтың иісі аңқып тұрған жерге орыстардың көбейіп, шаһарының өсуіне жергілікті қазақтар кедергілерін жасауларын тоқтатпаған соң, Орыс өкіметіне қаланы басқа жаққа көшірулеріне тура келді.

Ақ Патшаның шығарған жарлығы бойынша Орынборғ шаһарын сол тұрған жерінен Мәскеуге таман екі жүз шақырымға кері шегіндіруге шешім қабылданған. Осы жарлық бойынша Орынборғ шаһары 1742-жылы, яғни қала болып жариялнғанынан жеті жыл өткенсоң, мына Кене хан осы Орынборғ түбінде оларға әлек салып жатқан жылдан 102 жыл бұрын, Сақмара өзенінің Жайық дариясына қосылатын жеріне көшірілді. Қаланың аты затына сай емес еді. Яғни Ор өзені қайда, жаңа Орынборғ қайда? Сондықтан жаңа Орынборғтың атын «Яик ин бург», яғни «Жайық бойындағы қала» деп өзгерткілері келіп еді, орыс тілінде аталуы қиындау болды. Оның үстіне дүкімент-сүкіменттерде, мөр мен іс қағаздарында, тіпті картографияда, Мәскеуде, тек ғана Мәскеу мен Петерборғта емес, сонымен қатар Лондондағы Бүкіл Дүниежүзілік жағрапиялық қоғамда «Орынборғ» деген сөзді өзгертуге көп шығын кететінін ойлап, Иван пірәдәр ақша үнемдеу мақсатымен, шаһар есімін сол қалпында қалдырды. Ал қазақтар туралы «қойшы соларды, істің мәнін олар түсіне қояды дейсің бе?» деген немқұрайды шешімге келе салғанды. Онысы бір жағынан рас сияқты, себебі сол кезде қазаққа шаһардың аты да заты да керек емес еді. Бұл шаһардың Қазаққа жаурупалық жүйедегі пайдалы да, пайдасыз да оқу, білім, мәдениет әкелгенімен қоймай, сонымен бірге діліне, дініне, тіліне талай қиыншылықтар мен зардаптар әкелетінін Иван Кириллов білсе де білмегендей жағдайда болды.

Сонымен шаһардың аты затына сай болмады, «Ор өзені бойындағы қала» болғанымен, Ор өзені бұл маңайдан екі жүз шақырым алыста және басталуы Мұғалжар тауынан еді.

Иван Кирилловтың орнын басқан Василий Татищев аты әйгілі тарихшы болғанымен қатар, сауда-саттық ұйымдастыруда да өкіметті ешқандай өкпелетпеді. Ол Ұлы Дала мен Туранға Орынборғ шаһарынан сауда керуендерін жіберудің алғашқы ұйымдастырушысы да болды. Әне Орынборғ сондай жағдайлармен салынған сауда және достық ниеттегі шаһар еді. Енді жүз жылдан соң, міне қазақтың жерін жаулап алуға жанталасып жатқаны...

Кенесарының 1844-жылғы мынадай даңқты шабуылдарынан шаршап, әбден мезі болған Орысиеттің Орынборғ Ордасы Кенесарыны бітімгершілікке шақырды.

Бұл хабарды алған Кене хан осы жылдың аяғында генерал Обручевпен уақытша бітімге тұрды және тұтқындарды алмастыру туралы келіссөзді бастаған.

Қыстың алғашқы ызғарының хабары жақындаған кезде Кене хан Орданы Орынборғ пен Батыс Сібір шекара тізбегінен алыстау алып кетіп, бейбіт өмір кешуді қалаған және Патша ағзамнан оның жаңа шешімдері туралы хабар келгенше жорықтарын доғара тұруды ойлады.

6.ӘМІРЗАДА ЖАНСЫЗЫНЫҢ ІЗБАСАРЫ

Бүкіл Ұлы Даланы дүрліктірген Кене ханның көтерілісіне Қазақ Тұранынан жәрдемге келген жігіттерден осы көтерілісте болған шайқастарда шейіт болғандардың ішінде Мәделінің Бұхарадан әкелген атқосшысы – Мианкалдың қазасы көпшіліктің қабырғасын қайыстырған. Ол жазған Бұхара әмірінің ұлы – әмірзада Мұзафардың берген тапсырмасын орындай алмай, Өлкеаяқ шайқасында мерт болған еді. Бірақ дегенмен де біраз «іс тындырып» кеткенді.

Кенсары ханның қол астына келген жаппас пансанбасшысы Сұлтан батырдың қарамағында не әрі емес, не бері емес ойда жүретін Тебен деген сарбаз бар еді. Оның шайқастарда өте ынтасыз екенін байқаған Мианкал онымен танысып, достасқан. Оған өзінің Бұхарадан алып шыққан ою-өрнекті, әдемі сабы бар пышағын сыйға тартқанды. Дүние деген шіркін адамды өзіне тартады ғой. Мына әдемі сапты пышақты сыйға алған Тебен, Мианкалдың қасынан айналсоқтап шықпай қойды. Мианкал – жансызға да керегі осы еді. Уақыт өте келе, әңгіме қызған шақтарда Мианкал Тебенге жаны ашығансып:

-Тебенжан, сені жақсы көргенімнен соң, саған жаным ашығандықтан ғана мынаны айтайын, ханның мына істеп жүрген тірліктерінің соңы ақырында жақсылыққа апармайды. Соны білесің бе? – деген.

-Ол жағын ойламадым, Мианкал дос! – деп, Тебен иығын қиқаң еткізген.

-Ойламасаң, ойлан! Бұлар ертең тағы да жаппас ауылдарын шабады, сол бір тоқсан бес сарбаз бен бір Байтабын батыр үшін қазір қатты кек алуда.

-Сонда Сіз маған «бұл жерден қашып кет» демекшісіз бе?

-Жоға, қайда қашып кетесің? Ол жаққа қашсаң, бәрібір ауылыңмен бірге қосып көзіңді жояды, одан да осында жүре бер, бірақ мынаны құлағыңа құйып ал! Келешекте менің пайымдауымша Орысиет патшасы бұл көтерілістің бүйтіп бетін жылы жауып қоя салмайды. Орысиет арғы-бергі – Түрік, Парсы, Қырым, Кавказ кикілжіңдерін өз пайдасына шешіп алғаннан соң, бетін бері бұрады. Әне сонда көресің көкеңмен ойнағаныңды. Екі жүз-үш жүзден орыс зеңбірегі күркірегенде қай көкеңнің көтіне кіріп кетеріңді білмей сасарсың!!!

-Астапыр Алла! Маған айтып отырсыз ба?

-Жоға, тура саған айтып отырған жоқпын, жалпылама айтып отырмын. Сондықтан көзіңді алақтата бермей, мынаны тыңда! Алда-жалда жаңағы айтқанымдай, орыс келіп бұл жерді алатын болса, қайда тығыласың?  Бұл жердегі елің сені «Кенесары көтерілісіне қатысқан» деп, орысқа ұстап береді. Оларға ұсталсаң қол-аяғыңа кісен салады да, Ібір-Сібірге айдайды. Ол жақта жер астында өле-өлгенше күн көрмей, жер мен кен қазумен боласың. Бір күнде бір кесе су мен екі күнде бір рет бір тістем қара нан жейсің, ал күніге арқаңа тиетіні – көк қамшы болады...

-Астапыр Алла, Астапыра Алла, ойбай-ау, не деп кеттіңіз?!! – деп, Тебен жиырылып, дәл қазір орыс надзирателі бұны қамшылайтындай болып, бетін баса қорғанды.

-Қорықпа, қорықпа, Тебенжан, әзірше бұл жерде орыс жоқ, қорғаушың Кенесары бар – деп, Мианкал кекесінмен Тебеннің бетіне үңілген.

-Енді не істеуім керек, елге қайта алмасам, мұнда да жүруге болмаса, қайда баруым керек? Айтсаңызшы, білсеңіз, ақылыңызды! – деп, Тебен екі қолын жайған.

-Сен онда былай қыл! – деп, Мианкал жан-жағына қарап алды да, сыбырға көшті – сен бұл жерден де қаш, Жызаққа бар. Мен бір тілім хат жазып беремін, соны Жызақтағы Пайса деген атжемшіге апарып бер. Ол Жызақтың сейісханасында, сол жердегі күтім көріп жатқан әмір жылқыларына жем беруші қызметте. Хатты сен түгілі, Жызаққа барғанша ешкім түсінбейтін урду тілінде жазып беремін. Хатты аман-есендікте алса, онда Пайса сені сол жерге жұмысқа орналастырып, тамағыңды тоқ, киім-кешегіңді бүтін қылады. Іс тындырып, айтқандарын мүлтіксіз орындап жүрсең, сол жердегі бір әдемі қызға үйлендіруі де әжеп емес. Ол жер – бай жер. Екі-үш жылда-ақ жергілікті бай-манаптың бір әйгілісі боласың да шығасың, осыдан қара да тұр!

Тебеннің ауызынан суы ағып кетті. Әңгімеге ұйып, өзін бір еркін сезінді. Мианкал Тебеннің жүзіне үңіле қарап, әңгіменің оған ұнағанын байқап, әңгімесінің одан сайын шекер-балын көбейтіп, хош иісін шығарды:

-Сөйтіп екі-үш жылда Жызақтың құрметті байларының қатарына қосылғаннан соң, сенің бұл жағдайыңды Бұхара Дін Ислам шейхі, құдіретті әмір Насыролла сардар есітеді. Ол ауқатты, бай адамдарды, әрі өзің сияқты Жызақтағы аты әйгілі адамдарды өз сарайына жақын ұстауды дағдыға айналдырған ғұлама. Сондықтан ол сені Бұхараға шақыртқызады. Бұхара дарбазасынан кернейлетіп-сырнайлатып, дауылпаз бен шанаш ұрғызып, құрметпен қарсы алады. Саған керуен-керуен сыйлықтар таярлайды. Арғы жағы алпыс құлаш, бергі жағы жетпіс құлаш сарай сыйлайды. Сөйтіп сен «бұхаралық шонжар» болып шыға келесің!

-Шынымен бе, осыныңыз рас па? – дей берді Тебен.

-Әрине, әрине рас, ол үшін тынымсыз еңбек, біз Пайса екеумізге деген риясыз адалдығың керек. Жызаққа аман-сау барып, Пайсаға хатты тапсырған соң-ақ осы арманыңа жететін жол басталады. Ол сенің қолыңа бірден он алтын ділдә беруден бастайды. Баюдың жолын үйретіп, сол даңғыл жолға өзіңді салады.

-Онда хатыңызды жазып бере қойыңыз, мен қалай да Жызаққа барып, Пайсаға осы хатты тапсыруға уәде ғана емес, ант беруге даярмын! – деп, Тебен кеңірдегін сөзған.

Мианкалдың хаты бұрыннан-ақ дайын еді. Ол Тебенге іші күміс ақшаға толы қалташықпен бірге хатты ұстатты да:

-Міне Тебенжан, мына қалташықтағы ақша-күміс сен Жызаққа барғаныңша күн көруіңе жетеді. Сен қалай болғанда да ертеңгі болатын Өлкеаяқ шайқасына қатыспай, бүгін түнде жолға шық. Жол қысқартып, тікелей жүріп, төтелеп отырсаң, қос-қос атпен ауыстыра мініп, желіп отырсаң, Аралға үш-төрт күнде жетіп барасың. Арал маңында Орыстар соққан Райым деген бекініс бар. Сол маңайда балықшылар ауылдары өте көп. Ол жерде Орынборғтан Шымкент, Таскент, Бұхар асып жатқан керуендер өте көп. Солардың Таскент, Жызақ арқылы Бұхара, Самарқантқа баратынына ілесерсің. Олардың арасында Сыр өзенін жағалап отырып, тіке Шардара, Шыназға тартатын керуендер де болады. Ондайға кезіксең «жолым болды» дей бер. Шыназға жетсең, ол жерден Жызаққа керуен күн сайын үш-төтеуден жүреді. Жызаққа жеткенсоң, тіке сейісханаға барасың! – деп, Мианкал Тебеннің арқасынын қаққан.

Сонымен түн қараңғылығында үш атты қосақтап, біреуіне Тебенді отырғызып, сыртқы қарауылдың қасына барған. Қарауыл бастығына:

-Бұл жігітке Торғайдың Жыланшық тұсындағы жылқышыларға барып, мына екі атты айырбастап әкелу бұйырылды – деп, қоршау шебінен әрі өткізіп жіберген. Қарауыл бастығы да Тебеннің алған бағыты жаудың немесе жаппастардың ауылы емес, керісінше түстік-батыс болғандықтан, сатқындықтан ада екенін біліп, сөзге келмей оны өткізіп жіберді. Қайта:

-Ит-құстан аман бол! – деп, жақсы тілек тілескен.

Бұл жұмысын бітіріп, ертесіне көпшілікпен бірге ұрысқа шыққан Мианкал Ахмет Жантөриннің жасағымен айқаста мерт болды. Қатты бір дүрмек сапырылыста Мәделінің қасында қылыш ұрыстырып жүріп, қарсыластың орасан күшіне шыдас бере алмай, қылыш жүзінен кетті. Мұны көрген Мәделі Мианкалды қаншама жақтырмай жүрсе де, өз жерлесіне деген кек қайтаруды өзіне парыз санап, Мианкалды шапқан жаумен қылыштасып жүріп, оның мойнын кескен. Әне, сонымен Мұзафар әмірзаданың тапсырмасын орындай алмай бұл дүниеден Мианкал да кетті.

 

 

(жалғасы)

ІІІ-ТОМ

ТАЛЫҚСУ

(роман)

 

І-тарау

СОҢҒЫ СЕРПІН

 

1.Созақтан басталған тақ қырғыны

 

                                                                                      Қарқаралы, Қазылық,

                                                                                      Жатушы едің жазылып,

                                                                                      Ат арқандар қазығым,

                                                                                      Балаларға азығым.

                                                                                      Кетейін деп, кетпедім,

                                                                                      Кәпірден болды жазығың!...

                                                                                                      Күдері қожа

 

Қыстың аязы қысып тұрса да, Орынборғ өкіметі Кенесары хандығы туралы ұмытпады. Бас штаб Қазақ хандығына екі елшілік ұйымдастырған. Оның бірі шекара линиясынан, яғни жергілікті басқарушылардан әкім Долгов болса, екіншісі сонауу жоғарыдан, яғни тура Бас штабтың өзінен ұйымдастырылған поручик Герн басқаратын елшілік еді. Өте құпия түрде Гернге Торғай мен Ырғыз өзендерінің жағалауларынан екі бекіністікке ыңғайлы орын іздестіру тапсырылған. Себебі бұл жер нағыз көтерілістің ошағы болған еді. Тап сол жерде қырық төрт сұлтан басқарған төрт мыңдай әскери адамынан айырылған Орынборғ өкіметі, осы аймаққа мықты бекіністер салуды көздеді. Сонымен бірге оларға этнограф-доктор Майдельді де қосып жіберуді ұмытпады.

1845-жылы көкек айының бас кезінде бірінен соң бірі тізіліп, әуелі Долгов, оның артынан екі күннен соң Герн Кенесары Ордасына келіп жеткен. Долговтың келгеніне онша қуана қоймаған Кенесарыны Герн қуандырды. Себебі ол орыста тұтқында жүрген Күнімжан бәйбішені де өзімен бірге ала келген еді. Кенекең бәйбішесін аман-есен көргеніне қуанғанымен әлгі поручик Герннің әкелген хатын оқығаннан соң қуанышы ұзаққа бармады. Герн келгеннен кейін оның рұқсатымен ертеңіне Долгов патша ағзамның мақұлдап берген, өзімен бірге әкелген хатты Кене ханға ұсынды. Хатта, екі жақ біріне-бірі түсіністік жағдайлармен қарайтындары, екі халықтың достықтары жасай беретіні айтыла келіп, мынадай шешім қабылданып, бекітілгені туралы хабарланыпты:

1. Орынборғ мекемесінің қырғыз-қайсақ даласын мекендеген барлық қазақтар Россия империясының ажырамас меншігі болып табылады және жылына әр шаңырақтан күмістей 1 сом 50 тиын салық жиналады.

2. Орынборғ қазақтарынан зекет жинауға Сізге тиым салынады, себебі олар қазынаға «үй басы» салығын төлейді.

3. Ұрлық және ауыр қылмысты істер Ресей империясының заңдарымен сотталады. Сонымен бірге 50 сомнан асатын істер шекара комиссиясында талқылануы керек.

4. Қашқын орыстарды, татар, башқұрттарды жасыруға рұхсат етілмейді. Қазіргі күнде қарамағыңызда жүрген мұндай адамдар тезірек Ресейге қайтарылуы тиіс.

5. Орыс патшасының бағынышты адамы ретінде Кенесарының «Ресейдің дұшпаны» саналатын елдермен және адамдармен қарым-қатынас жасауға хақысы жоқ.

6. Сұлтан мырза, Сізге, Сіздің туысқандарыңызға, серіктеріңізге, ордалықтардың ешқайсысына да үкімет берген атақтан басқа ешқандай атақты, дәрежені өз беттеріңізбен иемденуге рұқсат етілмейді.

Бұл хатты оқығаннан соң Кенесары өзінің Орысиетке қойған талаптарының бірде-біреуінің орындалмағанына және де болашақта да, орындалмайтыннына көзі жетті де, тез арада басқа шешімге келу керек екендігін түсінді.

Енді Кенесары хан бұл елшілерге бірден жауап бермей, уақыт созып, көшіп-қонумен болды. Кене хан қайда көшсе, бұлар да сонда барып, әбден мезі болған Долгов бірер мәрте бұндай сарсаң-кесекті тоқтатуды да өтінген еді. Бірақ Кенесары өзінің әзірше бір мемлекеттің ханы екенін көрсетіп, елшілердің дегендеріне көне қоймады. Көші-қоннан әбден мезі болған Герн мен Долгов енді елшілікті доғарып, елге қайтуға асықты. Олар Кене ханмен әлгі жоғарыдағы хаттың мазмұнындағыдай шешіммен келісімге келе алмайтындарын түсінді. Олармен бірге Орынборғ билігіне Кене хан да хат беріп жіберген. Оған жауап болмады. Сонымен елшілер кеткеннен соң Орысиет үкіметі мен Кене хан арасындағы хат жазысу тоқтады.

Долговтың елшілігі аман-есен еліне оралғаннан кейін өкімет Ырғыз өзенінің бойына «Уральск» деген атпен, ал Торғай өзені жағасына «Оренбургский» деген атпен бекіністер салды. Орысиеттің көре-көзге жасаған мынадай қысастығына ашынған Кене хан, бұл жерді тастап, көтеріле көшуге ниеттенді. Әзірше мына қарыс-қарыс, сүййем-сүййем, мысық басумен жылжып, әр қадам сайын бекініс салып келе жатқан орыстардан уақытша болса да аулақтау тұруға ниеттеніп, Орданы Сарысудың аяқ жағына жақын, Арыс көлі жағасына тікті. Сол жерден хан кіші жүздегі әлімдердің Қоқан мен Хиуа басқыншыларына қарсы көтерілісшілердің басшысы Жанқожаға хат жіберді. Кенесары хан хатта, «Жанқожа батыр, қоқандықтар біздің қазақтарға тыныштық бермеуде, тонауда, өлтіруде. Қоқандық бастықтар Сіздің ағаңыз Сарманбайды өлтірді. Сондықтан Сізден сұрайтыным, егер Сіз келіссеңіз, онда мен Ұлы және Орта Ордадан жігіттер жинап, Созақ қаласына келемін, ал Сіз кіші Ордадан жігіттер жинап, қоқандықтармен соғысу үшін Созаққа келіңіз» деген өтініш айтқан.

Бұл хатты алған Жанқожа батыр қоқандықтарға қалай тиісудің амалын білмей отырған қалпын өзгертіп, қатты қуанған еді. Ол дерреу Қуаңдария мен Іңкәрдария аралығын жайлап жүрген шөмекей, шекті, қарасақал, қаракесек, төртқара, табын, керейіт, телеулерден қол жинап, Созаққа аттанды. Кене хан үшмың сарбазбен Созаққа келер алдында бұл шаһарға одан үш күн бұрын жеткен Жанқожа батыр Кене ханды күтпей-ақ шабуылды бастап жібергенді. Екі күнгі қоршаудан соң Жанқожа батыр Созақты алды. Шаһарды қитатып, әкімсарайды, құшхананы, сейсхана және қоқандық мүліктерді жаппай өртеді.

Кенесары ауыр әскермен келе жатқанда Көктебенің көк күмбезі көрінерден бұрын, ол тұстан будақ-будақ түтінді байқаған. Бұл Көктөбенің арғы жағында оған жапсарлас жатқан Созақ шаһарының жанып жатқан түтіні еді. Мұны көрген Кене хан:

-Ой батырым-ай, Жанқожа батыр менен бұрын жеткен екен ғой! – деп, оған деген ризашылығын көпшіліктен жасырмады.

 

Жанқожаның Созаққа келген алғашқы күнінде-ақ шабармандар бұл хабарды Шымкентке жеткізген. Шымкент әкімі Әзерше не істерін білмей, сасқалақтай, әрі-бері жүре берген. Датқаларға хабар айтпақшы болып бір оқталды да, датқалардың бұл іске қуанбаса, ренжімейтінін біліп, оларға хабарламады. Ол енді өзіне өзі келіп, дереу өз шабармандарының үшеуін Таскентке, тағы үшеуін Қоқанға жіберді. Жандарына қос-қос жүйріктерді қосақтады. Хабаршылар Таскентке жетіп, ол жерден жаңа шабармандар Қоқанға кетті. Бұлар барамын дегенше Шымкенттен шыққан хабаршылар Созақтағы жағдайды Қоқанға жеткізген еді.

Қоқан ханы Шералы момын да, жуас мінезінің арқасында «бөстек» аталынып, жатқан жайы барды. Бұл хабарды естіген Шералы хан жөппелдемеде орнынан қозғала қоймады. Сонда да біраздан соң:

-Қазақтар Созақты алса, өз шаһарлары, алса алсын, бір Созақ үшін екі бауырлас халықты қырқыстырып қоямыз ба? – деп, алақанын екі жаққа жайған екен.

-Олар Созақты алса, ертең Шымкент пен Таскентті алады, сонда да «олар да қазақтың қалалары еді, алса өздері білсін» деп, қарап отыра береміз бе? – деген кеңесшісіне Шералы хан:

-Олар ең әуелі бұл шаһарларды алуға келсін да, сосын көрерміз! – дегенді.

Бұл сөз кеңесші Бәшім бекке жақпады. Ол басын иіп хан алдынан шығып кетті де, Қоқан құсбегі Аушар бекке жолыққанды. Олар ұзақ әңгімелесті. Бұлардың бақыттарына қарай, бұл кезде Шералы ханнан да үстем, Қоқанның мұхтасибі Мұсылманқұл Ош шаһарында жүрген. Қоқандықтарға бағынғысы келмеген оштықтар хандықтан бөлек шығып азаттық алуға ұмтылып, көтеріліс ұйымдастырған еді. Осы көтерілісті басуға Мұсылманқұл Қоқаннан көп әскерін алып, осыдан бір жұма бұрын сол жаққа кеткен еді.

Шералының кеңесшіге бірден шешім шығармай, ыңыранып, «ұзын арқан, кең тұсау» жауап бергенінің мәні, бұл бәрібір Мұсылманқұлсыз Созақ мәселесін өздігінен шеше алмайтынын білдірген белгісітін.

Бәшім бек пен Аушар бек арасындағы «әжіке-күжіке» әңгімелері ұзаққа созылыңқырап, әзер аяқталды-ау әйтеуір. Бірақ әңгімелерінің қорытындысы дұрыс болмай шықты.

Бұл шешімдері екі халықты да қанға бөктіргелі тұрғанын олар білсе де, аса мән бермеген. Олар дерреу өз жақтастарын бір жерге топтады да, осы Қоқанда қалған барлық әскерді өздеріне қаратты. Сөйтіп сарайдың ішін қорғап тұрған хан қарауылдарын бірінен соң бірін өлтіріп, қатты айқастың арқасында хан тағына да жеткен. Сосын Шералы ханды өлтірді.

Бәшім бек пен Аушар бек хан тағына Мұрадты отырғызды. Бұл уақиғаның барлығы сол таң ата Таскенттен Созақ хақында хабар әкелген шабармандар келген бір күннің ішінде болды.

Қоқанға хан болған Мұрад баяғы Нарбота бидің немересі еді, яғни Әлім ханның баласы. Мұрадтың әкесі Әлім ханның халық арасында тарап кеткен лақап аты «Зәлім хан» болды. Осы хан емес пе еді, Қоқанға Таскент пен Шымкентті алғаш рет қосатын. Сонда ол қазақтың осы екі шаһары мен оның айналасындағы халықты қанға бөктірген еді. Оның зұлымдығына бірер мысал келтіре кетейік. Парғана аңғарындағы Маргиланға қанша әскер жіберсе де Әлім хан оны ала алмай қояды. Әбден діңкесі құрыған хан өзінің қол берген пірлерін шақырып алып, Марғұланды қайтсе ала алатынын сұрайды. Пірлері жұлдыздарға қарап отырып, оның уақытын шығарып береді. «Пәлен айдың пәлені күні осыншама ғаскер жіберсең, Маргилан алынады» дейді. Әлім хан пірлердің айтқан уағында әскер жіберіп, ол шаһарды оңай алады. Шаһарды алған соң Әлім хан пірлерін шақырып алып, «уәжіпті орындамағандар қалай жазаланады?» деп сұрайды. Пірлер кітаптарын ашып жіберіп, «уәжіпті бұзғандарға жаза ретінде, олардың арқаларына жетпіс дүре ұрылатынын» айтыпты. Әлім хан дерреу жендетті шақырып алады да, мына пірлердің арқасына жетпіс дүре ұруларын бұйырады. «Не үшін?» деген пірлердің сұрағына, «әулиелікті ашық айтқандарың үшін» дейді.

Өзінің қол берген, өз пірлерін осылай жазалағаннан соң ол енді ишандарға қатты тиісіпті. Әлім хан бұйрығымен терең хауыздың суларын алдыртып тастатып, құғақ күйінше оның бетіне арқан тартқызады екен. Сосын ишандарға «сендер о дүниеге барғанда «Сырат көпірінен» қалай өтетіндеріңді көрсетіңдер» деп, сол арқаннан өткізеді екен. Оларды қорлағаны сонша, тіпті ишандарға «ақ құлақ қоян ұстадық, сол қоянның етінен жеңдер» деп, мысық етін береді екен. Оны байқамағандары жеп, біліп қойғандары әр түрлі себеп айтып, жемей қояды екен. Әлім хан інісі Рустам бекті, немере ағасы Хожа бекті, және небір дарынды әскербасыларын өлтірген еді. Әне сондай зәлім де, зұлым ханның баласы Мұрад Қоқан тағына отырды. Бұл жаңа хан таққа отырған күні-ақ өзінің әкесінің салған жолын ескеріп, кейінгі кезде Қоқан «ұзын арқан, кең тұсау» болып бара жатқанын іштей байқап жүргенді. Енді хандықтың солтүстігіндегі қазақтар уыстан тіптен шығып кетпекші. Ол хабар кеше Созақтан келді. «Созақты қазақтар қайтып алыпты. Сыр бойынан Жанқожа келіпті дейді. Ол келген болса Кенесары хан да келеді. Олар біріксе, сол Созақты түпкілікті астана етіп алулары да мүмкін. Қазақтардың астанасы Созақта тұрса, ол өсе келе Шымкент пен Таскентті Қоқанға қаратып отыра бермейді. Бұхарамен келіссөзге келіп, сол екі шаһарды қайтсе де бізден қайтып алулары мүмкін. Сондықтан да мына Аушар мен Бәшім бектердің айтып отырғандары ақиқат. Осы бүгін Созаққа әскер жіберуім керек. Қазақтардың Созақтан кейін Түркістанға жорыққа шығулары да мүмкін нәрсе. Сондықтан қазіргі жіберетін әскердің Түркістанды да естерінен шығармауларын естеріне мықтап салу керек» деп, шешкен Мұрад хан, Созаққа екі мыңдық жеңіл әскерді шұғыл аттандырды. Оларға «Таскентке де, Шымкентке де аялдамай, тіке Созаққа баруларын» қатаң тапсырған.

Қоқан хандығының емес, Қоқан шаһарының құсбегі – Аушар бастаған ұшқыр жасақ үш күнде Шымкентке жетіп келген. Мұнда келсе Шымкенттің әкімі Әзерше екі көзі алақтап, Қоқан әскерін тағатсыздана күтіп отыр екен. Әзершенің көзінің алақтайтынының жөні мынау еді. Мұсылманқұл мен Шералы хан Қоқанды басқарып тұрғанда олар қазақтың басқа кенттерімен бірге Шымкентке де қоқандықтардың тізелерін батыртқан емес. «Осындай тыныш заманнан айырылып, Жанқожа мен Кенесарының тепкісінің астына түсіп қаламыз ба?!» деген қауыппен дала қазақтарынан зәресі қалмай қорқып отырған жағдайы барды. Аушар бек Шымкентке келгесін бұрынғыдан да жайсыз хабарды естіді. Жанқожа екі күн шабуылдап Созақты алған күннің ертесіне тағы үш мың жасақпен Кенесары хан Созаққа кіріпті.

Созақта қазір кем дегенде бес мыңдай қазақ жасағы тұрғанын естіп, Аушар бектің жүрегі шайлығып қалды. Ол енді не істерін білмей отырғанда, Созақтан тағы бір хабар келді. Бұл Шымкенттің Созақтағы тыңшыларының бірі еді. Ол «Кене хан әскері үшке бөлініп, бір бөлігі Созақта қалып, екінші бөлігі Әулие Атаға, үшінші бөлігі Түркістанға жорыққа шықпақшы екен. Олар Шералы ханның өлтіріліп, орнына Мұрадтың хан болғанын естігеннен соң, Мұсылманқұлдан күдерлерін үзіп, Мұрад хан етек-жеңін жиямын дегенше, Әулие Ата мен Түркістанды өртеп, тонамақ ниетінде екен. Бұл хабарды естіген Аушар да алақтап қалды. Тіпті Шералы ханды бекер өлтіргеніне өкінгендей де болды. «Нем бар еді, Созақта, қазақтың өз қаласын өзіне қимай, Шералының аруағы ұратын шығар, жақсы адам еді бекер өлтірдім» деп те күйінді. Сосын «енді болар іс болды, енді не істеу керек екенін ойлану керек» деп, жоспар құруға кіріскен. Бірақ әскердің бетін енді қалай қарай бұрарын білмей дағдарған. Екі шаһар – Түркістан мен Әулие Ата Шымкенттің екі жағында. Бірі батысында, бірі шығысында. Екеуін бірдей қорғауы мүмкін емес. Біреуін алып қалса да, біреуінен айырылады. Ол ойлана-ойлана ақырында Түркістанды қорғауға шешім қабылдаған. Түркістанға қарағанда Әулие Атада Қоқан әскері көп шоғырланған еді. Ол шаһарда мыңжарымдай қазақ-сарт әскері тұр. Оның үстіне ол жерде Ұлы жүздер. Кенесарымен онша араласпаған ел. Ал Түркістан қауіпті. Онда бес жүздей сарт әскері ғана қалған. Бұрын Түркістан әскерінде қызмет жасайтын қоңыраттар Шералы хан тұсындағы жаймашуақ кезеңде мал бағып, егін егуге кетіп, әскери қызметтерімен біржола қоштасқан еді.

Аушар бек Түркістанның арғы жағында тұрған Жаңақорған, Жөлек, Ақмешіт шаһарларынан тіпті күдерін үзгенді. Оның бар ойы Түркістанды уыстан шығармай, ұстап қалуда болды. Аушар осы мақсатқа бекіп, тез арада Сайрамға, Манкентке, Темірланға, Шаянға, Бадамға хабаршылар жіберіп, ондағы датқаларға «кем дегенде жүз қаралы жасақпен ертең Шымкентке келулерін бұйырған.

Бадамға келген хабаршы, Аушар бектің бұйрығын оның датқасы Асқарқожаға жеткізген. Одан соң шабарман Бөржар жақтан Қанай датқаны тауып алып, оған да бұйрықты жеткізді.

Бұл хабарды естіген Қанай мен Асқарқожа не істерлерін білмей, Жүсіпқожаға жолығып, ақылдасу үшін Ордабасыға келген. Көктіңұлы ханы жан-жаққа жаушылар жіберіп, қоңыраттардың батырлары мен жайсаңдарын жинады да, олардың ең аяғы келген түн мезгілінде маслихатты да бастап жіберген еді. Қойылған мәселе, «екі мың қолмен ентелеп келген Аушар бектің бұйрығын орындап, қоңыраттардан қол жинап береміз бе, әлде сол жиналған қолды шашау шығармай Түркістанға жіберіп, Аушар бектен Түркістанды қорғаймыз ба? Мұның қайсысы дұрыс? Жаңа хан – Мұрадтың саясаты қандай болмақ? Мұсылманқұлдан хабар жоқ. Ол Ош тарапта дейді. Ол мына Мұрад ханның жақтасы ма, әлде жауы ма? Ол бұл ханға үстемдігін жүргізе ала ма? Егер жүргізе алмаса, онда қазақ сол бұрынғы Мадали хан мен Әлім ханнан көрген қорлығын қайтадан көре бастайды. Оның үстіне мына Мұрад хан сол зәлім Әлім ханның бел баласы. Ол таққа отырып үйреніспей жатып, Қазақ Тұранына жазалаушы әскер жіберіп үлгеріпті. Егер бұлар қазір Аушар бектің бұйрығын орындап, Мұрад ханға жақтасып, Түркістанды Жанқожа мен Кенесарыдан қорғап берсе, Мұрад ханның қол астында езгіленіп қалады. Ал енді Аушар бектің бұйрығын орындамай, жиналған қолмен ертерек барып, Түркістанды Аушар бектен қорғаса ше? Қорғауға күші келмей, қоқандықтардан жеңіліп қалса тіпті жаман. Онда бұлар қоқандықтардың қол астында бәрібір езгіленіп қалады. Сондықтан «асатпай жатып құлдық» деп еңкейгенше, әуелі күш сынасып, сосын әрі қарай не болса да көріп алуға» келісті жайсаңдар мен батырлар.

Аушар бек Шымкент маңайынан жиналған жасақты екі күн дайындап, ертеңіне таң ата Түркістанға қарай шеру тартты. Аушардан бір күн бұрын ер Тәнен бастаған Қоқанға бағынысты елді мекендерден жиналған әскері мен Бұхара Көктіңұлысынан жиналған жігіттерді басқарған Байбақ батыр қолы Түркістанға аттанған еді.

Ордабасыда өткен маслихат қолды бастап баруға Жүсіпқожа ханды ұсынғанда ол:

-Менің баруым Бұхара әмірі алдында сөкеттік болар. Бұл Қоқан мемлекетінің ішкі істері. Оған араласуға менің хақым жоқ, ал біздің хандықтағы көктіңұлылар әскер қатарында барамыз десе қарсылығым жоқ. Бұл жердегі көктіңұлылардың қайсысы қоқандық қайсысы бұхаралық екенін сырттан ешкім екшеп біле қоймас, ал маған кейінгі кезде кәрілік күшін көрсеткісі келе ме, қайдам, жорықтарға онша көңілім соқпайды – деген. Оның бұл сөзіне Қанай датқа:

-Жүсеке, «қартайдым» демеңіз, Сіздің жас тоқалыңыздың қасынан шыққыңыз жоқ-ау – деп, бір әзілдеп алғанды.

-Олай болса жас тоқалы жоқ осы Қанайды бас кеңесші етіп жіберейік. Тәненге де, Байбаққа да ақыл-кеңесін беріп отырар. Әйтпесе мына екеуі батырлықтарына салып, ақылға салмай іс қылулары да әжеп емес – деген, Жүсіп хан күліп отырып. Сонымен мәслихат бұл екі әскерге бас кеңесші етіп Қанай датқаны қосып жіберген.

Бұлар суыт жүріп отырып, Түркістанға кірген. Байбақ батыр Түркістанға жүрер алдында Созаққа шабарман жіберген еді. Ондағы Кене ханға немесе Жанқожа батырға жолығып, тез арада Түркістанға жәрдем әскер жіберулерін өтінгенді. Ол хабаршы Созаққа барамын дегенше, одан соң Созақтан ырғалып-жырғалып жәрдем әскер келемін дегенше бірталай уақыт өтетін болса да бұлар Түркістанға суыт жүріп кеткен. Қоқанға қарасты қолды басқарған Тәнен батырды алға өздырып, олардың соңдарынан ілесе Байбақ батырдың әскері жүріп отырған. Егер алдарынан Түркістандық сарттар немесе Мырзадәулеттің адамдары шыға қалса өз адамдары екеніне көздерін жеткізу ниеттері еді. Әскерлер суыт жүріп отырып, Түркістанға Аушар бектен бір жарым күндей бұрын жеткен. Түркістан әкімінің қорғанының дарбазасының алдына келген Ордабасы әскербасыларын дарбазабандар мұнда Мырза Дәулеттің өзі келгенше кіргізбей тұрған. Ол келгесін, Тәнен жағдайды:

-Дәулет мырза, бізді Сіздерге Аушар бек жіберді, ол да қоқандық әскерлермен ертеңдері келіп қалар. Оның кешігу себебі Шымкент маңайынан әскер топтап үлгермей жатыр. Ал біз оған дейін осында жау келіп қала ма деп, ертерек Сіздерге жәрдем беруге келдік – деп, түсіндіргенді. Тәненді де, Қанайды да танитын Мырза Дәулет бұлардың айтқанына сеніп, оларды ішке кіргізген. Мейман күтілітін жайға апарып, орналастырып, ас-ауқаттарын бергізді. Әскерлерге әскерханадан орын бөлгізді. Кешкілік өз сарайына Қанай датқаны, Тәненді, Байбақты алдырып құрметпен күтім жасады. Аш ұсынып, шарап құйдыртып,  ашула айттырып, саз тыңдатқызды. Сондай бір ілтипатты жағдайда әңгіме-дүкен құрды. Мырза Дәулет бір сөзінде:

-Егер Сіздер қарсы болмасаңыздар, Аушар бекті күтпей-ақ, Созаққа өзіміз аттана берсек қалай болар екен, шолғыншылар жіберіп, олардың қай маңайда келе жатқанын білсек, оларды алдарынан жасырын тосып алып, жойып жібермейміз бе? – дегенді. Бұны естіген Қанайдың көзі бадырайып кетті де, Тәнен мен Байбақ түнеріп, үнсіз қалған. Мырза Дәулет бірдеңені сезгендей болған. «Ғұламалар бекерге таз болмайды» дегендей, Мырза Дәулет Түркістандай шаһарға тектен-тек әкім болып отырған жоқ. Ол тек шаһардың ғана әкімі емес, сонымен бірге осы шаһар маңайындағы Қарнақ, Баялдыр, Шорнақ, Мір, Хантағы, Иқан секілді кенттердің әкімдерінен ақпар қабылдап отыратын мұхтасиб те еді. Тіпті оны кішігірім «бектер бегі» десе де боларды. Байбақ та ерлігіне ақылы сай батыр еді. Ол да Мырза Дәулеттің бірдеңе сезгенін түсінгендей болды. Сондықтан Мырза Дәулет бір бейбастақ шешімге келмей тұрғанда, бұның алдын алуға ниеттеніп:

-Құрметті Мырза Дәулет бек, егер қарсы болмасаңыз бір өтініш білдірсем деп едім – деді, Мырза Дәулетке сәл басын иіп. Әкім бағанадан бері сөйлемей отырған мына батырға бетін бұра қарады да,  іштей, «асықпайын, бұл не айтар екен, тыңдап алайын, сыр бермейін, көңіліме ұнаса қоштармын, ұнамаса оны көрермін» деп ойлап:

-Йә, Байбақ батыр, құлағым Сізде, ол не өтініш? Айтып көр, жөні бар болса, қанағаттандырармыз, ал жөнсіз болса осында қалар.

-Мырзаеке, Кене хан әскерін сыртта, жолда алдынан қанша жасырынып тосып алғанымызбен, жеңе алмаймыз. Оны Орысиет әскері алапат зеңбіректерімен жеңе алмағанда біз қалай жеңбекпіз? Одан да осы қамалда бекініп, қарсы алғанымыз дұрыс болар, деген өтініш еді.

-Әлі көз көрмеген Кенесарының даңқынан қорқып, бекіністе бұғып отырғанымыз жараса ма? – деп, Дәулет мырза Қанайға қараған.

-Жараспайды, әрине жараспайды – деп, Қанай датқа басын изей берді. Ақыры шыдай алмаған ер Тәнен:

-Мырзаеке, Қоқандағы жағдайды естідіңіз, ең жайлы хан Шералы да өтті дүниеден. Ол хан болып тұрған үш жылымыз «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған» заман болды ғой, енді мына Мұрад хан баяғы зәлім Әлім ханның ұлы. Ол біздердің басымызға тағы да әңгір таяқ ойнатары хақ, сондықтан... деп, Тәнен бөгеліп қалды. Мырза Дәулет бар ынтасымен тыңдап отыр еді, Тәненнің тоқтап қалғанына түсінбеген ол:

-Йә, сондықтан не істеуіміз керек? – деді, оның бетіне үңіле.

-Мен енді Сізден ақыл сұрамақ ниетім бар еді.

-Йә, айта бер ниетіңді.

-Сіздер болып, біздер болып, Аушар бекке қарсы тұрсақ қалай болар екен? – деп, Тәнен Мырза Дәулеттің көзіне тіке қараған. Әккіс Мырза Дәулет сыр бермеді:

-Әй, мынауың ойланатын нәрсе екен, Мұрад ханның езгісінде болу үшін үн-түнсіз оларға берілгеннен гөрі, бостандық үшін күрескен абзал болар, бұған Сіздер не дейсіздер? – деп, Мырза Дәулет енді Қанай мен Байбаққа қараған.

-Әрина күрескен абзал! – деп, басын шұлғыды Қанай.

-Баяғыда Омар ханға берілерде бұл Түркістан Бұхараға сеніп, бостандығынан айырылып қалған ғой, «мұндағы әскер Омар ханға қарсыласпапты да» деп, естігенбіз. Енді ондайды болдырмау үшін аянбай қарсы айқасуымыз керек – деп, Байбақ та қоштап қойды әкімді.

-Мұндай ойларыңды бағана келе салыстарыңмен айтпадыңдар ма? Әскерді қазірден бастап дайындай беретін. Сосын тағы бір мәселені ашып алайық, егер біз ертең Аушар бекті Түркістанға кіргізбей, қарсыласа соғыс ашсақ. Ол бізді қоршауда ұстаса. Екі-үш күннен кейін Кенесары әскері келеді. Ол қоршауда тұрған Түркістанды одан сайын қыспаққа ала ма, әлде біз үшін Аушармен айқаса ма?

-Меніңше ол елшісін Аушарға жіберіп, бұл жағдайдың себебін біліп алар – деді, Тәнен сенімді түрде.

-Ал Аушар бек «біз көтерілісшілерміз, мына қоқандықтарды құртуымызға жәрдем беріңдер» деп, Кене хан әскерін алдаса ше? – деп, Мырза Дәулетте әбден анықтап алғысы келген.

-Енді бұл баланың сөзі, Қоқан әскерін көтерілісшілерден айыра алмайтын қолбасшы, қолбасшы ма? – деп, Тәнен басын шайқады.

-Мақұл бұл тақырыпты ертең менің кеңесшілеріммен отырып, тағы бір талқылайық. Дұрыстап ойлап қарасақ сендердің айтқандарың жөн сияқты – деп, Мырза Дәулет қызметшіге:

-Кәне, ең таза, басты ауыртпайтын, бал қымыз келтірші, ертең мәслихатты дұрыс жағдайда өткізейік – деп, алақанын шартылдаты ұрды. Қожайынның не айтқанын ұққан қызметші, екі бүгіле иіліп, тез-тез басып шығып кетті.

Мына Мырза Дәулеттің ойы бұлардыкімен бір жерден шыққанына қуанғандықтарынан ба, әйтеуір қызметшінің әкелген сабадағы қымызы балдан да тәтті әсер берді. Үлкен ағаш тостағанмен әрқайсысы бір-біреуден төңкергенен соң, жандары бір рахатқа батқан еді...

Ертеңіне үшеуі де қолдары байлаулы күйінде, сол кешегі тамақтанып, қымыз ішкен сөкінің үстінде жатқандарын байқады. Ауыздары құрғап, шөлдеп жатыр екен. Оларды бақылап тұрған оншақты қарауылдың еңгезердей бастығы бұлардың ауыздарының құрған, шөлдеп жатқандарын байқады ма, әйтеуір ол үшеуінің ауыздарына қымыз тола тостағанды тосып, шөлдерін қандырды. Сосын ыммен қасындағы апайтөс жігіттерге иек қаққан. Аналар ай-шайға қаратпастан үшеуін арқалап алып, қапасқа апарып қамап тастаған. Ал әскерханада демалып жатқан төрт жүз қаралы жігіттерге «сендер дем ала беріңдер, сардарларың кеше қымызды көп ішкен бе, әйтеуір бастары ауырып жатыр, мені сендерге келіп осыны айтуымды өтініп еді» дегізіп, бір қарауылды жіберіп еді, Мырзадәулет. Мұндағы жауынгерлер өздеріне жай қарауыл келіп айтып тұрғаннан соң, сенбеске ылаждары жоқ еді.

Түс қайта Аушар бек те Түркістанға кіргенді. Бұларды әкімсарай қақпасының алдына келгенде, алдынан Мырза Дәулет құшақ жая қарсы алған. Ол кешегі жағдайды асыға түсіндірді де, «енді әрі қарай не істейміз?» дегендей, Аушардың жүзіне үңіліп, нұсқау күткен. Аушар бек небір нәрсені көрген жырынды ғой. Ол дерреу өзінің жазалаушы тобының басшысы Емлені шақырып алды да, не істеу керек екенін түсіндірген. Емле барлық атты әскермен әскерхананы қоршаған. Сосын дарбазаны ашып, ішке кіріп, Бадам тұстан келген әскерлердің барлығынан аулаға шығуларын өтінді. Іштегі жауынгерлердің барлығы аулаға шығып қаз-қатар тізіліп тұрғаннан соң Емле:

-Айлалайын бауырларым, мен үш мың әскермен Қоқаннан келіп тұрмын. Қоқан тағына жаңа хан отырды. Енді соған қызмет етуіміз керек. Қаруларыңды бізге өткізіп, өздерің жаңа ханға қалтқысыз қызмет жасайтындарың туралы ант беріңдер, сосын қаруларыңды қайтарамыз – деп, бүркітше шаңқылдады.

Бұл сөзді естіген жауынгерлер төбелерінен біреу мұздай су құйып жібергендей әсер алып, жөппелдемде ешкім үн қата алмаған.

-Біздің қолбасшыларымыз бен Қанай датқа қайда, солар келіп Сіздің осы айтқан сөздеріңді қайталасын – деді, көпшілік ішінен бір жауынгер.

-Олар тұтқында, олардың тағдыры сендерге байланысты, берілсеңдер олар да аман қалады. Ал берілмесеңдер, соңы белгілі. Сендерді мына сыртта қоршап үш мың әскер тұр, оларға қоса осы Түркістандағы Мырза Дәулеттің без жүз жасағы бар. Ақымақ болмаңдар. Өздеріңді аямасаңдар да, қолбасшыларыңды аяңдар.

-Олардың да намысы бар, жандарымыз бір-бірімізден артық емес, кәне жігіттер көтеріліңдер, ұрыңдар! – деп, бір еңгезердей сарбаз алға ұмтылды. Оған жиырма шақты жігіт қосылып, айқас басталып кетті. Ішке ентелей кірген атты әскер баса-көктеп, жаяу сарбаздарды тықсырып тастаған. Көптің аты – көп, оның үстіне мынадай тар, қысылтаяң жерде жазылып айқасу да оңайға түспеді. Бадамдық сарбаздар берілді. Олардың тірі қалғандарын қапасқа қамады да, Аушар бек Кенесары әскерін күткен.

 

 

2.Ұлы Һақназар ханның сауыты

 

Кенесары хан Созаққа кіргесін, Жанқожамен кездесіп, оны жеңісімен құттықтады. Жанқожа Созақтың Қаратау беткейіне өз өз қосын тіккізген екен. Кене ханды әртүрлі ойлар мазалай бастаған. Ол осы Созақты хандықтың астанасы қылу да ниеттінде болды. Бірақ Шымкент, Әулие Ата, Ақмешіт, Таскент Кене хандығына түпкілікті бағынбайынша, астананы Созаққа тігу мүмкін емесін де түсінетін. Сондықтан әлде де үлкен шаһарлардан Орданы алыстау тіге отырып, жаңағы шаһарларды бағындыру жоспары көкейінде тұрды. Ол шаһарлар «мә, мені ала ғой!» деп, алдыңа келіп, бас имейді, әрине! «Ол үшін қазақтардың басын қосу керек. Ұйымдасатын іс тындыру керек. Қаржы қажет. Жігер мен күш, отансүйгіштік сезім керек. Йә, бәрі қажет. Оның бәрін дәл қазір қайдан аларсың? Батыс Сібір тізбегінде қалып кеткен қазақтардың түрі анау, орыстардың етектерін сүйгіштеп, маңдайлары жер иіскесуде. Орынборғ линиясында қалып кеткен қазақтардың сыйқы мынау, орыстарға сатылып, өз қазақтарын өз жеріне сыйғызбай, найзаласқандары. Арал, Борсық, Атырау қазақтарының Хиуааның аламандарынан көріп жатқан күндері бұлардыкінен де қиын. Күнгей жағың әне, өзімен өзі, жартысы Бұхараға қарап, жартысы Қоқанның тепкісінде жатқаны. Ьұл қазақтың жерінде еркін жүрер жер тек Бетпақ пен Балқаш маңы болар. Ол жерге әлі орысы да, Қоқаны да келе қоймаған. Сол жерге Орда тігіп, сол маңайға жақын елдерді ортаға жинап, хандықты күшейтуі керек. Мына Созақ уақытша нәрсе, себебі Шералы хан өлтіріліп, орнына Мұрад хан болған болса, ол ертең-ақ бүкіл Қоқанның отыз мың әскерімен қоқаңдап, Созаққа жетіп келері хақ. Онымен Арқада шайқассақ бір сәрі, ал мына Созақ түбінде айқасу бізге абырой әпермейді. Осы жақта ағаларым – Есенгелді мен Саржан, әкем Қасым марқұм өмірлерінен айырылған жоқ па? Сондықтан әлде де тез қимылдап, елді Балқашқа көшіру керек» деп, Кенесары хан бір шешімге келген. Осы ойын Жанқожаға айтып көріп еді, ол бар ынтасымен қолдаған. Бірақ өзі елін тастап, қияндағы Балқашқа бара алмайтынын ескертті:

-«Менің осы маңайда жүргенім, менің соңыма ерген еліме, мені сырттай қолдап отырған халқыма үлкен ес. Олар маған арқа сүйейді. Ал енді мен елімді жинап сенімен бірге Балқашқа үдере көшсем, бұл жерді сарттар жайлайды, бір. Екіншіден ол жердегі ұлы жүздер бізді онда сыйғыза қояр ма екен? – деп.

-Балқаштың теріскей жағында тілі, діні бөлек орыстарды да сыйғызып жатыр ғой –деп, Кене хан кекесін күлген.

-Ондай Орысиет сияқты ол жердің қазақтарын болыс, би етіп, кеуделеріне ордын тағып, астарына пәуеске мінгізсем, әрине мені де сыйдырар еді – деп, Жанқожа да Кенеге қосыла күлген.

Сырттан қарауыл ішке кіріп, Ордабасыдан шабарман келіп тұрғанын хабарлады. Бұл келіп тұрған шабарман Байбақ батырдың осында жіберген хабаршысы еді. Ол болған жайыттарды Кене ханға айтып, Байбақ батырдың хатын хан қолына табыстады.

-Біз ырғалып-жырғалып, алдымызды болжап отырғанымызда, Жүсіпқожа хан іске кірісіп кетіпті. Олар ел ішінен жиналған төрт жүздей жігітті Түркістанды қорғауға жіберіпті – деп, Кене хан Жанқожаға қарады.

-Түсінбедім, қоршауға ма, әлде қорғауға ма?

-Мына хатта «қорғауға» депті

-Сонда біз «қоршаймыз» деп, Ақмешіт, Түркістан жүрмекші болып отырғанымызда олардың қорғанысы несі?

-Мұрад хан Қоқаннан үш мың әскермен Шымкентке Аушар бекті жіберіпті. Аушар бек Шымкентке де, Түркістанға да баяғы Мадали ханның қысымын енгізбесе неғыл дейсің? Егер Аушар Түркістанды алса, бері Созаққа келеді. Сондықтан бір шешімге келейік – деп, Кенесары Жанқожаға байыптап қарады.

Енді бір шешімге келу үшін Кене хан мен Жанқожа батыр өз әскербасылары мен батырларын жинап, Созақ кеңесін өткізді. Бұдан төрт күнгі бұрын шыққан шешімде, «әскердің бір бөлігі Созақты қорғауға осында қалады, екінші бөлігі Әулие Атаға, үшінші бөлігі Түркістанға жорыққа шығады» деп, көрсетіліп, сол жорықтарға дайындалып жатқанды.

Енді бұлардың жаңа шешімдері бойынша Кене хан мың әскермен Орданы Балқашқа көшіру үшін көшті басқарып көлдің түстік таманындағы Ұлы жүз жеріне кетеді. Әуелі Бетпақтың батыс тұсындағы Арыс көлі жағасында қоныстанып, бұларды күтіп жатқан елді көшіріп осында әкелемін дегенше Кене хан Созақта күтеді. Бұлардың барар жолы Созақтан Шолаққорған, Құмкент барып, одан Саудакент, сосын Үшаралдың тұсынан Талас өзенінен өтіп, Мойынқұмнан тіке асып, Шудан кешіп өтіп, Ақсүйекке тірелу. Оның арғы жағында Іле өзенінің Құйғаны жақын. Орданы ол жердің қай маңайына тігетінін бара-көре ойланады. Жанқожа осы Созақта қалмай, әскерін алып, Қаратаудың теріскейін жағалап, Жаңақорған мен Жөлекті тонайды. Қоқан хандығына жарайтын үйлер мен ғимараттарды өртейді. Сосын еліне қайтады. Үшінші мәселе – Әулие Ата мәселесі. Ол әуелгі шешімде қабылданған еді ғой. Ол шешім бұл жолы болмайтын болды. Бұл жаңа шешімде әскердің бір бөлігін Түркістанға бұру сол бұрынғысынша қалды. Бірақ оны Кене хан емес, Мәделі оғлан басқарып баратын болды. Хан «бұл жорыққа екі мың жауынгер бөлінсін» деп еді, Мәделі:

-Хан аға, Сіз алыс жолға жүріп барасыз, оның үстіне салт емессіз, соңыңызда қаншама ауыл-ел көшіп барады. Соншама елді соншама қашықтықтағы бұрын-соңды көрмеген жерге алып бару оңай іс емес. Сіздермен бірге нешеме бала-шаға, қатын-қалаш барады. Бұндай қиындығы мол сапарға мықты, әскери жігіттер көптеп қажет-ақ. Оларсыз соншама қиын асудан қалай өтесіз?  Сондықтан маған өзім сайлаған мыңдық беріңіз, сосын тағы бір өтінерім – деп, Мәделі үндемей тоқтап қалды.

-Йә, ия, айта бер – деп, Кене хан оған иек қаққан.

-Айтсам, қазақта бір қитұрқы мәтел бар ғой, «бергеніңді қайтып алсаң, шешең қыз туады» деген.

-Түсіндім, сен бергеніңді қайтып алып жатқан жоқсың, халықтың игілігіне қолданасың. Оның үстіне менің де оларды соншама қашық – Балқашқа сүйреп жүргім жоқ – деген Кенекең.

-Жоқ, бәрі емес, маған екеуі болады, оларды енді сүйремей-ақ, түйеге артып аласыз ғой, біз де Түркістанға дейін түйеге артамыз – деп, Мәделі көңілденген.

-Онда мақұл, сосын оның оқтарын да көбірек алыңдар, абайлаңдар, ол жерге барғасын батырлыққа салынып, құтырып кетпеңдер. Жігіттерді сақта! Сосын бір айтарым, зеңбірекшілерге қатты тапсырып қой, Әзірет Сұлтан кесенесіне қарата оқ атпасын, зеңбіректі қолайлы жерге қойыңдар – деп, Кене хан қисынды сөздер айтқан.

Мәделі өз мыңдығына осы оңтүстіктің тумаларымен бірге Сыр бойынан келген кіші жүздің өзіне ұнаған батыр жігіттерін қосып алды. Әрі оның ойы «Түркістанды алып, әскерді таратуға тура келген жағдайда Сыр бойындағы ауылдарына сарбаздар оңай жетіп алуы» еді. Сондықтан жасақтың негізін Жанқожа батырмен келген кіші жүз жігіттері құрады.

Кене хан мен Жанқожа өздері жолға шығардан бұрын Мәделі мыңдығын тездетіп аттандырған. Кеңес аяқталысымен қыз ұзату тойын асығыс бастаған. Той түннің бір уағына дейін созылды.

Той басталарда Кене хан екі жасқа:

-Өзімнің інімдей көріп жүрген Мәделіжан, Өзімнің ең қимас қарындасым, жанымның гүлі, көзімнің қарашығы, Қалипажан! Сендер жаңа өмірге қадам басып отырсыңдар. Мәделі айналайын, Қалипаны сенің қолыңы беріп отырмын. Әкеміз Қасым төренің сүйегі де осы қасиетті Түркістан жерінде. Ол кісінің орнына Қалипаға мен әкемін. Менің тілегім, екеуің түсінісіп, бірі-біріңе адал болып, ұзақ ғұмыр кешіңдер. Ал енді саған Мәделіжан, менің ұсынатын сыйлығым бар, соны қабыл ал. Егер сен қазір қалыңдығыңды тіке үйіңе апара жатқаныңда алтын-күміспен зерленген шапандар жабар ма едім әлде, бірақ сен мыңдығыңмен қатар жаңа үйленген қалыңдығыңды ертіп, Түркістанға шайқасқа бара жатырсың. Сондықтан саған мына  болат сауытты сыйға тартамын – деп, болаттан тоқып жасалған торкөз сауытты Мәделінің иығына жапты. Сосын:

-Мәделіжан, бұны ертең жолға шығарда киіп ал, барғаныңша денең үйреніседі. Мен білемін, Бұхара әскері жүз жылдан бері сауыт кимейді, бірақ шығыс тарапта әлі де киеді. Бұның зияны жоқ, қайта пайдасы бар. Бұл сауытты Жанқожа ағаң Созақты алған күні Созақ хакімінің сарайындағы қымбат бағалы заттар мен бұйымдар сақталатын қоймасынан алған екен. Оны маған сыйлады. Ал мен оны саған сыйлайын. Мен бұл сыйды тек ғана Қалипа қарындасымды жақсы көргендіктен емес, сені де өз туған інімдей жақсы көргендігімнен беріп отырмын. Бұл сауыт Созақ әкімінің айтуы бойынша бұрыннан осы сарайда сақталып келе жатқан дүние екен. Бәлкім бұл сауыт Ұлы Һақназар хандыкі болар. Ал бәлкім Ұлы бабаларымыз Керей немесе Жәнібектікі болар. Олардан беріде Созақта қазақтың небір алып тұлғалары мен батырлары өмір кешті ғой, бәлкім солардың бірінікі болар. Мейлі қайсынікі болса да саған ғана ылайық деп білемін. Аман жүр, сауытты сақта, жауларыңа карсы киіп шықсаң тек ғана жеңіспен орал, айналайын! – деп, Кене хан Мәделіге жақын келіп, оның және Қалипаның маңдайларынан сүйді. Сосын жақсы тілекті Жанқожа батыр да айтқан. Ертесіне таң саз бере Мәделі мыңдығы жорыққа шыққан. Олар Қаратауды жағалап отырып, Келіншектауды оңға тастап, Балдысуға жеткен. Сосын тағы да тауды жағалай отырып, тіке Торланға бұрылып, асуларға іліккен. Тау жықпылдарымен жоғары өрлей  отырып, Мыңжылқыны қапталдай жүріп, Қарашыққа ілінді. Қарашықты жағаласа Түркістанға апарары анық еді.

Құс Атаға келгендерінде, мыңдық осында кідіретін болды. Қостар тігілгеннен соң, Мәделі Түркістанға барлаушыларды жіберді. Құс Атадан бірде-бір адамды  Түркістан тарапқа өткізбеуді тапсырып, жолдарға жасақтар қойылды. Сосын Мусабек пен Рысқұлбек достарының көздерін қыздырып, Мәделі жас келіншегімен ақ шатырға кіргенде:

-Әй Мәделі, бүйтіп біздің көзімізді қыздыра берсең, ертең Түркістанды алсақ, сол жерден сарт қызы болса да тоқал аламыз, онда – деп, Рысқұлбек мойнын созған.

-Сені қайдам, анау Мусабекке қайдағы тоқал, Сапақ көкем бәріміз жабылып соңынан қуалап, әлгі түйешінің қызына әрең үйлендірген жоқпыз ба? – деп, Мәделі Рысқұлбекке көзін қысқан.

-Сен шын айтасың, тоқалы құрысын, біз мына сергелдеңмен бір жарым жылдан бері сол бір бәйбішемізге жете алмай жүрген жоқпыз ба? – деп, Мусабек түйешінің қызын сағынған рай білдірді.

-Олай болса, тоқал ал, қасыңнан тастама, біз әлі Түркістанда қаншама жүреміз, ол да белгісіз – деп, Рысқұлбек отты үрлеген. Бұны естіген Мәделі шатырдан шығып, достарының қасына келді.

-Сендер шынымен жеңгелерімді сағынған екенсіңдер, ертең Түркістанға шабуылдаймыз ба, әлде тіке Ордабасыға тартамыз ба, әлі белгісіз ғой, барлаушылар келсін. Ол жерде не болып жатқанын білейік. Бәрі дұрыс жағдайда болса, неғыламыз босқа сүйкеніп, мына жігіттерді еліне қайтарамыз да, өздеріміз тіке Ордабасыға барып, тойды жалғастырамыз. Жеңгелерім Сіздерді көріп, қуаныштары қойындарына сыймай шаттанады. Бақыт деген сол емес пе?! Біз бәріміз тойды есте қаларлық жақсылық қызықтармен өткіземіз. Жызақтан Батырхан інімді, Мусабектің Иманберді інісін, сосын әрине Еркеайымды Қосжарсуаттан алдырамыз. Тойды дүркіретіп өткіземіз – деп, Мәделі алдағы мақсатын достарына жайып салған. Олар ертеңгі келетін хабарды Құс Атада асыға күткен.

 

 

 

 

3.Ашуға мінген Мұсылманқұл

 

Бұлардың барлаушылардан хабарды асыға күтіп отырған бұл күні Мұсылманқұл Қоқанға келген еді.

Ош шаһарында отырған Мұсылманқұл Мұрад ханның беріп жіберген хатын алып, оны мұқияттап оқыған. Хатта Мұрад хан: «Мұсылманқұл бек, жағдайдың бүге-шігесін білгің келсе, осы хатты апарған хабаршыдан сұрасаңыз, бәрін айтар. Ал менің айтарым, Қоқан хан тағы менің құйрығымның астында. Сен осында келіп, ханыңа басыңды иіп, сәлем бер. Сосын саған айтарым, сен әлі бұрынғыдай мұхтасиб-мыңбасысың. Яғни менің бас уәзірім және бас қолбасшымсың. Созақты Жанқожа батыр мен Кенесары сұлтан басып алыпты. Қазақтарды жазалайтын уақыт жетті. «Бөстек хан» – Шералы кезінде қазақтар жүгенін үзген асаулардай бетімен кетті. Енді оларды бүйттіріп қоюға болмайды. Әкем Әлім хан мен әкемнің інісі Омар ханның жолымен салынған «қазақтар Қоқанға бағынулары тиіс» деген дәстүрмен жүруіміз керек. Сондықтан Оштан, Андижаннан, Кетпентөбеден, Жалал Абадтан, Қорған Төбеден, Қожа Абадтан, Шаһрихан мен Үш Қорғаннан, Наманған мен Төре Қорғаннан, Маргилан мен Риштаннан әскер жинап әкел. Жасақ санын отыз мыңға жеткізіп, Қазақ жеріне аттанамыз. Созақ, Түркістан өңірін енді тұрмастай етіп, тұралатамыз. Орыстардың қазіргі шекарасына дейінгі жерлерді тез арада Қоқан хандығына қосуымыз керек. Бұл жорыққа өзіңді басшы қыламын. Мен Әулие Атаға екінші Орда тігіп, саған пәрменді сол жерден беріп отырамын. Енді қалған басқа мәселелерді өзің келген соң екеулеп шешерміз. Қоқан ханы Мұрад» деп, бармағын басып, мөрін қойыпты. Мұсылманқұл хаттың аяғына дейін оқып болғанша «қанбасы» болып, желкесі тартқан. Хатты аяқтауға әрең шыдаған. Сосын хатты жыртып-жыртып хабаршының бетіне лақтырды. Содан оған қарап:

-Сен кімнің жағындасың, шыныңды айт! – деді. Егер ол шынымен Мұрад хан жағында болса, бұдан қорқып тұрса да, бұның Мұрад ханды қолдауын өтініп, оны азма-аз жақсы адам етіп көрсетуі сөзсіз еді. Бірақ хабаршы:

-Мұсылманқұл бек, мен де Сізден дәл осындай қимыл күткен едім. Мен Сіздің дәрегейіңіздемін, не бұйырсаңыз да орындаймын! – деп, саңқ ете қалды. Мұсылманқұл:

-Онда сен айтшы, Қоқанда бұндай жағдай неден басталды, қандай болды? – деп, хабаршыға, алдында жаюлы жатқан бөстекке отыруды ұсынды. Хабаршы бөстекке тізерлей отырды да, Қоқандағы жағдайды қысқаша баяндаған:

-Сіз Ошқа кеткен күні Шымкенттен шабарман келді. Ол қазақтардың Созақты алып, оны тонап, өртегенін айтып келді. Марқұм Шералы ханға Бәшім бек пен Аушар бек тез арада шешім қабылдауды сұранып еді, ол Сізсіз шешім қабылдай алмайтынын ашып айтпаса да, жанама сөздермен жеткізген. Бірақ оған түсінбеді ме, әлде әдейі істеді ме қайдам, екі бек бірі мен бірі келісіп, Шералы ханды өлтіріп, оның орнына Әлім ханның Ұра Төбедегі әкім баласы – Мұрадты Қоқанға хан етіп қойды. Ертесіне Созаққа Аушар бек екі мыңдық әскермен аттанды. Ол жерден кеше хабар келді, «Созақты алған Кенесары хан Әулие Ата мен Түркістанға жорық жасайды екен» деген. Аушар бек әрі-бері ойланып, «Әулие Атаны Бәшім бек барып қорғар, ал мен мына Түркістанға бара берейін» деп, сонда кетіпті. Сол жерден жинаған мың шақты сарбазды Шымкентті қорғауға тастап кетіпті. «Ендігісі не болар екен?» деп, Мұрад хан күніге хабар күтуде. Негізі ол Аушардан күдер үзіп отыр. Оның бар үміті Сізде. Өзі сол баяғы Әлім хан, Омар хан, Мадали хандардың қазақ Даласындағы саясатын қайта тірілтпекші, даласын да, қаласын да қанға бөктірмекші. Менің білетінім осы, сардар. Ендігісін өзіңіз шешіңіз, мырзам – деп, хабаршы басын иген.

Қазақ бауырларының тағы да қанға бөккелі тұрғанын естіген Мұсылманқұл орнынан атып тұрып, жер тепкілеген. Сосын пансатбасыларды шақырып алып, Мұрад ханның жаңағы хаттағы айтқан шаһарларынан әскер жинауға бөліп-бөліп жіберіп, олардың барлығына сол жиналған әскермен Наманғанға жиналуларына пәрмен берді.

Өзі қолындағы барлық әскерімен Наманғанға жылжыды. Пасатбасылар көп күттірген жоқ. Сағат сайын сарбаздар Наманғанға ағылып келіп жатты. Бұл кезде Наманғанның әкімі марқұм Шералы ханның кіші ұлы Құдаяр еді. Оның жасы енді он үшке келген.

Сарбаздар жан-жақтан түгел жиналып болған кезде, Қыпшақтар мен жергілікті наманғандықтар жиналып, Құдаярды «бүкіл Парғана елінің ханы» деп, жариялап, ақ кигізге отырғызды. Парғана еліне Қоқан аймағы да кіретін болғандықтан, «бір елге екі хан жараспайды» деп, Мұсылманқұл Қоқанға қарай ауыр әскерін бұрды. Ол өзімен бірге он үш жасар Құдаярды да ала жүрді.

Сол екпінмен барып, Қоқанға кірген. Хан сарайын шабуылмен алып, Мұрад ханды өлтірді. Ертесіне Құдаярды тағы да қайтадан ақ киізбен көтергізіп, «Қоқан ханы» деп, жариялап, таққа отырғызды. Дерреу той жасап, Құдаярға өзінің қызын қосып, ханды күйеу бала қылды.

Мұсылманқұл кешегі Қоқанды алған күні-ақ, Түркістандағы Аушарға хат жазып, бес жүз әскермен пансатбасы Хайдар бекті жіберген. Хайдар бек салып-ұрып, бес жүздігімен Шымкентке келсе, өзі күтпеген хабарды Шымкент әкімі – Әзіршеден естіді...

 

Түркістанға кеткен барлаушылар екі күннен соң  біраз хабарлар әкелген. «Ордабасыдан келген әскерлер қолбасшыларымен бірге Мырза Дәулеттің қамауында отыр екен. Ал Аушар бек Кенесарының жолына қарап, Иқан жаққа мойны үзілердей созып отыр екен. Олардың «Кенесары қолы Құс Ата тұстан келер-ау» деген ойы мың ұйықтаса да түстеріне кірмейтін көрінеді. «Кенесары соншама көп қолмен Түркістанды айналып өтіп, желке тұстан да келуі мүмкін емес. Ырғалып-жырғалып, айналып өтіп жатқанында жау көзіне түсіп қалса, соғыс ашатын ұрымтал тұс табуға да үлгере алмай қалатындарын түсінеді» деді екен. «Оның үстіне олар ашық майданға келе жатқан жоқ, Түркістанды қоршауға келе жатыр. Қоршауға келе жатқан болса, Түркістанды алыстан орағытпай ақ, осында келгесін жан-жақтан қоршауға мүмкіндігі болады ғой» дейтін көрінеді. Сосын Иқанға барлаушыларын жіберген екен. Олар жау көрінсе болды, рсында хабарлайды. Сол кездері бұлар қамалдан сыртқа шығып, Иқанға жақындап, ашық айқасқа кірмекші екен. Зеңбіректерін таярлап қойыпты. Бірақ барлығын емес. Қамал ішінде де бар көрінеді. Олардың негізгі мақсаты жауды шаһарға кіргізбей, ашық майданда құртып жіберу екен» деп, барлаушылардың парманашысы ақпар берген.

-Ал енді қандай шешім қабылдаймыз? – деп, Мәделі пансатбасыларға бұрылған. Мұсабек пен Рысқұлбек оз ойларын ортаға салды. Үшеуі әртүрлі жоспарлар құрып, ақырында бір тоқтамға келген.

 

 

4.Иқан шайқасы

 

Осы күні түнделете Мусабек батыр қасына үш жүздей жігітті ертіп, екі зеңбіректі түйеге артып, Иқанның Баб Ата мен Шаян жақтан тірелетін жолына келді. Одан оңға бұрылып, Иқанға зеңбірек оғы жететіндей жерге келіп тоқтаған.

Ертесіне күн арқан бойы көтерілгенде, әдейі абыр-сабыр дыбыстар шығарып, «Иқан жұрты көрсін» деп, биік ақ шатырлар тіге бастады. Иқандағы қайта-қайта құлақ түріп, көздерін қайта-қайта уқалап, жауды күтіп отырған аңдушылар мына шатырлар құрып жатқан әскерді көріп, алақтап қалды. Сосын естерін жиып, аттарына міне сала Түркістанға қарай тұра шапқан. «Жау кеп қалды, жау кеп қалды!» деп, дарбазадан айқайлай кірген хабаршылар ентіктерін Аушар бектің алдына келгенде әрең басқан.

-Кәне, не көріп, не білдіңдер? – деп, Аушар әлгі ентігіп тұрған хабаршы басшысының кеудесінен сұқ саусағымен түрткілеген.

-Аушар бек, Иқанға Кенесары ханның әскерінің алғашқы легі келе бастады. Қашан қалай жетіп келгенін байқамай қалдық. Таңертең тұрып, көзімізді уқалап, жолға қарасақ ол тұста шатырлар тігіліп жатыр. Тіпті зеңбіректерді де құра бастапты. Біреуінің ауызы үңірейіп, тура біздің бақылауханамызға қарап тұр екен. «Атып жібере ме, қой тірі кезімізде мына жағдайды Аушар бекке жеткізейік!» деп, зәреміз ұшып, бері қарай шаптық. Арғы жақтарынан шаң көтеріліп бұрқырап жатыр. Олар бірінен соң бірі тізіліп, лек легімен келіп жатыр-ау, шамасы – деп, аңдушы тез-тез ақпар берген.

Бұл хабарды естіген Аушар бек тез арада әкімсарайға пансатбасыларды жинап, кеңес құрды. Кеңес шешімі бойынша Аушар бек өзі бастап, бір жарым мың ауыр атты әскермен Иқанға барып, Кенесары әскерінің алғашқы легін тып-типыл қылып, қырып тастап, зеңбіректерді сол жерге құрып, ендігісін келгенін келгендей баудай түсіріп, шашау шыққанын атты әскермен қуып жүріп қырып тастау мақсаты қойылды. Аушар «Кенесары әскері қанша көп болғанымен, шайқасқа жарамайды. Себебі олар малдан басқа ешнәрсе көрмеген, яғни мал мінезді, жабайылар. Олар әлі Қоқанның әскерінің күшін байқамаған, ал енді байқатамыз оларға» деген ойда еді. Бірақ «жаман айтпай, жақсы жоқ» дегендей, «егер жеңіліс тапқан жағдайда Түркістан шаһарын қорғайтын әскер кеоек болып қалар» деп, қамал ішіне әскерінің бес жүзін қалдырды. Осында қалып, шаһарды қорғайтын әскерлер саны Мырза Дәулеттің жасақтарымен қосқанда мыңға жуықтаған. Бұл мыңдықты Мырза Дәулет басқаратын болып шешілді. Топханада тұрған сегіз зеңбіректің екеуін түйеге артып, өздерімен бірге ала жүрді де, алтауын Мырза Дәулетке айтып, қамалдың қарауыл саңылау-тесіктерінен ауызын үңірейтіп, қақпа маңайына қоюды тапсырды.

Аушар бектің әскері артынып-тартынып Түркістанның қамал дарбазасынан сыртқа шыға бере-ақ, оны алыстан жасырынып аңдып тұрған барлаушы көріп, Құс Атаға қарай аяңдай жөнелген.

Мәделі Аушардың қақпадан шыққанын ести сала, сегіз жүздей сарбазды атқа қондырды. Олар алдарындағы шолғыншылардың хабарларын ала отырып, иқанға кетіп бара жатқан Аушардың соңына түскен. Шауып отырып, ет пісірім уақытта Түркістаннан Иқанға баратын күре жолға жетті. Аушар әскерінің соңына олардың ізімен түсті.

Иқандағы аңдушылардың Аушарға хабар беруге кеткенін алыстан байқаған Мусабек барлаушылары бұған бұл хабарды сол мезетте-ақ баяндаған. Мусабек енді шатырларды сол күйінше қалдырып, өзі үш жүз әскермен Иқанға жақын келген. Бұл кезде Иқанда жөні түзу қамал жоқ еді. Әр-әр жері жартылай, кейбір жерлері бүтіндей құлаған, баяғы Тәуке хан кезінде тұрғызылған қамалдың сұлбаслары мен құландылары ғана қалған теді. Мусабек әскері қамал құландыларынан аттарын секірте өтіп, ұран тастап, Иқанға атойлап кіріп келді. Мұнда оларға ешкім қарсылық көрсетпей, үйді-үйлерінің есіктерін жауып алып, көшелерді босатып тастаған еді. Бұндай тыныштықты көрген Мусабек енді әскерді Түркістанға шығатын қақпаға апарып, сол жерде бекініске дайындалған. Алдымен зеңбіректі құруға дайындық жүргіздірді. Мылтықтарды дайындап, оқтарын түгелдеткізді. Аттардың тартпаларын тартқызып, қылыштар мен найзаларды оңтайландырды. Иқан тараптан Түркістанға ешкімнің өтпеуінқадағалауға қарауылдар мен аңдушылар қойдырды.

Иқанның тау жақ қапталындағы тігулі тұрған шатырлардың санын бағанағыдан да көбейттіріп, ол маңайдың әр-әр жерлеріне оттар жаққызып, тамақ пісіріліп жатқандай әсерде қалдыртып, оншақты адамды әрлі-берлі жұргіздіріп қойдырды.

Аушар бек әскері Иқанға жақындағанда көптеген шатырларды көрді де «жаудың әлі бас-аяғы жинала қоймаған екен, Мұндағылары түстік тамақтарын ішуге дайындалып жатқанында мен де Иқанға кірермін, сосын қамал ығына зеңбіректерді жасырын қойып біраз атқылағаннан кейін, тіке шабуылға шығып, оларды қырып салуым керек» деп, тездете жүруді бұйырды.

Шолғыншылар тез шауып келіп, Мәделіге Аушардың Иқан түбіне жетіп қалғанын хабарлады. Бұл хабарды естіген Мәделі әскердің барлық жылдамдықпен Аушарды қууларын бұйырды. Бұлар ә дегеннен-ақ Аушардың желкесіне жақындап келген. Аушар Иқанға садақ тартым жер қалғанда, арт жағынан ысқырып, айқайлап, сүрең салып, мылтық атып келе жатқан жау әскерін көріп, жасағын кілт тоқтатқан.

Мәделі қолы тіптен жақындап қалыпты. Аушар әскерінің басын кері бұра бергенде қасындағы Иқан қамалынан екі зеңбірек күркіреп қоя берді. Доп ысқырып келіп, қалың әскердің ортасына түсіп, айналасын ат-патымен жан-жаққа ұшырған. Ендігі атылған қос зеңбірек добы Аушарды да, оның қасындағы пансатбасыларды да айдалаға лақтырып тастады. Қоқан әскері енді жан-жаққа тырағайлап қаша бастап, Мәделі қолымен араласып кетті. Мұны көрген Мусабек зеңбірек гүрсілін тоқтатып, өзі де, үш жүз әскерімен қамалдан суырылып шыққан. Қазақ әскері қоқандықтарды екі жақтан қыспаққа алып, әбден тықсырды. Қазақ әскерінің негізгі бөлігі Қуаңдария, Іңкәрдария, Сыр бойының Жанқожа батыр бастаған кіші жүз жігіттерінің арасынан  Мәделі әдейі таңдап алған өңкей «сен тұр мен атайын» сарбаздар еді. «Ырсыл-күрсіл», айқай-шулы шайқас онша ұзаққа созылмады. Су қайнатым уақытқа созылған айқас соңы, тірі қалған екі жүз шақты қоқандық жауынгерлердің берілуімен аяқталған. Олардың қолдарын уақытша байлап, Иқандағы әкімсарайға жапсарлас салынған қапасқа қамам тастап, сыртынан берік қарауыл қойып еді, тұтқындардың арасынан біреу «дат» деп айқайлаған.

-Датыңды айт! – деп, Мәделі оған түнере қараған.

-Кенесары хан Сіз бе? Бұл сұраққа Мәделінің түнеріп тұрған қабағы ашылап, тіпті күліп жіберуге шақ қалған.

-Мен өзімнің қыпшақ екенімді айтайын деп едім.

-Оныңды сөйлеген сөзіңнен біліп тұрмын, «қазақпын» дей бермейсің бе?

-Жоқ, қазақ пен өзбек біздерден, яғни қыпшақтардан шыққан, тек айырмасы қазақ қыпшақ тілінде, ал өзбек шағатай тілінде сөйлейді. Әдет-ғұрыптары алғашқыда бір болғанымен, бөлінген соң жүре-бара өзгерген.

-Сонда сен қазақ емессің бе?

-Сіз де қызық сұрақ қояды екенсіз, әкесінің тегі баласының атымен қойылғанын кімнен және қайдан көріп едіңіз?

-Сонымен не демекшісің, датыңды айт!

-Біздің Парғана елінде қыпшақтар көп, Мұсылманқұл мұхтасибіміз де қыпшақ. Біз өзбектен гөрі қазақтарды жақын-бауыр көреміз.

-Оның жөн, біздің қазақтың ішінде де орта жүз-қыпшақ руы бар, датыңды айт!

-Сіз Кенесары емессіз бе?

-Жоқ, мен оның күйеу баласымын. Кене хан қазір Созақта.

-Егер Кенесары ханның күйеу баласы осындай дарынды мыңбасы болса, Кене ханның өзі қандай болды екен? Мені және мына қыпшақтарды өзіңізге сарбаздыққа алыңыз, ант берейік, қазақ елінің бостандығы үшін қызмет ететінімізге сеніңіз! – деп, әлгі жігіт тізерлеп отыра кетті. Мәделі оның арқасынан қағып, орнынан тұрғызған. Сосын:

-Мұсылманқұлды жақсы танитын болсаң онда біліп қой, ол менің де ағам, олай болса сендерді өзімізге сарбаздыққа қабылдаймыз. Бірақ әу бастан айтып қояйын, егер сатқындық жасасаңдар, би-қазыға жүгіндірмей, өзіміз жазалаймыз. Жазаның өте ауыр болатынын өздерің түсінетін шығарсыңдар – деп, тұтқындарды қайтадан қапастан шығыртқызып, өздерімен ала жүрді.

Аушар бектің әскерінде де мылтықтар баршылық екен. Бірақ бұл асығыста атылуы қиын білтелі мылтықтар болып шықты. Сонда да Түркістанды қоршау кезінде қолдануға жарайды. Асықпай, қамалдағыларды көздеп атуға болады. Қару-жарақтар жиналып алынып, шейіт болғандар жерленді. Оларға құран бағышталды. Сосын алдағы тірліктерге жақсы тілек тілесіп, барлық әскер Түркістанға бет алған.

 

 

 

 

5.Түркістанда күркіреген зеңбіректер

 

                                                         Қорқады алдымдағы арынымнан,

                                                         Сырттағы жау сескенер сарынымнан.

                                                         Сен қоңыраттың баласын қорғаймын деп,

                                                         Сауыт жыртып, оқ тиді қарынымнан.

                                                                Қанай датқа Қоқан ханына

                                                                 арызданғанда Мәделінің оған

                                                                 айтқаны

                                                                    

                                                         Озған едің алғанда,

                                                         Түркістан шаһар-қамалды.

                                                         Жекеге шыққан уақта,

                                                         Жеткерді оңнан самалды.

                                                         Жеке кіріп ат шаптың,

                                                         Батырлық бағың жамалды.

                                                                     Майлықожаның Мәделіге айтқаны

 

Жаңағы шайқаста қолға түсірген бірде бір рет атуға үлгермеген зеңбіректер «қытайша» екен. Олар ағылшын зеңбіректерінен алысқа ата алмайды. Осы өздерімен бірге алып шыққан ағылшындық екі зеңбіректі қаланың Әзірет Сұлтан кесенесі тұсы жағынан келіп, қамалға қаратып қойған. Бұл тұстан келген себебі «зеңбірек добы кесенеге тимесін» деген ойлары еді. Шабуылшы топ жаңағы қолға түсіп қосылғандар санымен мыңға жуықтап қалғанды. Бекіністің бұдан басқа екі қақпасына жүз жүзден әскер қойды.

Мырза Дәулет бұларды байқай салысымен-ақ зеңбірекпен ата бастаған еді. Олардың зеңбіректерінің добы жететін жерден алыстау тұрған әскерге бұл атыс онша әсер ете қоймады.

Бұлар екі үлкен зеңбіректі орнатып болғаннан соң Мырза Дәулетке жауап доп атқан. Зеңбірек добы қақпадан әрі асып, бекіністің арғы қабырғасын қақыратып кетті. Зеңбірекші енді қақпаны дәлдеу үшін, зеңбіректің ұңғысын әлде де жоғары көтергізіп қойып, астындағы тіреуішін биіктеткізген. Сосын тағы бір күркіретті. Зеңбірек добы бұл жолы қамал дарбазасын аспанға ұшырған. Енді зеңбіректі қамал дуалдарына бағыттады. Сосын қамал дуалын әр жерден қирата атқылады. Енді шабуылдың кезегі келді де, Мәделі әскердің алдына шығып:

-Жігіттер азаттық үшін, әділеттілік үшін, Қазақтың Қоқан басқыншыларынан бостан болуы үшін, мына қамалдың арғы жағында қамауда жатқан бауырларымызды құтқару үшін, жан аямай шайқасайық! Кәне, сарбаздар, жаудың көзін құртайық! – деп, өзі қамалға қарай қылышын қынынан суыра шауып ала жөнелген. Оның соңынан Рысқұлбек пен Мусабек айқай сала аттарының басын жіберді. Аттардың тұяқтарының дүбірі жер жарып мыңдық әскер алға шапқан. Құлаған қақпа мен құланды дуалдардың арасынан шашырай өтпек болған мыңдық қамалға жете бергенде зеңбіректер күркіреп қоя берді. Шабуылшы әскер зеңбірек оқтарына қарамай, қамал ішіне топырлай кіріп жатты, Алдыңғы жақ айқасқа кірісіп те кетті. Алты зеңбірек қатарынан күркіреп, Мәделі жасақтарын сиретіп-ақ тастады. Бірақ сонда да сарбаздар ерлік жасап, қамал ішінде бұларды қарсы алған без жүздей әскерді отап тастады. Енді бұлар әкімсарайға қарай жылжыған. Зеңбіректер сол әкімсарай қамалының төбесінде орналасып, атқылауда екен. Қайта-қайта күркіреп тұрған алты зеңбірекке қарсы тұру өте қиын еді. Оның үстіне әкімсарай қамалының қақпасын ашу да оңай емес. Осыны білген Мәделі әскерге кейін қарай бытырап шегінуді бұйырды. Бұлар жан-жаққа шашырай шегініп, өздерінің зеңбіректері тұрған жерге келген.

Зеңбірекшіге қамал дуалынан мыңнан аса қадамдай қашықтықта тұрған әкімсарай дуалын немесе қақпасын нысанаға алуды бұйырды. Бірақ атпастан бұрын Мәделі барлаушыларды өзіне шақырып алып, әлгі Қанай, Байбақ, Тәкен жатқан қапастың қайда екенін сұрап алған. Ол қапас әкімсарайдан үш жүз қадамдай, батыс тарапта тұрған кепе екен. Зеңбірекшіге абай болуын айтып, қапас-кепеге доптың тиіп кетпеуін ескертті. Зеңбірекші біресе сұқ саусағын көзіне апарып, біресе сол сұқ саусағын шошайтқан күйі қолын созып, одан бас бармағын көзіне апарып, сосын қамал жаққа қаратып есеп-амалын жүргізіп алды. Сосын зеңбіректі қақпаға бағыттап, нысананы көздеді. Оқпанды біресе жоғары, біресе төмен түсіріп, әбден құлағын келтірді. Бірден күй тарта беретін домбырадай нәшіне келді-ау дегенде Мәделіге қарап дайын екенін ұқтырған. Мәделі атуға белгі беріп еді, зеңбірекші:

-Ханзада, мен ескертіп қояйын, біреу-ақ оқ қалды, қытайшаның оқтары бұл зеңбірекке кішілік қылады. Оқпанды жарып жіберуі мүмкін, ал өз оғының осы соңғысы, сонымен қақпаны көздейін бе, әлде әкімсарайдың дәл төбесінен түсірейін бе?

-Әкімсарайдың төбесінен түсіргеніңмен оның ішінде кімдер бар екені белгісіз ғой. Одан да жақсылап көздеп, қақпаны қақырат! – деді Мәделі, зеңбірекшіге үміт артып. Зеңбірекші тағы аз-кем есептеп, сосын отты сырығын білтеге тигізген. Бәрі құлақтарын жауып, қақпаға қарап тұрды. Доп ысқырып барып, қақпаны ары қарай опырып түсіріп, сол жерде жарылды. Көк түтін аспанға бұрқырып, от-жалын жан-жаққа шарпыған. Түтін сейіліп, қақпа орны үңірейе көрінді. Әскер аттарына қайта қамшы басып, шашырай шабуылға шығып, бағанағы сыртқы қамал түбіне жеткен. Бекініс қамалынан әкімсарай қақпасына дейінгі мың шақты қадам жер аралығында жау зеңбіректерінің оқтары түсіп жарылыс болып жатты. Ол бірінен соң бірі түсіп жатқан «қытайша» оқтары бұлардың алға жылжыуын тіпті қиындатты. Бұны көрген Мусабек:

-Бәріміз топтана ашық қақпаға шабуылға шығайық, аман барғанымыз ішке кіре, жаумен тіке айқасармыз – деген. Бұған Мәделі келіспеді. Ол:

-Сенің бұның көзсіз батырлық, бірақ бәріміз бірдей емес, топ-топ болып, бірімізден соң біріміз барайық. Бірінші мен шабуылға шығамын. Мен дарбазадан кірсем, сосын Мусабек сен шабуылға шығасың. Сенің дарбазадан өткеніңді көрсе, Рысқұлбек шабуылға шығады. Әскеріміз бес жүздей-ақ қалыпты. Мен жүздікті әкетемін. Сендер де жүз-жүзден шабуылға шығыңдар. Қалған екі жүздікке Әлімбай мен Сіргебек сардар болады. Есіттіңдерме-ей, Рысқұлбектен соң Әлімбай, сен кіресің. Ал сен Сіргебек жүздігіңмен осында қал. Жүздіктерің түгел мылтықтансын. Егер жау біздерді жеңіп, қақпадан бері шығар болса, өздеріңе жақындатып, мылтықпен атып. Сұлата беріңдер. Зеңбіректі қолдарына беріп қоймаңдар. Қытайшаның оғын салып, жарып жіберіңдер – деп, Мәделі жүздікті ертіп, шабуылға шықты. Бұл шабуылды Мырза Дәулет күтпеді ме, әйтеуір зеңбіректер кеш атылды. Аттылы жүздік қақпа алдына олардың оғынан бұрын өтіп кетті. Бірақ олар қақпадан кіре бере жойқын қарсылыққа кездесті. Бұлардың ішке аман кіргенін көріп, Мусабектің жүздігі шабуылға шықты. Бұл шабуылды да жау күтпеген болуы керек. Зеңбірек тағы кештеу атылды. Бірақ жүздіктің соңғы жағына зеңбірек оқтары түсіп, оншақты сарбазды аттарынан аударған. Мусабек қақпадан кіргенде Мәделі жасағы іште атты әскермен кескілесіп жатқанын көрді де, бұлар да айқасқа кірісіп кеткен. Айқасып жүріп, Мәделінің есіне Қанай, Байбақтар түскен. Байбақ бұның туған нағашысы. Оны дәл қазір босатпаса кейін Қонысайым шешесінің көзіне қалай қарайды. Қанай мен Тәнен де нағашысы. «Қапасқа бет бұру керек» деп ойлап, алдындағы қарсыласқан жауларды орып отырып, солай қарай жылжыған. Жолды жаулардан аршыған соң қапас-кепеге жеткен. Ол кепенің арғы жағынан айналып барып, алдында тұрған қарауылдарды бетқаратпай көздерін жойып, ішке кірген. Іштегі қарауылдың тамағын қылғындырып тұрып қапастың есігін ашқызды. Іштегілерді босатып сыртқа шыққан. Мәделі Қанайды атына мінгізді де, басқалары аттың соңынан қақпаға қарай жаяу жүгірген. Жау жағы шайқасып жатып тұтқындардың босып келе жатқанын көріп қалды да, оншақтысы бері шапқан. Мәделі енді олармен айқасқа түсті. Артында отырған Қанайға мұның белінен мықтап ұстауды өтінді де, атын ойқастатып, небір айла-амалды қолданып, оншақты сарбаздың қылыштарын не өзіне не Қанайға тигізбей, жауды жайпап, ортасынан өте шыққан. Байбақ. Тәнендер де қақпаға жетіп қалған екен. Бұл да жаңағы ондықтың соңғы сарбазын жер жастандырып, қақпаға жеткен. Бұның жүздігі мен Мусабектің жүздігі алға жылжи алмай, сол жерде қылыш ұрыстыруда еді. Рысқұлбектің жүздігін қайта-қайта зеңбірекпен атқылап, бері қарай өткізбей тұр. Мәделі қақпаға жеткесін, «жайлап кейін шегіне беріңдер» деп бұйыра айқайлады. Бұлар қылыш ұрыса отырып кейін шегіне-шегіне алаңның ортасына жеткен. Енді зеңбірек ату да бір сәт тоқтағанды. «Қазақтар шегініп аман өтіп кетсін» деді ме, әлде «өз әскерлеріміз өз зеңбіретеріміздің оғына душар болып қалмасын» деп ойлады ма, әйтеуір күркіреу саябырсыған. Сосын керней тартылды. Керней дауысын естіген сарт әскерлері көз ілеспес жылдамдықпен кейін шегініп кетті. Осыдан соң-ақ енді зеңбіректер сөйлейтінін біліп, «жылдам шегініңдер» деп, Мәделі айқайлаған. Бұл бұйрықты ести сала аман қалған сарбаздар кейін қарай бұрылып, аттарына қамшы басқан. Зеңбіректер тағы да күркіреуді бастады. Мәделінің атына жарықшақ тиіп, омақаса құлады. Қанай екеуі де ұшып түскен. Мәделі жылдам түрегеліп, аяғын ауыртып алып орнынан тұра алмай жатқан Қанайды арқалап ала қамалға қарай жүгірді. Қамалға жете бере артынан ысқырып келе жатқан зеңбірек добының дауысын естіді. Бұл артына жалт бұрылды да, шалқалай құлап, арқасындағы Қанайды арқасымен баса қорғап, шалқасынан жатып қалды. Осы кезде доп та бұларға бес қадамдай жетпей жарылды. Доптан бөлінген жарықшақ Мәделінің қарнын қыздырып жіберген. Кенесары берген сауытты да жыртып өткенін байқады. Сонда да ет қызумен орнынан тұра сала Қанайды оң иығына салып алып, жылдамдата жүгіре, қамал опырындысынан бері өтті. Қамалды жағалай, бүтін дуалының ығына келіп, Қанайды иығынан түсіріп, отырғызды да, өзінің қарнын сипалап көріп еді, алақаны қып-қызыл қанға боялды. Осы кезде Рысқұлбек пен Мусабек те бұның қасына жүгіре жеткен. Мәделіні атқа мінгізіп, бағанағы зеңбірек тұрған жердегі шатырға апарды, бұлар. Жарасына киіз күйдіріп басып, уақытша таңып тастады. Бірақ енді әрі-бері жүгіре алмайтын жағдайға келді, Мәделі.

Мырза Дәулетте Зеңбіректерін тыншытып, әкімсарайдың қақпасын қайта қалпына келтіруді бұйырған.

Уақытша ымыралы кезең өтіп жатты. Мәделі шатыр ішінде жатып, ат тоқымдарын кесіп, «қытайшаның доптарын орап, ағылшын зеңбіректеріне нығыздап тығуды бұйырды. Киізге оралып нығыздалған доп оқпаннан тез атылып шығады, әрі оқпанға еш зиянын келтірмейтінін және оқпанды басқа оқтардай емес, тез қыздырып жібермейтініін білетін. Киіз тоқымға оралған екі жүздей доп дайындалды. Сосын екі зеңбірекпен әкімсарайды қайта-қайта атқылауды бұйырды. Ал «қытайшаларды» қамал қақпасына жақын апарғызып, көздеп атуға дайындатты. Егер Мырза Дәулет бұлардың ағылшын зеңбірегінің атқан оқтарына шыдас бермей, ініне су кірген тышқанға ұқсап, бері шығар болса, «қытайша» зеңбірепен атқылауды тапсырды.

Содан екі ағылшын зеңбірегі қайта-қайта күркіреген. Әкімсарай да, оның қасындағы үйлер, монша қапас-кепе, әскерхана, дәмхана, дүкендер мен керуенсарай, осы әкімсарай қамалының ішіндегі құрылыстардың бәрін талдарымен қоса жермен-жексен болғанша қос зеңбірек күркіреуін доғармады. Мырза дәулет екі рет әскерімен сыртқа шығуға оқталып еді, оларды үлкен қақпа алдындағы «қытайша» зеңбіректер қарсы алып, бері аттап бастырмай қойды. Кейбір жеке өткендерін қамал түбінде жасырынып отырған мергендер баудай түсіріп жатты. Рысқұлбек нөкерлерін ертіп, жермен-жексен болған әкімсарайды барлап келді де мына Мырза Дәулеттен басқа ешкім тірі қалмағанын айтып келді. «Қырық жыл қырғын болса да ажалды өледі» дейді халық. Онысы ып-рас екен. Соншама аласапыранның ішінен еш жері жараланбай тірі қалған Мырза Дәулеттің ажалы жоқ екен. Ордабасылықтар тірі қалған Мырза Дәулетті құттықтап, оны үйіне аман-сау қайтарды.

Мәделі тобы мен Қанай тобы бірігіп, енді қалған жауынгерлермен Құс Атаға қайтуды жөн санап, тауды бетке алған.

 

Бұл жағдайды Қоқаннан Шымкентке келген пансатбасы Хайдар естігенен соң бес жүз әскерімен осында қала берерін білмей, не Мәделіге барып жолығарын білмей, бір жұмадай Шымкентте жатып, әрі ойланып, бері ойланып Қоқанға қайтып кетті.

 

 

6.Адам сенбес ота

                                                                      Ақкөлдік Омар тәуіп оқты алуға,

                                                                      Қалай? деп, батырға тіл қатқанында.

                                                                      Аяқ-қолды байлауға әуреленбей,

                                                                      Кірісе бер депті, ішті ақтаруға.

 

                                                                      Тек ғана Қалипаны шақыр дейді,

                                                                      Жанымда отырғаны мақұл дейді.

                                                                      Ерлігім Наурызбайдан қандай екен?,

                                                                      Көрсін сынап, қалмастан ғапыл дейді.

                                                                                                              Тұрсынәлі ақын.

 

Мәделілер «Шымкент тұстан тағы да Қоқан басқыншылары келіп қалар» деп, оларды күтіп, Құс Атада жата берген. Оның үстіне қарнындағы жарасы да қатты мазасын алды. Мусабек, Рысқұлбек, Қанай, Байбақ, Тәнендер қасынан кетпей көңіліне қарап жүрді. Ауырғаны үдете түсіп, жүре алмайтын жағдайға келгесін, емші алдыруға әрекет жасап, оны іздеткен. Біреулер айтты, «Ақкөл деген жерде бір мықты оташы бар, бір емдесе, сол емдейді» деп. Жігіттерді тез арада сол Ақкөлге жіберіп, Омар есімді оташыны алдырды.

Омар Мәделіні шалқасынан жатқызып, жарасын әрі-бері сипалап, басып-басып көріп, ішінде зеңбірек добының жарықшағы бар екенін айтты. «Жарықшақтың тұрған жері іріңдей бастап, соның әсерінен жүруге шамаңның келмей жатқаны, егер де оны тез арада алып, жан жағындағы еттерді кесіп сылып тастамасақ жағдайың мүшкіл» деген, оташы Мәделіге. Ондай болған адамдарды Мәделі Бұхарада жүргенде талай көрген. Омардың айтқанын мақұлдады.

Омар шатырдан сыртқа шығып, Қанай бастаған Мәделі жанашырларына:

-Оқ тереңде екен, қарынның біраз жерін тіліп, ота жасаймын. Әлде де сауыт сақтап қалыпты, сауыт болмағанда оқ арқасын опырып өтіп кетеді екен – дегенде, Қанай селк ете қалды. Ол ішінен «әуелі Алла, сосын мына Мәделі мен оның сауыты мені сақтап қалған екен» деп тәубеге келді. Омар сөзін жалғаған:

-Сіздер мықты-мықты жігіттер дайындаңыздар, Мәделіні төрт қазыққа керіп тастап, кеуде жағын бірнеше жігіт, аяқ жағын бірнеше жігіт басып ұстап тұрсын – деген еді, Бұны естіп қалған Қалипа:

-Он жігітте басып тұра алмайды, бұған өзі не дер екен, сөйлесіп көрейін – деп, Мәделі жатқан шатырға кірді. Жарақатының ауырғаны жанына батып жатса да, сыр бермей, Мәделі Қалипаның жүзіне жымия қарады.

-Қалипа, кел жаным, елге де бара алмай жатырмыз-ау, сенен ұят болды – деп, сосын кешірім сұрағандай мұңая қарады.

-Азаттық үшін емес пе бәрі, басымыз аман болса елге әйтеуір бір жетерміз.

-Дүркіретіп тойымызды өткізуіміз керек еді, сосын азаттық шайқасына шықсақ та кешікпейтін едік-ау.

-Біздің үйлену тойымызды, Аушар бек күтіп отырмайтын еді ғой! Енді бәрі өтті. Жақсылық хабар да келіп қалар.

-Қазір бір жұмадай болды, Қоқаннан келер әскер көрінбейді. Әлде олар Түркістаннан күдер үзді ме екен?

-Егер енді бір-екі күнде келіп қалса, сен мына жағдайыңмен оларға қарсы шайқасқа қалай шығасың?

-Омар емші келді ғой, емдейтін шығар!

-Емдесе, онда сен менің мына саусағымды көрдің бе? – деп, Қалипа бұрнағы жылы Наурызбайдың шапқан шынашағының шорт кесілген ұшын көрсетті. Бұның тарихын айтып едім ғой.

-Йә,ия!

-Мен бармағымды шауып түсіргенде қыз басыммен «қыңқ» деген дыбыс шығарған жоқпын. Ал Сен әшейінде «батырлығым Наурызбайдан артық» деп мақтанасың. Сол батырлығыңды маған ешкім жоқта көрсететін ретің келіп тұр. Оташы «Сенің аяқ-қолыңды төрт қазыққа керіп байлап тастап, оншақты жігітке иығыңнан бастырып қоямын» деп жатыр. Ендігісін өзің біл – деді, Қалипа Мәделіні қайрап. Бұл сөзге шамданып қалған Мәделі:

-Оташыға айтып бар, аяқ-қолымды байлатпаймын, жігіттерді де үйге кіргізбесін. Қасымда тек өзің болып, бетіме үңіліп отыр. Сонда сен жақын аралықтан көресің менің батырлығымды. Тіпті кірпігім де қимылдамас. Оташы ойына не келеді, асықпай сонысын істей берсін. Менің ерлігім Наурызбайдан кейін болса, өзің төреші бол! – дейді де, жатқан жерінен атып тұрып, өзі беліне дейін шешіне бастайды.

Қалипа тез қимылдап, сыртта тұрған оташыны ішке кіргізіп, жағдайдың бәрін оған түсіндіргеннен соң Омар Мәделінің шалқасынан жатуын өтініп, жұмысына кіріскенді.

Ол «Мәделі оқыс қимылдап, ұрып жібере ме» деп іштей ойлап, қорқа-қорқа отырып, қолындағы жалаңдаған бәкісімен қарынды бір қарыстай тілді. Қан саулай бастағанда киіз күйдіріп басып отырған Қалипа Мәделінің жүзіне қарауды да ұмытпады. Қарынның бір бөлігі сыртқа томпайып шыққан. Омар қолын қарыннан төмендете ішке сұғып, ақтарып оқты іздеді. Қолын бір уыстап шығарғанда, ішектер шықты да еш нәрсе табылмады. Омар ішке қолды тағы салған. Бұл жолы түйдектелген қан, шел-май аралас жерін сыртқа шығарған. Қалипаның жүрегі айнып, лоқсып, құса жаздап отырса да шыдап, аққан қанға киіз басып, орамалмен Омардың маңдайы мен көзін сүртумен болды. Омар Мәделінің «қыңқ» етпей жатқанын көріп, енді одан қорқуды қойып, отаға батыл кіріскен. Жаңағы қолына іліккен түйдекті қарыннан сылып, жұлып алды. Зеңбірек добының өріктің сүйегінің көлеміндей жарықшағы мен сауыттың майда екі сымы екен. Жұлынған жарықшақ орнына құтыдан ақ дәрінің ұнтағын септі. Тілін кәлимаға келтіріп, іштей дұғаларын оқып отыруды да естен шығармады. Жараны тазалап, тілінген жерді лақтың ішегімен тікті.Теріден шым-шымдап ағып жатқан қанды тоқтату үшін тағы күйген киіз басып, сыртынан он құлаш сұрыппен орап, таңып тастаған.

Қалипа Мәделіге қайта-қайта үңілумен болған. Іштей «бұл Мәделі өліп қалған жоқ па?» дегендей күдігі болып:

-Мәделі! – деді, жай ғана. Мәделі әуелі көзінің қиығымен қарап, сосын езуін тарта, жимыйып Қалипаға қараған. Сосын иек қақты.

-Тірімісің-ей, қожа?! Не кірпік қақпайсың, не тыржыймайсың, жаны жоқ адамша жатырсың! – деп, Қалипа көңілі босағандай болып еді, Мәделі:

-Өзің емес пе, «осылай тыныш жат» деген – деп, тағы езу тартты. Омар оташы:

-Қызым, айналайын, бүгін сөзді қой, Мәделіге сөйлеуге әзірше болмайды. Сөйлей берсе, қан ішке кетуі мүмкін. Мұнда абзалы – қимылдамай, үнсіз жату. Ал енді мен сендерге айтайын, осыншама өмірімде талай адамға ота жасадым, бірақ осы кезге дейін мынадай шыдамы мол батырды көрмедім де, кездестірмедім де! Жарайсың Мәделі! Ал сен қызымның да осында болғаның жақсы болды. Мына жігіт намысын бермеді. Қыздың алдында тірілей терісін тіліп, ішек-қарынын ақтарып жатқанда «қыңқ» демеді. Жарайсың батырым, өмірің ұзақ болсын, айналайын – деген. Сосын тағы Қалипаға қарап:

-Біраздан соң шөлдейді, сол кездері ауызына тек ғана мақтамен су тамызарсың, әйтпесе мына тігіс қақырауы мүмкін – деп, өзі құрал-сайман, дәрі-дәрмектерін жинап алып, шығып кетті.

Әбден жанын жегідей жеп, қарнын қатты ауыртып жататын оқтан құтылғасын, Мәделінің тәні жай тапты. Ота орыны да ашып ауырғанын қойып, бұл ұйқыға кеткен. Қалипа анда-санда оның бетіне үңіліп, ауызына сол ұйықтап жатқан күйінде де су тамызып тұрды. Ондайда Мәделі сол ұйықтап жатқан күйі тілімен еріндерін жалап-жалап алып, ұйқысын әрі қарай жалғастыра берерді.

Ертесіне түске таяу Мәделі ұйқысынан оянды. Денесі жеңілденіп, қунақыланып қалыпты. Жан-жағына қарап, ешкім жоқ екенін білгесін, айғайлап, Қалипаны шақырған. Сырттан Қалипа кіргесін жаңалық сұрады. Айтарлықтай жаңалық жоқ екенін естіп, кешегі қойылған сынақ есіне түсіп:

-Ал Қалипа, кеше не көрдің, менің ерлігім Науанжаннан артық болмаса, кем емес екеніне көзің жетті ме? – деген, күлімдей. Қалипа берілгісі келмеді ме, әлде Наурызбайды сағынды ма:

-Мақтанбай-ақ қойыңыз, Сізге Наурызбайдай болу қайдааа, сол қолыңыздың бас бармағы қимылдап кетті – деп, әзіл тастап, бір жағынан Мәделінің аман қалғанына қуанып, көзінің жасын сығып-сығып алды.

-Өйй, сен қыз да, кейде осындайың бар-ау, жылағаның не? Қайта «ахахалап» күлмей ме екен? Мен саған айтайын, Кенекемнің кигізген анау сауыты болмағанда, мына доп жарықшағы қарнымнан кіріп, белімнен шығып, Қанайға өтіп кетеді екен. Мені аман алып қалған әуелі Алла, одан соң Кенекем берген осы сауыт-ау, шамасы – деп, Қалипаға сұраулы жүзбен қараған.

-Сауытыңның жыртығын ұстаға жаматып аламысың?

-Менің ойымша жаматудың керегі жоқ шығар, ендігі жауым дәл сол тесікті көздемейтін шығар?!

-Ол да дұрыс-ау, Түркістан түбіндегі шайқасты еске салып тұратын болады.

-Батырлар қайда?

-Олар Мусабек батырдың шатырында әңгіме-дүкен құрып отыр.

-Шақырсайшы, осында келіп айтсын әңгімелерін – деп, Мәделі орнынан қимылдап, қозғала, ыңғайланып отырған. Қалипа оның қолына су құйды. Мәделі бет-қолын жуып, сүртініп,  жастығын биіктетіп, төсегіне шалқалай жатып, батырларды күтті.

Батырлар келіп, Мәделінің көңілін сұраған. Нұр шашып тұрған реңін көріп, олар да қуанысып қалды. Аз-кем қауқылдасқаннан соң Мәделі:

-Омар оташы қайда, кетіп қалған ба? – деген.

-Бағана біразда кетті.

-Риза қылдыңдар ма?

-Үш түйе, екі жылқы жетектетіп едік, алғысы келмеді.

-Азырқанды ма? Бір үйір жылқы атамадыңдар ма?

-Жоғ-ә, көпсінді!

-Неге?

-Жанымның аман қалғанын айтыңдар, ота жасап отырғанда, «жаны қиналған Мәделі, маңдайымнан бір періп, о дүниеге аттандырып жібере ме?!» деген оймен ота  аяқталғанша қорқумен болдым» деп, өзінің амандығына қуанышын білдірді.

-Сонымен ешнәрсе алмай кетті ме?

-Алмай кетті!

-Қап, бекер қылған екенсіздер!

-Жооо, қоя тұр, бекер қылған жоқ, Ол үйден ұзап кеткеннен соң Рысқұлбек пен Тәнен жаңағының үстіне тағы төрт жылқы қосып, соңынан үш-төрт шақырым қашықтықта ілесіп отырып, бұл жерден әбден алыстағанда қуып жетіп, әлгі малдарды алдына салып берді. Қасына мал айдаушы екі нөкер қосты – деп, Қалипа жағдайды түзетті.

-Алды ма?

-Алмағанда, енді шын ниетіңмен беріп тұрған малды қалай айдалаға тастап кетеді?

-Жөн істепсіңдер, рахмет, жақсылық қызметтерің Алладан қайтсын – деп, Мәделі риза көңілін білдірген.

 

Бір жұмада Мәделі құлан-таза айықты, Ол енді мына Құс Атада жата беруді жөн санамай, жағдайдың анық-қанығына жету үшін Шымкентке тыңшылар жіберді.

Төрт күн өткенде дін-аман қайтып келген тыңшылар өте бір жағымды хабарлар әкелді. Олардың айтуы бойынша, Қоқанда хан Мұрад емес, Құдаяр деген Наманған шаһарының бұрынғы әкімі екен. Мұрадтың таққа отырғанына тоғыз күн толмай-ақ, Мұсылманқұл қаптаған әскермен Оштан келіп, оны өлтіріпті. Оның орнына бұрынғы өзінің досы – Шералы ханның кіші баласы Құдаярды хан қойыпты. Ханның жасы он үште екен. Оған Мұсылманқұл қызын қосып, күйеу бала қылыпты. Мұсылманқұлдың да, қазіргі жаңа ханның да ойлары – Қазақпен де, Бұхарамен де бітімгершілікте болып, тыныш өмір сүру. «Таскенттен ары қарайғы Қазақ жеріне Қоқан зекетшілері бармайды. Бірақ қазақтардың датқалары мен дербес шаһарлардың әкімдері зекетті әр маусымда хал қадерінше өздері әкеліп берулері тиіс. Егер зекетті уақытында әкелмей, бұлғақтайтын болса, келесі маусымда қоқандықтар өздері келіп алып кетеді. Сол үшін салатын айыппұлдары болады. Осындай шешімнің өзі қазақ бауырларыма үлкен жәрдем деп білемін, сонымен бірге Ұлы жүз хандығын да, Көктіңұлы хандығымен де бейбіт қарым-қатынаста болуды көздейміз» деген екен, Мұсылманқұл, қазақтарға үндеуінде. Бұл жаңалықты тыңдап отырған, Сыр бойынан келген Әлімбай батыр:

-Осы «Ұлы жүз хандығы» дегенді анда-санда еміс-еміс естіп қаламыз, ол қай жерде? – деп, сұраған. Оған Қанай:

-«Ұлы жүз хандығы» деп аталғанымен, сызылып қойылған шекарасы жоқ, оның ханы – шымыр Бәйтерек деген батыр еді. Ол бірер жыл бұрын бір қарияның қарғысы тиіп, қайтыс болды. Мінезі қатал кісі еді. Мына Мәделінің туған қайын атасы. Оған қарайтын жерлер, Таскенттен бері қарай, Қазығұрт тауы бөктері,Шымкент, Әулие Атаға дейінгі Алатау бөктері, Құлан, Сарытөр, одан әрі қарай Сұлутөрге дейінгі алып жатқан жалпақ жер. Әртүрлі қөазақ рулары бар. Таскенттен бергі сіргелі, қаңлы, шанышқылылар. Алатау бөктерінде дулаттардан жаныс, ботбай, шымыр, суаннан бағыс, қоңырбөріктер; сарыүйсін мен ошақтылар бар.

-Қазір ханы кім?

-Қазір ханы жоқ, болмайтын да шығар, хандықты қолдайтын бірде-бір мықтыны көрмедім, олардан.

- Хандыққа қарайтын рулардан сиқымды айтпадыңыз ғой!

-Олар бір бөлек, олар ешкімге бағынбайды. Оларды бір мемлекет десе де болады.

-Сонда жаңағы айтқан рулардың барлығы Бәйтерек ханға бағынған ба?

-Жоға-а, барлығы емес, ауылдары мен жайылымдары сол маңайда болғандары ғана.

-Онда неге бөлініп жүр?

-Олар Бұхараға салық төлейді. Басқалары Қоқанға төлейді.

-Оның қандай айырмашылығы бар?

-Айырмашылығы көп, Бәйтеректің елі өзінің қалауынша зекетті Бұхара үшін Жызаққа апарып береді, ал Қоқанға қарағандардан Қоқан қоқаңдап келіп екі есе көп алады. Бірақ қазір кейінгі кезде шынын айтуымыз керек, салық Бұхарамен теңесіп қалды. Сондықтан «Бұхары не, Қоқаны не?» дейтін дәрежеге жетіп қалды, қазақтар. Енді ұзағынан сүйіндірсін. Мына Мұсылманқұл Мұрад ханды тақтан тайдырып, жақсы қылыпты.Әсіресе ол хан болған уақыттың алғашқы екі-үш күнінде-ақ емеспе соның жарлығымен Түркістанда қырылып қала жаздағанымыз. Құдай біледі, Мұрад хан тірі тұрғанда, амандық болса қазіргі күнге дейін шайқасып жатар едік. Талай адамдарымыз мерт болатын еді. Сіздер мен біздер дәл бүгін осылай арқа-жарқа отыруымыздың өзі неғайбыл еді – деп, Қанай басын шайқап-шайқап қойды.

Мәделі қуанышын жасырмай, жолдастарын жаңа ханмен құттықтап қойды. Жаңа ханға қуанып тұрған Мәделі бұл Құдаяр ханның Мұсылманқұлды өлтіріп, күндердің күнінде бұған Қанайды қарсы қойып, Көктіңұлын бірімен-бірін соғыстырып қоятынын білген жоқ. Батырларды құттықтап болғасын Мәделі тағыда:

-Ал жігіттер, енді үйлену тойын тойлайтын уақыт та жақындады-ау деймін, біз бәріміз, төрт көзіміз түгел Ордабасыға барамыз. Тойлаймыз, билейміз. Көңіл көтереміз. Ал мына Сыр бойы, Қуаңдария, Іңкәрдариядан келген жігіттер біздің Бадамдарияны, Арысдарияны көрсін. Тойлап, аунап-қунап елдеріне жеңіспен қайтар. Түркістандағы шайқаста түскен жылқылар мен қару-жарақтан мына жігіттер қалауынша алсын. Тойға Кенесары ханды шақырамыз. Наурызбай ханзада әрине келе алмайды, себебі оны Кенекем Ұлы жүз жеріне Рүстем төреге қоныс жер барлауға жібергенін әрине сіздер білесіздер. Оның енді қашан келетіні белгісіз. Бәлкім оған дейін Кенекем де Балқаш тұсқа барып қайтатын шығар.

Сонымен батырлар осы шешімге келіп, Ордабасыға бет бұрды. Бірақ Жанқожадан қосылған Әлімбай мен Сіргебек батырлар өз жасақтарымен Қуаңдариядағы Жанқожа қолына қосылуға кетті.

 

 

7.Үш батырдың Қосжарсуаттағы кеңесі

 

1846-жылдың басында Кене хан өзінің батырларымен кеңесе отырып, бүкіл ауылдарын ұзын. Ырғалған көшке ұластырып, Балқаш көлінің түстігіне, Іленің Құйған маңайына барып қоныстанған.

Ханның бұл маңайға қоныс аударғанын жақтағандар да, қарсы болып даттағандар да бұл жерден көптеп табылған. Кенесарының Балқаштың орта шені – Томарға жылжығанынан қауіптеніп, Балқаштың шығыс бөлігі қарайтын Аягөз округінің сұлтаны Бөлек Жаңқаев Батыс генерал-губернаторлығына дерреу хат жазған. Хатта ол: «Кенесары қайтадан Іле өзенінің маңайынан бері жақындай бастады. Ауылдарды тонап, малды айдап әкетуде. Жан-жақтағы қазақтарды өзіне шақыруда. Кейбірін күліп, біразын қорқытып шақырады. Оның Жетісу өлкесін тыныш қалдыратынына сенуге болмайды» деп, көрсеткен еді.

Ал Кене ханды жақтағандары ішкі Орысиетпен Қазақ Алтайынан да келіп қосылып жатты. Шекара сызығындағы дулат, найман, үйсін рулары өздерінің жерлеріне Орысиеттің қамалдар мен станицалар салып жатқанына наразы болып, хан қарамағына өтіп жатты. Бұны көріп отырған өкімет Кене ханмен күреске генерал-майор Вишневский басқарған әскер бөлді.

Генерал-майор Вишневский өзіне бағынатын қазақ сұлтандарымен бірге үлкен әскермен келіп, Кене ханды Балқаш бойында қоршауға ала жаздады. Ханның батырларының жігерлі ұрыс қимылдарының арқасында қоршауды бұза-жарып, шегіне, қаша ұрыс салып отырып, Іленің қайтадан сол жағасына өткен. Бұл жерден опа таба алмайтындарын білген хан енді Ұлы жүз орталығы болып саналатын Алатау аңғарындағы Шу бойына қоныс аударды.

Кенесары ханның тура осы жерге келгені Орысиет өкіметіне тіпті ұнамаған. Бұл маңай әлі патша ағзамға толық бағынбаған қазақ сұлтандары тұратын және көршілес қырғыздардың әлі Қоқан ханына толық бағынбаған Орман ханының жайлап жатқан жері еді. Сондықтан орталығы Омбы шаһары болатын Батыс Сібір губерниясының басшылары қырғыз манаптарын Кенесарыға қарсы бірігіп күресуге шақырған. Ал енді Орынборғ шекара комиссиясы: «Сібір қазақтарының шекара бастығы, олардың басшы, билері Боранбай мен Кішкене Пірназаровқа көтерілісшілердің өздеріне нұқсан келтіруіне жол бермеу , ал реті келсе, Кенесарыны ауылдарымен қосып жойып жіберу керек» деп, қырғыз манабына хат жолдағанды. Егер қырғыздарға қосымша күш пен ақыл-кеңес керек болса, онда Омбыдағы есауыл Нюхаловпен келісіп алуды, хабаршыдан айтып жіберген. Бұл хабардан соң манап Ормон Нюхаловқа татар Мұхаммед Тагиров пен өзбек Якуб аканы бірнеше адамдармен қосып Омбыға жіберген. Сөз байласыдың нәтижесінде, қырғыздан келген уәкілдер Кенесарыға қарсы күресуге өкіметке уәде берген және бұл үшін Орысиеттен шен-шекпен, дүние-мүлік алатындарына да қуанысқан. Бұл туралы Орынборғ шекара комиссиясы патша ағзамға «қырғыз манаптары Кенесарыға қарсы күресте не өзідері өлуге, не жауды жоюға шешім қабылдады» деп, ақпар берді. Ал енді өзбек Якуб акамыз Омбыдан келгендегі ақпаратында: «жабайы қырғыздардың басшы-билері – Боранбай мен Кішкене Пірназаров Омбы генерал-губернаторы Канцевичтің алдында, Кенесарыға қарсы соғысқа және оны талқандауға дайын екендіктерін мақтанышпен және салтанатты түрде айтты» деп, көрсетіпті. Бұл уәдені естіген генерал-губернатор Канцевич Кенесарыға қарсы жіберетін өз әскерін де күшейтуге кірісті. Осының қорытындысында ол генерал-майор Вишневскийдің қарамағына есауыл Нюхаловтың, Абакумовтың, Карбышевтің отрядтарын берді. Бұған қуанған генерал-майор Вишневский губернатор Канцевичке бүлікші-сұлтан Кенесарыны қырғыздар сеніміне ие болғызбауға және оны сол жерлерден қууға, ал мүмкіндік бола қалса, оның өзін ұстауға, қолынан келетін шаралардың бәрін қолданатынына салтанатты түрде уәде берген.

Кене ханмен шешуші күрес үшін генерал-майор Вишневский патша ағзамға шын пейілдерімен берілген Қарқаралы, Аягөз, Көкпекті округтарындағы Орта жүз сұлтандарын өзіне тартты. Олармен бірге Ұлы жүз сұлтандарын да Кене ханға қарсы қоюды ұмытпаған. «Асатпай жатып, құлдық!» дегізгендей, патша ағзамға анау айтқандай әлі еңбектері сіңбеген болса да сұлтан Әли Әділовке полковник шенін ұстатты және оның жуан тер сасыған мойнына Андреев ленталы алтын медальді ілді. Және Орта жүздің жуан сұлтаны – Іләкім де осындай медальді мойнына жылтыратып таққан. Тек ғана бұлар емес, Орысиетке маңдайларын жерге тигізе қызмет көрсетуге уәде берген талай жуандар мен жайсаңдар өкімет құрметіне ие болды. Олар «наградаларды» иеленіп, қуаныштары қойындарына сыймай, жазбаша түрде: «Біздің мекенімізге келген Кенесары мен оның жақтастарына халық тыныштығын бұзушы ретінде, оны өзіміздің дұшпанымыз деп есептейміз және Кенесары тараптастарының біздің мекенімізде болмауы үшінонымен ешқандай мәмлеге келмейміз. Егер де қазір, Кенесары бізден алыстап кеткеннің өзінде, оның Орта жүзге, қырғыздарға, не жақын маңайдағы өкрүктерге қарсы қимылы туралы ести қалсақ немесе байқасақ, онда сол уақытта бүлікшінің қастандығы туралы хабарлауға уәде береміз» деген мазмұны бар тілхат берді.

Осындай тілхаттардың бірнешеуін алып үлгерген генерал-майор Вишневский, есауыл Нюхаловтың отрядын Кене ханды  Алатау етегіндегі қазақтармен біріктірмеу үшін Қапал мен Қараталға аттандырды. Сонымен қоса ол, сол жердегі сұлтандарға үшбу хат жолдап, Нюхаловқа көмектерін аямауды өтінген. Бұл хатты қуана оқыған полковник Әли Әділов пен «андреев ленталы алтын медалі» бар Сүйік Абылайханов Нюхалов отрядына тез арада қарулы көмек беруге уәде берген. Ал аға сұлтан Бөлек Жанқаев тез арада жасақтарын жинап, Нюхаловқа келіп қосылған.

Мынадай қарулы күшке бір өзі қарсы келе алмайтынын Кене хан түсінген. Оның үстіне Балқаштан бері көшерде әскерінің тең жартысынан айырылып қалғанды. Сонымен бірге ауылдың да көп бөлегі:  «Алатау аңғарына біз сияқты кең далада өскен қазақ үйренісе аламыз ба, жайылым таба аламыз ба?» дегендей, Іле-Балқаш аралығында қоныстап қалып қойғанды.

Енді ол мұндағы Алатау қазақтарының күшімен іс бітпейтінін білгеннен соң, Алатау қырғыздарын да көтеріліске тартпақшы ойға келді. Осы ойымен Қоқанға бағынбай, тау арасында алас ұрып жүрген қырғыз манабы Ормонға өзінің өкілдерін жіберіп, орыстарға қарсы бірігіп соғысуға шақырған. Бірақ оның бұған қосылу-қосылмауына неғайбыл болған Кене хан, алыста тұратын өзіне жақтас болар-ау деген тқазақ руларына үндеулер жіберді. Сол үндеулердің бірінен үзінді келтіре кетейік. «Жаратқан иеміздің еркімен, кәпірлердің қыспағынан біздің Орта жүз бен Кіші жүздегі жақсы заманымыз бастан өтті, сондықтан біз Ұлы жүздегі Шу мен Іле бойына қоныс тептік. Егер Сіздер бізге деген сенімдеріңізге және адалдықтарыңызға байланысты бізге көшпек болсаңыздар, онда Қоқы деп аталатын жерден орын табылады. Бұл хат Сіздер кәпірлердің қол астына түспесін деген ниетпен жазылып отыр»

 

Осындай үндеулердің бірін Кене хан елшілері Көктіңұлы хандығына да жеткізген. Бұл елшілік Кене ханның бұрынғы үндеуінде көрсетілген: «...біз сұлтанымыздың інісі Сейілханды және Шоқпар биді Кіші және Орта жүзге жіберіп, ондағы тілектестерімізге Ұлы жүздің суы мен жері туралы хабарлауды және олар кәпірлердің қанауында болғысы келемесе онда соларды бастап алып келу тапсырылды» жеген бұйрығы арқылы мұнда келіп отырғандарын Көктіңұлы ханы Жүсаіпқожаға айтып, түсіндірген.

Жүсіпқожа ең әуелі Сейілхан сұлтан мен Шоқпар биді олардың «асығыспыз» дегендеріне қарамай, құда ретінде екі күн жақсылап күтім жасады. Ту бие сойдырды. Бұл елдегі ақсақал-қарасақалдарды шақырып, меймандармен дидарластырды. Би көрсетіп, күй ойнатты. Айтыс ұйымдастырып, ән шырқатты. Сосын қымбатты құдаларды қарсы алу рәсімі аяқталып, жергілікті меймандар тарқағасын, алыстан келген қонақтарды хан Ордасына шақырып алған.

-Мен рәсім бойынша Қоқан хандығының және Орысиеттің арасындағы тірліктеріне араласуға хақым жоқ. Біз қазақтың Көктіңұлы хандығы болғанымызбен Бұхара әмірлігіне бағыныстымыз. Орысиетке немесе Қоқан хандығына емес, Бұхара әмірлігіне бағынғанымыздың арқасында бұл жер өте тыныш әрі шаруаға қолайлы ел екеніне мақтанамын да. Ал енді ағайын ретінде айтарым, мен қартайсам да, менің ізімді басар арыстандай ұлдарым, олардың «сен тұр мен атайын» дейтін жолбарыстай жолдастары бар. Егер олар Кенесары құдамның үндеуін қолдаса, мен қарсы болмаймын. Менің Бұхар әмірлігіне қарасты хандықты басқарып отырғанымды әзіз Кенесары түсінер. Ал балалардың оның үндеуіне қосылып, оның қасынан табылатынына сенімдімін –деген. Сөйтіп, «елшілерді Мусабек батырға жолықтыр» деп, жасауылына бұйрық берген.

Жасауыл Сейілхан мен Шоқпар биді Мусабек батырға ертіп апарды. Мусабек батыр бұл мәселенің дұрыс шешімін айтты. Бұл мәселенің дұрыс шешілетініне әсіресе Кене ханның күйеу баласы Мәделі оғланның әсер ететінін баса айтты. Сейілхан мен Шоқпар бидің Түркістан тараптағы Орта жүз бен одан әрідегі Кіші жүздерге еш алаңсыз бара берулерін сендіре-сендіре айтты. Оларды Ақдаланың тұсынан Арыс суынан өткізіп, Шәуілдір жолын көрсетіп жіберді де, өзі Қосжарсуатта жас келіншегімен өмір сүріп жатқан Мәделіге қарай атының басын бұрған. Бір жігітті Рысқұлбек батырға жіберіп, «тез арада Қосжарсуатқа келуін, онда жайын аулауға мұның кетіп бара жатқанын» жеткізуді оған тапсырған.

 

Баяғы, Рысқұлбектің үйінде түнде кездескендеріндей, үш достың Қосжарсуатта әрі отырысы, әрі мәслихаты болған.

Мәделі ханзаданың зеңбіректің оғы тиген қарнындағы жарасы жазылып, енді Қалипа екеуі нағыз сауық-сайран дәуренін Сырдарияның жағасында өткізіп жатқан.

Мәделінің Түркістанда ерлік көрсетіп, қоқандықтарды қырғанын естіген Бұхара әмірі Мәделіге алтын жалатқан белдік пен ақ арғымақты Исмайылдан беріп жіберіпті. «Егер Жызақта анау айтқан аста-төк жұмыс болмаса, әзірше жас келіншегімен елінде уақыт өткізе берсін. Келешекке ұрпақ та керек ғой. Оның үстіне Құдаяр хан мәмлеге келіп тұр, ол жер әзірге тыныштықта бола берер» деген әмірдің әзіл аралас сөзінде жеткізді Исмайыл. Әмір Насыролланың бұл әзілін «шындыққа бергісіз» деп тапқан Жызақ диуанбегі:

-Мұхаммед Әли ханзада, Насыролла атам айтқан екен, қашан Жызақты сағынғаныңызша Жарсуатта Қалипа кеннайымның қасында бола беріңіз. Бірақ Еркеайым айымыңызды Ордабасыға апарып, Қоысайым апамыздың қарамағына немемерсімен қолына тапсыруыңызды ұмытпаңыз – деген. Мәделі ханзада Жызақ диуанбегі Абушаһардың тілегін орындап, Еркеайымды Қойхан апасының қолына немересімен тапсырып, өзі тойдан соң Қалипаны Қосжарсуатқа алып кеткен. Сол жерден Көктіңұлы хандығына қарасты бай-шонжарлар және Жүсекең Мәделі мен Қалипаға сегіз қанат боз үй тіктіріп, екі бөлмелі қоржын там салдырып, алдарына мал мен қызметшілер беріп, отау тұрғызған еді. Мәделі бұл тірлікті өзінше Бұхарадан ауып, туған жерге қайта қоныстанғандай сезінді. «Келіп едім, өзім де Бұхар ауып...» деп, әндетіп те қоятын.

Мусабек, Рысқұлбек, Мәделі үшеуі Сырды жағалай, Қосжарсуаттан жырығырақ шығып, өзенге аяқтарын малып, шүйіркелесіп отырған. Қалипаның әкелген қуырдағын жеп, шарап ішіп, көңілдерін көтерген. Қалипа үш достан сәл шеткерілеу, тізесіне иегін тигізе, үшеуіне қызыға қарап отырды. Қалипаның бұл отырысын көзі шалған Мусабек:

-Әй Мәделі, анау сұлуыңа қарашы, сонау қияндағы Арқадан «сен» деп, келіп отыр ғой, сыйын айтшы, сыяпатын айтсайшы, рахмет, енді менің қолымнан келсе Қалипажанға өлең арнар едім, бірақ мен өлең шығаруға орашолақпын. Сен Мәделі өзіңнің бір суырып салма ақындығың бар еді ғой, дәл осы отырысында Қалипаға бір өлең арнашы – деп, Мәделіге қолқа салған. Рысқұлбеке те шын ынтасымен оны қотады. Мәделі мұның алдында «Сары бидай» әнін айтып жүруші еді. Соның әніне келтіре, бірақ аздап өзгертіп, дауысын соза жөнелген:

Бұхардан мен бір батыр келген ауып,

Арқа бардым орыстан қылмай қауіп.

Ер Мусабек, Рысқұлбек батырлармен,

Сол Арқадан Қалипаны алдым тауып.

 

Қалипа деп, Бұхардан келдім ауып,

Қараушы ек жолымызға ауық-ауық.

Екеуміз көріскенше асық едік,

Тұрса да қар мен жаңбыр бірге жауып.

 

Осы кезде, Қалипа: -Әй қожа , тоқта! – деді, орнынан атып тұрып. Жігіттер Қалипаның мына оқыс қылығына түсінбей, аңтарылып қалды. Ол мына үшеуіне жақындап келді де, Рысқұлбекке қарап:

-Сіз мына екеуінің адалдығына сенесіз бе? – деді, оның бетіне үңіле. Рысқұлбек түкке түсінбей, иығын қиқаң еткізген. Көзі бадырайып кеткен. Қалипаның жүзінен ойнақылық байқалмайды. Үш жігіт бір-біріне қарасқан.

-Ә-әә, өтірікші! – деп, ол сосын Мәделінің бетіне үңілді

-Мақтамен бауыздамай, не де болса, айтып өлтірші – деп, Мусабек дегбірі қаша, шыдамсызданған.

-Айтсам, Сіздің хабарыңыз бар ма, Реке, Мына екеуі бұдан үш-төрт жыл бұрын Сізге айтпай Арқаға барғаны.

-Енді, мен онда тапсырмамен, Ишанбазар, әлде Ақжар жақта жүген едім ғой...

-Міне, сонда мына екеуі Арқаның борасын қары борап тұрғанда біздің ауылға барып, үш сатқынның көзін жойып, соңдарына жалт бұрылып, «Ордабасы қайдасың?!» деп, елііне кете барыпты. Ал енді сөйте тұра жаңағы маған арнаған әнінде, «қар мен жаңбыр жауып тұрса да екеуміз кездесе беруге асық едік» деп сайрап отыр мынауың. Онысы рас болса сонда неге маған кездеспей кетті? Бұл сұраққа бірден уәж тапқан Мусабек:

-Ой-йи, сол ма? Сен де өлеңді анықтап тыңдап алмай, байбалам сала береді екенсің, өлеңде «тұрса да қар мен жаңбыр бірге жауып» деп тұр ғой, яғни боранды бұрқасын емес, «күн райы жылы, қар аралас жаңбыр жауып тұрса да» деп тұр, ал ол кезде Арқада қандай жаңбыр? Қалтырап, дірілдеп, тоңып қатып қала жаздадық – деп, Мусабек бұларды әбден күлдіріп алды.

-Ой, ондай өлеңдеріңе болайын – деп, Қалипа зілсіз өкпелеген болды.

-Боранды қосайын деп едім, сол бір кез есіме түсіп кетіп, жаңбырды араластырып жібердім ғой – деп, Мәделі де, ақталғансыды.

-О, ящаң, қораз – деп, Мусабек қолын шапаттады. Ән көңілдерін одан сайын көтерді. Сосын төртеуі қосылып, халық әндерін орындаған.

Енді бір шай қайнатым кез өткенде, Қалипа:

-Жігіттер, мен «кешкі ас қамына кірісіңдер» деп, қызметшілерге айтуға барайын. Сосын сендер ер жігітсіңдер ғой, өздеріңнің әңгімелерің бар шығар, соларыңа кедергі жасамайын – деп, жағалаудан жоғары кемер төбесіне көтерілген. Одан ары қарай үй жаққа аяңдай берген.

Енді үш дос оңаша қалып, әлгі жасауыл Сейілханның хабарын талқылады.

-Егер Кенесары көкем, шынымен орыстарға қарсы көтерілісін тағы бастайтын болса, онда уақыт өткізбей, сонда барайық – деді, Мусабек ақкөңілділігіне салып.

-Бару қашпас, бірақ Кенекем орыстарға қарсы көтерілісін жалғастырғысы келсе, Торғайдан неге кетті? Біз «қайтайықшы» деген жоқпыз ғой – деп, Рысқұлбек ойлы сұрақ қойған.

-Бәлкім, Кене көкеме дәл сол Алатау аңғарында тыныштық бермей жатқан шығар – деп, Мәделі де ойын білдірген.

-Ол жерде орыс бар ма еді?

-Орыс болмаса да, орысқа шын пейілімен берілгендер бар емес пе? Қасында қырғыз ағайындар бар. Олардың көбісі орыс жағында.

-Қырғыздар Қоқанға қарайтын еді ғой?

-Қоқы, Кекілік тұсындағыларға Мұсылманқұл дәл осы Шымкент тараптағыдай етіп, бостандық берген. Мұсылманқұлдың адамгершілігін теріс пайдаланып жүрген болар, Ормон манап.

-Оны қайдан танисың, Мәделі? – деп, Рысқұлбек сұраулы жүзін бұрған.

-Ой, оны баяғыдан білемін, найқатылып Бұхараға келген. Әмірдің алдына кіре алмай бір жұмадай мейманханада жатты.Ақыры «Көктіңұлы ханы Жүсіпқожаның ұғлы осында» деп еді, «Соны тауып беріңдерші» деп, қолдарына үш ділдә ұстатып, сондағы қызметшілердің үшеуін мені іздетуге жіберген екен. Олар мәз болып маған келіпті. Мені ол кезде бүкіл Бұхара білетін.Мен сонда Ормонды әмір Насыролланың алдына сол күні кіргіздім. «Мына Мұхаммед Әли өтінгеннен кейін ғана, оның айтқанын орындап отырмын, мақұл керуеніңді бір рет өткізейін» деп, Ормонға рұхсат берген. Ормон мені арқамнан қағып, бетімнен сүйгіштеп, рахметін айтып, керуенін ары қарай жолға салған.

-Оның заттары не еді?

-Ол өздеріңе белгілі, аты әйгілі Ыстықкөлдің ал-қызыл гүлдері.

-Апиын ба?

-Дәл өзі еді!

Ойпырмай-ә, «Насыролла ондайды көрсе дарға асады» деуші еді ғой, жұрт?

-Бұл жолы оны бір рет кешірген еді.

-Онда сен жарапсың,Енді сонда, «Ормон Кене ханға Ыстық көлдің ал қызыл гүлдерін өткізе алмай жатыр» демекшімісің? – деп, Рысқұлбек күлді.

Орыс болар, Ормон болар, бірақ біз бүйтіп босқа жүре бермей, Мәделінің туған қайнағасының шақыруынан кейін, барып, оған жәрдем беруіміз парыз – деп, Мусабек орнынан түрегелген.

 

 

8.АЛАТАУДЫҢ ТҮНЕРГЕН ШАТҚАЛЫНДА

 

                                                                           Қыстың бір алты айы өткен соң,

                                                                           Жаздың бір алты айы өткен соң,

                                                                           Аспара деген етектен,

                                                                           Елім бір көшіп өткен соң...

                                                                           Сиқымнан Әжібек келді

                                                                           Туымен.

                                                                           Батырбектің буымен.

                                                                           Құрман келді қожадан,

                                                                           Мың кісі бастап тамадан,

                                                                           Өңкей батыр ағадан

                                                                           Мың кісі кеді Сәмбеттен,

                                                                           Байзақ келді Мәмбеттен.

                                                                           Бестеректен келді бес қожа,

                                                                           Кене ханға Сәлімбай...

                                                                                                  Мәделі қожа

 

1846-жылдың көктемі басталар мезгілде, Мәделі, Мусабек, Рысқұлбек қастарына осы маңайдың, өздеріне сенімді деген алты жүздей жігіттерімен, Алатау бөктеріндегі Шу дариясының бергі бетіндегі тау етегіндегі Кене хан Ордасына барған. Қалипа «Қосжарсуатта бір өзім қалмай-ақ қояйын, сенің жағдайыңа қарайын, әрі «есік ашып» барғанымыз болар, мен де сендермен ілесіп барайын, қажет болса шайқасқа да түсермін – деп, жасаққа еріп келген.

Әлгі үндеулерден соң Кене ханға ұлы жүздің дулат, жалайыр руларынан келіп қосылып жатқандар қатары көбейген. Әсіресе Саурық, Сыпатай, Байсейіт, Сұраншы батырлардың Кенесарыға келіп қосылуы орыс басшыларын қатты ойландырып тастады. Одан аз уақыт кейін Құланнан Тойшыбек батыр, Балқашта бір жағдайлармен қалып кеткен Бопай апамыз үндеуді ала салысымен без жүз сарбазымен Кенсары інісінің құзырына келіп, қызмет жасауға келісімін берген.

Мәделі мен оның оңтүстіктен келген жігіттері Кене ханға Ордабасыдан арнайы әкелген Ақауыз деген арғымақты сыйға тартты. Дәл осындай арғымақ Наурызбайда да бар екен. Олардың ауыздары қырмызы түстес болғаннан соң бұл жылқыларды ажырата білу үшін біреуін «Ақауыз» екіншісін «Қызылауыз» деп атап кеткенді.

Үш батыр бастап келген Көктіңұлы жігіттерінің соңын ала бере сиқымдардан Әжібек батыр бастаған жігіттер, сап түзеп, ту көтеріп келген. Оларды Кене ханның үндеуінен кейін сиқым Батырбек датқа ұйымдастырып жіберген екен. Олардан соң таманың өңшең батырларының басын біріктіріп, Құрман қожа келді. Ботбай батырларын бастап, Сәмбет ұрпақтары, олармен үзеңгілес болып, мыңсан әскерімен Байзақ би келіп қосылды. Бестеректен әрқайсысы лек-лек әскермен бес қожа келді. Олардың соңдарын ала бере Сәлімбай әскері қосылды.

Мұндай жетістіктерді байқаған есауыл Нюхалов дерреу генерал-майор Вишневскийге, «Кенсары әскері жиырма мыңға жетті, мен үш мыңдық отрядыммен не бітіре аламын?!» деп, хабар жіберген. Жағдайды тез түсінген Вишневский, бұл мәселені Канцевичпен, ал Канцевич патша ағзамман кеңесу үшін, Вишневскийге шабуылды өзінен хабар келгенше тоқтата тұруды бұйырған.

Генерал-майор Вишневский сенген жабайы қырғыздар Кенесарыға бұған дейін бірнеше рет шабуыл ұйымдастырып та үлгерген еді. Соның нәтижесінде Кенесары олардың шабуылға шыққан әскерлерінің екі жүздей жігітін тұтқынға алып, екі мың әскердің басшысы Қалша биді шайқас жүріп жатқанда ұстап алып, қол-аяғын байлап, қапасқа қамап қойған еді. Осыдан соң Кене хан Ормон мен Жантай манаптарға тағы да, «келісіп, орыстарға қарсы бірге аттанайық» деп, елшілер жіберген. Генерал Вишневский «бұл жолы тұтқындалған Қалша би үшін Ормон мен Жантай Кенесарыға қосылып кетеді-ау» деген қауіппен тез арада Ормонға сотник Абакумовтың екі мыңдық полкін жіберді. Кене ханның елшілерінен бұрын жеткен Абакумов Ормон «ханның» алдында қасқайып тұрған.

Абакумовтың әкелген қос зеңбірегінің желкесінен алақанымен сипап тұрған Ормон Кенесары елшілеріне:

-Осы жерден сендердің аман кетулеріңнің өзі, сендердің менен алған ең бақытты сыйлықтарың – деген. Бұл сөздің мағынасын түсінген елшілер, артық бір сөз айтпастан кері қайтқан.

Елшілерден ондағы жағдайды естігенмен, бәрібір қанағаттанбаған Кене хан, қайтадан хат жазып, хабаршыдан беріп жіберген. Ол, өзінде жиырма мың әскер бола тұра, мұны білетін жабайы қырғыздардың бұған достық ниетін білдірмегендеріне түсіне алмаған. Ол жаңағы хабаршамен бірге тұтқындағы екі жүз қырғыз сарбаздарымен бірге Қалша биді де қосып жіберді. «Енді бұл тірлікке Ормон хан сенетін шығар» деген дәмесі бар еді. Кене хан хабаршыдан беріп жіберген хатында: «Менің осында келуімнің себебі – жауласып қан төгу емес, қазақ пен қырғыздың күшін біріктіріп, оларды Қоқаннан бөлу және жалпы қоқандықтардың қыспағынан құтқару. Менің жаулық ойламайтынымды, Қалша биді екі жүз жігітімен босатқанымнан көре аласыздар. Осы хатты алған соң, қауіптеріңді сейілтіп, маған келіп, мені мойындайтындарыңызды  көрсетіңіздер, сонда ғана бақытқа кенелесіздер. Егер бұл ұсыныс жүректеріңізге жақын болмаса және жауласудан бас тартпасаңыздар, онда өз тағдырларыңызға өздеріңіз жауап бересіздер» деп, жазды. Бұл хатты оқыған Ормон Кенесары хабаршыларына:

-Ей, сендердің сұлтандарың кімді ақымақ қылғысы келеді?! «Алдыма кел!» депті. Ал мақұл, алдына барайын, бірақ онда мені «қырғыз бен қазақтың ханы» деп жарияласын, ал Кене сұлтан менің бұйрығыммен ғана қимыл жасасын! – деген еді, түкірігі шашырап. Ежірейгенде көздері жұмыла, қылиланып кетті. Хабаршылар Кене ханның бұл ұсынысты қабылдамайтынын айтып, кері қайта бергенде:

-Бұл маңқа қазақтар бізді басып алып, өздеріне құл қылмақшы – деді, Ормон хабаршылардың соңынан айқайлап,

-Ой сақау, жабайы қырғыз, нағыз топас екенсің, онда! – деп, хабаршылар да кете барды.

Қазақтардың қолы әбден жиналды-ау деген кезде, Кене хан қолы Әулие Ата түменіне қарасты Мерке шаһарына шабуылға шыққан. Алғашқы екпінмен-ақ қаланы бағындырды. Хан Орданы осы Меркіге тікті. Одан соң, бұдан бір жыл бұрын қырғыздар жаулап алған Аспара маңын қайтып алып, хандыққа қосты.

Меркіде біраз орныққан Кенесары енді қырғыздарды достық қарым-қатынасқа шақыруға тағы да оқтала бергенде, қырғыз жағынан және де жағымсыз хабар жетіп келді. Бұл хабардың түбі, қырғыз-қазақ жағдайы дұрысталмайтынын көрсеткен еді. Осының алдында Піспек құсбегі Әлішер мен Ормон манап Алатаудың теріскей тұсындағы қырғыздардың барлығына елдің ішкі жағына көшіп кетуге кеңес берген, ал өздері әскерімен Кенесары тарапқа аттанады да, жер жағдайын жақсы білгендіктен олар Кекілік тауындағы ыңғайлы жерге бекініп алады.

Алатаудың теріскей бетін орыстарға сатылғандардан тазарту үшін жорықта жүрген бес мың әскерге тұтқиылдан шабуыл жасаған қырғыз батыры Бөкеннің мыңдығы қазақтардың төрт мыңдай сарбазын қырып тастаған еді. Қырғыздар бар-жоғы жүз шақты адамынан айырылды.

          Бұл хабарды Кене хан ести салысымен қолдағы жиырма мың әскерді аяғынан тік көтеріп Кекілікке жылжыған. Кекілік тау аңғарлары дала әскерлері үшін жүдә бір ыңғайсызды. Төбеңнен құлайын деп тұрған құздарға қарап-ақ, айқас мәнерінен айырылып қаларың хақ еді. Бұл жерде жеті қадам да жазық жер жоқ еді. Құз, жартас, таудың бұралаң жықпылдарынан алдыңдағы бес қадам жердегі адамды көру қиын болатын. Бір құздан бір құзға көздері аспанға қарап өте бергенде жартас жартастың арасынан қырғыздар шыға келді де, айқас басталып кетті. Әскердің аяғы қайда, басы қайда белгісіз болып қалды. Қырғыздар төбеден әйдік, ауыр жартастарды домалатып, жұдырықтай тастарды көздеп лақтырып, садақпен, мылтықпен атып, Кене әскерлерінің бел жазуына келтірмеді.

 

9.ЖАН ТҮРШІКТІРЕР КЕК

 

                                                                            «Кене ағам әскер тартып, қырғыз барды,

                                                                            Аз ауыл «Құсшы» деген қырғызды алды.

                                                                            Кененің ішіп жатқан суын бұрып,

                                                                            Қаңғырып, Кене қолы шөлде қалды.

                                                                            Кене ағам атысады жалғыз жатып,

                                                                            Атының шаба алмайды мойны қатып.

                                                                            Астында ер Науанның Қызылауыз,

                                                                            Оқ үзді аяқтарын бұлғақтатып.

                                                                            Беріпті сөйлесін деп, тіл менен жақ,

                                                                            Наурызбай, осындайда қимылдап бақ.

                                                                            Өркеші жоқ түйедей, мойыны құлаш,

                                                                            Әкелді кертайлақты үйсін Байзақ.

                                                                            Кертайлақты әкелді судан сүйрік деп,

                                                                            Топтан да озған жүйрік деп.

                                                                            Аяқты малға жеткізбес,

                                                                            Мұндағы жауға килік деп.

                                                                            Кенеге тілеу болмайды,

                                                                            Қырғызды Құдай оңдайды.

                                                                            Жамандатқыр кертайлақ,

                                                                            Қызылауыз аттай болмайды...»

                                                                                                                          Мәделі қожа

 

Осы айқаста Кене ханның астындағы ақауыз атқа оқ тиіп, ат шала жарадар болып, хан жауға тұтқын бола жаздады. Бірге айқасып жүрген Рысқұлбек батыр Кене ханның астындағы атына бола қатты қиналып жүргенін байқап, ханды қақпақылдай, шайқас арасынан алып шыққанды.

 Бұл шайқас Наурызбайға да ауыр тиген. Оның астындағы атына да оқ тиіп, жаяу қалғанда, Байзақ би Наурызбайға дерреу кертайлақ атты ұсынады. «Кертайлақ» десе, дегендей өркеші жоқ тайлақтай еді. Бірақ ол жүдә шабан қимылдап, еркін айқасуға жағдай жасай алмаған.

Бұл шайқас қазақтар үшін қатты жеңіліс әкелді. Жер жағдайы да ыңғайсыз, әскерлерде де тәжірибе кем еді. Бұл шайқасқа қатысушы жиырма мың сарбаздың саны көп болғанымен, тау ішінде айқас тәжірибелері мүлдем жоқ еді. Бұрыннан орыстармен айқасқа түсіп жүрген әскерлердің көбісі Арқада қалып кеткен. Ал Кене ханға еріп келген сарбаздар аздың еткенімен бірге тау аңғарларында соғысуға амалдары аз болғандықтан қаухарсыз еді. Тек ұшы қиырсыз жазық даламен қыраттарда шайқасып, үйренген олар, мынадай шатқалдарда соғысқанда дәрменсіздік танытқан.

 Бұл жағдайға әбден масаттанған, әлгі баяғы Бөкен батыр шыққан елдің басшысы – Дөнентай орыс генералына осы уақиғаны мақтана жазып, сүйінші сұрағанды.

Ойламаған жерден жеңіліс тапқан Кене хан қырғыздарды тағы да келісімге шақырды. Қырғыз елі де Кене ханның екі шайқаста да табан астында ойламаған жерден бес-алты мыңнан аса әскерден айырылып қалғанына ыңғайсызданып отыр екен. Олар Кенеден кешірім сұрауға себеп таба алмай отырғандарында , Кене ханның келісімге шақырған хаты да барып қалған. Қырғыздар бұл хабарды алып, телпектерін аспанға лақтыра қуанып, дерреу Кене ханға Қалығұл манапты жіберген.

 Кенесары Қалығұл манапты қабылдап, бірнеше күн ордасында күтті, тіптрі оған Наурызбай да қонақасы берген. Наурызбайдың боз үйінде болған Қалығұл кейін орыс генералына берген ақпаратында Наурызбайды «барқыт қамзол киген, мұртыенді тебіндеп келе жатқан, ұзын бойлы жас жігіт екен» деп, суреттеп берген екен.

Кене хан «қазақ пен қырғыз ендігі жерде достық, шынайы көршілік қарым-қатынаста болады һәм қырғыздар Кене ханның кеңесіне құлақ асады» деп, Қалығұлмен келісті. Ал Қалығұл манап бүкіл қырғыз халқының атынан «қырғыздар мен қазақтар достық қатынастағы дербес ел болады, бірақ барлық маңызды істер бойынша Кенесарымен ақылдасып отырады және оның сөзіне құлақ асады» деп, уәде берді. Кене хан Қалығұл манаптың өтініші бойынша, шайқаста қазақтардың қолынан қаза тапқан қырғыз батыры Тастанбектің найзасы мен болат қылышын қайтарды да, ал Қалықұл қазақтың қолға түскен жігіттерін, төлемін төлесе қайтаруға уәде берді. Кене ханның қырғыздарға, шайқаста қолға түскен сүйікті батырын босату туралы келісссөз кезінде, қырғыздар біреуіне алпыс төрт жылқы, ал екіншісіне он түлкі ішік, он шапан, он құндыз, он құнажын, он түйе төлем төлеуді белгілегенді. Бұдан соң бұндағы бұйымдарды тез арада мұндағы қазақ ауылдарынан жинап, қырғызға төлеп, екі батырды босаттырмақ әрекет жасалып еді, бірақ жиналған мүлік қырғыз айтқан құнға жетпеді. Екі батыр да босатылмады. Одан соң да қырғыздар бұлаң құйрыққа салынып, келісімді азды-көпті бұза бастаған. Қырғыздың келісімді қайта-қайта бұза беруінің басты себебі, келісімге дейін, алғашқы елші болып келген қырғыз батыры Жаманқараны қазақтардың өлтіруі еді. Жаманқара батырлығына салып, ауызына келгенін оттамағанында бәлкім оны қазақтар өлтірмес те еді ме? Оның Кене хан мен Наурызбайдың жанына тиген «кекшіл болсаң, өзіңе қылғанға неге қылмадың, бас терісін сылып ап Қоқанға беріп еді, кәне алғаның әкеңнің кегін?» деген сөзі еді. Осы сөзді естіген мезетте-ақ, Жаманқара ажал құшқан. Сол «елшіні өлтіруге болмайтын» барлық елде қолданатын заңды бұзғаны үшін де, қырғыздар Кене хан билігіне сенбейтін. Соның ақырында сол Жаманқара батырларын наһақтан өлтіргендері үшін, қазақтан кектерін ең болмаса барымтамен қайтармақ ниетте болып, қырғыздар ұлы жүз батыры Саурық үйінде демалып жатқан кезінде, оның жайлауына сексен шақты қырғыз шабуылдап, жігіттерін өлтіріп, жеті жүздей жылқысын барымталап кетті. Оны естіген Саурық батыр соңдарынан түскенді. Бірақ тосқауылға ұрынып, қырғыздардың қолынан қаза тапты. Бұл – қырғыз-қазақ келісімінің бұзылуына әкеліп соқты.

Саурық батырдан айырылып қалған Кене хан, қырғыздардың бұл ісіне қапа болып, олардың келіссөзді бұзғандықтарын түсінді де, жиырма бес мың сарбазбен Саурық батыр үшін кек қайтаруға Меркіден қырғызға беттеген. Меркіден жоғары өрлей, Қарабалтаға келді. Қырғын соғыстан кейін Қарабалта алынды. Соқылық елі де тізе бүкті. Наурызбай қатты ойнақ салды. Кене хан оған тиым салмай, еркіне жіберген еді. Қазақтардың әскерлерінің алдыңғы қолы Піспекке де кіре бастаған. Қырғыздар мен Абакумов бастаған орыстар бірігіп қазақтарға қанша қарсыласса да, қырғын шайқастардан соң тек ғана шегінумен болды. Ал алынған ауылдарды Кене әскерінің Наурызбай бастаған тобы тонаумен, қырып-жоюмен айналысты. Наурызбайдың көзіне қан толып, қарауытқаны сонша, тіпті бесіктегі балаларды да аямады. Қырғыз мазарларын қиратып, көрлерді аударды. Бұндай әрекеттерді көріп, естіген қырғыздар түгілі қазақтардың да жүйкелері шымырлаған. Әскерлердің кейбіреулерінің арасында наразылық та біліне бастады. Көктіңұлынан келген әскерлер Наурызбайдың мұндай қатігездігін бұрын білмегеннен соң, оның мұндай тірлігіне өкпелерін Мәделіге ашық білдіріп жүрген. Ал Мәделі, Мусабек, Рысқұлбек өздерінің мұнда бекер келгендеріне іштей өкініп жүрсе де, сырттай білдірмей, сарбаздарды тәртіпке шақырып, қолбасшылардың істері сыналмайтынын түсіндіріп жүрген. Сонда да сарбаздардың көңілдерінің күпті екендіктерін жасыру қиын еді. Бұл жағдайдан Әулие Атадан келген хабар құтқарды.

Әулие Атадан келген хабаршылар «Қоқан әскерлері Талас Алатауынан асып, Меркіге түсіп келе жатыр екен» деген жаңалық әкелді. Меркіде Кенесарымен Арқадан еріп келген оның туған-туыстары және әскерлерінің бала-шағаларының көпшілігі қалған еді. Қалипа да сол Меркіде болатын. Бұл хабарды естіген Кене хан әскери кеңес құрып, Меркіні қорғауға үш мың әскермен Мәделіні оның батырларымен қоса жіберді. Оны жіберуінің себептері де бар еді. Бір себебі Қалипа үшін де еді. Сосын басты себеп Мәделі мен Қоқан ханының мұхтасибі – Мұсылманқұлдың достығында да еді. «Мәделіні көрген Мұсылманқұл Меркіге онша зиянын тигізбес» деп ойлаған, Кене хан бірден осы Мәделіні Меркіге жіберетінін айтқан. Әскери кеңес мақұлдап, Көктіңұлы қолымен барлығы үш мыңдай әскермен Мәделі Меркіге жылжыды.

Кене хан Піспекті алып болып, енді ары қарай Арасанға, одан соң жоғары қарай Кекілік пен Тоқпаққа әскер тартуға келісіліп, шешім қабылдаған.

 

 

10.МЕРКІ  ҚОРҒАНЫСЫ

 

                                                                                            Меркінің тұтқан ұлығы,

                                                                                            Мәделі деген «сарт» еді.

                                                                                            Ақауыз деген арғымақ,

                                                                                            Мәделі берген ат еді.

                                                                                            Ауызға кіріп сөз болған,

                                                                                            Тұлпардан артық зат еді.

                                                                                                            Нысанбай жырау

 

Мәделі қолы суыт жүріп отырып, Меркіге қоқандықтардан бұрын жеткен. Шаһардың «қоқандықтар келер-ау» деген тұсындағы бекіністі күшейтіп, екі зеңбірек орнатып, қамал айналасына орлар қаздырды. Жебелерді көбейтіп, оқ-дәрілерді дайындатқызды. Қамал сыртындағы қорғаныс төбешіктерді биіктете, тағы да топырақ үйдіріп, топырақ толтырылған қаптардан қамал үстіне қорғаныс жасатқан.

Келесі күні Қоқан әскерлерінің төбесі көрініп, кернейлерінің барылдаған дауыстары шықты. Мәделі биікке шығып, көз салып еді, қаптаған әскерді көре алмады. Бары-жоғы бес жүздей ғана сарбаз сап түзеп тұр екен. Ал олардан беріректе үш аттылы сарбаз ақ ту көтеріп, елшілікке келе жатқан сияқты. Мәделі өз әскерлеріне ешкімнің де оқ атпауларын бұйырып, елшілерді қарсы алуға Мусабекті жіберді. Мусабек қасына екі сарбаз алып, елшілерге қарсы жүрді. Екі жақ ортада кездесіп, сосын алтауы да бері қарай беттеген.

Елшілер Мұсылманқұлдан хат әкеліпті. Әскерді мұхтасибтің өзі басқарып келген екен. Ол осында Кенесарымен немесе осы Меркінің әкімімен кездескісі келетінін, әзірше шайқас бастамайтынын, ол шайқастың тек кездесу қорытындысына байланысты екенін айтыпты. Мәделі кездесуді қуана құп алған. Бірақ елшіге Мұсылманқұлға бұл жерде Кенесарының жоқ екенін, Меркінің уақытша әкімі мына өзінің баратынын айтып еді, ол «басқа амал болмаса, мен келісемін» деген.

Мұсылманқұлдың шатыры тау аңғарына тігілген екен. Ол да Мәделіні көргенде әуелі дағдарып қалды да, соңынан жүзіне қуаныш үйіріліп:

-Әй, Мәделі-ай, сенің де жүрмейтін жеріңді таба алмадым-ау, Амансың ба-ей?! – деп, құшағын жая ұмтылған. Екі батыр амандық-есендік сұрасып, біраз шүйіркелесті.

-Алдыңғы жылы Созаққа шабуылға шығыпсың?

-Жоқ, бір күн үлгермей қалғанбыз. Бізден бір күн бұрын Қуаңдария бойынан Жанқожа келіп, Созақты алып қойыпты. Мен болғанда Созақты соншама қирата тонатпай, келісімге келіп, шайқассыз алар ма едім, не дегенмен ол жерде қоңыраттар көп еді ғой! – деп, Мәделі бірден ақталған.

-Мейлі, егер мен Мұрад ханды орнынан алмағанымда, Созақпен келіссөз жүргізуің екі талай еді, ал Түркістанды қоршап, Мұрад ханның әскерін жойып жібергенің өте жақсы болды. Оны «маған берген жәрдемің» деп білемін.

-Ол кезде мен Түркістанды шынымен шабуға емес, отандастарымды қорғауға барғанмын. Мұрад ханның әскерін жоямын деп, ол жердегі әскерлерге де біраз құқай көрсеттік ғой.

-Онсыз бола ма? Аушар бекке жақтасқан өздерінен көрсін. Мейлі, мақұл, мұнда неғып жүрсің? Әмір Насыролла жібермеген болар?

-Кене ханның үндеуімен келген жайым бар.

-«Жақсы күйеу қайымсақ» деген мақалды білетін шығарсың? Қайынағаңа жәрдем беруге келгенсің ғой. Үлкен қайынатаң – Байзақ датқа да осында деп, есітіп едім. Ол қоқандық датқа басымен Қоқанға қарсы шыққаны несі?

-Бұл енді ұлттық көтеріліс болғасын Қоқан. Бұхара, Хиуа қазақтары бірігіп, ұлт жауларына қарсы көтеріліп жатыр емес пе? Екіншіден ол кісінің Қоқанға емес орыстар мен қырғыздарға қарсы соғысып жүргенін көрдім.

-Сондықтан сен де келдің өз қазақтарыңа жәрдемге?

-Менің қазақ екенімді білсе де бұл жердегі қайын мен балдыздарым мені «сарт» дейді.

-Кім еді қайындарың?

-Кім емес, бәрі! Осындағы қаптаған қалың дулаттар мен Кенекеңнің төрелері, сарбаздары.

-Енді жезде болған соң әзілін көтере білуің керек ғой, сені Кененің сарбазы емес, Бұхаралық мыңбасы болғаныңнан солай атайды да, одан сен «сарт» болып қалмайсың ғой! Сонымен сен өз қазағыңды қорғауға келдің ғой?

-Сіз де сөйтер едіңіз ғой?!

-Бұл тірлігіңді әмір Насыролла құптар ма екен?

-Мені қорқытып отырсыз-ау деймін, аға?

-Жоғ-а-а, нем бар? Құдай сақтасын, Мәделіжан! Бірақ сонда да әмір естісе не дер екен сонда?

-Сіздің әмірдің өзін алдап кеткеніңізде де өті жарылған жоқ ғой, әрі кетсе бір ұрысып алар, шли ушыққан саяси жағдай емес, Қоқанға Бұхар атынан тіке әскер тартып отырған жоқпын. Бір өзім, Көктіңұлы хандығынан біраз адамдар бар. Оған Жүсекең бір жауабын табар – деп, Мәделі жүзіне күлкі үйіріткен.

-Мейлі қарағам, аман болсаң болар.

-Аға, Сізге айтар алғысым шексіз. Мұрад ханды дер кезінде орнынан тайдырғаныңызды айтамын. Егер ол орнында отыра бергенінде, біздің өлке қанға бөгер еді.

-Бір апта тақта отырғанның өзінде, Түркістанның жағдайы анандай болған жоқ па?

-Дұрыс, Сізге Жүсіпқожа әкем де, жалпы Бадам, Арыс, Сыр бойы қазақтары алғысын білдіруде.

-Мен мына Сарыбағыш руын, оның ханы Ормонды да, Жантайды да еріктерімен жібергенмін. Енді болмайды, оларды қаталдау ұстауым керек екен.

-Қалай қатал ұстайсыз, олар Орысиетпен ауыз жаласып отырғанда?

-Оны білемін, бірақ саған шынымды айтайын, хан Кенеден Қоқан ешқандай жақсылық көрмейді. Оның әкесін, ағаларын өлтірген Қоқан оған ешқашан дос болып көрінбейді. Ол Ормонды жеңсе, Қоқанға бас салады. Орыстар қырғызға бергі жағымен болысқанмен, Кенесарының Қоқанға жорық жасайтынын біледі. Оның бізге қарсы жорыққа шыққаны Орысиетке майдай жағатыны сөзсіз! Сонымен бірге олар Кенесарыға қолдау да көрсете алмайды. Егер Орысиет Кенеге ондай ымын білдірсе, Кенесары онда: «Жарықтықтарым, Сіздердің маған көрсетер қолдауларың рас болса, онда Қазақ жерін босата қойыңдар, сол маған көрсеткен жәрдемдерің болсын, ал Қоқанмен де, Қырғызбен де өзім есептесемін» дер еді.

-Әрине, әрине, ал енді Сіздің мұнда келгенде қандай мақсатыңыз бар?

-Егер сен мұнда болмағаныңда Меркіге шабуылдайтыным рас еді. Кене ханның Піспекке кіргенін бүгін хабаршымнан естідім, Ол енді әрі қарай жүреді, соңғы нүкте – Тоқпақ. Оны алса, Шу өзенін бойлай Ыстықкөлге өтуі мүмкін. Ал енді Шудың арғы бетіндегі Күнгей Алатауы да, бергі бетіндегі Қырғыз Алатауы да Қоқанға өте қажетті жерлер. Ыстық көлдің арғы бетінде, Теріскей Алатаудың шығысында Орыстар отыр. Кене хан Ыстықкөлді жағалай Орыстарға қарай бітін бұрса, онда жолы болсын! Ал ол Ыстықкөлді бойлай әрі кетпей, атының басын бері, Орта Тоғайға бұрса, онда мен іске кірісемін. Кене жасағын құртып жіберу үшін бүкіл Қоқан әскерін жұмылдыруым да мүмкін. Тіпті сол үшін орыстармен келіссөз жүргізуім де кәдік емес.

-Енді Тоқпақтың хабарын күтесіз бе?

-Әрине! Сосын айтпақшы, Кене хан ары қарай Орыспен шайқасуға баратын болса, сен де оған еріп кете бересің бе?

-Жоқ, мен Меркіден бұрын, әуелі оның осындағы туған-туысқандарын қорғауымды тапсырған. Егер әмір Насыролладан «кері қайт!» деген пәрмен келсе, онда орныма Мусабек батырды тастап, Бұхараға қайтатынымды ол кісіге айтқанмын. Ол келіскен.

-Келіспегенде қайтеді, басқа әмірліктің мыңбасысына айтқаны жүре ме? Тек күйеу баласы болғаннан ғана...

-Онда Кене ханның хабарын күткміз бе, мен оның жеңетініне күмән туғызбаймын, себебі онымен бірге он төрт мың әскер кетті.

-Не дейді құдайым-ау, он төрт мың әскер онда болса, мұнда сенде де бір бес мыңдай бар шығар? Жиырма мыңдай әскермен талай жерлерді алуға болады ғой. Ол шынында да мынанша әскермен Ормонды жеңер. Сосын оның бетін Құдай Орыстарға қарай бұрса екен. Мен бекерден-бекерге қан төккім келмей тұр. Ормонға жәрдемге үш мыңдай әскер жіберіп едім, енді өкініп отырмын. Аман келмейді-ау! Онтөрт мың әскер дегенің жау жайпайтындай сан ғой, «Орысиеттің Ормонға жәрдемге берген екі мың атты әскері мен екі зеңбірегі бар» деп, хабаршыдан естіп едім, сонда Ормонда барлығы жеті мыңдай-ақ әскер бар. Ол онтөрт мыңға не тәйірі? – деп, Мұсылманқұл қатты ойланып қалды.

-Енді не қылмақ ойыңыз бар?

-Ормоннан күдер үздім, сонда да күтейік, бәлкім бір төтенше жағдайлар болып қалар!

-Сіздің ойыңызды түсінбедім, аға. Егер Кене хан қолы жеңіліп, ол кісілер Меркіге қайтып келер болса, Сізбен қылыш ұрыстыруға тура келмей ме? Онда қайтеміз? Бұл сөзді естіген Мұсылманқұл рахаттана күлді. Сосын:

-Сенің де есің де болар, сонау, 1836-жылы Мадали ханның жарлығымен мен Таскентке келгенмін. Сол жерде Таскенттегі дуанға шақырумен келген Қасымұлы Саржан бастаған қазақ батырларының жиырмасы өлтірілген еді. Ол да есіңде. Әрине мен өзімді кінәсәзбін деп, есептей алмаймын. Сол жағдайдың арасында мен де боғаннан соң, кінәлімін, Бірақ мен ханның бұйрығын ғана орындадым, Мен ол боздақтарды өз шешіміммен өлтіргізген жоқпын. Менің қолымда болса, оларды Таскентке шақыртқызбас та едім. Бірақ бұл ақиқатқа көбісі басын ауырта бермейді. Мені де күнәлілер қатарына қосады. Солардың бірі – Кенесары хан да болар. Егер ол үйтіп ойламаса, мен еркіндік берген Созаққа, Ақмешітке, Жөлекке, Меркі мен Аспараға шабуыл жасамас еді. Ол осында келсе, менің де мұнда екенімді білсе, әрине майдан ашылады. Ал сен оқыған адамсың, әскери, саяси канундарды білесің. Ереже бойынша өзіңе, не әскеріңе зиян келмей тұрса, әмірдің рұқсатынсыз бізбен де, қазақтармен де айқасқа түсуіңе тыйым бар. Қазақ-Қоқан соғысына араласа алмайсың. Ал, әмірге берген антымды бұзамын десең, өзің біл. Бірақ бұзған жағдайда, кімге болысасың? Ол – төре, мен – қыпшақ, екеуміздің де саған туысқандығымыздың кемдігі жоқ. Ол қайнағаң болса, мен досыңмын. Мен бір мемлекеттің заңды уәзірімін, ал ол тұрағы жоқ, көшіп жүрген хан. Ал сен тіпті басқа мемлекеттің мыңбасы-сүдірісің. Менің ойымша сен бейтараптық қалыпты таңдауың керек-ау – деп, тағы күлді.

-Бейтараптық? Мен сонда екі туысқаным бірі-бірінің қандарын шашып жатқанда, солардың «қызығына» қарап тұра беруім керек пе? Жо-о-оқ, болмайды!

-Әрине болмайды, ал болдыру үшін не сен кетуің керек, не мен кетуім керек!

-Одан да бітімге келсек қайтеді? Бұрында небір елдер арасындағы небір кикілжіңдер бітімгершіліктің арқасында бейбіт жолға түскен ғой. Сіз Меркіге тиіспеңіз, Кене хан осында бола берсін. Ол Қоқанға қарсы соғыс ашпауға уәде берсе, қазақ-қоқан бауырлар бірігіп, Орысиеттен келе жатқан басқыншыларға қарсы күрессе, осы бітімгершілік емес пе?!

-Мынауың дұрыс екен. Меркіні басыбайлы Кене ханға Ордалыққа берсем, Қасиетті Меркі шаһары Кенесарының қайта құрған Қазақ мемлекетінің астанасы болса, пах шіркін, онда қанекей, ол да мені «күнаһар» деген ойынан қайтатын шығар, бәлкім достасып та кетерміз, а? –деп Мұсылманқұл күрсіне, Мәделіге қараған.

-Олай болса аға, жүріңіз Меркіге мейман боласыз. Кене хан жеңіспен келгенше аунап-қунап жатасыз.

-Ау, сонда Кенесары Қоқанды алып келгенше осында жата беремінбе? – деп, қарқылдай күлді, Мұсылманқұл.

-Жата бермейсіз, хан Кене Ормонды жеңсе, хабар берер, сосын біз де ол кісіге хабар жіберерміз «Қоқан бітімге шақырып жатыр» деп. Одан ары қарай белгілі ғой, бірігіп орысқа қарсы шығасыздар ма, болмаса ол кісі бір өзі қарсы шыға ма?! Дәл қазіргі жағдай қазақтар үшін жақсы жағдай, азма-аз салық төлеп отыруға қазақтар көнеді. Тек ғана Қоқаннан тағы бір әумесер шығып, жағдайды қиындатпаса, қазақтар жағы тыныш болады. Ал енді Орыстар мен хан Кене айқасын тоқтатпайтынын білемін. Тілі басқа, тілі басқа патшаға ол кісінің бағынуы қиын. Оның үстіне ол бұрынғы Қазақ мемлекетінің падишаһы Абылайдың туған немересі ғой. Ол сол Қазақ мемлекетін көксейді ғой.

-Жарайды ендеше, әскер осындағы шатырларында жата берсін, мен қырық нөкеріммен саған еріп, Меркіге барайын. Мені ол жерде бас салып, қол-аяғымды байлап, әмір Насыроллаға айдап жібермесең болғаны – деп, Мұсылманқұл әзілдей күлген.

-Менің ондай нәмәртігім жоқ екенін білесіз ғой, ондай ой болса, ашық майдан аздық етпес. Ер жігітке сол жарасар. Меркіге барып, ағалы-інідей болып, Кенекеңнің хабарын күтейік – деп, Мәделі орнынан тұрған. Сосын керней шаланып, дауылпаз ұрылып, олар Меркіге беттеді.

Бұлар Меркіге келген соң Мұсылманқұл бауырларының мұнда құрметті мейман болуына жағдай жасап, бүкіл шаһарға мейрам жарияланды. Оның басты себебі тек ғана Мұсылманқұлдың шаһарға келуі емес, ең бастысы Меркінің Қазақ мемлекетінің астанасы болу құрметі еді. Олар Кенесарының осында келіп, Қазақ астанасын қабылдауын асыға күткен. Меркінің әрбір үйінде мереке болып жатты. Мұсылманқұл Мәделінің жан аямас достары Мусабек пен Рысқұлбекті Кенесарының уәзірлігіне, немесе біреуі Меркінің құсбегілігіне ұсынатынын айтқанда, Мәделі қарсы болып:

-Аға бұл жігіттер Көктіңұлының уәзірлерінен кем емес, елге қажет ғой – деп, келіспеген. Бұл сөзді естіп қалған жігіттер:

-Мәделі дұрыс айтады, біз осындағы бауырларымызға бостандық әперсек, ата қонысымызға қайтамыз, ол жерге біз өте зәруміз – дегенді

-Мақұл, мейлі – деп, Мұсылманқұл бұған да көнген. Меркі болашақ арманды тойлап жатты.

 

 

11.ТОПШЫДАН СЫНДЫ ҚОС ҚАНАТ...

 

                                                                                              ...Өрлей берді Кенекең

                                                                                              Піспек пенен Арасан,

                                                                                              Оны басып тағы алды.

                                                                                              Тоқпақ пенен Кекілік,

                                                                                              Алынбай енді сол қалды...

                                                                                                              Доскей жырау

 

                                                                                              ...Бәрі де жау боп көрінді,

                                                                                              Алатаудың тастары.

                                                                                              Елден бұрын Нысанбай,

                                                                                              Жоқ сұмдықты бастады.

                                                                                              Қобызы қалды қосында,

                                                                                              Түзеді бетін қашқалы.

                                                                                              Өз басын алып құтылмақ,

                                                                                              Іздемеді басқаны...

                                                                                              ...Қазақтың көбі қырылды,

                                                                                              Қанды ма екен табасы!?

                                                                                              ...Сол барғаннан төрелер,

                                                                                              Елге қайтып келмеген...

                                                                                                             Нысанбай жырау

 

Бір жұма өтер-өтпестен Кенесары кеткен тұстан хабаршылар емес, арып-ашыған әскерлердің қаралары көріне бастады. Азып-тозған жарадарлары бар. Мәделі мен Мұсылманқұл  олардың айтқандарына сенбей, әудемжердегі биік басына шығып көріп еді, шұбырған шұбырынды әскер, сап түземей, қалай болса солай Әулие Ата, Құрақ Ата, Мойынқұмға қарай шұбауда екен.

Бұл не? Көшу ме? Қашу ма?

Түсініксіз.

Тоқтатып, сұрауға ұмтылса,  ешқайсысы жауап бермейді. Аттарын қамшылап, одан сайын жылдамдатады. Ақыры, әйтеуір хабаршылар келді-ау. Олардың біреуі:

-Жеңілдік, қашып келеміз – деп, айтқанша, астындағы аты зорыға құлады.

-Не дейді? – деп, Мәделі қатты ақырып еді, екінші хабаршы:

-Жеңілдік, мырзам, алды-артымызға қарамай қашып келеміз, лажы болса, Сіздер де осындағы бала-шаға қатын-қалаштарды тез жинап, Арқаға қарай тартыңыз – деп, әлгі хабаршы да астындағы атына қамшы басып, шаба жөнелді. Мәделі хабаршының бұнысына хайран болып, «әй, мыналардың барлығын жын қаққан шығар» – деп, Мұсылманқұлға қараған. Мұсылманқұл енді, әлгі аты зорығып, өзі сол аттың астында қалып, одан шыға алмай, митыңдап жатқан хабаршыны ат астынан суырып алып:

-Әй, не болғанын анықтап түсіндірсеңдерші, Кене хан қайда? – деді, оның бетіне үңіле.

-Хан өлді!

-Не дейді-ей? Өлгені несі, қалай?

-Жау қолында қалды.

-Енді неге өлді дейсің, өлгенін көрдің бе?

-Мен көрген жоқпын, бірақ көргендер бар!

-Қайда олар?

-Білмеймін, бірақ Наурызбайдың өлгенін анық көрдім!

-Ее, Наурызбай өлсе, хан да аман емес – деп, Мәделі хабаршы сөзіне сенген. 

 

Ертесіне Мұсылманқұлдың Ормонға жәрдемге жіберген үш мыңдығы кернейлетіп, Меркіге жетті. Барлық шындықты түменбасы Шаһмәлік жеткізді:

-Шайқастардың барлығында хан Кене жеңіп келе жатқан. Оны тоқтату үшін Ормон бас жоспарды генерал-майор Вишневскийдің ақыл-кеңесімен жасады. Жоспарды әбден қайнатып-пісіруге біздермен бірге орыс есауылы Нюхалов, бұғы руының биі Жанқараш Есқожин қатысты. Оның үстіне Кене хан қолының астындағы қазақ сұлтандары мен осы маңайдан шыққан билері де бізге тілеулестік қарым-қатынас жасады...

...Кенесарының қырғыздармен соңғы шайқасы Тоқпақтың шығыс-түстік жағында кеңгірленіп тұрған Кекілік тауларында болды. Кене хан қолы Шу өзенінен бір шақырым жердегі Майтөбе деген жазықтау алаңға орналасты. Қырғыздар бұрыннан Майтөбені «қанды жер» деген екен. Майтөбеге теріскей-шығыстан Кекілік тауы жалғасып жатады. Жергілікті халық оны «Қасиетті төбе» дейді. Осы төбенің батысында Шу өзеніне дейін созылған «Қарақоныс» жазығы жатыр. Бұл жердің бір бөлігі «Алмалы сай», екіншісі «Сауылман» деп аталады екен. Кене ханды осы «Алмалы сайда» қолға түсірдік. Кенесары өзінің тобымен Қарасуық деген батпақты өзен арқылы қоршаудан шықпақшы болды. Бірақ бұл әрекеттері сәтсіз болып, әуелі Наурызбай шайқаста қаза болды. Ал Кенесарыны қолға тірідей түсірдік.

-Әй, әлгі онтөрт мың әскер қайда, а?! – деп, Мұсылманқұл дәп бір өз әскері жеңіліп, өзі қолға түскендегі ашумен ақырып жіберді.

-Қандай он төрт мың әскер? – деп, Шаһмәлік көзі алақтап кетіп, сұраулы жүзбен Мәделіге қараған. Сосын қайта Мұсылманқұлға қарап:

-Бізде ондай әскер болған жоқ, бізде бары-жоғы жеті мыңдай сарбаз болды – деді, басын салбыратып. Мұсылманқұл енді Мәделіге қараған. Ішінде «әй бала ,сен өтірік айтпайтын сияқты едің ғой, әлде қиялға берілгеніңді білмей қалдың ба?» дегендей сұрау бар сияқты. Енді Мәделі ыңғайсыз жағдайда қалды.

-Аға, рас, он төрт мың әскер кеткен. Енді Кекілікке барғанша олар қырылып қалмайтын шығар.

-Әәә, түсіндім! – деді, енді көңілдене – Сіз маған қарап ашулана ақырғанда, «біздің әскерді сұрап тұр ма?» деп, қалдым. әәә, «қазақтардың он төрт мың әскері» деңіз – деп, Шаһмәлік насыбай шишасын қақыштап, нәшіне келтірді, асықпай отырып, ауызына насыбай толтырды. Сосын:

-Еее, қазақтардың он төрт мыңдық әскері ме? Оның он екі мыңы Жантай, Жанғараш манаптардың үгіттерінің арқасында шайқасқа араласпады. Ол жерде шайқасқан тек ғана екі мыңға жетер-жетпес сарбаздар болды. Біз оларды бір екпінмен-ақ тас-талқан еттік. Бір айтарым, шайқас басталмай жатып, қашып құтылғандары да болды. Бірақ олар шайқасқа араласпай әдейі шегінген кезде, біздің әскерлер «олар бір қулық ойлап жатыр» деп, олардың соңынан білдірмей түстік. Әлгі шегінген әскер Шуды жағалап, арғы жағына шығып, «Мықан тауына» жеткен соң, өткел іздеп, таң атқанша жүріп алды. Біз оларды «әдейі өткел іздегенсіп жүр, бұлар бізге сатылмаған, бұлар біздің аңысымызды аңдып жүр» деп ойлап, сол жерде шабуылға шықтық. Олар бізден қаша жөнелді. Бірақ олардың алдында өткел бермес батпақ су бар еді. Оларды батпаққа тіреп, әбден қырдық. Жауынгер байғұстар басшыларының «қырғызға қарсы соғыспаймыз» деген бұйрығын орындап, не бізге қарсы келе алмады, не жандарын аман алып қала алмады. Міне басшылардың, бастықтардың, әкімдердің сатқындықтары! Ақымақ, сатқын, білімсіз, топас басшылар, бастықтар, әкімдер халықты қандай күйзеліске душар ететіндерін мен дәл осы шайқаста түсіндім. Сол кезде мен әскерімді тоқтатып, өзіммен бірге алып, кейін қарай кетіп қалдым. Бірақ «өзбек кетті» деп, қырғыз тоқтамады. Олар барлық күштерін салып, онсызда берілген қазақ жауынгерлерін қан-жоса қылып қырды. Мен мына қарсылықсыз қырғынды көріп жүрегім айныды. Ең болмаса қарсы келіп жатса бір сәрі ғой. Қазақтар тек қашумен болды. Ал қырғыздар қырумен болды. Мен жылап жіберіп, ұрыс даласынан қаша жөнелдім. Әскерлерім соңымнан ере «аһылап» келді. Соңыма қарасам, батпақ пен өткелден өтіп үлгерген оншақты мың әскер алды-артына қарамай еліне қарай безіп кетті. Обал болды, не сатылып беріле алмады, не шын соғысқа кірісе алмады. Онда да жоқ, мұнда да жоқ. Мен Ормонға қатты қапа болдым, қарсы шықпаған жауға қару жұмсамау керек еді. «қазақ-өзбек бір туған, ал қырғызыңды кім туған?» деп, айтқан баяғыдағы адамдар осындайды бұрындары да көрген-ау, шамасы!

-Олар неге қырғыздармен соғыспай, балшыққа батып жүр?

-Әлгі Жантай мен Жанғараш манаптардың үгіті мен берген алтындарына қызыққан қазақ әскербасыларының сатылған түрлері ғой!

-Кімдер екен, олар, аттарын білесің бе, ертең олар бізді де сатып жүрер?!

-Аттарын білмеймін, бірақ сатылғандары рас!

-Тух, мына қазақтарға сеніп болмайды-ау шамасы, жаудың үгітіне ергені несі, сонымен не болды? Кене хан туралы айтсайшы!

-Өзін өлтірер алдында Кене хан қырғыз манаптарына жауласуды тоқтатуға тағы да ұсыныс жасап, қазақ пен қырғыздарды біріктіріп, ортақ жау – Орысиетке қарсы күресуге шақырды. Алай да қырғыз манаптары бұл ұсынысты қабылдамады. Кене хан өлім алдында иін тірескен халық жиналған жерде ән бастады. Ол бұл өлеңінде өзінің еркіндік үшін, елдік үшін бастаған ауыр күрес жолын, Арқаның кең даласын, өзінің қаза тапқан серіктерін еске түсірді. Сөйтіп Кене хан бұл өмірден кетті.

-Сосын не болды?

-Енді қырғыз манаптары, оның басын қазанға қайнатып, терісін сылып, сүйегін Орысиет патшасына жібереді екен. Бұл жағдайды естігесін менің шыдымым таусылып, әскерімді алып, Сізге жолығуға асықтым.

-Түһ, сұмдық-ай, ә?! Қашан жібереді екен?

-«Енді бір-екі жұмадан соң» деп, есіттім. Одан бері үш күн өтті. Енді азма-аз күн қалды, сосын Ормон «қолға түскен қазақтардың әрбір оныншысының басын кесіп, қаптарға толтырып, мың шақты арбамен Қоқанға жіберемін» депті.

-Атасының басы, кесілген бас түгілі Ормонның өзін Қоқанға кіргізбеспін! – деп, Мұсылманқұл қылышын суырып, алдында түрған ұстынға ұрған. Қылыш ұстынға екі елі кіре тоқтады. Ол алас ұрып:

-Қап иттер-ай, ашық майданда соғысқан қандай әділетті еді, ал мына өздері беріліп, өздері кетіп бара жатқан мұсылмандарды мұсылмандар шапқанын алғаш рет естіп тұрмын – деп, Мәделіге қараған.

Бұл мезгілде Мәделі Шаһмәліктен естіген уақиғалардың өте қайғылы әсеріне шыдай алмай, үнсіз жылап тұрған. «Қайран Кенекем» деп, ол енді дауысын шығара жылады.

-Қайран қазағымның патшасы, арманда кеттің ғой! – деп, Мұсылманқұл да дауыс шығарған. Еркектердің құйқа шымырлатар дауысын естіп, Қалипа келді, мұнда. Ол Мәделіні құшақтай алып, жүзіне үңілді де:

-Қожеке, не боды, кімнен айырылдық? – деп, үнсіз жауап күтті. Мәделі болған жайытты енді жасырудың ретін таба алмай:

-Кене ағамнан, Науанжаннан айырылдық! – деп, оны құшақтай алған. Қалипа бірден «ойбайға» басты. Содан еңкілдеп жылап алған соң Мәделімен көрісіп, жоқтау айтуға кіріскен:

Арқада өскен боз қурай,

Басына қонған боз торғай.

Орыстан барып мал алған,

Қонысына қондырмай.

Қырғыздан барып жар алған,

«Қоқилатып» оңдырмай.

Арманда кеткен бауырым-ай,

Кенесары, Наурызбай! – деп, зарлағанда айналадағы, адамдар мына зарды естіп, осында тегіс жиналды. Абыр-сабыр жағдай басталып, көпшілік жаман хабарды естіп, қатты дағдарды. Кешегі, алдыңғы күнгі қашқындардың мына тірліктеріне онша сеніңкіремей: «өй, мыналар әшейін қорқып, немесе қатындарын сағынып қайтып келе жатқандар шығар, Кенекеміз ертең-ақ жеңіс хабарын жеткізер» деп, ойлап отырған Меркі халқы Шаһмәліктен алынған шындық хабардан соң еңселері қатты түсті. Меркі халқы Мұсылманқұлдың да ұсынысын естіп, «енді біздің Меркі қазақ мемлекетінің астанасы болады, патшамыз ер Кене болады» деп қуанысып жүр еді.

Қаза хабары келгенімен, қазаға ұшыраған адамның өзі жоқ. Оның ең жанашырлары осында болып, оның өлігін арулап қою рәсімін атқара алмай, ішқұса болу жағдайында болған мұндағы Кене мен Наурызбайдың ағайын, туысқан, жекжаттарына ең қиын жағдай болды. Сырттай ғана о дүниеге шығарып салу рәсімі жүрді. Үш күн аза тұтылып, төртінші күн Кенесары ханның жанашыр ағайындары оңтүстікке қарай жылжыды. Арқаны бет алғандары да, Созақ пен Құмкент, тіпті Арыс өзенінің бойы, Көктіңұлы хандығын бетке алғандары да болды. «Ақкелеп» жалына айқайлап, көмек сұраған Наурызбайға қарамай, өз жанын алып қалу үшін оған қарамай қашқан Ағыбай батыр, ешкімге ешнәрсе деместен Арқаға бет алды. Оның соңынан ешкім ермеген сияқты. Ағыбай батыр Наурызбайды бәрібір құтқара алмайтынын түсінген. «Осыдан өзім аман шықсам, Науанның кегін бір қайтарармын» деп, іштей сөз байлап кеткен еді. Оның бұл тірлігін біреулер дұрыс дейді, енді біреулер «сол жерде өлсе де, Наурызбайды құтқару керек еді» дейді.

Аза тұту күндері аяқталған соң, осы Меркіде әскери кеңес болды. Бұл әскери кеңестің бір ерекшілігі кеңеске Қазақ пен Қоқан әскербасшыларының біріге қатысуы еді. Қазақ ханы Кененің арманы – қазақ-қырғыз бірігіп, Қоқанды шабу болса, енді Кене шаңырағанда қазақ-қоқан әскербасыларының қырғызға қарсы кеңесінің өтуі еді. Бұл кеңестің мақсаты бұл үш халықтың бірін-бірі қырып салуы емес, келешекте қалай достықта болуы еді. Сондықтан кеңес шешімі бойынша үш халық арасында бейбіт уақыт жарияланып, әркім күнкөріс шаруаларымен айналысулары керектігін көрсетті. Лажы болса орыс басып алушыларына бас имеуге келіскен. Кеңес жүргізушілердің ең жауапты басшылары Мұсылманқұл, Байзақ би, Мәделі ханзада, Мусабек, Рысқұлбек сияқты және басқа батырлар еді.

 

 

 

12.ТІПТІ ЕНДІГІ ЗАМАНДАҒЫ ДА АДАМ БАЛАСЫ

 БІЛМЕЙТІН ӨТЕ ҚҰПИЯ ТІРЛІК

 

Кеңестен соң бұл бесеуі оңаша жиналып, тағы да алдағы мәселерді қарауға кіріскен. Мұндағы өте құпия әрі жасырын мәселе «Кене ханның мәйіті туралы» еді. Мұсылманқұл мына төртеуіне қарап:

-Біздің – бүкіл қыпшақтың аяулы азаматы Кенесары Қасымұлы елі үшін, халқының азаттығы үшін күресіп дүниеден озды. Ол менің естуімше, Арқа, Торғай, Балқаш, Созақ, Сыр далаларында болған небір қиян-кескі соғыстардан аман шыққан. Тағдыр ма, әлде жазмыш па, Кенекем осы қырғызға келіп, дәм-тұзы таусылды. Оған кінәліні іздеп таба алмаймыз. Бәлкім біз – Қоқандақтар кінәлі шығармыз, бәлкім орыстар, бәлкім қырғыздар, не болмаса бәлкім өзінің қазақтары кінәлі шығар? Оны кейінгі ұрпақ ажырата жатар. Біздің ендігі мақсатымыз – Кене хан сүйегін өз еліне әкелуіміз, және оның басын орыстарға бермеуіміз керек. Өздерің де білесіңдер, менің күйеу балам Құдаяр Қоқанның ханы, ұлты өзбек, «мың» руынан. Қазір ол жастығына қарамай саясатпен көп айналысуда. Қасына қыпшақтардан емес, өзбек пен сарттардан дос-жаран жинауда. Мен одан қауіптенемін. Сондықтан мен мына жағдайға араласа алмаймын. Бірақ өзім араласпасам да, жәрдем беруге ниетім бар – деген.

-Ол үшін не істеуіміз керек? – деп, Байзақ анығына жеткісі келген.

-Ол үшін бе? Ол үшін нағыз сенімді жігіттерді жіберуіміз керек!

-Қайда? – деп, төртеуі де, Мұсылманқұлдың ауызына қараған.

-Айтайын, бірақ «бұл туралы ешкімге айтпаймыз» деп, ант беріңдер!

-Анты несі-ей, уәде берейік!

-Жоқ, уәдені жұту оңай, тамаққа кептелмейді, ал ант... Оны өздеріңіз де білесіздер ғой, жұтылмайды, қанға сіңбейді, рулықпен кетпейді, өмір бақи өшпейді. Сондықтан тек ғана ант.

-Жарайды – деп, Байзақ Мәделіге қараған. Мәделі басын изеді. Сосын Мусабекке қараған. Мусабек мақұлдап, Рысқұлбекке қарады. Рысқұлбек қынынан қылышын суырып алақанын қылышының жүзімен тіліп қан шығарды. Басқалары да соны қайталап алақандарының қандарымен қолдарын қысысты. Сұқ саусақтарын еріндеріне тигізіп, көлденең тартысты. Бірі-бірінің алақандарының қандарын жаласты. Сонымен анттың кіріспесі қабылданды. Енді анттың мазмұны айтылуы тиіс. Мұны Мұсылманқұл баяндады.

-Осы бесеуміздің бәріміз болмасақ та, екеу-үшеуміз Кене ханның басын Орысқа бермеуіміз керек. Ол үшін басты Омбыға апара жатқан елшілерді жолда тоқтатып, басты басқа адамның басымен айырбастап, хан басын алып қайтуымыз керек. Сосын хан денесімен бірге басын, қасиетті қазақ даласының бұйырған жеріне жерлеуіміз керек. Оған мен, яғни Мүсылманқұл қатыса алмасымды білемін. Бірақ қырғыздардың Кене хан басын қай жолмен Омбыға алып баратынын біліп бере аламын. Ал «ол істі атқару үшін бізден баратын жігіттерге қолдан келетін жәрдемімді аямаймын» деп, және «бұл іс туралы жан адамға жақ ашпаймын», деп ант беремін! – деген Мұсылманқұл маңдайын жерге тіреп, сапысымен саусағын тіліп, қанын ішіп, ант берді.

-Ол жорыққа әрине Мәделі, Мусабек, Рысқұлбек барады, ал мен бұл іске тілеулес боламын, менен керек ақшалай, заттай қаражат керек болса, мен көтеремін, осы әрекетіміздің іске асуын бір Алладан тілеймін, «әрекетіміз туралы ешкімге жақ ашып, сөйлемеймін» деп, ант етемін – дегенді Байзақ өз кезегінде.

-Мына тірліктің барлық салмағы өздеріне түскенін сезген үшеуі тәуекелге бел байлап, екі үлкен ағаларының сөздерін қабыл алып, ант берісті. Бұлар үшеуінің атқарар тірлігі, Кене ханның басын Омбыға алып бара жатқан қырғыздардың алдынан ешкімге білдірмей шығып, Кене басын алып қалып, орнына соған ұқсас қырғыз басын салып жіберу.

 Ал Кене хан басын денесімен бірге Оңтүстіктегі Арыс өзенінің жағасына, сонау Абылай кезінде төрелер қазған «Төреарыққа» жақындау, бірақ егістікке де, жайылымға да қолайсыз, жарлары көп, Арыс бұралаңдарына жерлеуге келіскен.

Байзақ би Кенесарының осындағы Меркіде болған туыс-ағайындарын, есі кіріп қалған Сыздық төрені, Ахметті, Тайшықты, тағы да басқа төрелерді, Қалипа мен Қалышты ертіп, Сарытөрге беттеген. Одан ары қарай төрелердің қалаған жағына апарғызып, тастауға уәде берді. Ал Мұсылманқұл өзінде және қасындағы әскербасыларда бар алтын, күміс және қымбат бағалы заттардың барлығын Байзаққа ұстатып тұрып:

-Базақ би, Сіз Қоқан ханы үшін датқа болсаңыз да, біздерге яғни қазақ пен қыпшақ үшін бисіз. Мына қымбат бағалы дүниелерді Сізге табыстаймыз. Марқұм Кене ханның ұрпақтары аман қалуы үшін жұмсағайсыз. Бүкіл Қазақ Даласы һәм халқы Кене хан ұрпақтарына зияндық жасамайтынын білемін және де оларға жәрдем де беретінін білемін. Бірақ оларға қандай жәрдем керек екенін Сізден аса білетін ешкім жоқ. Сондықтан Байеке, аман болыңыз, қазақ зиялыларын һәм халқын сақтаңыз. Оларға жәрдем беріңіз. Ал мына үш ұланыңызға ақ жол тілеңіз. Менің өзім туралы айтарым, мен басым аман болып, күш-қуатым таусылмай тұрса, мемлекет басына келген қайсы бір ханның да, өзіміздің қазақ халқына зиянын тигізбеулерін қамтамасыз етуге тырысамын. Осы уәдемді соңғы қасық қаным қалғанша орындауға сөз беремін – деген.

Байзақ би риза көңілмен әуелі Мұсылманқұл екеуі Мәделі, Мусабек, Рысқұлбек батырларды жаңағы жоспарлаған тірлікті орындаулары үшін Қарқаралы жолына шығарып салған. Оларға Мұсылманқұл:

-Сол Қарқаралы да менің тыңшыларым сендерді тауып алады. Және қырғыздар Омбыға қай жолмен жүріп, қашан Ертіс бойы жағалауларындаға шаһарларда болатынын, қай жерлерде кетіп бара жатқандарын хабарлап тұрады. Сосын менің тыңшыларым сендер берілген тапсырманы қашан орындағандарыңша сендерден байланысты үзбейді. Оны орындағаннан соң да Көктіңұлы шекарасына дейін аман-сау келгендеріңше сендерді сырттан бақылап-күзетіп отыратындарына уәде беремін – деген.

-Егер Омбыда қырғыздардың апарған басы Кенесарынікі емес екенін біліп қойса, орыстар іздеу салмай ма? – деген Байзақтың сұрағына Мұсылманқұл:

-Мейлі іздеу салса жүдә жақсы, оны қай жерден табады? «Арыс маңайына әкетеді» деген ойлары он ұйықтаса да түстеріне кірмейді. Оның үстіне жалған басты Омбы бастықтары Петерборғқа жібере алмайды. Мұнда қырғыздар «Кене ханның басын Петерборғтағы Патшаға жібердік» деп, даурығады. Омбыдағылар «йә,йә» деген сөзден басқаны айта алмайды. Петерборғтағылар күтумен болады. Патшаға ол көк тиынға да керек емес. Себебі одан бұрынғы патшалар, әсіресе Петр кезінде осындай бастар туралы талай масқарашылық болған. Петрдің қарсыласы – швед королі Карл ХІІ кезінде ше, «Речь Посполита елінің королі Ян Казимирдің басын әкелдім» деген, сатқынының жәшігін ашып көрсе, швед итінің басы жатады. Оны жасағандар пояктың хас батыр ұлы пан Владиевский мен литва шляхтасы, хорунжий-полковник Анжей Кмитс еді. Сондағы швед королінің жағдайын көргендер аз дейді. Себебі ол мұндай көріністен соң айналасындағылардың барлығының басын алған дейді. Осы тарихты Қоқанда жүрген уәзір – мен білгенде, Жаурупада тәрбиеленіп, үлкен оқу орындарын тәмәмдаған Омбы шенеуніктері білмейді дегенге сенбеймін. Сондықтан басқа басты көрген Омбы шенеуніктері бас туралы әңгімені ұзаққа созары сөзсіз. Бірақ Петерборғқа құйрықтарын бұлғақтатып, «әне әкеліп береміз, міне әкеліп береміз» деп, Мекалай патшаның шөпшегіне дейін уәде бере-берері сөзсіз. Сондықтан жолдарың болсын, айырбастайтын басты өздеріңе менің тыңшыларым қапшыққа салып, апарып береді – деп, Мұсылманқұл да бұлармен қоштасып, әскерлерін Талас Алатауына қарай бұрған. Сол жердегі шатқал-шатқалмен, Талас өзенінің бас жағымен, асудан өтіп, Нарын өзенін бойлай, Үшқорған, одан Наманған аспаққа жолға шыққан. Ол сонымен бірге Ормон манапқа өз тыңшыларын жіберген. Ол тыңшылардың негізгі тапсырмасы, Мәделілерге Ормон тірлігінен хабар жеткізіп, Кене басын ауыстыруға жәрдем жасау еді.

Мәделіні бұндай тірлікке итермелеген Қалипаның зары еді. Ол:

-Әй қожа, мен саған бірінші әйел, яғни бәйбіше болып тиюім керек еді. Арамызға Еркеайым килікті. Ешнәрсе демедім. Кене ағам Орта жүзде, Кіші жүзде небір қиыншылықта тірі жүр еді. Енді осы Еркеайымның елі – Ұлы жүзге келгенде жолы болмай, о дүниеге аттанды. Мен бұны Ұлы Ордадан көріп отырған жоқпын, бірақ осы маңайдың сөзі жүретін халқы – Ұлы Орда. Олай болса Ұлы Орда басшыларына айт, Кене ағамның денесін, басын орысқа бермей, қырғыздан қайтып әкелсін! «Олардың қырғызмен араларында келісімдері бар екен» деген сыбысты да естіп қалдым, біреулерден. Ал егер олардың қолынан келмесе, өзің бар, «Қазақтың ханының басын жабайы қырғыз кесіп алып, Орысқа өткізіп жіберіпті» деген сөз қай қазақтың болса да сүйегінен өтеді. Менің саған соңғы қояр тілегім осы, бұдан соң тілек айтпаймын. Не істесең де көнемін. Атақты Абылай ханның туған немересі болсам да, сені басыма көтеремін, аяғыңа жығыламын. Менің өтінішімді орындап, Кене ағамның басын өзіміздің қасиетті Қазақ даласына әкеліп жерле! – деген еді. Мәделі өзінің жанын берсе де, Қалипаның өтінішін қайтседе орындауға бекінген еді. Бұл ұсынысты Мусабек, Рысқұлбек батырлар да қолдап-қуаттап, Мәделімен бірге Қалипаның өтінішін орындауға сөз бергенді. Сонымен Көктіңұлы тараптан келген жігіттердің аман қалғандары көтерілісті аяқтап, Ордабасы тарапқа кетті де, үш батыр – Мәделі, Мусабек, Рысқұлбек Қарқаралыға беттеген.

ІІ-ТАРАУ

 

МАҒҰЛ  ХАНДЫҒЫНЫҢ  СОҢЫ

 

 

1.УРДУ ТІЛІНДЕ ЖАЗЫЛҒАН ҚҰПИЯ ХАТ

 

Тебен Мианкалдың айтуымен Аралды беттеп кеткенімен, ол Аралға сол жылы жете алмады. Оны жолда Орысты да, Кене ханды да, тіпті ешбір хандықты мойындамайтын бір жеке ауылдың егесі ұстап алып, малын бақтырып қойған еді. Ол Тебеннің руын да, ұлтын да сұраған жоқ. Өзінің де руын айтпады. Ондағылар қазақша сөйлегені болмаса өздерінің ұлтын да, руын да білмейиін сияқты. Обалы не керек, олар Тебенге еш жамандық жасаған жоқ. Тебен айдалада аш, шөлдеп жатқанында тауып алып, оны емдеп, тойғызып, малшылыққа жұмысқа алды. «Кімсің, қайда барасың?» деп, сұрамады да. Бір күні ауыл егесі Тебенге «сені үйлендірсек бола ма?» деп еді, Тебен басын шайқаған. «Онда өзің біл» дегендей ол кісі жайына кетті. Ал Тебеннің бар ойы Жызаққта еді. Бір күні өз бетімен қашып еді. Адасып қайтып келді. Сонда ауыл егесі сұраған еді Тебеннен «саған не керек?» деп. Тебен бар мақсатын жайып салған. Ауыл егесі:

-Сорлы-ау, ертерек айтпадың ба, осы арманыңды, бізді бір жау көрдің бе, ертең астыңа көлік беріп, қасыңа жол көрсетуші беріп, елден шығарып саламын – деп уәде берді.

Ертесіне Тебенді жолға шығарып салып тұрып ауыл егесі:

-Балам аз ба, әлде көп пе, бізде үш жылдай қызмет қылдың, енді төртінші жыл сені өз адамымыз есептеп, сені үйлендіріп, келеге қоссақ деп едік. Оған шыдамай арманның жетегіне ілесіп кетіп барасың, алған бағытың мен мақсатың адал болса бағың ашылсын, ал арам ниетпен бара жатып, осындай жақсы жерді тастап бара жатсаң, өз обалың өзіңе, ондайда ақ батамды бермеймін, сонда да еңбегіңді елеп, ақыңды беремін – деп, оның қолына жүз ділдә ұстатқан.

 

Тебен сол жүргеннен мол жүріп отырып, Арал балықшыларының қалашығына 1847-жылы жеткен еді. Мұнда теңіз толқындары қайта-қайта ұрғылаған құмдақ жағалауда керуенсарай орналасқан екен.

Қазақ балықшыларымен бірге орыс, түркмендер де жүр. Теңіз жағалауы жағалай құрылған тор. Әр-әр жерге қадалар қағылып, оған торлар асылып тасталған. Сол асылған торлардың әр жер, әр жерлерінде тор жыртықтарын жамап отырған адамдар аз емес болып шықты.

Тебен тор жамаушыларымен әңгімелеспей, керуенсарайға өтті. Ығы-жығы саудагерлері бар кішігірім базарға ұқсаған бұл керуенсарай Тебенге ә дегеннен-ақ ұнады. Әлден-ақ байып, Бұхара шонжары болып қалғандай, көңілі өсіп-тасыды. Төрт-бес күндік жол азабын ұмытқандай болды. Керуенбасылармен сөйлесіп көріп еді, мұндағы үш керуен де араларына екі күннен салып, Орынборғ тарапқа, ал біреуі Шымкентке барып, ол жерде Қошқардан келетін керуенді күтіп, оның әкелген мүліктерін артып, бері қарай Орынборғқа қайтады екен. Тебен осы керуеннің бастығымен келісіп, одан мұны Шымкентке дейін ала кетуін өтінген.

-Ат-көлігің бар ма? – деді, жасы елулерден асып қалған қысқа сақал керуенбасы.

-Бар.

-Онда өте жақсы. Мен сенен бізбен бірге жүргенің үшін ақы-пұл алмаймын. Біздің қорғаушы жасақтарымызға сарбаз ретінде қосыласың. Қару қолдана аласың ба?

-Азма-аз шайқастарға қатысқанмын.

-Қатысқан болсаң өте жақсы, Шымкентке дейін сарбаздық қызмет атқарып барсаң, ол жерге жеткеніңше тегін ішіп-жейсің. Аман-есен барсақ, сол жерде қызмет ақыңды да төлермін – деді, керуенбасы нығарлай. Бұл сөзге Тебен қуанып кеткен. Әлгі Мианкал досы рас айтқан екен. Ақша тауып, баю жолы басталғанына сенді. Бұхараның шонжары болатынына қуанып, Пайсаға беретін хат жатқан ұрлық қалтасын сырттай сипалай, риза көңілде болған.

 

Керуен Қазалыдан өтіп, Ақмешітке жеткенде қоқандық бекетшілер керуенді тексеріп, «саудаға әкеле жатқан мылтық-сылтық, оқ-дәрі, зеңбірек жоқ па екен?» деген мақсатпен біраз тініткілеген. Сосын өздеріне тиесілі «баж салығын» алды да «керуенге Шымкентке дейін жол ашық» деген мөр басылған қағаздарын беріп, бекіністен бері шығарып салды. Орысиет пен Қоқанның ара шегіндегі халықтардың көтерілістері бұрқылдап, қайнап-пісіп жатқан қауіпті жерден өтіп, Қоқан иеліктеріне кіргеннен кейін керуенбасының көңілі жайланып, түйе қоршауында отырып, ыңылдаған әніне басқан. Тебен осы кезде керуенбасы мініп келе жатқан түйенің қасында, ат үстінде мүлгіп келе жатқан еді, өзіне таныс, Торғай даласында көбірек айтылатын әуенді естігенде ұйқысы шайдай ашылған. Жан-жағына қарап-қарап алды да, әуен түйенің үстінен шығып жатқанын біліп, мойынын соза, қоршауға қараған. Қоршау ішінде басын шалқайта, түйенің өркешіне сүйеп, ыңылға басып келе жатқан бас керуенші екенін көрген Тебен қуанып кетті.

-Көке, аға! – деді, қоршауға қарап. Ыңылдаған әуен тоқтамады. Тебен енді қаттырақ «көкелеген». Керуенбасы «ыңылын» тоқтатып, «не болып қалды екен?» дегендей, басын қоршаудан қылтитып, жан-жағына алақтай қараған. Бәрі тыныш сияқты. Керуен үздік-создық жүрісінен жаңылмай келеді. Сонау алдыңғы тарапта шоғыншылар шауып барады. Соңғы жақтарында қорғаныс жасақшылары сап түзеп келеді. Иттер де үрмей, керуенге ілесуде. Жан-жақ, айналаның тыныш екеніне көзі жеткенсоң, керуенбасы әлгі жаңадан қосылған жігітке жоғарыдан қарап:

-Не болды, неге «көкеледің?» – деді, қабағын шытып.

-Аға, көке, ыңылдап келе жатқан әуеніңіз өте таныс екен – деді, Тебен ыржаңдап.

-Өй сен де! Қазақта біріне-бірі таныс емес ән бар ма? Ән деген сенің «хатыңнан» да бұрын жетеді ғой қазақтың Даласының ана шеті мен мына шетіне! –деп, керуенбасы қайтадан жайғаса отырып, басын түйе өркешіне сүйеген. Керуенбасының «сенің хатыңнан» деген сөзі Тебенді ойландырып тастады. Алақанымен «ұрлық қалтасын» сипалап қойды. Қағаз болмашы сытырлап, өзінің қалта ішінде жатқанынан хабар берген.  «Мына көкем «көріпкел» емес пе, менің «ұрлық қалтамдағы» хатты қайдан біліп қойды?» деп, біраз ойланған. «Бұл ұйықтап жатқанда бұның қалтасын білдірмей, тінтіп, біліп қойды ма? Мианкалдың «ешкімге көрсетпе, егер де анау-мынау жағдай болып қалып, бөтен біреу көріп қойғанның өзінде, бұл хатқа ешкім түсінбейді. Хатты «урду» тілінде жаздым. Тек ғана жолда кездейсоқ, «жылан арбайтын, от жұтатын, етінен ине өткізетін» бұлыштар (белудж) кездесіп, солар оқып қоймасын. Олар урду тілдерінде де сайрайды» деген сөздері тағы есіне түсті. «Егер бұл ұйықтап жатқанда бұның қалтасын қарап, хатты көріп қойғанда да ондағы жазуларға түсінбей, хатқа тимеген болса, онда хат туралы бұған неге сөз қозғады, сонда жасырын тірлігін өзі ашып отыр ма, бұл керуенбасы?» деп те ойлады, Тебен. «Оның үстіне Жаппас еліндегі өзінің сағынышы өлеңін айтып отырғаны мынау. Бәлкім бұл кісі де жаппас шығар?!» деген ой да келді. «Бұл қай жаппас екен?» деген сауал да келді, арғы ой түбінен. Бірақ «осы кезге дейін ауылдың малын бағып өткен басым, қай жаппасты танитын едім?» деп, көңілі пәсейіп қалды. Дегенмен жақын арада Жызаққа барып, байып, одан әрі қарай Бұхара шонжары болатыны есіне түсіп, көңілі қайта марқайды. Ол енді өзін шонжардай сезініп, батыл айқайға басты:

-Әй, аға! – деп, атының үзеңгісінде тік тұрып, қоршауға қарады. Дауысының қатты шыққаны сонша, керуенбасы ыңылын бірден қоя салып, басын қошаудан тағы қылтитты.

-Не болды бала? – деді сосын, емініп.

-Аға Сіз жаппассыз ба? – деп, телмірді Тебен.

-Болсақ, болармыз!

-О, жасаған, қандай қуаныш?! Мен де жаппаспын!

-Әй шының ба әй, рас айтамысың?

-Шып-шыным, аға!

-Қай жаппассың?

-Байұлының жаппасымын.

-Әп бәрекелді, берірек жақындап жүр, кел берірек, жабыс мына «қоршауға». Аттың шылбырын бері лақтыр, әкел қолыңды! – деп, керуенбасы Тебенді қоршауға мінуге шақырды.

Тебен атын тебіне түйеге жақындап, аттың ерінің үстіне аяғын қойып, «қоршауға» жабысып мініп алды. Аттың шылбырын түйе қомына байлап қойды, керуенбасы. Түйе де, ат та тоқтамай жүре берді.

Тебенді ауылда кішкентай кезінде әрі-бері жайлау мен қыстауға көшерде әкесі «түйе қоршауға» мінгізетін. Бірақ ол қоршау жұпыны болатын. Ал мына «қоршау» арнайы жасалған, екі қапталда қос-қостан төрт орындығы, ортасында ыдыс қоятын көлденең жалпақ тақтайы бар, нағыз патшалар отыратын «қоршау» екен. Тебен тепе-теңдікті сақтап, түйеге бір жақтан ғана салмақ түсірмеу үшін, түйенің арғы қапталына өтіп керуенбасының сол жақ тұсына қатар отырып алды. Екеуі де алға қарап отыр. Екеуінің де алдындағы қарама-қарсы орындар бос. Ол бос орындарда дастарханға оралған нан, пісірілген қазы-қарта, жал-жаясы бар түйіншектер орналасыпты. Ал екінші қапталда меске құйылған шарап, ашытпа көже былқылдап жатыр. Бұл тағамдардың иісі Тебеннің мұрнына келе бастап, ішегін шұрылдатып жіберген. Жігіттің қарыны ашып, ішегінің шұрылдап кеткенін білгендей:

-Қазы мен жал-жаяға қалайсың, тәбетің тарта ма, әлде тоқпысың? – деп, керуенбасы әдейі «мынау не дер екен?» дегендей сұрау салған.

-Жоқ аға, тоқпын! – деп, сыпайылық сақтады Тебен. Кереуенбасының есіне баяғыда Ақтау приказы мен «Қарағанды» қырқасындағы бұны шығарып салған орыс тамыры – хорунжий Рытов айтқан мақалдары түсті. Қанша жыл өтсе де ұмытпапты. Сонда сол орыс тамыры – хорунжий Рытов «түйеге мініп, кәтепке бұқпа» деген түркмен мақалын айтып, әбден күлген еді-ау. Одан соң «тамақ жемейсің бе?» деп сұраған бұған ол тағы да түркмен мақалымен тауап берген. Ол мақалы – «сопы соган имез, тапса габыгын гоймаз». Яғни қазақшалағанда – «Сопы пияз жемес, тапса қабығын қалдырмас» деген мағына береді екен. Оны естіп бұл да әбден күлген. Сол есіне түсіп, тағы да күлкінің көгенін ағытты. Керуенбасының мына ретсіз күлкісіне түсінбей, «мұны мазақ қылып отыр екен» деп ойлап, Тебен жүдә бір ыңғайсыз жағдайда болып, «мына қоршауға бекер мініппін, осы әпербақаның тіпті жаппас та емес шығар, әшейін мені мазақ қылып, күлкі етіп отырған шығар» деп, іштей пұшайман болды. Керуенбасы өзінің ағат кеткенін кештеу бақап:

-Сен жаман ойлап қалма, менің есіме бір мақалдар түсіп соған күліп отырмын – деп, оғаш қылығын жуып-шайды – басқаша ойламай-ақ қой, сенің «қарным тоқ» дегеніңе менің есіме «сопы пияз жемейді, бірақ тапса қабығын да қалдырмайды» деген мақал есіме түскен еді – деп, тағы да қосып қойды. Бұл мақалды естіген Тебен де өзінің ішегі аштықтан шұрылдап отырғанына қарамастан «тоқпын» дегеніне тарқылдай күліп алды. Керуенбасы алдындағы орамадан солақпандай қазыны суырып алып, Тебенге ұстатты да, «мә, жеп тойып ал» деді. Тебен қазыдан біраз қаужаңдағаннан соң оған үлкен кесеге құйып ашыған көже ұсынды. Тебен ішіп-жеп болғасын кекірді. Тебеннің кекіргенін көргеннен соң керуенбасы:

-Қарныңа ел қонса, әңгімеңді айта отыр – деп, мойнын бұра, жерге сыздықдата насыбайын түкірген. Тебен  өзінің желкесін бір қасып алды да:

-Әңгімем көп, неден бастасам екен? – деп, тағы бір рет кеңірдегін соза кекірді.

-Қалауың білсін, қайсысынан бастасаң да түгін қалдырмай айта бер, үлгересің жол ұзақ, мен өзім әңгімеге құмар жанмын, мезі болмаймын, айта бер – деп, керуенбасы да отырған орнынан қозғалақтап, ыңғайланды.

Тебен де елден шыққалы ешкіммен сөйлесе алмай, әбден іші толған еді, енді әңгіменің көгенін ағытты. Бұл сапарға не үшін шыққанын, қайдан, қашан, кімнің ұсынысымен, қайда шыққанын, майын тамызып, мәсісін тігіп, түгел айтып берген.

-Об-боо! – деп, таңданды керуенбасы Тебеннің әңгімесіне.

-Сіз бағана «сенің хатыңнан бұрын ән тезірек жетеді» дедіңіз. Сонда менің қалтамда хат бар екенін қайдан біліп қойдыңыз? – деп, Тебен таң қалған рай білдірді.

-А, айтпақшы «хаттан бұрын» дегенім қазақ арасында ән тез тарайды дегенім ғой, сосын сен әлгі Мианкал деген досыңның хатын өзің оқып көрдің бе? – деді, бұл қызығушылық танытып.

-Жоқ, оны ашқан жоқпын, бүктеулі күйінше үш жылдай уақыт қалтамда келеді.

-Үш жылдан бері әріптері ылғалға езіліп кетпеді ме екен?

-«Сиясы бұзылмайды» деген Мианкал, сосын оны оқығым келсе де түсінбеймін ғой, хат тануым өте нашар, «әліп-би-ти» деген үш-төрт қаріптен өзгесін білмеймін. Оны басқалардың да түсінуі қиын, себебі Мианкал «хатты бұлыштардын басқа ешкім түсінбейтін урду тілінде жаздым» деді ғой.

-Кәне бері алшы, хатыңды, мен көз жүгіртіп көрейін, түсінсем не жазғанын саған айтып беремін. Саған да қызық шығар, не жазғанын білгің келіп ынтызарлығың артып жүрген жайың бар шығар? – деп, керуенбасы қолын созды. Тебен мына керуенбасының жақсылығын екі-үш күннен бері көріп жүріп, енді оның созылған қолын босқа қайтарса жүдә ұят болатынын біліп, қолтық астындағы «ұрлық қалтасынан» хатты алып, созылған қолға ұстата салған. Ішкі ойы: «бұл саудагер урду тіліне қайдан түсінсін, хатты әрі-бері аударып-төңкеріп қайтып берер» дегеннің үстінде болған еді. Керуенбасы хаттың бүктеуін ашып,  оған үңілген. Сосын ішінен оқуға кірісті. Әр қатардан қатарға көз жүгіртіп отырғанда түсі де өзгеріп, бет-ауыз да қимылдай бастады. Тебен керуенбасының түріне үңіліп отырып, оның бұл хаттың жазуларына түсініп отырғанын білді. Білді де, «Мианкал «урду тілінде жаздым» деп, мені алдаған екен ғой, оны білгенімде өткенде-ақ балықшылардың біріне оқытып алар едім ғой, мына керуенбасының бетінің мың құбылуына қарағанда, осы хаттың түбі жақсылыққа апармайлы-ау» деген оймен қатты күрсінген. Хаттың қызығында отырған керуенбасы Тебеннің не күйде отырғанынан бейхабар, одан сайын тісін шықырлатып, бет-ауызын құбылта берді. Хаттың соңына жақындаған сайын керуенбасының түсі бұзыла берді, бұзыла берді. Оның ауыз қайта-қайта қисайып, түсі бұзыла берген сайын Тебеннің де мазасы қаша берді. Өзінен-өзі ысып-тоңып, әбден әбігерге түскен. Төрт беттен тұратын хат та ақыры оқылып бітті-ау. Хатты қолы дірілдей, ауызы-беті жыбырлай оқып болған керуенбасы түкірігі шашырай:

-Әй, сен маған осыған дейін қандай әңгіме айттың, неге негізгілерін жасырдың? – деді, Тебенге зәрін шаша қарап.

-Нені жасырыппын, көке? – деп, Тебен бұл жерден қашуға ыңғайланып еді, өзінің түйе үстіндегі қоршауда отырғаны есіне түсіп, мына түйеге мінгеніне қатты ренжіп, пұшайман болды. «Қап, бағана осы түйе қомына мінбей-ақ, торы аттың үстінде отыра бергенімде, дәл қазір ат сауырын қамшымен бір тартып, Арқаға қарай тұра қашып, бұларға жеткізбей кетер едім» деп, өкініп те үлгерді.

-«Нені» дейді ғой, қане қайта айтшы өтірік болмаса, қайдан келесің?

-Торғай мен Ырғыз арасындағы жаппас елінен.

-Оны айттың, ал не үшін бұл жаққа лағып келесің?

-Мианкал деген жызақтық досым, мені байытуға, Бұхараның әйдік шонжары болуыма ақыл қосып, сонда жібергесін кетіп барамын.

-Оны айттың, не себептен жіберді?

-Менің шонжар болуым үшін!

-Ой кеще, оны да айтқансың, ол жақта бұл тарапқа кетуіңе қандай себеп болды, тап сені осында жіберетіндей?

-Оны білмедім, бәлкім менің бір жерім ұнаған шығар.

-Атаңның басы! Сенің оған қай жерің ұнайды, анау ішінде бір шайнам миы жоқ қауақ басың ба, әлде анау ұшы маңдайыңа тиіп тұрған, таңқы, пұшық мұрның ба, немесе үстінен асты үлкен, иегіңнен асып салбырап тұрған салпы ернің бе? 

Тебен керуенбасының мына сынына қатты қорланып, жылап жібере жаздады. Бір жағынан «не деген сыншы, білгір» деп, таң да қалды. Себебі өз ауылында бұны шақырғанда да, ұрысқанда да «пұшық», «таңқы-танау», «салпы ерін» деп, атап-атап алып, сосын ғана қалған арнау сөздерін бұған қарай будақдататын.

-Білмедім – деп, иығын қиқаң еткізді, Тебен.

-Кенесары төре қай ауылды шапты?

-Жаппас ауылдарын, бірақ жаппастарға қыздарын беруге құдалыққа барған Кене ханның жүзге тарта адамдарын сол жаппастар қырып жіберген. Жаппастар «қыздарыңа құда түсеміз, енді сендер келіңдер құдалыққа» деп алдап шақырып алып, соншама адамын қырып жібергенсоң, Кене хан кек алу үшін жаппастарды шапты.

-Әне, осы сөздеріңнен-ақ белгілі, сен Кене төренің жағында болыпсың ғой, оны неге маған айтпай жасырдың? А? Яғни сен сол Кене төренің жендеттеріне қосылып, өз ауылыңды бірге шапқансың, қырғансың, жойғансың!..

-Жо-жооқ, көке, мен өз ағайыныма қылыш көтерген емеспін!

-Неге алдайсың, әй, мына хатта айтылыпты ғой, «Кене ханның сарбазы» депті, «жаппастардың ауылына қайта-қайта шабуылға шығып жүргенде шейіт болып кетер, әрі жас жігіт екен, жаным ашып саған жіберіп отырмын һәм біздің жоспарымызды іске асырысатын бұдан басқа қолайлы адам таппадым» депті Пайсаға Мианкал. Ал бұған не дейсің? Оны неге жасырдың?

-Мен Мианкалдың не деп жазғанын білмесем қайтем, білмегесін Сізге айта алмадым.

-Әй, мен сенен Мианкалдың сөзін емес, Кене төренің қол астында болып, жаппастарды шапқаныңды неге жасырдың деймін!?

Тебен керуенбасының нәһақтан жала жауып отырғанына қатты күйініп кетті:

-Көке, дәл қазір, осы айдалада өлігімді тастап кетсеңіз де, шындықты айтамын, Кене ханның қол астында жаппас Сұлтан батырмен бірге келгенім болмаса, бірде-бір жаппасқа қылыш көтерген емеспін. Менің осы селқостығымды байқаған Сұлтан батыр мені көбінесе шаруашылық қызметіне қалдыратын. Кейінгі бір-екі ретте Кене хан қолы түгел көтеріліп, жаппай шабуылға шыққанында, шаруашылықта ешкім қалмай барлығы қиғылық салуға шыққандарында мені де өздерімен бірге ала кеткен. Ондағы сеқостығымды байқаған Мианкал мені Жызаққа кетуге көндіру үшін әңгімелерін айта бастағанды. Ақыры мен оның айтқандарына сеніп, Жызаққа барып, мына хатты Пайсаға беруге және одан әрі қарай оның көмегімен Бұхара шонжары болуға келісім бердім.

-Жарайды, сөзіңе сенейін, ернің салпы, мұрның таңқы болса да, көз жанарыңның шамалы оты бар екен. Сенің ендігі жерде қандай адам боларың тек ғана тәрбиешіңе байланысты болғалы тұр. Ол қай жаққа қарай бұрса сондай боласың. Жақсы болуың да, жаман болуың да, кедей немесе бай болуың да тек тәртіп-тәрбиеңе байланысты болғалы тұр, бала! – деп, керуенбасы ойын нығарлады. Сосын:

-Мәделі ханзаданың, Мусабек, Рысқұлбек батырлардың Кене төренің қасында екенін маған неге айтпадың? – деп, тағы ежірейді.

-Ау, оны Сіз сұрамадыңыз ғой!

-Мен қалай сұраймын-ей, егер олардың онда екенін білмесем?!

-Мен Сіздің оларды танитыныңызды білмесем, қалай айтамын?

-Ол да дұрыс екен, бірақ Қасым төренің қызын Мәделі ханзада алғалы жүргенін неге айтпайсың, әлде одан да хабарың жоқ па еді?

-Хабарым бар, білемін, мен түгілі сол өлкедегі барлық қазақ пен орыстар біледі. Бірақ оның Сізге қажет екенін білмедім ғой, әйтпесе әңгімені бірінші содан бастайтын едім.

-Йә, йә, оның да дұрыс, мейлі сені «жөні түзулеу жігіт» деп есептейін, Мианкал да сені бұндай іске бекерден-бекер таңдамаған шығар.

-Қай іске?

-Бұхараның шонжары болуға! – деп, керуенбасы езу тартты. Мына кісінің бағанадан бері зәрін шашып-шашып, енді ақырындап көңілдене бастағанына Тебен іштей бір Аллаға жалбарынып, шүкіршілігін қайта-қайта білдіріп отыра берді..

-Мақұл бала, сенің кінәң жоқ, бар білгеніңді жайып салыпсың, ал мына хатқа қарағанда сенің білмейтінің жүдә көп екен – деп, хатты оның бетіне тақап, сілкілеп-сілкілеп қойды. Сосын біраз үнсіз отырған. Сонау-у-у алыстықтарға көз жіберді. Құм белестер таусылып, жазық дала басталып, одан алдарынан адырлар көріне бастады. Сол қаптал жақтан Қаратау сілемдері де мұнарта бастапты.

-Сен бала, егер білсең мынаны айтшы, анау Мәделілердің еліне қайтатын түрлері бар ма, әлде олар биыл ол жерде қыстайды ма?

-Оған Кене хан қайта-қайта «еліңе қайт» деп жатқан көрінеді, бірақ ол да, оның қасындағы жігіттер де «Сізді мынадай қысылтаяңда қалай тастап кетеміз, ең болмаса күз аяқталғанша бірге болайық, сосын түстікке қыстауға қозғалғаныңызда біз де елге қайтармыз» депті деген сөздерді құлағым шалған.

-Әп, бәрекелде!

-Мәделі ағамды Сіз де жақсы танисыз ба – деп, емінген Тебенге керуенбасы:

-«Мәделі ағам» дегенің не-ей, ол Кене төреге қосылып, жаппастарды шауып жатса, саған қалай аға болады, әлде сен жаппас емессің бе, а? – деп, ақырып тастаған. Оның бұл сөзінен соң Тебен керуенбасы Мәделіге дос емес, қайта жауы сияқты болып көрінді. Бірақ бұл байқағанын сездірмеді. Біліп қойғанын керуенбасыға айтса, тағы бір ұрысты естіп қалатынын сезіп, жым отырған. «Әттең әлі келмейді, сосын бұның бір өзі, әрі бұл саудагердің жауынгерлері бар, әйтпесе анау салбырап тұрған бұғауынан қос қолдап сығымдап, сілкіге алсаң шіркін» деп, іштей кіжініп қойды, Тебен. Мәделі бұған «інім-інім» дегеннен басқа не деді. Тиіспейтін, қыспаққа алмайтын. Қайта бірнеше рет «інім батылдау болсайшы, мен тұрғанда ешкімнен қорықпа, шамалы да болса өз-өзіңе сенімді әрекет жаса» деп, бұның арқасынан қаққан еді. Тіпті бір рет Мианкалға «сен мына баланы әр нәрсеге жұмсап уақытын текке өткізбе, тамағын тойдырып жүр, өзбектің әскияларын айта бермей, ақылын толықтыратын Шығыс әдебиетінің жауһарларынан үзінділер айтып тұр» деп, бұның ақыл-білімін толықтыратын нұсқаулар да берген. Яғни Мәделінің бұны інісіндей жақсы көргені. Қаншама бірге жүргенде оның бұған бір жекігенін естіген емес. Жаппас ауылына шабуыл ұйымдастырғандарында Тебеннің ешкімге қылыш сілтемегенін Мианкал Мәделіге айтқанда, Мәделі «тиме оған, әлі жас шығар, жас болмаса, өз ағайынына қылыш көтеруге дәті бармаған шығар» деп, бұған «әлі-ақ, бір күні қолбасшы болып шыға келерсің, бауырым, ә дегеннен батырлық қайдан тусын?!» деп, бұның арқасынан қаққан. Содан бері Тебен оны ағасындай көріп кеткен. Бірақ ондай ағалар көп ғой, сондықтан оны Бұхараның байлығына қызығып, тастап кетті. Яғни оған айтпай жасырына қашып кетті. Егер айтса оның бұны жібермейтінін бұл біледі. Ал ол жібермесе бұл қаншама байлықтан, «Бұхара шонжары» деген атақтан айырылғалы тұрғасын іштей «кешір Мәделі аға, аға деген жақсы ғой, бірақ мен үшін байлық пен атақ ағадан да қымбат» деген оймен, үн-түнсіз кетіп қалған еді. Оның үстіне Мианкал да «дәл қазір әкең тіріліп келіп «Тебенжан қайда барасың, айтып кетші» деп жалынып тұрса да айтпа, айтсаң бітті, соншама байлықтан, «Бұхара әмірінің ең жақсы досы» деген атақтан айырыласың» деп, әбден шегелеген еді.

 

Екеуі үнсіз ойлана-ойлана ақыры керуенбасы шыдамады білем, басын көтеріп алды да:

-Әй бала, осы сен менің кім екенімді білесің бе? – деп, ежірейе қарады.

-Сіз керуенбасысыз, әрі осы керуеннің бас саудагерісіз, екі қызметті де абыроймен...

-Оны сұрап тұрған жоқпын, менің ныспымды, атағымды, елге сіңірген еңбегімді білесің бе?

-Өзіңіз айтпасаңыз қайдан білейін, ең болмаса ныспыңызды да айтпадыңыз?

-Ныспым Қаратегі, Ырғайдың ұлымын, атым Байлархан!

-Байлархан?! Ой, Байеке! Мен Сізді танимын!

-Танысаң манадан бері не малтаңды езіп отырсың, Қытайда жүргендей боп?!

-Танығанда, жүзіңізді емес, есіміңізді таныйым!

-Таныйым емес, танимын де!

-Йә, йә, көке өзіңізді танымасамды, есіміңізді талай естігенмін.

-Қалай екен, гүбірнатырмен салыстыруға бола ма?

-Қалай десем екен, біздің ауылда Сізді «пысықай, бас пайдасына жетік, жеті елді аралаған жиһанкез, бірақ соншама дүние жинап, жаппастың кедей-кепшіктеріне көк тиын да көмек көрсетпеген пасық, іштар, шықбермес» дейді!

-Не деп оттап кеттің-ей?

-Өзіңіз ғой «айт» деген...

-Ал, сосын не білесің, бірақ өзіңнен қоспай елдің ауызындағы шындықты айт!

-Айтып жатырмын ғой, қосып нем бар?

-Ауылдағылар менің байлығымды көре алмайды, әйтпесе Төлеген Жанғабылұлы сияқты хорунжийлер атақ пен ордындарды менің қосқан сауындарымның арқасында алды ғой. Бірақ обалы не керек, оның арқасында «екінші гильдиялы саудагер» атағын алдым. Ал мақұл, ауылдағыларды қойшы, сол! «Бар болсаң көре алмайды, жоқ болсаң бере алмайды» деген мақалдай, ал жау жағы, яғни Кене төре мен оның ордасындағы Мәделі бастаған Көктіңұлылар мен туралы не сасытуда?

-Шынын айтсам, ол жердегілер Сіздің бұл дүниеде бар, жоғыңыздан бейхабар.

-Не деп кеттің-ей?

-Рас айтамын, көке!

-Імм! – деп, Байлархан үнсіз, біраз ойға кетті. «Мейлі менің бұл дүниеде бар-жоғымды енді оларға көрсетейін» деп, іштей кіжінді. Көктіңұлы хандығына байланысты бұрынғы болған басты оқиғаларды есіне түсіруге күш салды. Көктіңұлының сонау баяғыдағы Жая ханы түсті есіне. Ол кезде сауданы енді бастаған жас кезі еді. Сол кездері бұл қаншада еді? Жиырманың ол жақ бұл жағындағы жігіт кезі-ау. Қалысбаймен Қолатқа барғаны, Қалысбайдың әнебір қызға ашуланған қылығы есіне түсті. Содан онбес жыл өткен соң Қарақшытөбе маңынан айдаладан тауып алған бойжеткен есіне түсті. Оны Таскентке апарып, құл базарға саттырып жіберіп еді. Сөйтсе оны Мәделі екеуін Бұхарада кездестіргеніне таң қалғанды. Сол түні сол қызды құшақтап, рахатқа батайын деп тұрғанда Мәделінің бұны үйінен қуып жібергені есіне түсті. «Қап» деп, алақанын алақанына ұрып жібергенін өзі де байқамай қалды.

Аңдаусыз отырған Тебен селк ете қалып, онысын Байларханға білдіргісі келмей, алдындағы шарап тола месті сипалай берген. Байлархан өткенді қайтадан есіне ала бастады. Сол Мәделінің бұны сыртқа лақтырып жібергеннен соң бұл Байлархан үсті-басын шаңнан қағып, орнынан тұрған. Сосын ішке бас сұғып көріп еді, ауызғы үйде ешкім жоқ екен. Мәделі Дарминаның қасында оны жұбатумен әуреге түсуде. Бұл жайлап үйге қайта кіріп, киім-кешектерін, кісе-белдіктерін алып, шоқай етігін киіп, далада қаңтарулы тұрған атына қарғып мінген. Айтпақшы үйге кіргенінде шарап тола құмыраға көзі түсіп, оны да ала шыққанды. Бұхараның көшесін түнгі тасырлаған дауысқа бөлеп, бұл тіке керуенсарайға қарай тартқан еді. Керуенсарайға келгесін бұл жатын орын сұраған. Орын жоқ болып шықты. Түн ішінде қайдағы орын? Сонда да керуенсарайдың қонақ үйінің түнгі кезекшісін біраз айналдырып көрді. Сарттың шалы ери қоймады. Сонда Байлархан:

-Ау, ата, түннің ішінде менің барар жерім жоқ, осында мына орындықта отырып ұйықтаймын, мынау бал татыған шарабым еді, келіңіз бір-бір кеседен көріп жіберейік – деп, емінген еді. Шал жасы жетпіске келіп, сақал-шашы аппақ қудай болса да, әлі күш-қуаты өзінде еді. Ол жан-жағына тың тыңдап, «әр жиырма қадамда екеуден тұратын, бес қаруы сай қарауылдар есітіп қоймады ма?» дегендей, құлағына алақанын апарды. Сосын:

-Ей, жиһанкез, бері таман жақында – деп, сыбырлап, Байларханды өзіне жақын шақырғанды. Байлархан тышқан інін аңдыған түлкідей болып, ыржалаң қағып, шалдың қасына жетіп барды. Шал:

-Сен інім, түбі түскен шелектей болып даңғырлай бермей жайырақ гәпрісең болады ғой! – деген. Байлархан қайта-қайта басын иіп:

-Хуп болади, хуп болади! – дей берді.

-Онда – деді шал сыбырлап – біріншіден, енді бұдан былай қарай түнде жай сөйле, екіншіден анау жаңағы мақтаған шарабыңнан құйшы, кәне! – деп, құмыраға қарап мойнын созды. «Жазған құлда шаршау бар ма?!», Байлархан шалдың алдында тұрған сапар кесеге шарапты шімпілдете құйды да, иіліп келіп кесені екі қолымен қыса ұстап, оны шалға ұсынды. Шал мұрны мен мұрты кесе ішіндегі шарапқа кіріп кеткеніне қарамай, оны рахаттана сімірген. Сапар кесені басына көтере, шарапты тауысып, әлгі кесені Байларханға қайта ұсынды.

-Тағы да? – деп, Байлархан емеурін білдіре беріп еді, шал:

-Болса қанекей? – деді, көзі жайнап. Байлархан құмырадан шарапты толтыра ұсынды. Шал дем алмай бұны да қотарды.

-Уһ, бой, бой, боой! – деп, шал басын арқадағы дуалға сүйеп, әлден уақ отырды. Байлархан «әйтеуір бір жақсы жауап болатын шығар, мына шалдан» деп, тапжылмай күтті. Шарап шалдың өзегіне түсіп, ішін шымырлатып болғаннан соң, көзін ашып, Байларханға қарады да:

-Қазақсың ба, қарақалпақсың ба? – деді ежірейе.

-Қазақпын.

-Мейлі кім болсаң да, анау екі адамдық былқылдақ бөлмеде Нөкістен келген бір саудагер жатыр, «қасыма ешкімді жіберме, шаршап келдім, бір қатып жатып ұйықтайыншы» деп, өтініш жасаған еді. Соның қасында бір орын бос. Өзі масаңдау еді, сен бүйт, оны оятып, мына шарабыңнан құйып бер. Сосын сөйлесесің. Оған шарабың ұнаса арызыңды айт. «Мына орын бос екен, жата салсам бола ма, бір ақ түн, өте шаршап тұр едім, ақшасын төлеймін» дерсің. «Мақұл» десе, мұнда айлап жатсаң да өз еркің! – дегенді, шал рахаттанып.

Байлархан әлгі бөлмеге барып, жаңағы шалдың айтқандарының бәрін істеді. Әлгінің рұқсатын алды. Ертеңіне Нөкіс саудагерімен жақсылап танысқан. Ол, әмір Насыролланың тақ мұрагері – Мұзафардың Қарақалпақтағы ең сенімді адамы, яғни тыңшысы екен. Тыңшылығын жұрттан жасыру үшін саудагер болып жүрген жайы бар көрінеді. Ол Байларханды Мұзафарға ертіп барып «ең жақсы қазақ әкімі» деп таныстырған. Мұзафар бұны «Қазақ еліндегі тыңшым әрі жансызымсың» деген лауазымын беріп, саусағына онысын растайтын мөр кигізді. Сосын:

-Саудаң бұрынғыдан да жақсы жүреді, ісің жүрмей бара жатса, мұнда Бұхара сарай қызметшісі – Лутфулламен хабарласарсың. Ал Қазаққа ең жақын шекарамыз – Жызақта Мианкал деген қызметкеріміз бар. Ол бірде Бұхарада, бірде Жызақта жүреді. Әгәрәмки, Мианкалды Жызақта таба алмай, оны «Бұхарада» деп естісең, онда сол Жызақта Пайса деген атжемші бар. Соған жолықсаң барлық тірлігіңді тындырып береді – деген. Хоо-ош. Байлархан қарап тұрмай кешегі көрген қорлығын әмірзада Мұзафарға жайып салғанды:

-Тек Сізге ғана лайық бір сұлу қыз көрдім. Оның хожайынына «мұндай әдемі қыз тек ғана әмірзадаға ылайық» деп едім, ол мені таяқтап қуып шықты, оны қайткенде де осында алдырыңыз, әмірзадам – деп, сөздеріне өтірік қосып, Мұзафардың алдына бас ұра, етпеттей келіп, оның мәсісінің ұшын сүйді. Әмірзада күлді де:

-Әй қазақ, сен шынымен түк көрмеген ақкөңіл жан екенсің, әдемі қыз көрсе дерреу хан сарайына алдыру тек ғана Қоқанда бар. Ал мұнда және Хиуада ондай жаман әрекет ел басқарушыларға рұқсат етілмейді. Мұндағы басқарушылардың иманы күшті жандар. Дегенмен жақсы айттың, ол шынымен әдемі болса, бір себеп тауып осында алдыруға болады – деп, қыздың тұрғылықты жерін сұрады.

-Ол Көктіңұлы ханзадасы Мәделі оғланның қызметшісі, Қазақтың тумасы – деп, Байлархан анығын айтқанда, Мұзафар ойланып қалды.

-Мақұл, оны өзіміз тауып алармыз, айтқандарыңа ризалығымды білдіре отырып, жаңа қызметіңе кірісуіңе тілектеспін, «біздерге өте қажетті ақпараттар беріп тұрады» деген сенімдемін – деп, әмірзада бұл екеуінің кете берулеріне рұқсат берген еді.

Одан кейін келесі жылдары бір маңызды  ақпарат беруге барғанында Мұзафар мен Мәделінің арасында сол Дармина үшін кикілжің туғанын, ақырында оны әмір Насыролла Мәделінің пайдасына шешіп бергенін сарай қызметшісі Лутфулладан естіген. Бұхара әмірлігінде Мәделінің абыройы әмірзада яғни тақ мұрагері – Мұзафардан артық болмаса, кем емес екенін түсінген және Мәделіге жаманшылықты Бұхара жасай алмайтынына көзі жеткен еді.

Енді міне, бір үміттің ұшы қылтиып келеді. Мына хатта Мианкал «мен барғанша мына жігітті пайдаланып, әмірзаданың берген тапсырмасын қалай да орында!» депті. «Ол қандай тапсырма? Оны өзім барып, Пайсадан сұрамасам, мына Тебен түк айта алмайды. Хатта «Мәделі ханзадаға да көп қара күйе жағуға болады, ол Бұхара мыңбасшысы бола тұрып, осында Кенесарыға оның жауларымен соғысуына көмектесті. Яғни «Орысиетке қарсы Қазаққа қосылып Бұхара әмірлігі де соғысты» деген сөз. Бұл енді өз арамыздағы әңгіме. Егер шынымен тексеретін болса, бұл соғысқа мен де араластым ғой. «Егер ережені жақсы білетін болсаң неге Мәделіге қарсы шықпадың, неге Торғайға бардың, сол кезде арызданбадың ба, немесе өзіңді өзің «қарсылық» ретінде жараламадың ба? Яғни сен де Мәделімен біргесің» деп, мені де қаралауы мүмкін. Сосын бәлкім Мәделіде Бұхара әмірінің «Кенесары көтерілісшілеріне қару-жарақпен, азық-түлікпен және басқа қажетті нәрселермен жәрдем берілсін» деген астыртын, құпия жарлығы бар шығар. Сондықтан абай бол, біз бәріміз де жауап беріп жүрмейік! Мәделіні «Кенесарыға көмектесті» деп, ереже білмейтіндерге айтып, өсек тарату керек. Мұзафарға да солай айтып, жамандай бер. Біздің негізгі мақсатымыз  Мәделіге зияндықты қайтсек те келтіру емес. Тіпті Мәделіде шаруамыз болмасада ешкімнің бізге кінә артары жоқ. Біздің негізгі тапсырмамыз – Дармина қызға зиян келтіру. Сол қыз үшін әмірзада мен Мәделінің арасында кикілжің туып, ақырында әмір Насыролла баласына ренжіді емес пе? Ал Мәделіге еш нәрсе деген жоқ. Әмір Насыролланың Мұзафарға ренжігені сонша, тіпті кейінгі жорықтарда Қоқанға да, Үргенішке де, Маңғытқа да өзімен бірге Мұзафарды алып жүрмей қойды емес пе? Бұл ренішті туғызған – Дарминаның көзін жою керек деп шешкен Мұзафар тек екеумізге сенеді. Сенімді ақтауымыз керек. Бірақ мен саған айтайын, әмір Насыролланың Мұзафар баласы екеуінің арасындағы реніштің тууына Дармина кінәлі емес. Ол жағын әмірзада неге ойламайтынын түсінбедім. «Енді кім?» дейсің ғой?! Бұған нағыз кінәлі әлгі Қазақ саудагері – Байлархан! Ол нағыз сұмырайдың өзі!...» Хаттың осы тұсын оқыған кезде Байларханның бағана ауызы-басы қисайып кете жаздағанды. Ол сосын оқты көзімен Тебенге бір қарап алып, хатты әрі қарай оқи берген.  «...Ол әмірзадаға жақсы көріну үшін Бұхараға әр келгенінде алтын-гауһарларды әмірзадаға үйіп-төгіп беріп кетеді. Сондықтан Мұзафар Байларханға ештеңе демейді. Сосын шындығына келсек Дарминаға қастандық жасау Мұзафардың ойы емес. Әмірзада ондай ұсақ-түйекке бармайды. Бұхар әмірлігінде ондай сұлу күңдер де, кәнизәктер де толып жатыр. Мәделі Дарминаны бермесе, Мұзафар Дарминадан да он есе әдемісін тауып алады. Ол үшін Мұзафардың ешнәрсесі кетпейді. Бұндай қастандық істеуді ойластырып, әмірзадаға алтынды үйіп беріп, оны осындай тапсырма беруге итермелеген тағы да сол Байлархан – зәлім!...» Осы жерді оқығанда Байларханның беті түнеріп, шықшыты шынымен қисайып кеткенді. Содан хатты оқуын тоқтата тұрып, Тебенге бір ұрсып алды. Сосын хатты әрі қарай оқыған. «...Сонымен Пайса бек, мына жігітті қол астыңа алып, анау-мынау үйрет. Атқорада жұмыс істесін. Саудаға араластыр. Бұл жерден естігенім, «сол жерлерден әлгі көксоққан Байлархан өтеді» дейді. Сол өтсе ұстап ал!...» Осы тұсты оқығанда Байлархан отырған орнынан селк ете қалды. Көзі бұлдырап кеткен. «Ұстап алы» несі-ей?» деп, хатты әрі қарай тез-тез оқуға кіріскен. «...Ұстап алғанда, оны жәбірлеме, «әшейін кездес» дегенім ғой!...» Бұны оқыған Байлархан «үһ» деп іштен дем шығарған. «...Ол қу саудагер әрі-бері өтіп жүргендерінде сол маңайдың үш-төрт, бес-алтаудан жылқыларын ұрлап кетеді екен. Оның арнайы ұрлықшылар ұстайтын қосы да бар болып шықты...»  «Міне мынау нағыз тыңшы екен. Менің тыңшылығым мұның қасында арқан да есе алмайды» деп ойлады Байлархан, хаттағы бұндай сөзден соң. «...Сол қоста бес алты ұры тұрады. Ол Арыс дариясы мен Шаян өзенінің аяққы шендерінің аралығында орналасқан...»  «Тух, мына найсап көріп келгендей дәл айтып отыр ғой. Осы қулар менің ұрыларыммен ауыз жаласып жүрген жоқ па?!» деген сезіктенген ой да қылт ете қалды Байларханның ішінің тереңінен. «...Сен мына хатты алғаннан соң мына Тебен деген жігітті Жызақта екі-үш ай ұстап, ақшаға әбден үйрет, жеке өзін саудаға қой. Әлгі өзіміздің қуларға айт, оның затын сөреге қояр-қоймастан қымбат бағаға сатып ала берсін. Олардан әзірше ақша аяма. Саудадан түскен ақшаға құныққан Тебен сенің айтқаныңнан шықпайтын болады. Сосын айт, «енді Бұхарға керуен тартуың керек» де. Қалтасына ақша салып, әлгі Байлархан-нақұрыстың ұрыларына жібер, солармен таныссын. Олармен бірге түйе ұрлығына шықсын. «Жарты бағасына алатын адам бар» деп, ұрыларды саған әкелсін. Ол ұрыларды өзің білесің ғой, ұрланған жылқы болсын, түйе болсын, жарты бағасына сатып кете беретінін. Сен де олардан жарты бағасына ала бер. Сосын өзің білесің ғой, толық бағамен қасапханаға өткізе бер. Әне сөйтіп мен келгенше ақшаны жинай бер. Ал Тебенге «саған «керуенге деп» арнайы түйелер сатып алып жатырмын» деп, өзіміздің түйелердің бір-екеуін көрсетіп қойып жүре бер. Сатқан түйелердің жарты бағасынан түскен Тебеннің үлесін де одан қақшып алып, «кейін Бұхараға жүреріңде керуенге артатын дүние-мүлік аламыз, әзірше жинай береміз» деп айт. Сосын негізгі мәселе, бұл енді нағыз басты мәселе, осыған мұқият бол, Бұл мәселенің қасында бағанағы айтқандарымның бәрі әшейін гәп. Сен...»

Одан әрі қарайғы жазуларға да, әріптерге де, тілге де, Байлархан түсінбеді. Мианкал нағыз «тыңшы» екен. Өте жоғарғы дәрежелі «жансыз» екен. Хаттың төртінші бетінің әріптері де өзгеше. Әрібі өзгеше болғасын тілінің қай тілде екенін Байлархан қайдан білсін?! Бұл Байлархан Бұхараға бір барғанында «керегі болар-ау» деп, онда үш ай жатып, урду тілін сындырған. Оның да тарихы қызық. Байлархан әлгі қонақүйге барғанында баяғы шарап ішкен шалмен әжіке-күжікелесіп әңгімені пергілейтін. Екеуі кейде таң бозарғанша шарап ішетін. Шалдың әңгімесі таусылған емес. Ол да жастық кезде жиһанкез болған екен. Дүниенің жиырмадан асқан жұртын аралапты. Ол жерде талай қыздарға көз салыпты. Сөйтсе Әсия еліндегі ең сұлу қыздар Пәкістанда екен. Олардың сұлу емесі жоқ екен. Соны білетін көптеген ұлы шаһарларда урду тілін үйрететін мактабтар бар екен. Бұхар әмірлігінің өзінде екі жерде оқытады екен. Бұл сөзге еліткен Байлархан ертесіне-ақ мактабка жазылған. Тіпті екі мәрте Лахор мен Карашиге, бір рет Исламабадқа барып қайтқан. Шал рас айтыпты, хордың қыздарының бәрі Пәкістанда екен. Әне содан бері мынадай тұрмыстық, көп қолданатын сөздерін білетін. Оны ұмытып қалмауы үшін, сауда қаттамаларының кейбір құпияларын қойын дәптеріне урдуша жазып жүретін. Хаттағы урду таусылды. Одан әрі шимай басталған. Әрі үңілді, бері үңілді, түк шықпады, хаттың аяғына дейін шимай. Бұл шимайдың құпиясын дәл бір Тебен білетіндей, оған шүйілді:

-Әй Тебен, мына хаттың соңғы жағын Мианкал саған ауызша айтқан жоқ па?

-Жо-ооқ көке!

-Яғни сен бұл хатта не жазылып, не сызылғанынан хабарың жоқ ғой?

-Жоқ!

-Ауызша да айтпады ма?

Айтқан жоқ, әшейін «мына хатты аман-есен Пайсаға жеткізсең, байып шыға келесің» деді.

-Ал енді Мианкал мына хатта «Мына хатты апарған жігіттің басын ал» деп жазған болса ше?

-Сіз де айта береді екенсіз, ол кісі өйтіп жазбайды, өлтіргісі келсе сол Торғайдың жағасында-ақ жанымды алатын еді ғой, жо-ооқ, ол кісі ондай емес.

-Сен мына хаттың ішінде не жазылғанын білмейсің, бұл хатта не бір құпия сырлар жазылып, ол құпия аман-есен Бұхарға жеткесін, оның жеткізушісінің керегі болмай қалып, Пайса сені өлтірсе ше?

-Қойыңыз-ей, өйтіп қорқытпаңыз, менің оларға керегім болып қалар. Байысам оларға жәрдемім тиеді ғой, соны ойлар, сосын Торғай тұсқа хабар жіберу керек болса менсіз ол жақпен қалай хабарласады?

-Өййй, ақымақ, сенсіз де қаңғыбастар толып жүрген жоқ па? Жібереді кез-келгенін.

-Сонда мен не істеуім керек. Мына хатты апармайын ба?

-Ойланайық, әлі жол ұзақ, Жызаққа жеткенше әлі бір жұмадай өтеді. Оған дейін ойланып-ойланып бір дұрыс шешімге келерміз.

-Хатты оқыдыңыз ғой, не депті, менің білуіме болады ма?

-Жоқ, әзірше болмайды, оның үстіне төртінші бет басқа тілде, басқа қаріптермен жазылыпты.

-Ой, қулықтарын-ай, бәрекелдее!

-Несіне «бәрекелде» деп тұрсың? Осы төртінші бетте шығар «мына хатты апарған адамдарды өлтір» деген жазу бары – деп, Байлархан шындықты дөп баса жаздады. Жаңағы төртінші бет иврит тілінде, еврей әріптерімен жазылған еді. «...Тебенге «қайткен жағдайда да Пайсаға бір өзің жеке жолық» деп тапсырғанмын. Ал енді саған жолыққанда оның қасында біреу болса, онда олардың бұл хатты оқығандықтары. Оларды әбден қинап, табандарына темір қыздырып басып, шындықты біліп ал. Ал егер қасындағысы саған таныс адам болса, онша қинама! Иврит тілі мен еврей әліппесі Бұхараның екі жерінен басқа, Тұранның еш жерінде қолданбайды. Сондықтан екінші адам хаттың үш бетін оқығанмен төртінші бетіне келгенде мүдіреді. Сосын да нағыз тапсырма осы төртінші бетте ғой, осыны мұқияттап орында, ол мынау...» деген жазу бар еді хат ішінде. Бұны Байларханның өзі білмесе де түйсігі сезген еді, бірақ ол өз ауызынан шыққан сөзіне мән бермеді.

Бұлар Шымкентке келгенше әр түрлі жоспарлар құрып келген. Мұнда келгеннен соң Байлархан керуенсарай бастығынан кері қарай қашан қайтатынын сұрағанда, ол:

-Байеке, әлгі Қошқар мен Құлжа тараптан шыққан керуен әлі келген жоқ. Ұзын құлақ хабаршылардан естігенім бойынша олар Піспек пен Тоқпақтың арасында келе жатқан көрінеді. Енді бір жұмаларда келіп қалар, егер жолда Меркі мен Әулие Атада ұзақ сауда жасап, кешігіп қалмаса. Артықбас жүктері бар көрінеді. Негізгі жүктері Орынборғқа жіберілетін мүліктер болғанымен, әрі керуенбасы асықтырғанымен, бас саудагер өзінің саудасын аяқтамай, алға бір қадам да баспайтын қытай ағайындар ғой – деген.

-Онда маған үш жұма жауап берсеңіз, менің бір қысылтаяң шаруам шығып тұрғаны – деп, пұрсат сұраған.

-Мақұл, үш жұмадан кешікпе, кешіксең әр күніңе есе төлейсің, сосын анау түйелеріңнің жатақ-жеміне, сыпырғы ақысына, шөп-суына төлеп кетуді ұмытпа, жүктерді өткізіп кет, саудагерден кім қалады?

-Менен басқасының бәрі осында, Сіздің құзырыңызда болады, тек мен ғана...

-Ә, онда мақұл, бірақ сен кете салысымен бәрі бет-бетімен ағайын-туғандарын, дүкен аралап, жапа тармағай, ізмғайым жоқ болып кетпесін. Кезекшілері менің қасымнан ұзамасын, мықтап тапсыр. Әкімнің бақылаушылары келіп қалып ұят болып жүрмесін. Ұмытып кетпе, егер керек кезінде бір адамыңды таба алмасам, менің қаталдығымды өзің де білесің ғой – деп, керуенсарай қожайыны нығарлап қойды.

Сонымен Байлархан керуенсарайдың бастығының тапсырмасын тап-тұйнақтай орындап, Шымкенттен Шардараға жүрмекші болып тұрған керуенге ілесіп Тебен екеуі сонда барған. Шардарадан Байлархан әлгі баяғы Қалысбай досын тауып алып, өткен-кеткенді біраз әңгіме еткен. Дармина туралы сөз қозғалып еді, оның Жүсіпқожаға төртінші әйелдікке тигенін есітті. Бұл жағдайды естігеннен соң әлгі Пайсалардың іске асырмақшы ниеттеріне өзінің де қарсы екенін оларға айтпаққа шын ниет білдірген еді. Көктіңұлы хандығы бұрынғыдай күшті абыройға ие болмай тұрса да, оның ханы Жүсіпқожа әмір Насыролланың жан досы екенін ұмытпауы керек. Егер Көктіңұлы патшайымы – Дарминаның көзін жою әу бастан осы Байларханның жоспарынан шыққан бастама екенін Насыролла білсе, оған қатысқан адамдарды, әсіресе Байларханды оңдыра қоймас. «Қой, бұндай ойыны құрысын, бұндай қылмыспен әмір Насыролланың қолына түсер болса, бұл Байларханның басын Бұхараның Теріскей Тұран жағынан кіретін дарбазасының ең биігіне салбыратып іліп қояды. Ол бас қурап, әбден ақ сүйекке айналғанша солай салбырап тұра береді. Ондай бастарды бұл Байлархан Қоқан мен Таскентте де, Самарқан мен Бұхарда да, Үргеніш пен Хиуада да талай көрген. Одан басқа Балхта, Нишапурда, Хайдарабадта көрген. Алла сақтасын! Қой, тыныш жүргенім жақсы, нем бар сол Дарминада?!» деп тәубеғе келгендей болды. Бұл талай хабарды естіп жүрсе де, мына Дарминаның Жүсіпханға нақсүйерлікке тиіп алғанын естімепті. Ол қыз бойдақ болып жүрсе бір сәрі, енді болмайды. Әмірдің ең жақын досының әйелі. «Ойпырмай, мені жаратқан Алла сақтаған екен, мына Шардараға соққанымды айтсайшы» деп, Байлархан тәубеге шын келді.

Байлархан Тебенді ертіп алып, Шардарадан Жызаққа жол тартты. Шардарадан тікелей Жызаққа өтсең жүз елу шақырымдай. Бірақ жолда тау-тау болып үйіліп жатқан сусымалы құмы бар, шөл мен шөлейт жерлер көп. Сол себептен сулы даламен жүріп, жолдан ұтылсаң да, шөлдемей баруға мүмкіндік бар. Сондықтан бұлар тіке жолмен кетпей Сырдария бойын жағалап келіп, Шыназдан өткен соң «Гүлістанның тұсы осы болар-ау» деп, жобалап, сол шаһарға қарай бұрылып кетті. Гүлістан шаһары Сырдария өзенінің құбыла тарапында отыз-қырық шақырымдай қашықтықта еді.

Бұл екеуі Гүлістанға келгеннен соң тура Жызаққа келгендей болды. Себебі енді бір алпыс шақырым түстікке жүрсе, алдарында Хауаст кенті шығады. Ал Хауаст арқылы Қожанд, Қоқанд, Андижан, Маргилан, Наманган, Ош шаһарларынан Жызаққа одан әрі Самарқан, Бұхара. Хиуа, Парсы, Араб елдеріндегі шаһарларға керуен күні-түні қатынап жатады. Бұл жерден Жызақ әрі кетсе жүз шақырым.

 

 

Жызаққа барғасын Байлархан мен Тебен тізіліп жүріп отырып, тура сейсханада бір-ақ тоқтады. Ол жерде Пайсаны тауып алып, әлгі Мианкал беріп жіберген хатты ұсынған. Негізі әу баста хатты оқып болғаннан соң азғана уақыт өткен соң, Шымкенттен бері шыққанда Байларханның ойы қайта бұзылып, бұл хатты Пайсаға бергісі келмеп еді. Тебненнен де тартып алған. Бірақ Тебен өзінің Байларханға іні екенін айтып, өзінің туысқанын жаппастар бүйтіп жолын жабар болса, басқа қазақ бұған қайбір жақсылық істейді? – деп, зар еңірегесін Байлархан азма-аз босаңсыған. Сосын:

-Сенің бұл хатты Пайсаға бергеніңде қандай мақсатың бар? – деген.

-Сіз әлі түсінбегенсіз бе, Байлархан аға?! Менің түпкі мақсатым, Бұхараның шонжары болу, осы хат – менің бағымды ашатын.

-Әй, сен білмейсің ғой бұл хаттың ішінде не жазылғанын!

-Не жазылса о жазылсын, маған Мианкал уәде берген «Бұхараның шонжары қыламын» деп.

-Сенің бар арманың сол болса, мен-ақ сені шонжар қылайын.

-«Жаппастың жонжары» ма? Керек емес!

-Жоқ, «Бұхараның жоншары»!

-Ой аға, Сіз де айтабереді екенсіз, ең әуелі өзіңіз болып алмайсыз ба?

-Менің шонжарлықтан нем кем?

-Өмір бойы желдің өтінде, түйенің көтінде шаң жұтып, қысы-жазы үй көрмей жырақта жүру де шожарлық па?

-Ал онда әлгі Мианкал мен Пайсаның өзідері неге шонжар болмайды?

-Ой, олардың байлығы шонжарлықтан да артық. Бұхара, Самарқанд, Жызақта зәулім-зәулім сарайлардай үйлері бар, қисапсыз дүкендері бар. Олар еріккендерінен біреуі Мәделіге атқосшы, екіншісі сейсхананың атжемшісі болып жүр.

-Сарттар сен баланың басын қатты айналдырған екен. Мейлі өзің біл, тек сенің жаппас болғандығыңнан, інім болғандығыңнан хатты қолыңа қайтып беремін. Мен осы неғып жүрмін, сенімен сандалып? Жатпадым ба осында, Шымкентте сарттардың қыздарының қабырғасын сипалап, үш жұма?

-Аға Сізге көп-көп рахмет, бақытты болыңыз, менің түсінігімше Сіз өзіңіздің мендей ініңізді жолға тастамай, аштыққа ұшыратпай, баратын жеріне аман-есен жеткізіп тастауға ниетеніп шықтыңыз?! Өзіңіз Шымкентте сөйтіп айтқан жоқсыз ба? «Үш жұма бұл жерде құр жатып уақыт өткізгенше, Шардараға Қалысбай досыма барайын, жаңалықтар тыңдайын, одан әрі сені Жызаққа апарып, жаңа таныстарыңның қолдарына аман-есен тапсырайын, құр жатқаннан сөйтіп сауапқа кенелейін» деген едіңіз ғой! Тебеннің мына уәжіне:

-Йә, ия, есімде! – дей салған, Байлархан.

 

 

ИВРИТШЕ ЖАЗЫЛҒАН ҚҰПИЯ

 

Хаттың төртінші бетін оқып отырғанда Пайсаның қабағы қатулана бастаған. Бұдан көз алмай қарап отырған Байлархан да қанжарының сабына қол салып, дайын отыр еді. Пайса хаттың төртінші бетін оқуын аяқтамай тұрып:

-Сіздер «мына хатты Мианкал беріп жіберді» дедіңіздер. Рас, бұл хатты мен танып отырмын, бірақ сіздер есімдеріңізді айтпадыңыздар ғой – деген.

-Ау, танысуға пұрсат болды ма? Біз келдік, хатты қолыңа бердік, сен оқуға кірістің!

-Йә, дұрыс екен, танысып отырайық, менің атым Пайса!

-Оны біліп отырмыз, мына жігіттің аты Тебен, ол мына хатта көрсетілген, ал мен – Байларханмын.

-Байлархан? Қай Байлархан? – деп, Пайсаның көзі шарасынан шығып кете жаздады.

-Қанша Байларханды білуші едің? Мен Ұлы Бұхараның Ұлығ әмірзадасы Мұзафар ибн Насыролла ибн Хайдардың Ұлы Дала – Қазақ елі бойынша бас тыңшысы һәм бас жансызы – Байлархан ибн Ырғай ибн Қара ибн Еңеке әл-Өлкеаяқи боламын – деп еді, мынаншама ұзақ әрі ғұламалар мен атақты адамдарға тән ұзақ есімді естігенде Пайсаның көзі енді аларып емес, алақтап кетті.

Керек еместе саусағынан шығарып алып, керек уақытта саусағына қайта кигізіп алатын, әмірзада берген тыңшылық жүзікті көрсетіп, Байлархан тағы:

-Танисың ба?! А?! – деген ежірейіп. Алдында ғана жүзі түнеріп, Байларханды жеп қоярдай болып отырып, кейін көзі алара, сосын алақтай бастаған Пайсаның қорқыныш ұялаған көзі жүзікке түскенде енді жыпылықтап қоя берген.

-Хуш, хуш, Байлархон әдә, хуш келіпсіз! Деп, Пайса екі қолын кеудесіне қойып, орнынан тұрып, еңсесін ие, бұны ішке кіруге шақырды. Сол қолын кеудесіне қойып иіліп, оң қолымен ішкі есікті қайта-қайта көрсетумен болып, жаңағы сасқалақтап жүріп жаңылып сөйлеген сартша сөзінен енді арылып, өз-өзіне келіп, қазақшаға басып:

-Ішке кіріңіз, Байлархан аға! – деп, қайталай берген.

Байларханның мерейі өсіп, көңілі әжептәуір көтеріліп қалды. Енді ол бағанағы «ол үйтсе, мен бүйтем, әгеркі ол бүйтсе, онда мен үйтем» деген жоспарларын аз-кем ұмытқандай болды. Қанжарының қын ішінде бұның бұйрығын күтіп жатқанын да ұмытты байекең.

Пайса бұл екеуін жақсы күтті. Палау берді, кәуәп берді. Тіпті бір жерлерден бір мес қымыз да тауып әкеліп, әуре болыпты. Байлархан қымыз емес шарабына көңілі ауып отырғанын айтқан. Шарап дегенің Жызақта әрбір орындық астында тұрушы еді. Бұның жарасы жеңіл болды. Бірақ қымызды Тебен сіміреді екен. Байлархан мен Пайса бір құмыра шарапты тауысамын дегенше, Тебен бір өзі бір шара қымызды ішіп қойды.

Енді алдағы тірліктерге жоспар құруды ойлау керек екенін Пайса ескерткен еді, Байлархан:

-Пайса бек, жоспар ешқайда қашпайды, сен ең әуелі анау хаттың төртінші бетінде не жазылғанын айт – деді, нығарлай. Пайса азма-за қызып алғаннан соң Байларханнан тайсалуды қойған еді. Шынында да жан-жағындағы үйлерде өзінің кілең көршілері мен қызметтестері. Өзі де өз елінде отыр. Сөйтіп отырып қайдағы бір жердің түбінен келген қаймана қазақтардан қорқа ма? Әмірзаданың тыңшысы болса қайтеді екен, тыңшылық пен жансыздық жақсы қызмет емес. Түбінде абырой әпермейді. Бастығыңа әкелетін ақпаратың бір де шын болар, бірде жалған болар. Бірде ақиқат болар, бірде «ойбайлата- шырылдатқан» жала болар. Сонда көресің тыңшылықтың «пайдасын» Сонан соң жалған ақпаратыңның нәтижесі ақиқат хабарыңда алған алғысыңмен қоса мойныңды қыл арқанға байлар. Бұл Байларханның мына қызметінің қасында қайта Пайсаның істеп жүрген жұмысы тәуірлеу. Бүкіл Бұхара мемлекетін, қалаберді сол Бұхара мемлекетінің шығыс шекарасын берік ұстап тұрған Жызақ әскерінің қанаты – тұлпарларды жемдеу оңай шаруа емес. Жемнің дәмділігіне, жұғымдылығына, тазалығына қарап, сол үшін басыңмен жауап беру оңай шаруа емес, бұл мемлекетке өте пайдалы іс. Әнекей, сондай, мемлекеттік өте пайдалы шаруамен айналысады бұл Пайса!

Пайсаға Байларханның мына сауалы ұнамаса да, хаттың төртінші бетінен аз-кем түсінік беруді жөн көрген.

-Байлархан әке, Сіз хаттың тек төртінші бетіне қызығып отырсыз, соған қарағанда үш бетті оқыған тәріздісіз.

-Ия, болған істі «болды» деп мойындауымыз керек, аздап оқығаным рас, бірақ ештеңесіне де түсінгенім жоқ.

-Төртіншіге тісіңіз батпады ма?

-Енді, қолымнан келгені сол-ақ болды.

-«Иврит» оңай емес, оны Сіз түгілі, Соғдианадағы бізге сіңісіп кеткен бұхаралық еврейлердің көбісі түсіне бермейді. Хаттың басын оқыған екенсіз, енді бұған Сіз не дейсіз? Тебен ініңіз бізбен бірге бола берсін бе, әлде қайтадан алып кетесіз бе?

-Не үшін алып кетеді екенмін?

-Мына хатының төртінші бетінде «...анау мәселені, яғни керуен түйелерінің табандарын, керуенге ілесіп жүрген ат тұяқтарының тағаларына жабысып қалған топырақтарды зерттегенімізде табылған шөптің қиқымын қайсы тараптан іздеу керек екенін таптым. Ондай шөп мыңбасы Мәделінің елі – Ақбұлақ-Ордабасы маңайында бар екен. Жоқ, ол жерде өспейді, бірақ сол жердегі бір білгір емші сол шөптің тура біздің пайымдауымыздай емге қолданады екен. Ол емшіден сұрап көріп едім, «бұл шөп мен білетін бір-ақ жерде өседі, оның өзінің аумағы шли үлкен емес, айналасы ат шаптырым жер, одан басқа жерде өспейді, қазір жасым тоқсаннан асты, емдік шөп жинап талай жерді кездім, небір шөптерді жинадым, бірақ мына шөпті тек ғана жаңағы жерден басқа еш жерден кездестірген жоқпын» деп жауап берді.

-Бұл шөптің аты не? – деп, сұрап едім, ол кісі:

-Өзім де білмеймін, бірақ өзімше «қышқылтым шөп» деп атқойдым.  Бұл жердегілер де ол шөптің не екенін білмейді. Ал сосын бұл шөптің жаңағы өсетін жерін де ешкім білмейді. Өсімдік топ-топ болып та өспейді. Басқа, құрылымы өзіне ұқсас шөптердің арасына сығылыса, жасырына өседі. Бірақ ол шөптер бұл шөпке құрылымы, сыртқы пішіні келіңкірегенімен, сапасы, қасиеті тіпті ұқсамайды – деген еді. Мен:

-Маған да қайда өсетінін көрсетесіз бе? – деп едім, «жоқ» деп бірден жауап берді. Мен «он қос уыс алтын берсем ше?» деп едім, ол ойланып қалды. Сосын біраздан соң ол:

-Сен ең әуелі алтыныңды көрсет! – деді. Мен «дәл қазір қасымда алтыным жоқ» екенін айтып, бірақ «екі уыс алтыным бар, соны ала тұрыңыз да, әлгі жерді айтыңыз» деп едім, ол «бұл алтынға мен тек сол маңайды ғана айтамын» деді. Мен «мәңіз» дедім де, бір қалташық алтынымды ұстатып едім, ол «Арыстың жағасында» деді. «Арғы бетінде ме, әлде...» дей беріп едім, «бергі бетінде» деді де, жұмған ауызын ашпай қойды. «Саған бір шабарманды жіберіп, он уыс алтын алғызам ба?», деп отырғанымда Мұхаммед Әли бектен шабарман келді де:

-Қайда жүрсің?! Сені әр үйден іздеп таба алмай жүрсем, өмірі орныңда отырмайсың! Тез дайындал да, сыртқа шық, жол жүреміз – деді де, асықтыра сыртқа алып шықты. Сосын далада тағы:

-Мәделі мыңбасының атқосшысы осы сен бе, әлде мн бе? Атқосшы деген мырзасының қасынан бір елі де кетпеуі керек емес пе? – деді жекіп. Шабарманның бұл сөзінен Мәделі бектің ашулы екенін байқадым да, әлгі емшіге қайта жолыға алмай, асыға кете бардым. Саған тапсырма: қайткенде де сол шөптің өсетін жерін тап! Мына Тебенді әсіресе осы шөп мәселесіне қолдан, ал Дармина мен Байлархан мәселесін өзің ойланып шеш» деп, жазыпты. Ал бұған не дейсің? – деп, Пайса емінді.

-Бұл өзі, әбден ойланатын нәрсе екен, жауабын ертең айтайын. Сосын ертең мен Шымкентке жол жүруім керек. Мен барғанша әлгі керуенсарайдың қожайынына берген уәделі күннің уақыты да келеді. Кешіксем айыппұл төлетеді. Төлемей қашып кете алмайсың. Керуендегі түйелер мен жүктерді бермей қойса, оған қарсы ешнәрсе де істей алмаймыз – деп, Байлархан ойланатынын айтқан. Ал Тебенге бәрібір, «жонжар болсам болды, не бұйырса да, атқарамын» деген ниеті бар.

 

Ертеңіне Байлархан: -Мен әрине Ақбұлаққа да, Ордабасыға да бара алмаймын. Ол жерде мені көрсе Жүсіп хан да, Дармина да, Мәделі де оңдырмайды. Сондықтан сол маңайда тұратын адамдардан сұрастырып көрейін. Әлде анау әлгі емшіні ұрлап әкетеміз бе, айтпақшы оны «тоқсаннан асқан» деп еді, ол шал ма әлде кемпір ме? Одан бері үш жылдан асыпты, олар бұл дүниеде бар ма, жоқ па, оны да білмейміз. Мейлі Шымкентке бара көрермін. Әлгі Құлжа, Қошқардан келетін керуендерді күтіп алып, одан жүктерді қабылдап, Орынборғқа апарып тастап, ол жерден осылай қарай Бұхараға, Марыға апаратын жүк артқан керуенді басқарып келуге тырысармын. Орынборғтағы сауда палатасының әкімшілігінің нашалнигі менің тамырым. Сол керуенді Хауастқа әкелгенімде сенімен хабарласармын. Мұнда Жызаққа келер болсам Мәделімен кездесіп қалармын. Одан да сен сол Хауастқа кел. Егер іс оңға шабар болса, керуендегі жүктерді керуенсарайға уақытша өткізе тұрып, өзіміз осы істі тындырармыз. Ал мен келгенше өздеріңіз әрекет ете беріңіздер – деп, Шымкентке тартып отырған. Оны көзімен ұзатып салған Пайса, ол ұзап кеткесін артынан бір түкірді де «сенің жәрдемің маған көк тиынға да керек емес» деді сосын іштей. Дәл сол сөзді естіп қалғандай Байлархан да ішінен «шөбің де құры, өзің де құры» деп кете барды. Содан соң ол өле-өлгенше ол шөпті есіне алған емес.

 

Тебенге «атқорада тезек тазалаушы» қызметін берді. Оның қасындағы ат қарауылдарға Тебенді бақылауды тапсырып қойды. Тебеннің атқорадан тамаққа үзілістен басқа кезде бір қадам да шықпауын қадағалауды бұйырған.

Тебен әуелгі де өз жұмысына қуана-қуана кіріскен. Арқадағыдай таң сәріден күн батқанға дейін мал соңында далада күннің ыстығы мен боранында жүрмейді. Бұл жер айдала емес. Атқора іші. Аттардың тезектерін тазалайды. Оларды бір жерге үйіп, сосын кішкене арбаға салып, оны толтырады. Арбаның толғанын арбакешке айтады. Арбакеш арбасын айдап кетеді. Содан аттардың келесі тезектегенін күтіп отырады...

 

ТӘНІМСҰЛУДЫҢ АШЫНАСЫ

«Көне түркі тілінде «ма», «мауіті», қыпшақ тілінде «көк», «көкшіл» деген мағынаны білдірер еді. Әлімсақта Көк түріктерді «масагет» деп, біздіңше «көк сақтар», қазіргі венгрлерді «маажар» біздіңше көк беттілер деп аталған. Қазақтың алғаш хандары Керей мен Жәнібек Әбілхайыр ханнан бөлініп, Мағұл патшасы Рашидке барып олардан Шу бойындағы Қозыбасы деген жерді басыбайлы сұрап алады. Сол Мағұл елінің шын аты Маұғлы елі екеніне ешкімнің дауы болмауы керек. Себебі Маұғлы сөзі бұрынғы әріптермен жазылса да, асығыс айтылса да Мағұл болып естіледі және бірте-бірте сондай қалыпқа түседі. Жаурупа жазуында Могол болып кеткен. Сол Моғол – Мағұл қазіргі Ма ұғлы, яғни Көктіңұлы хандығы сол Үндістанды жаулап алған мағұлдардың осында қалып кеткен негізгі тегі еді. Үндістанды жаулауға тек ғана әскери адамдар кетті де байлар мен басқа жандар осында қалып қойды. Бұл жерде ешқандай әскер қалмай тек ғана байлар мен басқа жандар яғни бектер, саудагерлер, ғалымдар, мұғаллимдер тағы басқа сондай ерен мамандық иелері қалғаннан соң оларды «байлар-жандар» деп атап кетті. Бірте-бірте Мағұл аты ұмытыла бастап, тек «байлар-жандар» аттары қалды. Ұлы Һақназар хан қазақты үш жүзге бөлген кезде баяғыда Керей мен Жәнібекке ермей Өзбек күйінше Әбілхайыр қолында қалып кеткен отыз ата – қоңыраттың әдет-ғұрпы, дәстүрі, тіл ерекшеліктері қазақтағы Көктіңұлы мен Көк еншілермен бірдей, еш айырмалары жоқ болғаннан соң бұларды да Қоңырат атап, орта жүзге бөліп жібергенді. Бұл мағұлдардың шынымен сол баяғы Шыңғыс ханмен бірге еріп келген Қоңыраттар екенін Һақназар хан дәл білгендей екен. Қазақ-өзбек бөлінбей тұрғанда Қоңырат отыз екі атадан тұратын. Олардың екі атасы ғана Керей мен Жәнібекке қосылып Қазақ болған. Оның бірі Қаратаудың теріскейіндегі Көк еншілер де, екіншісі осы Көктіңұлы хандығындағы байлар, жандар, құлыншақ, тоқболат және тағы басқалары еді» деп, баяғыда осы Жүсіп ханның мықты биі, көбектен шыққан Лұқпан айтып отырушы еді, жарықтық. Бұл енді рас па, әлде біреулердің ойлап шығарғаны ма оны ешкім де білмейтін шығар. Егер рас болса өте жақсы, онда Үндістанның жартысы Көктіңұлы болғаны да! Бұны Лұқпан бидің ауызынан Жартыбай да естіген. Бірақ енді ол да бұның есінде қалмапты. Ол өзінің Мағұл екені тұрмақ қай ауылдан екенін де білмейді. Оған сонда да бұл жер ұнамаушы еді. Кейде бір жаққа қашып кеткісі келетін, бірақ қайда? Ол жағы белгісізді. Сонда да бірақ...

 Сонау 1843-жылдан бастап, бес жылға жуық осы Жуабайдың босағасында өткізген өмірі, Жартыбайға жай күнделікті өмірі сияқтанып өтті де кетті. Оның себебі бұның ойында да, бойында да ештеңеге құштарлығы жоқтығынан еді. Туған-туысқанды сағыну, таныстармен әңгімелесу және сол сияқты жәй адамда болатын барлық сағыныштар мұнда жоқ. Бұл, әлгі түнде қайынағасын да, қайнысын да, күйеуін де қабылдай беретін, әдемі де, сұлу, сүйкімді, шырайлы, түбі Памирлік келіншек, әрі сайқал келіншек Тәнімсұлу бикем бұның шүйдесінен келіден суырылған келсаппен ұрғаннан соң осындай халге жеткен. Кезінде бұл Жартыбай қандай жігіт еді! Осындағы жігіттердің төресі еді ғой! Жартыбайдың  әкесі өте қанағатшыл кісі еді. «Баласы шли бай болып кетсе, халқын ұмытар, одан да халқының ұлы болсын, сонымен бірге шли кедей болмай, жартылай бай болып жүрсін» деп, баласының атын Жартыбай қойған еді, көргенді әке. Өте алымды, мықты болып өскен Жартыбай, Көктіңұлының көп жақсы жігіттерінің бірі болып жетілгесін, қызығы мен қиындығы мол – жылқышылыққа жіберілген. Ордабасы маңайындағы көлемі жағынан ең үлкен Ақдала даласындағы көп үйірлердің бір тобында жылқы бағып жүргенінде, барымташы Жуабайдың сілтеген сойылынан оңбай құлап, ақырында өзі де қайда келгенін білмей, дәл сол барымташылардың үйіне жолыққан. Одан соңғысы белгілі. Жуабай сол түні Тәнімсұлу келінінің бұйрығымен оны барымта болған жерге апарып тастағанымен, ертеңіне ойлана, оны апарып тастаған жерден қайтып әкелген. Сонда жолай Дарминаға кездескенде Жуабайдың бойы тіксінген. Бұл жағдай оның еш ойынан кетер болмады. Ол содан қараптан-қарап Дарминаға өшіккенді.

Жуабай жаңбыр астында Жартыбайды өздерінің тұрағы – керуен шайханасына әкелгенімен, есінен Дармина кетер болмады. Ол бір сұмдық ойға бекінген еді. Қайткенде де Дарминаның көзін жою мақсаты болды. Оның себебі Дармина сонау айдалада жатқан Жартыбайды көрсе де көрмегендей болып, «бұл Жартыбайды кім тауып әкетер екен» деп, сырттай аңдып жүрген тыңшы адамға оны ұқсатқаны да болды. Бұндай ой Жуабайға Жартыбайды айдаладан тауып, керуен шайханасына әкелгеннен соң келіп еді. Осыдан соң-ақ жаман ниетке берілді. Ол Дарминаны күніге аңдыған.

Дармина Жүсіпқожа ханның төртінші әйелі болса да, қызына бергісіз абырой алып жүрген. Жүсекең Дарминаға «әй» деп, айтпады. Келіншек өз еркі өзінде. Тек ғана Жүсекең Дармина жүзіне сондай бір ғашықтық сағынышпен қараған күндері, Қойхан ападан сұранып, Жүсекеңді өз ақбоз үйіне әкетерді. Шалды сол жерде әбден аймалап, жасартарды. Жүсекеңнің ойына келмеген қылықтарын көрсетерді. Гәптің қысқасы жетпістен асқан Жүсіп хан, жетідегі баладай болып жасарарды. Бұндай аялауды басқа шалдар естіп қалса, онда олар: «Пах шіркін, әне сондай келіншегім болса ғой?» деп, ауыздарының сулары құрып, тамсанар еді!

Жүсекеңді риза қылған Дармина ханым сосын, жылқы күзетіне шығарды. Баяғыдағы Мәделі, Рысқұлбек, Мусабек сынды батырлармен бірге жүріп, жаулармен қылыш қағыстыру заманын іштей, ешкімге білдірмей осы Ақдала жазығында сағынушы еді. Сондай бір жалғыздық қиыншылығында болып, достарын сағынып жүргенінде осы Ақдалада Жуабай да Дарминаға тағы да кездесті. Жуабайдың аты Жуабай демесең, былайынша ащылығы жоқ, өте әдемі, денесі құрыштан құйғандай сымбатты жігіт. Тек ғана ақыл, ой мақсаты бөтендеу. Байлығын жұрттан асыру, ешкімді менсінбеу, өзінің күші жететін адамды тұқырту, қыз-келіншектерді астына салып бүктеу, шалдарды мұқату, кемпірлерді кемсіту. Міне осындай мінездер Жуабайда бар еді. Негізі адам есімін дұрыс қоя білу керек-ау, бұның «жуа» аты мінезіне әсер еткен-ау шамасы.

«Ұрының артқы жағы қуыс» деген мақалды да халық келістіріп айтқан екен. «Осы қатын менің Жартыбайды үйде жасырып ұстап жүргенімді біліп, «енді не істер екен, әбден біліп алып, Жүсіп ханға хабарлармын» деп жүр-ау» деген ойға әбден берілген Жуабай, атынан секіре түсіп, иіле сәлем беріп, Дарминаның сол қолынан сүйді. Алғашында өз ағаларының біріне балаған Дармина қолын берген. Қолды сүйіп болып, оны шап беріп ұстап алған Жуабай, Дарминаны аттан жұлқи тартты. Бірақ Жуабай оңбай қателескен еді, ат үстінен Дарминаны Мәделі ғана өз айласын қолданып жұлып ала алатын. Мәделіден басқа бұны ат үстінен жұлып алатын адам бұл Туранда жоқ еді. Дармина Жуабайдың арам ойын бірден байқап, оң қолындағы дойыр қамшыны сілтеп қалған еді, қамшының ұшындағы байланған бұжыр болат бұршақ Жуабайдың маңдайын қақ бөліп тастады. Дармина сол аяғымен ат үстінен өлексені бір теуіп кете барған.

Жуабайдың көрінбей, мүлдем құрып кеткені тұтқында жүрген Жартыбайға тіптен жақсы болды. Бұрынғыдай әкіреңдеп, әр жұмысқа жұмсайтын ешкім жоқ. Пиязбай өте жуас жігіт екен. Жартыбай Пиязбайдың бақылауында екі жылдай жүрді. Айында, аптасында дүсірлеген жылқы тұяқтарының дауысы естіледі. Сосын түннің бір уағында шам жағылып, жылқы сойылады. Еттері арбаға тиеліп, бір тараптарға жөнелтіледі. Бұның тұрып жатқан ауылы шли ауқымды емес екен. Өсіп тұрған талдары да жоқ, үш итарқа тамнан тұрады. Аралары алпыс-жетпіс қадамдай болып қалар. Олардың сыртынан адам бойындай биіктікпен қамыс шарбақпен айналдыра қоршаған. Шарбақтың сырты десте-десте шөптерден жасалған көделермен қоршалған. Сырт көзге итарқа тамдар көрінбейді. Дәл бір шөмелей шөптер жиналып, қыс азығын дайындап жатқан шөпшілердің ортасы сияқты. Шөп қоршаудың сыртында да әр жерде жақын орналасқан шөмелелер мен биік көделер бар.

Жартыбай үшін сыртта не болып жатқанын білу қиын. Себебі шарбақ биіктігіне бойы жетпейді. Кейде Пиязбаймен, ал кейде оның інісі Ащыбаймен шарбақ сыртына шығып, арбамен Арыс жағасына барып, шөп шапқанда, көңіл көтеріп балық аулағанда сыртқа көз салушы еді де, бірақ еш нәрсеге мән бермеуші еді. Бәрі осылай болуы керек сияқты. Әлгі ши қоршаудың сыртында да төрт киіз үй бар екен. Оларда да адамдар тұратын көрінеді. Түйе, жылқы, қой, ешкілері бар. Бірақ бұлардың барлығы да Жартыбайға қызық емес сияқты еді. Ол осы Пиязбай ауылында жүргеніне бір жылдан асқанында ғана өзінің сөйлей алмайтынын білді. Білдіде таң қалды. «Бәсе, не құстың, не адамның, не аңның, не малдың дыбысы жоқ. «Бұнысы несі?» деп, ойламағаным – түк ести алмайды екенмін ғой» деп, Жартыбай алғаш таң қалған. Сонымен жүре берді, бірақ өзінің сөйлей алмайтынын білмеді. Есту де, сөйлеу де бұл Жартыбай үшін белгісіз құбылыс еді. Бұндай құбылыс туралы білмейтін. Әлгі Тәнімсұлу бикенің сілтеген келі-келсабынан соң бәрін ұмытқан.

Жартыбай осы әдемі де, көркем Тәнімсұлу келіншектің қайнағасымен жасап жатқан ұрлықы тірліктерінің үстінен түсіп, Тәнімсұлу бикенің бұны келіден суырылған кесаппен ұрып, есінен тандырып, сөз сөйлеуден, естуден айырғанын білмейтін. Бұл Тәнімсұлуға өте ғашық болды. Бұл оған ғашық болмас па еді, егер әлгі сылқым келіншек ешкім жоқта бұны жеке үйге кіргізіп алып, білгенін істеуді бастамағанда. Бұны тырдай жалаңаш шешіндіріп, ұмасынан ұстайтын. Аймалайтын. Өзінің үстіне мінгізіп, әрекет жасатып, апы-күпі тірлігін бітіретін. Өзінің көзі қандай әдемі?! Үстіне шығып қарағаныңда бойы балқып сала беретін. Ал енді жүзін одан тіпті бұра алмайтын. Ернін айтшы, бал мен шәрбәттай, сорсаң сора бергің келеді. Ернін тартып алып, бұның ауызына тілін салғанда өзі сияқты рахаттан есі ауып, талып қалмайтын еркек жоқ еді. Талып жатқаныңда алмадай қатты қос емшегін ауызына тақап, ыстық демін жүзіне бағыттап, құша аймалағанда, аспанға қанатсыз ұшып кете жаздайтын еді. Тәнімсұлу белі жарты-ақ қарыс болып, үзілгелі тұрса да, белінен бір жарым есе жуан қос санын бұл Жартыбай екі бүйіріне тарта алға ұмтылған кезде, әлгі әумесер мүшесі балқыған қорғасынға малынғандай күй кешіп, «күйіп қала ма» деп, кері суыра жаздағанында, бұның тілін өңешінен өткізе жаздап сорып жатқан келіншектің дегеніне көне, қайта ілгері әрекетке кірісер еді. Бұндай жағдайды Жартыбай үш-төрт мәрте басынан өткерген.

Жуабай көрінбей кеткелі Ащыбай мен Пиязбай басшы болып, Тәнімсұлу бике жалғызсырап жүрді. Ауланың сыртындағы қызметші отау иелері шарбақ ішіне бас сұқпайды. Кішкентай лашықта күн көріп жатқан Жартыбайды кейде түнде Тәнімсұлу бике өзі келіп, қолынан жетектеп, алып кетіп, жуындырып, шайындырып, үстіне иіс-су сеуіп, қазы. жал-жая, қошқар мен текенің іш майын, кейде тасын жегізіп, бөдененің, бұлдырықтың, жабайы қаздың шикі жұмыртқасын ішкізіп, әлдендіріп, әлгі қызыққа малдандыратын.

Осы әдемі келіншектің мынадай көрсеткен жақсылықтарынан соң, Жартыбай шала еститін жағдайға келді. Тіпті кейде, «бың, дың» дейтін сөздерді де айта бастады. Бірақ сырттағы қызметші қатындардың айқай-ұрысын естіп, Ащыбайдың қамшысы арқаға батқан кезде «бың, дың» деген сөздер түгілі, «а» деген дыбысы да шықпай қалатын. «А» деген дыбысты шығарғысы келіп, қанша әуреленсе де, онысынан түк шықпайтын. Бірақ әлгі Тәнімсұлу бике түнде қасына алып аймалаған күні ертесіне бұның ауызынан тағы « а», «о», «мың», «дың», «ой», «ау» деген дыбыстар шыға келетін.

 

 

БАЙЛАРХАННЫҢ СОҢҒЫ САПАРЫ

 

Осылай өмір жылжып, 1849 жыл да жақындап келіп қалған. Бір күні анда-санда келіп тұратын керуендердің бірі тағы да мұнда келіп, қоныстанды. Алдында түсінбей жүрген. Сөйтсе бұл тұрақ керуендер аялдайтын жер сияқты. Бірақ бұл жерге керуендер не үшін аялдайтыны түсініксіздеу еді. «Керуен деген тоқтамай, қашан діттеген жеріне жеткенше жүре бермей ме екен?» деп, ойлайтын Жартыбай.

Енді кейінгі кезде көп ойланып тұра беру өзіне зиян екенін түсінді. Ойланып тұра берсе, әлгі Ащыбайдың қамшысы бұның арқасын осады екен.

Бұл келген керуеннің басшысы үлкендеу кісі, сақалының аралары ағарған. Дәу кісі. Көп сөйлемейді. Оның аты Байлархан болғасын, Жартыбай оны «ба» деп атағаннан әрі аса алмады. Түнге таман жаңадан жылқылар келді. Оларды қораға қамауға жәрдем беруді бұйырған Тәнімсұлудың пәрмені де Жартыбайға жеткен. «Жазған құлда шаршау бар ма?» Жартыбай қолына қамыс-құрық алып, алақанын санына шапаттап, жылқыларды қақпақылдай үркіте, қораға қамауға жәрдемдескен. Қолдарына от-алау жағып алып, қорадағы мал санын есептеп жүрген адамдардың қасына келіп қызықтаған. Сонда жылқылардың жамбасындағы ендеріне көзі түсіп, қайдағы бір жайыттар көмескілене еске түсті. Бірақ анық емес. «Осы бір белгілерді қайда көріп едім?» деп, әрі-бері ойланып, есіне түсіре алмағасын, қасында қолын ербеңдетіп, жылқы үркітіп тұрған адамнан сұрамаққа ниет еткен. Сосын:

-«А,е, а,е» – деген. Анау бұған үңіле қарады. Бұл тағы «бың, дың, а,е,» деп еді, ананың екі езуі екі құлағына қарай қашты да, ол бұған түсініксіз дыбыстар шығарып, ұзақ ауызын ашып, тісін ақситты. Бірақ «ыңқылдаған» дыбыстың арасында түк сөз жоқ «ыңқ, ыңқ» дейме-ау?!

«Мынауың жынды шығар!» деп ойлаған, Жартыбай бұл жерден тез кетіп қалды. Жатар жеріне келіп көзін қатты жұмып еді, көз алдына әлгі жылқы жамбасындағы ен-таңбалар жыбырлап келіп тұра қалған. Осы бір суреттерді қай жерде көрді, түсінде ме жоқ әлде өңінде ме? Жүдә бір бұған таныс сурет. Ол енді не де болса осыны білгісі келіп, ыммен түсіндіріп, әлгі енді тағы қайдан көргенін Тәнімсұлу бикеден сұрамаққа ниеттенген.

Жартыбай жайлап басып, әлгі Тәнімсұлу бикенің үн түнсіз келіп, өзін түнде тәтті ұйқысынан оятып, қолынан жетектеп ертіп баратын итарқа тамның алдыңғы бөлмесіне кіріп, оң жақтағы есігін ашып, ішке бас сұғып көріп еді, «ойбаййй, масқарайй, Тәнімсұлу тыр жалаңаш жатыр. Оның үстінде бір еркек – әлгі, бағанағы сақалының арасы ағарған кісі! «Ба, бааа» йә, сол жатыр! Ол Тәнімсұлуды езгілеп өлтірмекші. Көрге кебінсіз жалаңаш тығып тастамақшы! Бәлкім өлтіріп болғасын кебін кигізетін шығар, сондықтан ғой жалаңаштағаны! Ал жуық арада өлгісі келмейтін Тәнімсұлу бике «а,а,ух, ой, ба, йй» деп «жәрдем» сұрауда. Бұл Жартыбай өте бір ақкөңіл жан еді. Кімге де болса жәрдемін аямайтын. Ол тез жүгіріп келіп, әлгі сақалының арасын ақ қырау шалған кісінің мойынынан қылғындыра, жатқан жерінен жұлып алып, аяғын тыраңдатып, есік жаққа атып ұрды. Сосын құр ауаны қарбалап қалған Тәнімсұлудың бетіне үңілген. «Тірісің бе?» деп, сұрамақшы болып, «а, а, ың, қа, шы, мың, дың» деген. Келіншектің әбиірін көйлегімен жабуға ыңғайлана бергенде, Тәнімсұлу барлық рахатынан айырған мұның бетіне шапалақпен «шарт» еткізе ұрды. Мұндай шапалақты күтпеген Жартыбай шалқасынан серең ете қалды да, қайта тұрып, Тәнімсұлудың бетіне үңіліп, «бұл мен ғой, сені өлімнен құтқарған» деп айтқысы келіп «а, ба, мың» дың» деген. Сосын сол алақанымен әлгі Тәнімсұлудың әбиірін жапты. Сонда ғана Тәнімсұлу бике мына жазғанның бар ойы әлгі Байларханның «қастандығынан құтқару» екенін түсініп, оны құшақтай, өзіне тартты. Жартыбай ыстық еріннен рахат алып, келіншектің үстіне құлай кеткенде, Байлархан есі кіріп, басын көтеріп, мына екеуіне қараған. Сосын жайлап орнынан тұрып, шалбарын киіп алды да, дуалға іліп қойған дойыр қамшысын ала салысымен, әлгі Тәнімсұлудың үстінде балқып жатқан Жартыбайды сілтеудің астына алып, сабаған. Жартыбай қамшы астынан әрең құтылып, үйден шыға, безе қашқан. Ал Тәнімсұлу орнынан тұрып, тез-тез киініп алып, Байларханға есікті көрсетті. Жартыбайға Тәнімсұлу шынымен ғашық болып, қалды ма, кім білген...

Бұған ашуланған Байлархан келесі түнде әлгі Ащыбайға он ділдә алтын беріп, Жартыбайды одан сатып алып, керуенмен алып кеткен. Ащыбай Жартыбайды Байларханға сатарында:

-Байеке, мынаны «менен сатып алдым» деп, ешкімге тіс жармаңыз, егер айтсаңыз екеуміз де құримыз, ең дұрысы «Арқадан тауып алдым» дегейсіз, сұрағандарға. Бұны танитындар бұл маңайдан табылады – деген.

-Ой, қорыкпа, мен мұны тамағым мен «қатыныма» ортақ қып, сәндеп алып жүреді дейсің бе, Жызаққа апарып сатып жіберем! – деген Байлархан. Сосын Ащыбайға ежірейіп тұрып, тағы:

-Сен бала мынау туралы, әлгі сұлу қатынға айтып қойма! Әгәрки бұны іздеп, сенен сұраса «білмеймін, ол осында жүрген еді ғой» де. Егер кейін сенің айтуың бойынша, ол менің мына жігітті алып кеткенімді біліп қойып, маған бір нәрсе деп жекитін болса, екі тасыңды жұлып аламын – деді де, жан-жағына құлақ түре, керуеншіге «жүрейік» деген белгі берді. Түн тыныштығын аздап бұза, керуен алға жылжыған. Тәтті ұйқыда түс көріп жатқан Тәнімсұлу, бұл уақиғадан бейхабар, түсін жалғастыра берген.

Осы Жартыбай, алғашқы барымтадан соң жоғалған сонаууу, 1843 жылдары да, осы Көктіңұлы хандығындағы және Қоқан хандығында тұратын әртүрлі рулар арасында қатты жанжалдар болған. Ол жанжал, «жылқыны кім ұрлады?, сен ұрладың!» деп, бірі-біріне жала жабу ылаңы еді. Сол қыржың-кикілжің әліге дейін басылған емес. Енді басыла бергенде ұрлық тағы шығады да, мұндағы қазақ бірінен-бірі көріп, қамшыласып, тіпті кейде найзаласып жатқан жағдайлары болған.

Осылай «ұр, ит, соқ» заманы болып, қазақ рулары не ашық шайқасқа бара алмай, не ұрыны ұстай алмай, сарсаң кесек болып жүргендерінде Дармина бақылауды одан сайын күшейткен. Ол Ордаға тұңғышы – Сапарды Жүсіпқожаның тікелей бақылауында қалдырып, Ақдаланың жазығында жатқан, қымыз сауымындағы жылқы үйірлеріне бақылау жасауға шығып жүрді. Мұнда жылқы үйірлері көп болатын. Жайлау кең болғандықтан, аралары да жақын еместі. Кейде үйірлер қосылып, бірге айдалатын. Арыстың бойындағы қалың тоғай, одан әрі қарайғы Жауқашты, Ұзынтал, Жантақты, Ойтал, Қаражантақ тұстар малға жайлы жерлерді.

Бұл маңай сулы-нулы болып келіп, майлы-жайлы болуымен қатар, әрі-бері өтетін керуендерге де жылыұшырайтын жер. Әрі-бері өтетін керуеннің сансыз іздері сайрап жатады.

Осыбір нақты бірізді үлкен жолы жоқ, кілең бытыраңқы керуен жолымен жүру, Байларханға өте ұнайтын. Бытыраңқы жолда, бытыраңқы малдар жатады. Ал бұнысы Байларханға жақсы. Жолай кездескен жеке-жарым жылқылар болса, керуенмен әдейі айдап келе жатқан Арқа жылқыларына қосып алып, әрі қарай айдап кете беретін. Осы жолы да солай болды. Шідерін үзген асау жалғыз жүр екен. Тұқымы бұл маңға ұқсамайды. Араби жылқыға келеді, бірақ мойыны ұзындау әрі жіңішкелеу. Түрікпенде «теке», «ахал» деген рулар бар. Сол екі руларда ғана бағзы заманнан бері жоғалып кетпей келе жатқан «ахал-теке» аталатын, өте бір жүйрік, сұлу, сылқым әрі әдепті жылқының тұқымы бар еді

Байлархан өз көзіне өзі сенбей, көзін қайта-қайта уқалаған. Керуенді тоқтатып, түйе қоршаудан түсіп, әлгі жылқыға «құрау-құрау» деп, жақындай түскен. Бұл қарақасқа айғыр Байларханды бөтенсінбей қасына жақындатты. Байекең қарақасқаның жалынан, сауырынан сипалай, оның мойынына жүген салды. Сосын үзілген шідерді аттың алдыңғы, артқы аяқтарынан шешпекші болып, енді еңкейе бергенінде, Байларханның басындағы телпегі жерге түсіп кетіп, домалай жөнелген еді. Одан қатты үріккен қарақасқа тұрған жерінен аспанға атылып, шылбырды үзе ойнақшып, жұлқына мөңкіп, айдалаға шаба жөнелді. Қатты үріккені сонша, қайта-қайта тоңқып-тоңқып бара жатты. Содан алысқа безе шапқан. Табан астында мынадай жауһардан айырылып қалған Байларханның іші удай ашып:

-Әй, Серімбай, әй Сәлімбай, қуыңдар соңынан анау асаудың, әй Шүмек, анау атты әкел, мен де қуамын, әй, Шүмек, керуенді иірмей, Жызаққа тарта беріңдер, біз Серімбай, Сәлімбай үшеуміз ана асауды ұстап алсақ, соңдарыңнан қуып жетерміз – деп, торықасқаға секіріп мініп, атқа қамшыны басқан. Торықасқа да жүйрік болатын Ол үстіндегі егесінің тақымы қысылғанынан-ақ әлгі қарақасқа кеткен жаққа қарай құстай ұшқан.

Кейінгі кезде үйірдегі құлындарды тістелеп, тепкілеп олардың шырқын бұзып жүргенін байқаған жылқышы Қарақасқа айғырды құрық салып ұстап алып, оны шідерлеп жіберген еді. Шідерлеуден бұрын оны үйірінен айырып, Арыс бойындағы тоғайда бес күндей байлап қойып асыраған. Сол арада оның үйірін Сыр бойындағы Қосжарсуат тұсқа айдатып жіберген. Сол бес күн байлаудан соң жуасыған Қараайғырды енді шідерлеп жіберген. Қара айғыр үш-төрт күндей шідермен сол маңайда жүрді де, ертеңіне көрінбей кетті. Жылқышы айналаны оншақты шақырымдай шартараппен шарлап көріп еді, ізден шатасып, таба алмай, кері қайтқан. Енді ол не істерін білмей басы салбырап отырғанда, мұндағы жылқышылардың жай-күйін білуге Ордабасыдан Дармина келе қалған еді. Жылқышы болған жайттан хабар айтқан. Енді Қарақасқаны іздеуге Дармина кірісті. Арыс бойын шарлап, Шәуілдір, Көксарайға дейін барды. Одан «Хан Темірдің» бекеті аталатын қыстауға келді. Мұндағылар ештеңе айта алмады. «Көрдім-білдім» деген сөз болмады. Содан Дармина тағы да ен даланы шарлаған. Сосын Қараспанды бетке алып, өзен жағалады. Өзеннен әрі өтіп, биік жарқабаққа шыққанда көзіне бір қара шалынды.

Сонау алыста нүкте болып көрінгенімен, келе-келе үлкейіп, бері қарай салып келе жатқан, өзінің іздеп жүрген Қарақасқа айғырына айналды. Дармина іздегені алдынан шыққанына қуана, арқасына асып алған ұзын құрықты дайындап, қолына алды да қарақасқаға жанамалай келген. Қара айғыр тоқтамай қасына ағып өте бергенде, құрық тастап еді, әккі айғыр мойынын кілт бұрып әкетіп, сытылып кеткен. «Оныңды білемін» дегендей артқы аяқтарын қөтере тоңқып-тоңқып, әрі қарай қаша жөнелген. Бұл айғырдың оңайлықпен құрыққа ұстатпайтынын бірден түсінген Дармина ерінің артқы қасындағы арқанды ала сала, қарақасқаның соңына түсті. Астындағы «Ақбақай» егесінің ойын тез түсініп, екі құлағын жымита, қарақасқаның соңынан бар күшімен шапқан. Ақбақай қарақасқамен құйрық тістесе бергенде Дармина еңкейе бере айғырға бұғалық лақтырды. Қара айғыр бұғалық туралы ойламай, тағы құрықты күтіп келе жатқанды. Құрық салатын қашықтықтан алыс келе жатқанын сезіп, мойнын бұрмай лекіткен еді. Тамағы бұғалықтан қылғына жаздағанда ол амалсыздан кері бұрылды. Дармина екі аяғын үзеңгіге тірей, шірене тартқанда, Қарақасқаның мойыны үзіліп кете жаздаған. Әккі «Ақбақай» да төрттағандап, жер тірей, тоқтап қалды. Осы кезде Байлархан да жеткен еді. Ол кісіде тіпті ұят қалмаған екен:

-Ой қарағым, рахмет, жамандатқыр жамандатқа ұшыраған ба, құтырып, қашып, керуендегі жетекті үзіп кеткенін қарашы, сонау Арқадан бері осы көрсететіні, байлаймын, арқанды үзіп кетеді, ұстап алып тағы байлаймын, тағы арқанды үзіп кетеді. Осылай қуып жүріп тағы ұстап аламыз. Бір күннен соң қарасақ, тағы қашып кеткенін көреміз. Қуып жүріп, тағы ұстап аламыз. Бұл жолы шли алысқа ұзатпай, сенің ұстап бергеніңді қарашы – деп, атынан секіріп түсіп, «құрау-құрау» деп, жерден шөп жұлып алып, қолын алға созып, қарақасқаға жақындады. Дармина мына кісінің нені мегзеп тұрғанын түсінбей:

-Аға-ау, бұл менің жылқым ғой, Арқасы несі? – деген.

-Ойбай-ау, қашып келе жатқан жылқыға бұғалық салып ұстап алған адам, сол жылқыға еге бола сала ма екен? Ау, біз бұны Арқадан бері қарай қуып келе жатырмыз ғой, сенбесең мына жігіттерден сұрашы!? – деді Байлархан жылқының пошымына қызыға қарап.

-Йә, ия, бұл біздің жылқымыз, осыны қуамыз деп, керуенімізден кейін қалып келеміз, жылқыны тез жібере ғой, күн жарықта керуенімізді тезірек тауып алайық, әйтпесе мына ен далада адасып, өлерміз – деп, әлгі Серімбай мен Сәлімбай қатарласа міңгірлеген. Бұндай өтірікші, ұры-қарылардың талайын көрген Дармина:

-Ағалар, мына жылқының дәл сендердікі екеніне сенбей тұрмын. Айта аласыздар ма, осы жылқының тілінің астында қандай белгі бар екенін? – деп, Серімбайға қараған.

-Қандай белгісі несі?

-Тілінің астыңғы бөлігінде ойық жері, қара меңі, ақ шұбар қалы, үш тарау қылы дегендей белгілердің қайсысы бар?

-Жылқының жағын кім ашып көріпті?! – деп, Сәлімбай пысықсынған.

-Солай ма? – деп, Дармина Байларханға қарады.

-Енді, қайдам, аттың шын егесі – мына жігіт – деп, ол Серімбайды көрсеткен.

-Әй мен сол аттың ауызын ашып қарамаппын

-Қашаннан бері? – деп, Дармина бастырмалатты.

-Қашаннан берісі несі?

-Оны білмесеңіз, Сіздер бұл жылқыны ұрламақшы болып жүрсіздер!

-Ұрлағаны несі, кімнен? Қой қарағым, мұндай пырақ бұл маңайда ешкімде жоқ, бұл жылқы тек бізде ғана бар – деп, Сәлімбай өңмендеп, Дарминаға жақындап келген. Дармина мына көре көзге өтірік айтып, өзін сендіргісі келіп тұрған жігіттің мұнша суайт-арамдығына қатты ренжіді. Бұл қарақасқаның құлын кезінен Дарминаның бақылауында жүргенін мына жігіт көпе-көрнеу, көре көзге жоққа шығарып тұрғанына қатты ашуланған Дармина:

-Әй қазақтар, ойнасақ та біраз жерге барып қалдық, енді жетер, бұл қарақасқаны мен құлын кезінен білемін, бұл Көктіңұлының жылқысы. Өздеріңіз кімсіздер? Біздің елімізде барымта мен ұрлық кейінгі кезде үдеп кетіп еді, оған бірден бір себепкерлер Сіздер екенсіздер ғой!? – деп, Дармина дауысын қаттырақ шығарған.

-«Сіздер екенсіздер ғой» деген сөзің, қай сөз? Сонда бізді кім дер тұрсың? – деп, Байлархан ежірейе Дарминаға жақындап келген. Жақындап келгесін Дарминаның жүзіне қарап, бірден тіксініп кетті де, атының басын бірден тартқанын өзі де байқамай қалды. Бұл кісінің  мынадай, бірден тартынып, тіксінгенін байқап қалған Дармина да бұған барлай қараған. Сосын ол бұл кісінің баяғыда Бұхарада кездескен, оның алдында бұны Қарақшы Төбеден Исмайылдың тапсырмасымен алып кетіп, содан Таскентке құлдыққа сатып жіберген Байлархан екенін таныды. Бұл Байларханның бұны құлдыққа сатқаны ешнәрсе емес, бұл Дарминаның әкесін өлтіріп, шешесінің бір өзінің айдалада калып кетуіне себепші болған кісі. Бұл Байлархан Дарминаның әкесінің күн көріп отырған кәсібінен айырып, оның қарамағындағы бағымындағы жылқыларды – қарақшылардың бағуға тапсырған жылқыларын ұрлап, өзін өлтіріп кеткен кісі. Бұл Байлархан Дарминаны жетім етіп, құлдыққа сатқан. Бұл Байлархан болмағанда Қалысбай кәрі әкесіне тоқалдыққа алып беру үшін Қатшаға барарма еді? Бәлкім бармас еді. Ол бармаса Дармина дүниеге келмес еді. Дүниеге келмесе, мұндай қорлық көрмес еді. Бұхарада да сәл болмағанда бұны Байлархан зорлай жаздады-ау. Мейлі ол кезде бұның өзінен шығар кінә, есікті ішінен ілмей жатқан. Сонда да Байларханның кінәсінен ғой, бұның әкесі өліп, жетім қалғаны. Баяғыда Бұхарада Мәделі екеуі қылыш сайысын үйреніп жатқанда, бұл Мәделіге уәде берген емес пе еді, «егер қылыштасуды үйреніп мықты сайыскер болсам, қайтсем де Байларханмен кездесем, онымен қылыштасамын, және не ол, не мен» деп.

-Сонда не қыласың? – деп сұраған Мәделіге, «бұл міне» деп, дуалға сүйеулі тұрған тұт шыбығын қылышымен шауып түсіргенді.

«Енді әкемнің кегі үшін сайысқа түсуім керек» деп, шешімге келген Дарминаны екінші ойы тоқтатпаққа ниеттенген. Ол ойы: «Әй Дармина «әкемнің кегі» дегенің не? Сенің әкең Қалысбай ғой, ол тірі, саудасын жасап, ысқырып, Шардарада аспандата шырт түкіріп жүр. Ал сен айдаладғы аңшы тәжікті «әкем» дейсің, «оның кегін мына қазақтан қайтарамын» дейсің» деп, құлағына сыбырлаған. Ол ойына: «Қалысбайдың кіндігінен шықсам да, шешем екеумізді аштан өлтірмей, асырап, баққан әкем сол кісі ғой, одан қымбат маған ешкім жоқ еді, ал ондай қымбатымнан айырған мына Байларханмен есеп айырысамын» деп әлгі ойына қарсы шықты да:

-Әй Байлархан, көзіңді қаттырақ ашып қара! Мен – Дарминамын! Менің әкемді өлтіріп, малымызды барымталап кеткен жауыз сенсің! Мен сенімен бір кездесуді армандап жүр едім, міне арманым орындалды, енді әкемнің кегін қайтарамын. Қолыңа не аласың, қаруыңды сайла! – деп, жекірген. Байлархан «мына қыз мені танып қалмаса екен» деп, ойлар тұр еді, енді құтылуға амал қалмады. Қылыш суыруға тура келді. Дармина оның бипазданып тұруына уақыт бермей, қылышын қынынан суырып, иығынан тартып жіберген еді, әлгі Сәлімбай өз қылышын тосып қалды. Дармина шалт қимылмен Сәлімбайды тұмсықтан ұра, екінші рет қылышын сілтеген. Бұл жолы болат қылыш Байларханды орып түсірді. Ашуланған Дармина әлгі Сәлімбайды да қырқып түсірді. Сосын сасқалақтап не істерін білмей тұрған Серімбайға:

-Ей жігіт, мына өлекселерді аттарыңа артып, керуендеріңе апар, есіңде болсын, айтып бар, бұл жерден «Жібек жолының» бір тармағы Көктіңұлының жылқысын барымталау үшін өтпейді. Бұл қасиетті жолдың қағидасын бұзсаңдар, бүліншілікке ұшырайсыңдар. Біздердің момындығымызды пайдаланып, әбден дәніккен екенсіңдер. Сендердің осы жымысқы әрекеттеріңнің нәтижесінде қазір бізде Көктіңұлы, Сіргелі, Дулат, Көтенші, Ысты, Кіші жүз бірімен бірі ит пен мысықтай. Барымтаны бірінен бірі көріп, қалай тиісерін білмей, тиісейін десе, дәлелі жоқ іштерінен тынып жүр. Ал шындығында бар бәлені істеп жүрген сендер сияқты келімсек-кетімсек, өткінші саудагер қулар сияқты. Мен мына бір жылқымен сендердің зымыян тірліктеріңді дәлелдей алмаспын. Бірақ кейінірек бұндай арамдықтарың көпшілікке ашыларына сенімдімін. Сонда көресіңдер көресілеріңді! – деп, Қарақасқаны бұғалығымен жетегіне алып, Арыстың бойымен елге қарай бет түзеген.

 

 ҚАЙРАН, МАҒҰЛ ҚЫЗЫ

 

Сонау Жызақтағы атжемші Пайса, Мианкалды алғашқыда әбден күткен. Содан одан хабар болмай, кейін Рысқұлбек, Мусабек, Мәделілер Түркістанды Мұрад ханның жіберген әскерлерінен қорғап, шайқас салып келіп, Бұхар әмірінен мадақ алғаннан соң ғана, олардан Мианкалдың өлігі сонау Торғай даласында қалғанын естіп, оны күтуді доғарған. Бірақ Байлархан келіп, мына Тебенді әкеліп, бұған тапсырып кеткеннен соң, әлгі Мианкалдың алға қойған мақсатын орындауға қайта кіріскен. Содан уақыт өте келе, әлгі Тебен Жызаққа үйреніп, еті тіріле бастағаннан соң, оны шынығуға үйрете бастаған. Қылыш өнері мен шыдамдылықты үйренуді әдетке айналдырды. Бір күндері өздерінің мақсатын жүзеге асыру үшін Көктіңұлы хандығына сапарға шыққан.

Әлгі Мианкалдың айтуы бойынша әлгі ащы шөп сол Арыс өзенінің жағасында өсуі мүмкін еді. Енді сол шөпті қайткенде де табу арманымен Пайса қасына Тебенді ертіп, қосақтарына екі ат байлап, ас-суларын мол артып, жолға шыққанды.

Олар Шардараға келгеннен соң, Сырдарияны жағалай жүрді. Арыстың Сыр өзеніне құятын тұстағы Көксарай, Отырартөбе жерлеріне келіп, біраз маңайларды аралады. Сосын Арыс бойына қайта келген. Ол жерлерді аралап, Қайтадан Қосжарсуатқа ілікті. Ол маңайды да аралап, ешнәрсе таба алмағасын, Айғырұшқан барып, одан Әлімтау, сосын Қабанжелке, Тас Дарбасы, Қосқұдық, Дарбаза тұстарды шарлаған. Бұл жерлерден де ештеңе өндіре алмағансоң, қайтадан Арыс жағасына қарай бет түзеп, Ақдалаға аяқ басты. Бұл даланы да біраз араламаққа ниет етіп, келе жатқандарында алдарынан Байларханның керуені шықты.

Бұлар керуен жетекшісінен жағдай сұрасып тұрғанда, Серімбай қос атқа артқан Байлархан мен Сәлімбайдың денелерін де жетккізді. «Не болды, қалай болды?»-дан соң, керуен алға жылдам жылжып, Байлархан мен Сәлімбайдың денелерін Шардараға ертерек жеткізуге асықты. Олар кетісімен Пайса, Тебен және Серімбай Дарминадан кек алу үшін кері бұрылды.

Бағана Байлархан мен Серімбай, Сәлімбайлар қарақасқа аттың соңынан қуып кеткендегі абыр-сабыр шақта, шетте тұрған Жартыбай қалың шөптің арасына жата қалып, биік өскен сораң, жусан, қараотындардың ара-арасымен еңбектей жылжып, керуеннен алыстай бергенді.

Байларханнан басқасының бұл Жартыбайда не жұмыстары бар? Керек десең олар бұның атын да, затын да білмейді. Бірақ керуеннен олардың көздерін бақырайтып қойып, көре-көзге қалып кету де жақсылыққа апармайды. Керуендегілердің бірі «әй неғып состиып тұрсың, жүрсеңші, енді» деуі мүмкін. Содан бұған бәрінің көңілі ауады да, бірі болмаса бірі атымен бұның қасына шауып келіп, артына мінгестіріп алары хақ. Мінбеуге болмайды, әрине. Одан да олардың көздеріне түспей, осылайша еңбектеп қаша берсе, керуен де біршама ұзап кетер. Сосын көзден ұзағасын түрегеп қашар. Осы ойы іске асқан Жартыбай керуен көзден ғайып болған кезде түрегеліп, бетінің ауған жағына жүгіре берді-жүгіре берді.

Пайса палуан, палуандығымен бірге әрі мерген еді. Садақпен де, мылтықпен де, тапаншамен де, тіпті пышақ, қанжармен де көздеген жеріне дәл тигізетін. Оның осы менгендігіне бола, Бұхарадан Жызаққа, оның ішінде дәл осы сейісханаға жұмысқа жіберілгенді. Жызақта не көп, ұры көп. Мұнда Бұхарадағыдай михтарлар көп емес. Ол Бұхарада ғой, әлгі Бағдаттағыдай, түнімен «мұнда тыныштық, мұнда тыныштық» деп, айғайлап жүретіндері. Ал Жызақта ондай көп михтарларды қазынаның есебінен ұстап тұруға пұл жетпейді. Сондықтан мұндағы әрбір қызметші өз тірлігіне мығым және өте жоғарғы дәрежедегі сайыскер, мерген, күш иесі болуы шарт.

Пайса сол мергендігімен бірге өте бір қаруқұмар жан еді. Онда тапаншаның үш-төрт түрі, мылтықтың бес-алты түрі барды. Тапаншаның түрлері әрине Жаурупаша, Бірақ олар мұнда Жаурупадан емес, Бұхарадан келген. Бұхараға Үндістаннан әкелінген. Ал Үндістанға Ағылшын өкіметінің өздері жіберіп отырады. Тапаншалардың мұнда «браунинг», «кольт», «маузер» деген түрлері бар еді. Мұндай тапаншаларды өздерінің туа бітті рәміздеріндей қолданатын теңіз қарақшылары еді. Теңіз қарақшылары бұл кезде нағыз дәурендерін Мадагаскарда, Кариб теңізінде, Баскесерлер аралында, Порт-Рояльда, Араб пен Жапон теңізінде сүруде еді. Мына Пайсаның олардан бірде-бір кемшілігі жоқты, және белінде екі тапаншасы мен арқасындағы пәрәнгі мылтығының сол теңіз қарақшыларының қолында ұсталып, еш күнәсіз талай тіңізшілерге қарай атылмағандарына ешкім кепілдік бере алмас.

Дармина сол кездері жергілікті халық пен емшілер біресе «жаманшөп», біресе «ащышөп», «жындышөп»  енді бірде «ұйқышөп» деп атайтын, тек ғана осы маңайда кездесетін, ерекше қасиеті бар осы бір шөп өсетін жерге келгесін атының басын іркіп тоқтаған. Сосын атынан түсіп, әлгі шөптерді жұлып, шүберек қалтаға сала бастаған. Бұл шөпті Ордабасыдағы емшінің өтініші бойынша жинап жатты. Бұл шөптің емдік қасиеті, білген адамға оразан зор. Дарминаның бұл өтінішті мүлтіксіз орындауының себебі Жүсіпқожа кейінгі кездері науқастанып жүрген. Жасы сексенге таяп қалса да, қунақ болатын. Бірақ осы кейінгі кездері сырқаттанып, жатып қалатын жағдайлар болып жүрген. Емшінің айтуы бойынша осы шөптің басқа да шөптердің қосынды қайнатпасы Жүсекеңе ем болатын көрінеді. Өзінің күйеуінің денсаулығы үшін Дармина барын салып, шөп жинады. Осылай еңкейіп жүріп, әр-әр жерде, басқа шөптердің арасында өсіп тұратын мына ащы өсімдікті теру әуресімен жүріп, арқа тұсынан еңбектей, жасырынып келіп қалған Пайса бастаған қарақшыларды байқамай да қалған еді. Тапаншалары мен мылтықтарын дайындап келген Пайса, Тебен, Серімбайлар, Дарминаға білдірмей оны сол шөп теріп отырған жерінде арқасынан қайта-қайта үш реттен атқан. Дармина денесіне алғашқы үш оқ бірдей тигенде отырған жерінде арқасының күйіп бара жатқанын байқады. Ол енді бұрыла бергенінде, арқасынан үш оқ тағы тигенде етпетінен түскен.  Қайта тұрмақшы болып, екі қолын жерге тіреп, басын көтермекші болып жатқанда, тағы да үш отты қару бірдей атылды. Дармина енді қимылдауға дәрмені келмеді. Бетін де бұра алмады. Өзінің ажалының кімнен келгенін де біле алмай кетті. Өмірі қиыншылық пен өтіп, отанының жауларына қарсы аянбай күрескен қайран Дармина енді отыздан асқан шағында бұл дүниенің қызығын толық көре алмай, айдалада үш есердің ақымақтық тірлігінің арқасында екі қолымен «жаманшөпті» уыстаған күйінше қимылсыз қалды.

Қайта-қайта атылған мылтық дауысын естіген кезде Жартыбай жер бауырлап жата қалған. Біраздан соң басын көтеріп қараса әлгі мылтық атқандар еңкейіп, шөп жұлып жүр екен. Біреуі әлгі атылған қыздың қасындағы ішіне шөп толтырылған қалтаны алып, ат еріне байлады. Жартыбай орнынан тұрмай, шөп арасынан сығалап, қарап жатып, олардың бұл арадан кетуін шыдаммен күтті.

Әлгі үш аттылы жетектеріне қарақасқа айғырды алып, бағанағы келген жақтарына бұрыла тартқандарын да бұл көріп жатты. Олар әбден көзден ғайып болғанда ғана, Жартыбай орнынан тұрып, Дармина жатқан жаққа қарай жүгірген. Келсе Дармина үзіліп кетіпті. Жартыбай есі кіресілі-шығасылы болып, Дарминаны таныған да сияқты болды. Оның көз алдына еміс-еміс Ордабасы келді. Жүсіпқожаның жүзі елестеді. Мына әйелді соның үйінде көрген сияқты болды. Бірақ әлгі Ордабасы деген жер қайда екені әлі есіне түспей-ақ қойды. Ол сол маңда жайылып жүрген Ақбақайды ұстап алып, Дарминаның денесін атқа артып, Ақбақайды алдына салып айдаған. Ақбақай енді елге қайту керек екенін түсінгендей, бірден Ордабасы тұсқа тіке тартқанды.

 

Үлкен жұмыс бітіргендеріне мәз болысып, Пайса мен Тебен, Серімбайды алдарына салып, керуенге қарай аяңдап келе жатты. Пайса Тебеннің арқасынан қағып:

-Әй Тебен, көрдің бе, бүгін жолымыздың болғанын? Әуелі Мұзафар әмірзаданың «Дарминаны өлтіру» туралы тапсырмасын орындадық. Сосын марқұм Мианкалдың мына ащы шөпті табу туралы өсиетін орындадық. «Бұл шөптің шын атын ешкім де білмейді» деп, мына Серімбай айтқан жоқ па? Ә, Серімбай?!

-Ау!

-Мына шөптің атын сонымен ешкім білмей ме?

-Әрине, менің естуімше, әлі ешкім де бұның атын білмейді!

-Онда батыр қыз Дарминаның есімін береміз, мына шөптің аты бүгіннен бастап «Дармина шөбі» болады, себебі, бұл шөпті тауып, жинап берген сол. Соның іс-қимылының арқасында, соның себебімен біз осы шөпті таптық. Енді бұл шөпті барған жерімізде солай атайтын боламыз – деген Пайса, атын тебініп алға озды. Байлархан мен Сәлімбайдың кегін қайтарғанына өзіне-өзі риза болған Серімбай да атына қамшы басты. Соңдарынан Тебен ерген.

Тебеннің көзірі Жызаққа келгесін ойнады. Оны Байлархан марқұмның орнына бас саудагер сайлап, керуеншілер Бұхараға алып кетті. Олармен бірге жүрген Серімбай Байларханның орынбасары еді. Ол жауапкершіліктен қашты ма, әлде шынымен көңілі Тебенге ауды ма, әйтеуір осы баланы бас саудагерлікке тағайындауға бар күшін салған. Бұлар әрі аталас ағайындар болып шықты. Керуен Бұхараға жүрер алдында Пайса оларға бір қобди алтын беріп тұрып:

-Бұхар жақта, әсіресе Түркпен жерінде түйе арзан. Осы алтынның барлығына келе-келе түйе сатып алыңдар – деген.

-Ау біз білмейміз ғой, бұған қанша келе түйе келетінін?! – деп, Серімбай жауапкершіліктен қашқақтап еді, мұншама алтынды көрген Тебен:

-Ол жерде де делдал бар шығар, солар шығарып берер – деді, білгішсініп.

-Жоқ, ол жердегі делдалдарға сенбеңдер, сырттан келгендерді сан соқтырады.

-Онда неғыламыз?

-Делдалдан бұрын өздерің саудаласып көріңдер. Соншама көп түйе алатындарыңды айтпай, бағамдап көрсеңдерші, қап әттең Байлархан тірі болғанда ма, сендерден ақыл сұрамас ем, Бұхарада менің Катта Калла деген делдал жиенім бар, Хосроу махалласында тұрады. Мен соған хат жазып берейін, соны өздеріңмен бірге керуенмен алып жүріп, базарға апарыңдар.

-Жарайды, жарайды, жегізетін жерімізді біз де білеміз, ешқандай бөтен адам керегі жоқ, уайымдамаңыз, мына алтынға әрқайсысында он-онбес түйеден бар, қырық-елу келе сатып әкелуге уәде беремін, Пайсаеке! – деп, Серімбай Пайсаның арқасынан қақты. Керуен жолға шыққанда Тебеннің тіпті көңілі өсті. Өзі бұрынғы бас саудагер Байларханның отыратын қоршауына қонжиып, маңғаз отыр. Сонау баяғы «Бұхардың ең бай адамдарының бірі боламын» деген арманының орындалуының басы сияқты болып көрінді, мына сапары.

 

Жартыбай Дармина денесін Ақбақай аттың көмегімен Ордабасыға әкелді. Бұны көрген мұндағы адамдардыңі естері шыға жаздаған. Есі кіргендері жан-жаққа шапқылап, хабар айтысып, үлкендер Ордабасыдағы хан Ордаға жиналды. Мұндағылардың естерінен тана жаздағаны біріншіден батыр қыз Дарминаның өлімі болса, екіншіден мұндай батыл да, жанкешті келіншек қалай мерт болды деген жауапсыз сауал еді. Үшіншіден баяғыдағы сонау барымта болған жерден үшті-күйлі көрінбей, жоғалып кеткен Жартыбайдың өзінің тірі, ал Дарминаның өлі денесін әкелуі еді? Төртіншіден, Жартыбайдың сақаулығы еді. «Бұл қалай?» деп, ел Жартыбайдан сұраса, ол «бы-зы, ә-мә» деп, сөйлеуге шамасы жоқ, еш нәрсе түсіндіре алмады. Бұл Жартыбайдың үшті-күйлі жоғалып кеткеніне де бірнеше жыл болғанды. Сонау бір жылдардағы белгісіз барымташылардың осындағы қоңырат, қожалардың жылқыларын алып кеткен түннен бері осы Жартыбайдың не өлі, не тірі екені белгісіз болып қала берген. Енді міне аспаннан түскендей пайда бола қалды. Қайдан келді, қалай келді? Жұмбақ! Өзі айта алмайды. Сөйте тұра ол мына Дарминаны қайдан әкелді? Ол кімнің қолынан мерт болды? Ол да жұмбақ! Үлкендер мен жайсаңдар он ойланып, тоқсан толғанып, анығын аша алмады.

Бұл жерде Мәделі жоқ. Ол Жызақта еді, бұл кезде. Енді оған хабар салу керек екені енді еске түсті. Ал оған хабар айтуға кім барады. Ол Дарминаның қарулас досы. Ең жақсы көретін адамы. Оған барып «Дарминадан айырылдық» десе, сол деген адамды қақ маңдайдан қамшымен салып қалуы да әжеп емес. Себебі Дарминаны өледі деп Мәделі түгілі Байлархан да ойламаған шығар. Сондықтан ойланып-ойланып, бір шешімге келген Жүсіп хан:

-Менің бұл хабарды Мәделіге жеткізуге жіберуге Мусабек пен Рысқұлбек батырлардан басқаға тоқтамай тұрмын. Бұлар қарулас жолдастар. Бұл төртеуі бірігіп, Таскентті, Қоқанды шапты. Егер Дарминаны Қойхан апасы жібермей қоймағанда, олармен бірге Торғай даласында, Орынборғ түбінде ойнақ салатын еді, Созақты, Түркістанды, Меркіні, Қарабалтаны, Піспекті бірге шабатын еді. Бұл төртеуі шын қарулас достар. Енді бірінің өлімін бірі-біріне айтпаса, басқа ешкім айта алмас. Сондықтан Мусабек, сен өзің барып білдір! «Бір өзім дауламай тұрмын» десең Рысқұлбек екеуің барыңдар – деген еді.

-Рысқұлбек Дарминаның басында отыр, жылаумен әлек, шын жанашыр досы еді, Қоқан шаһарын алатын шайқаста бір ажалдан өз жанын аямай Дарминаны құтқарып еді. Мейлі отыра берсін, мен бір өзім барамын – деп, тез атқа қонды да, тағы екі атты қосаққа алып, Жызаққа қарай шаба жөнелді.

ЖАНСЫЗБЕН БЕТПЕ-БЕТ

Дарминаның қырқы өткеннен соң, тағы бір ай өткенде үш батыр ес жиып, Жызақта кеңеске жиналды. Дарминаны кім мерт қылғаны әлі белгісіз еді.

-Мусеке, Дарминаны Жартыбай ауылға әкелгенде, алғашқы болып көрген өзіңсің ғой, қандай бір ерекшеліктер көрдің? –деп, Мәделі анықтама сұраған.

-Қанға бөккен Дарминаны көрдім. Тоғыз жерінен оқ тиген екен. Тоғызын да арқа жағынан атқан. Оқтар арқасына, мойынына, басына тиіпті. Шөп жұлып отырған-ау шамасы. Оқ тигенде етпетінен құлапты. Себебі маңдайында шөптердің езілген көк дақтары қалыпты. Сосын уысында «жынды шөп» болды. Екі қолдап жұлып отырғанға ұқсайды. Уысы қатып қалған, мен алғашқыда саусақтарын аша алмадым. Тек келесі күні Рысқұлбек оның саусағын ашып, уысынан әлгі шөпті алыпты – деп, Мусабек көзіне тағы жас алды. Бұл жағдай ауыр тиіп, үшеуі де қосылып, тағы еңіреп алған. Рысқұлбек еңкілдеп отырып:

-Осы отырған үшеуміз талай іс тындырдық, бірақ мына жұмбақты шешуге шамамыз келмейді. Біз өзімізді қалайша батырмыз дейміз, арамыздағы бір қарулас досымызды қорғай алмай жүріп, оның өлімінің себебін біле алмай жүріп, оның кегін кімнен аларымызды білмей жүріп?... – деп, өксігін баса алмай біраз отырды. Мәделі іштей «жынды шөп, жынды шөп» дей берді де:

-Тоқтай тұрыңдар, мен мына Жызақтан «Байларханды және оның серігі Сәлімбайды Ақдаланың тұсында жекпе-жекте бір жылқышы өлтіріпті» деп естідім. Сол Байларханның керуенімен Пайса осы «жынды шөпті» әкеліп, дәл қазір дәрі жасап жатқанын өз көзіммен көрдім ғой, әнеу күні! Олай болса осы Пайсаны неге қыспаққа алмаймыз? – деді Мәделі, достарына қарап. Кімге тиісерлерін білмей отырған Рысқұлбек пен Мусабек мына ойды құптаған. Оның үстіне дәл қазір бұдан басқа жолдың жоқ екені де белгілі.

-Бұлар Пайсаның жемханасына кірсе, Пайсаекең ырсылдап, жоңышқа ұнтап жатыр екен. Жоңышқаны кебекке шылап есекке береді. Бұны жеген есек, төрт емес алты доңғалақты арба болса да тартып кете берерді.

-Пайса дегені осы ма? – деп, Мусабек Мәделіге қараған.

-Мәртебелі Пайса деген батыр, Бұхараның құрметті тыңшысы әрі жансызы, әмірзаданың сыйлас досы, Пайкенттің бегі, Жызақтың атжемшісі осы мырза – деп Мәделі оның мәртебесін өсіре таныстырып еді, оған көңілі өскен Пайса, мыналарға менсінбей қарап, кеудесін кере бергенде Мусабек оның желкесінен бүре жоғары көтерді. Пайса аяқ-қолы тырбаңдап:

-Мұхаммед Әли ханзада, не жазығым бар, мына батырға «қой» десеңізші – деп, жалбарына, көзін алақтатқан.

-Мен «қой» дер едім, бірақ мына батыр өз жерінен мына «жынды шөпті» ұрлаған адамды іздеп жүр екен. Бұл махалладағы адамдар сені көрсетті. Ақдаладан «жынды шөпті» сен әкеліпсің. Оны көрген адамдар да бар. Бәлкім сен осыны табарда, бұл шөпті кімнен сұрап аларыңды білмеген де шығарсың? Жан-жағыңа қарасаң ешкім жоқ, сосын егесі де жоқ шығар деп, ала бердің, солай емес пе? – деп, Мәделі Пайсаға жаны ашығансыған.

       - Иә, иә, өте дұрыс айтасың, ханзадам, ешкім жоқ еді, қарауыл да жоқ, кімнен сұраймын?!

       - Сонда «қазақтың жерінде еге жоқ» дегің келіп тұр ма? – деп, Мусабек Пайсаны сол көтеріп тұрған қалпы сілкілеп-сілкілеп алды.

       - Жо-жоқ, бек, қазақтың жерінің егесі қазақ ғой, тек, ол жердің Қоқанға бағынып тұрғаны болмаса!...

       - Өшір үніңді, не деп малтаңды езіп тұрсың? Сен бұхаралық емессің бе? Өй найсап, Қоқанға қарап тұрған қазақ жерінен бұхаралық адам неге шөп жұлады? – деп, Мусабек оны тағы сілкіледі.

       - Ендігәрі жұлмаймын, бәсдүр, мені жерге қойың, басым айналып барады! – деп, Пайса шыр-пыр болды.

       - Қалай болғанын, шөпті қалай ұрлағаныңды айтып бересің бе?

       - Йә, түп-түгел айтып беремін!

       - Онда көреміз! – деп, Мусабек аспандатып тұрған қолын төмендетіп, Пайсаны жерге қондырды. Сосын «кәне, шыныңды айт!» деген нығарлай.

       - Керуендерді кездестірдім, ол Байлархандыкі екен, ол өліп қалыпты, кім оны өлтіргенін білмеймін. Мен олардан: «осы маңайда мынадай шөп өсе ме» - деп, сұрап едім, олар сол Ақдаланың даласында Арыс өзеніне жақын жерде өсетінін айтты. Сосын сол жерден теріп алдым.

      - Бір өзің бе?

      - Бір өзім!

      - Ей, өтірік айтпа, кәлләңды аламын. Қасыңда адам болғанын да есіттім, жұрттан...

      - А, ия, йә бар еді...

      - Кімдер?

      - Кімдер емес, «кім?» деңіз, әлгі кім еді? – деп, Пайса ойланып қалды. Ол қайсысын айтсам екен, Тебенді ме, әлде анау Серімбайды ма, деп ойлап уақыт созып еді, Мусабек:

     - Ей, шайтан, мүйізіңді қағып аламын, тез айт, кім болды қасыңда?! – деп, ақырғанда, Пайса:

     - Хуп, хуп болады, қасымда Те...Те... Тебен деген жігіт болған – деді, тұтығып.

     - Тағы кім болды?

     - Басқа іш кім де!

     - Еш кім болған жоқ па, шының ба?

     - Міне иманым, міне жаным!

     - Онда мен сенің жаныңды шығарамын, иманыңды үйір! – деп, бағанадан бері бұларға үндемей қарап тұрған Рысқұлбек қылышын суырып, ұшын Пайсаның тамағына тіреген. Пайса:

     - Ханзадам, мына қоқандықтар бұхаралықтарды өлтірмекші болып жатқанда сіз неге үндемей тұрсыз?! Әлде бұлардан қорқып тұрсыз ба? Біз Сізді Бұхара әмірлігіндегі ең мықты батыр санап жүрсек. Оның үстіне Сіздің әмір Насыроллаға берген антыңыз бар емес пе, «әрбір бұхаралықтарды жаным шыққанша қорғаймын» деген. Антыңызды бұзасыз ба?

     - Ә-ә, сен де бұхаралық екенсің ғой! – деп, Рысқұлбек аңдаусыз түрған Мәделінің тобығынан бір теуіп, құлатып тастап, оның қолын қайыруға, үстіне ұмтылды. Оны көрген Мусабек те араласып кетті. Опыр-топыр өтірік алыстан соң Мәделі мен Пайсаның қолдарын байлаған Мусабек пен Рысқұлбек біраз демдерін басысып отырысты. Сосын олар Мәделі мен Пайсаның қолдарын арқанмен жоғарыдағы көлденең тұрған бөренеге асып қойды да:

     - Біз түстенуге кеттік, жақсылап ойланыңдар, жаман бұхаралықтар. Біздей Қоқанның ерлері сендерге шындықты қайтсек те айтқызамыз, егер де біз түстеніп келгенше шындықты айтуға ниет етпесеңіздер, осылай, аштан-аш асулы күйде тұра бересіңдер. Көрейік аштыққа қанша күн шыдайтындарыңды! – деп, екеуі олардың сырттарынан құлыптап кетіп қалды.

        Олар кетісімен, қол-аяғы байлаулы Мәделі Пайсаны әбден дымын қоймай боқтады. Әке-шешесінен, ата-бабасынан түк қоймады. Егер дәл қазір қол-аяғы байлаулы болмағанда Мәделінің соққысының көкесін Пайса көретін еді. Оған оны тепкілеп, ішек-қарнын үзетінін де айтқанда, Пайса байғұс «жазығым нима?» деуден танбады. Ашуланған Мәделі:

      - Ей, милау, сонда мына менің қандай жазығым бар еді, бүйтүп бөренеге асылып тұратын?! Сен бұхаралықтың жазығы болмаса мендей бұхаралықты осында анау қоқандық екі әумесер өстіп байлап қояр ма еді, бәрі сенің кесіріңнен?! – деп, тағы ақырған.

      - Менің кесірімнен болса да, менің ешбір де, түк жазығым жоқ.

      - Ең дұрысы, енді оларға барлық шындықты түгелімен айта салмайсың ба? Мен де құтылытын едім. Көрдің бе, екі әумесер қоқандық келеді де, тура Бұхараның жерінде екі бұхаралық батырды байлап-матап тастап, екеуі ысқырып, ән айтып, тап Бұхараның аумағында қыдырып жүреді. Бұған кім кінәлі, әрине тек ғана сен кінәлісің! Айтып бергін бар шындықты!

      - Ойбай-ау, қандай шындықты?

      - Сендер тоғыз адам едіңдер, себебі тоғыз оқ атылған.

      - Қайда атылған?

      - Адамға атылған!

Бұл сөзді естігенде Пайсаның арты қылп ете қалды. Сонда да сыр бергісі келмеген Пайса:

      - Адамға? Оны кімдер атты екен? Мен мылтықсыз барғанмын. Өзім бұхаралық болып Қоқан жеріне қарумен барсам, олар тірі жібермес мені.

      - Қоқанның жері емес, Көктіңұлының жері, де!

      - Ия, Көктіңұлының жері.

      - Сонымен сен ешкімді атқан жоқсың ба?

      - Адамның қарасын көрген жоқпын!

      Ет пісірім уақыт өткенде Рысқұлбек пен Мусабек келді. Олар Мәделінің жүзінен ешқандай да өзгеріс көре алмаған соң, Пайсаны тағы біраз қинаған. Бірақ бәрібір ешнәрсе шығара алмады. Енді олар Мәделіні байлаулы тұрған жерінен босатып, оңашаға шығып тағы да ақылдасқан...

НАҒЫЗ МАҒҰЛ – ЖАРТЫБАЙ

Содан олар бұл Пайсаны әлгі Жартыбайға көрсету үшін Ордабасыға алып қайтқан. Егер де осы Пайсаның қатысы болса Жартыбай бұны көргенде аз да болса түрін өзгертер деп үміттенген, жігіттер. Үміттері бұл істерінен соң ақталғандай болды. Өйткені, Пайсаны көрген Жартыбай «бы-бы, зы-зы, а-аа, мәә-а!» деп, бір орнында тұрмай, Пайсаға кіжіне ұмтылды. Сосын ол жерден қолына ілінген томаршаны алып, мылтыққа ұқсатып көздеп, «пық-пық-пық» деп, алыстағы мазар жақты мегзеп, Дарминаның шөп жұлып отырған қимылы мен жүрелеп отырысын салып, оның арқасынан оқ тигенде етпетінен құлағанын салып, сосын әлгі Пайсаның қолындағы тапаншаларды беліне қалай қыстырғанын көрсетті.  Одан соң атқа мінгендей болып «шүу-шүу»-леп, санын шапаттап, Шардараға қарай шапқанын көрсетті. Енді Жартыбайдың мынадай түсінікті ымына шли жетесіз біреулер болмаса қалған жұртқа түсінерлік еді. Сонда да бұл қимыл-тірлікті тағы бір пісіріп алайық деген оймен Мусабек сұқ саусағымен Пайсаны нұқып, Жартыбайға қарап, қолымен ымдап, атқан сияқты болып, Дарминаның етпетінен құлағанын көрсетіп, сосын Пайсаның атқа мініп қашқанын көрсетіп, иек қағып еді, Жартыбай олардың бұны түсінгеніне қуанып, зеректіктеріне риза болып, қолын шапаттап, тұрған орнынан секіріп-секіріп алды. Сосын ол жылдамдата Пайсаның алдына келіп, оның бетіне түкірді. Оны сұқ саусағымен нұқып, сосын жерден тағы томарша алып, онысын тапаншаға ұқсатып ұңғысын Пайсаға тіреп «пых-пых» деді. Яғни «мұны да атып тастау керек» деп, тұр. Жартыбайдың ыммен түсіндірген мына тірлігін көрген Пайса жерге жата қалып, етпеттей еңбектеп келіп, Мәделінің аяғына жығылды:

     - Ханзадам, мені кешіре гөр, мен тек ғана әмірзаданың бұйрығын орындадым, басқа ешқандай да арамдығым болған жоқ! – деп, өкіре жылаған.

     - Кімдер болды қасыңда?

     - Керуенбасы – Тебен, және оның орынбасары – Серімбай.

     - Олар қайда?

     - Олар Бұхар, Парсы кетті.

     - Қашан келеді?

     - Келіп қалар, олар қайтарларында маған қырық-елу келе түйе айдап келеді, соларды Дарминаның құны ретінде сіздерге бердім, тек өлтіре көрмеңіздерші!

     - Түйелерді қайда әкеледі, Жызаққа ма?

     - Жо-о-оқ, осында Ақдалада жаппастардың керуен тұрағы бар, түйелерді сол жерге әкеледі. Мына бақылдап тұрған иттің текесі – Жартыбай сол жерде болған дейді, бірақ енді мына есі ауысқан күйінде ол керуентұрақты таба алмайтын шығар. Негізі ол жерді жақсы білетін адам ол – Тебен деген әлгі жаңа керуенбасы. Байларханның інілері, соның орнын басқан.

     - Дарминаны өлтіруге олар да қатысты ма?

     - Ия, үшеуміз, әр қайсысымызда қос-қостан мылтық-тапанша бар еді. Дармина еңкейіп, «жынды-шөп» теріп отырғанында арқасынан білдірмей, дыбыс-сыбысымызды шығармай барып аттық. Әрқайсымыз үш реттен, тоғыз оқ жұмсадық. Қарама-қарсы барсақ оны ала алмайтынымызды біліп, әдейі жасырынып, арқа жағынан барғанбыз.

     - Қарсысынан, бетпе-бет барсаңдар оны ала алмайтындарыңды қайдан білдіңдер?

     - Себебі, Байлархан, Серімбай, Сәлімбай оған үшеулеп жабылғанда Дармина олардың екеуін өлтіріп, ал Серімбайды өлтірмей босатып жіберген екен. Ала өкпе болып қашып келген Серімбайды біз Тебен екеуміз ертіп алып, Дарминаның соңына түсіп аңдығанбыз. Оның шөп жұлып, қаннен-қаперсіз отырған жеріне дейін білдірмей аңдып барып, аңдаусыз отырған жерінде бас-көзсіз ата бастадық. Оның бізбен ақтық айқасқа түсуіне мұршасын келтірмедік. Егер келтіргенімізде өзіміз құритын едік. Соны білгендіктен оны көздеп ата бердік, ата бердік! Оның маған немесе қасымдағы жігіттерге істеген бір түйір де кінәсі жоқ еді. Тіпті Серімбайды өлтірмей тірі жіберген жақсылығы бар еді. Тек әмірзаданың бұйрығын орындау менің ниетім болды. Оның Байлархан мен Сәлімбайды өлтіргенінен маған келіп-кетер ештеңе жоқ еді. Олар өлмесе өмірем қапсын, мен Дарминаға олар үшін қастандық жасаған жоқпын. Тіпті ол Байларханды бекерден-бекер өлтірген жоқ шығар. Олар Дарминаның қарақасқа атын барымталамақшы болған екен. Соған таласыпты. Бәрі сол барымтаның кесірі. Байлархан Дарминаның қарақасқа атына қызықпағанда өзі де өлмес еді. Ал Байлархан өлмегенде біз Дарминаны кездестірмес едік. Бәрі басқаша болып, жақсылыққа апарар еді.

     - Ал сен Дарминаны өлтірмегеніңде әлі де тірі жүрер едің! – деп, Мусабек Пайсаның тамағынан кездігімен орып жіберген. Оны көрген Жартыбай «а-а-а» деп, айқай салып, айдалаға безе жөнелгенді. Соңынан Кенжехан қуып кетті.

 

      Көктіңұлының «сен тұр, мен атайын» - жігіттерінен жүз шақтысын жинап алып, Сырдың арғы бетіне жіберді. Жан-жақтан тармақтала жиналып, өткелге тірелетін жолдарға қарауылдыққа жіберілген олар, әлгі Тебеннің керуенін аңдуға тиіс болды. Олардың келе жатқандықтарын білген сәтте Жызақтағы Мәделіге һәм Ордабасы, Бадамдағы Мусабек пен Рысқұлбекке хабарлаулары тиіс болатын.

 

     1849-жылдың көктемінде Тебеннің керуені де көрінді-ау, әйтеуір, құм арасынан. Күні- түні тынбай шауып отырып, аңдушы тыңшылар Мәделіге де, Рысқұлбек пен Мусабекке де хабар жеткізген. Бұлар енді керуеншілердің ат басын тірер жаппас керуен тұрағын іздеген.

 Рысқұлбек батыр бұрын шөпшілердің тұрағы деп есептеп жүрген Төбедегі үш-төрт үйліні көздеріне ілмеуші еді. Ол Төбені көргенде Жартыбай шыр-пыры шыға айқайлап кері қаша жөнелген. Оны әрең ұстап алған Сұлтанқожа Жартыбайды «ойбайлатып» қайта әкелді. Жартыбайдың дауысы өзгере боздап келеді. Сұлтанқожаны қарғап келе ме, әйтеуір оған қарап қолын ербеңдетіп, аспанға қарайды. Оған түсінер Сұлтанқожа болмады. Жартыбайдың желкесінен бүре ұстап, көпшіліктің ортасына әкелген. Ал Жартыбай болса әлгі үш үйлі қораға қарап-қарап алады да, гөй-гөйіне қайта басады. Көзінен жас моншақтап, қашуға талпынады. Мұның дәл сол үйден қорқып тұрғанын түсінген жігіттер әлгі «шөпшілерге» барып жағдай сұраспаққа бет алғанды.

     Аттан түсіп, амандық сұраспақ ниетте болған бұл жігіттерді қылмаңдап, әлгі Тәнімсұлу қарсы алған. Мынадай әдемілігі әлемде жоқ бозкеліншектің қылмаңдағаны Рысқұлбекке жақпағанымен, Сұлтанқожа мен басқа жігіттерге онша әсер ете қоймаған. Бозкеліншектің көзі енді анау ауызы байланған Жартыбайға түскенде, одан сайын бозарып, көзі жыпылықтап, тілі сақауланып шыға келгенді. Ал Тәнімсұлуды көрген Жартыбай жұлқына шіреніп, бұны ұстап тұрғандардың қолдарынан сытыла шыға, кері қашқан. Оның соңынан Сұлтанқожа тағы да жетіп алып, дырылдата қайта сүйреп әкелді. Жартыбай талып қалды. Бұл жағдайды көрген Рысқұлбек әлгі келіншектің тамағынан қылқындыра сығымдап:

      - Әй қатын, айт жаныңның барында, мына балаға не істедің? – деді, ақырып.

      - Ба-ба- басына келісаппен ұрдым! – деді, зәресі ұша қорыққан Тәнімсұлу бәрін мойындап.

      - Не ұрасың, а!?

      - Өзі ғой, ұрлығымның үстінен түскен!

      - Ол не ұрлық?

      - Ол.., ол..., ол...,

      - Айт, жаныңның барында!!!

      - Ұ-ұя-ұялам айтуға...

      - Ол қандай ұят, бетіңді шыжғырып бара жатқан, мына баланың мына алақтаған халінен ұялмаймысың?

      - Ұ-ұ-ұяламын!

      - Айт қазір, тез, әйтпесе мына қанжармен ішіңді жарамын!

      - Ма-ма-мақұл ай-айт… ме-мен қайнағам еке-міз… Мынау үстімізден тү-түсті… сос-сосын бұл байыма айтып қоя ма деп, ке-келісаппен ба-басына ұрдым...

      - Дұрыс істепсің…

      - Ия, одан басқа амалым жоқ еді, мен де солай ойлаймын, «дұрыс» деп…

      - Бұл неғып сендердің үстеріңнен түсіп жүр?

      - Білмедім, өзім де түсінбедім, бір өзім жатқанда келсе бір сәрі, онда түсінісер едік…

      - Не деп кеттің, бұл қайдан мұнда жүрді деймін, соны айт, тез!?

      - Ол, ол ма, оны барымтадан әкелді, оны ол жерде де басынан бақанмен ұрыпты…

      - Не үшін?

      - Барымтада не үшін ұрады, әрине жылқы үшін ұрады да!

      - Сонда барымтаны сендер жасадыңда ма?

      - Жо-о-оқ, атамаңыз, мен үйден шықпаймын, мен жылқыларды есепке аламын. Барымта мен ұрлыққа бірлі-екілі жігіттермен байым, сосын қайыным мен қайынағам барады. Аз береді оңбағандар, сөйтіп жүріп өздері түнделетіп қойныма келеді. Жаман жек көремін. Әрең шыдаймын. Одан мына Жартыбай жақсы екен, жуас, үндемейді. Айтқанды қылады, қойныңда қанша жат десең жата береді, өзінікі әжептәуір… Осыны айтып келіншек сылқылдап күліп алғанда, жауынгер жігіттердің де езулері құлақтарына қарай қаша бастап еді, Рысқұлбек:

      - Доғарыңдар-әй, жігіттер, әуелі ауларыңа еге болыңдар, ал сен қатын мылжың сөзді қысқарт та, төтелет! – деп дауыс көтерген. Сосын өзі де теріс қарап тұрып, иығы селкілдеп іштей күліп алды.

      - Мақұл төтелетейін, айтпақшы нені төтелетейін?

      - Сонда барымта мен ұрлықты сендер ғой, жасайтын деп тағы сұрап тұрмын!

      - Жоқ біз емес, мен үйден шықпаймын, сондағы ондай нәрсені жасайтын күйеуім, қайыным және қайынағам болады дағы!

      - Қайынағаң қайда, үйде ме, шақыр?!

      - Жоқ, ол о дүниелік болды, оны бір Дармина деген жылқышы қамшымен бір тартып, басын айырып кетіпті. Үш күнде әрең тауып жерледік.

      - Оның Дармина екенін қайдан білдіңдер?

      - Одан басқаның адамды өйтіп басын жарып өлтіру қолдарынан келмейді дейді, білетін жұрт.

      - Байың қайда?

      - Ол қайыным екеуі әлгі Байларханның керуенін күтуге, олардың алдарынан шығуға, бүгін таңертең кеткен. Ертеңдері келіп қалатын шығар. Жызақта біреу көп түйе сатып әкелуге тапсырыс берген дей ме? Сол түйелерді анау Арыстың айналма сағасындағы тоғайға қамамақшы. Сосын олардың көлеміне қарап қора-қоршау жасамақшы.

        Мына сөзден соң Рысқұлбек әлгі келіншектің бұғағын босатты.

      - Өлә-ә, қолыңыздың қарулысын-ай, тамағымды қылғындыра жаздадыңыз ғой, жүдә, одан да белімді қысып, сықырлатпадыңыз ба? – деп, қылымсый күлді Тәнімсұлу.

      Осы кезде екі аттылы жауынгер түстік жақтан осында суыт жеткен. Бұлар Мәделінің шолғыншылары екен. Олар керуеннің Көксарай тұстан, Сырдан бері құлағанын айтып келді. Бұл хабарды естіген Рысқұлбек жігіттерге бұйрық берген. Мұндағы тұратын адамдардың барлығы Ордабасыға айдалып, қора-қопсылыры, бекет-секеттері өртеліп, от-жалынға оранды.

     Солай жасалынды. Талай жылдан бері Көктіңұлының жылқысын барымталаған Ордалы жыландай болған барамташылар тұрағы осымен ізі өшкен. Тәнімсұлу мен оның күйеуіне жақын адамдар Ордабасыға айдалып барғаннан соң Бұхарадан Орынборғқа бара жатқан кеуенмен Торғай өлкесіне жіберілді. Керуенбасыға, осы адамдарды Торғай – Ырғыздағы жаппас ауылдарына аман-сау тастап кету тапсырылғанды.

      Сонымен әлгі хабар жетісімен қарулы топ Көксарайдың өткеліне қарай жылжыған. «Тарпаңкөкке» жетісімен-ақ алдарынан буда-буда шаң көтерілді. Оның өздерінің көптен күткен керуендері екенін сезген Мәделі жігіттерге:

      - Әзиз досымыз Дармина үшін жаудан кек қайтарайық, бұл баяғы Кенесары қосыны үшін керуен алғандай емес, шын тонау, аяушылық деген жоқ! Жау қарсыласса аямаңдар, қарсыласпаса тимеңдер, мал шығын болмасын! – деп, қатты ысқырып, қылышын қынабынан суыра алға озды.

      - Дармина үшін! – деп, Мусабек айқайлай шапты.

      - Намыс үшін! – деп, Рысқұлбек сүрең сала, жігіттерді жігерлендіре, топ басында кете барды.

      Көктіңұлының жүз шақты жігіттері Тебеннің екі жүздей қорғаушы әскері бар керуеніне араласып кетті. Опыр-топыр тірліктің шаңы аспанға шығып жатты.

      Сүт пісірімдей уақыт өткенде, шаң-шұң азайып, тозаң сейіле бастады. Мәделінің алдында қолдары байлаулы керуеншілер мен саудагерлер қойдай тізіліп жатты. Бұлардың арасында Тебен болмай шықты. Айқаста мерт болыпты. «Бұхара шонжары боламын» деген арманы адыра қалды...

 

ЖАППАС БАТЫРЫ – ЕР ШОЙЫН

     Мәделінің бұйрығымен адамдар түгелімен Торғай өлкесіне келесі керуенмен жөнелтіліп, малдардың бәрін Көктіңұлы кедей-кепшіктерінің бәріне үлестіріліп берілді. Олжадан үлес алған бұқара халық керуен тонаған кекшілдерге үлкен-үлкен алғыстарын білдіріп, риза болып қалысты.

     Осы 1849-жылғы болған шайқаста Сұлтанқожа ауыр жараланып, екі айдан соң о дүниелік болды. Айқасқа түскен жүз шақты адамнан топ ішіндегі ең ширақ, батыл, бір ғана Сұлтанқожа батырдың кеткені тіпті түсініксіз еді. Қазақта «қырық жыл қырғын болса да тек ажалды өледі» деген мақал бар. Оған амал жоқ. Бірақ сонда да ырымшыл Рысқұлбек мұны әлгі Жартыбайдан көрді. Ол әлгі Төбедегі үш үйлі қораны көре салысымен шыңғыра кері қашқанында екі мәрте Сұлтанқожа қуып барып, Жартыбайды қайтарып әкеліп еді. Сонда осы Жартыбайдың қарғысы өтіп кетті ме, асыл ерге, деп Рысқұлбек іштей күдіктенген. Бірақ сыртқа білдірмеді. Сөйтіп Майлықожа он төрт жасында, яғни 1849 жылы әкесіз жетім қалды. Ал әкесі Ұлы іс үстінде мерт болды. Бірақ бір айтарлығы, талай жыл бойы Көктіңұлының малын білдірмей ұрлап, кек үшін барымталап жүрген жаппас ұрылары осы Сұлтанқожаның қырағылығының арқасында қолға түсті. Бұл керуен тонау Майлы қожаның жетім қалуымен қоймай Мәделіге де жақпады. Ол он жылдан аса жаппастардың дауына қалды. Дұрыс ісі кейіннен бұрысқа айналған...

      Әлгі керуенмен шұбырып барған адамдардан естіген әңгімелерден соң, әсіресе керуен тұрағының өртенгенін естіген, Байларханның сол маңайда өлгенін естіген жаппастар енді Мәделінің соңынан шам алып түсуге ниеттенген. Онсыз да баяғы Қасымұлы Наурызбайдың – Абылай хан немересінің тоқсан бес жауынгерін өлтіріп, өздерін кінәсіз санап жүрген жаппастар, Кенесары Қасымұлының 1844-жылғы тізе батырғанынан соң, Кене хан әулетіне қалай тиісерін білмей жүрген жағдайларына мына уақиға, шоққа май тастағандай болды. «Әлгі Кене ханның қарындасы Қалипаның күйеуі – Мәделі ханзада осындай іс істепті. Негізі біз оларға жәбір көрсетуіміз керек еді, қайта керісінше олар бізге жәбір көрсетіп жатыр. Біз неге қарап отырамыз, кәне қарсы қимылдайық!» – депті, кейбір әпербақандары. Ал енді жаппастардың ер мінезді, түсінігі барлары:

     - Өткен нәрсе өтті, шындығына келсек кінә екі жақтан да бар, нелерің бар еді Наурызбайдың тоқсан бес жігітін өлтіріп, Кене хан соған ашуланған. Ал оның күйеу баласы - Мәделінің жапастарды елге сонау Ордабасыдан аман-есен қайтарғанына рахмет айтуымыз керек. Басқа біреу болса, барлығын өлтіріп тастап қарап отырса не айтар едің? Байларханды бәріміз білеміз ғой, саудасының үстіне екі баға қойып өзінің жаппасына сататын саудагер емес пе еді? Сондай бір ағаттығы болған шығар. Оның үстіне оның адамдары Мәделінің шешесін өлтіріп кетіпті дейді ғой. Егер сендердің шешелеріңді біреу өлтірсе, оның туысқандарын аман-есен керуенге мінгізіп, еліне қайтармақ түгілі сол жерде-ақ бауыздап тастайтындарыңа сенімдіміз – депті. Бұған аздап тоқтаған жаппастардың кейбір жақсылары үйлеріне қайтыпты да, ал елірген кейбірі тоқтамапты. Олар:

     - Бізде, яғни қазақта «кіші жүздің қолына найза бер де, жауға қой!» деген ұран бар, біздерге тізесін батырған ұл әлі басқа жүзде туылған жоқ, жүріңдер әлгі Ер Шойынға осыны жеткізейік, ал мыналар басын бұғып қала берсін, бұларда қайбір намыс бар дейсің!? – деп, елірген топ Ер Шойынға жүгініпті. Бұл отшылардың сөздерін асықпай тыңдаған Ер Шойын:

     - Болар іс болыпты, енді не қыл дейсіңдер маған? Орысың әне, қазақтың жерін сүййем-сүййем, елі-елі, қарыс-қарыс алып жатқаны. Хиуаң анау, Маңғыстау мен Қарабоғазды, Балқантау қазақтарын сығып тұрғаны. Қоқаның әне, түстіктегі ағайынды қамшының астына алып тұрғаны. Жауларымыз Қазақ пен Қырғызды біріне-бірін айдап салып Кене ханды өлтіртті. Сендердің «мүйіздерің қарағайдай болып шықты». Кімге сенесіңдер? Орысқа ма? Сонда біздің дініміз, тіліміз, діліміз не болмақ? Енді келіп көршілес Көктіңұлына жорыққа  шығамыз дейсіңдер, сонда қазақ пен қазақ осылай шайқасқа шапқыласып жүре бере ме? Ертеңіңді неге ойламайсыңдар, а? – деген еді, әлгілер:

      - Шойын жан, ендігі жерде қазақ хандық құра алмайды, енді жеке басқа абырой, даңқ, байлық жинай беру керек. Тіл де, дін де ешқайда қашпас. Жетесі бар ұмытпас, жетесі жоққа сенің дінің де, тілің де керек емес. Жетесіздер өзге дін мен тілдің жетегінде кетер. Оған көп қайғырма! Сол тіл мен діннен сен пайда көріп жатпасаң, біз ештеңе көре алмадық. Қайта «діні басқа деп» орыс түртпектейді, тілі басқа деп Хиуа, Қоқан түртпектейді. Тіпті кешегі сен сыйлап өткен Кене ханды тілі басқа деп қырғыздар өлтірген жоқ па? Ол қырғызға көрсеткен қысымын қазаққа да көрсеткен жоқ па еді? Сол ма сенің өз тіліңнен жақсылық көргенің? – деді, олар.

      - Айтыспен мен сендерді жеңе алмаспын, күшпен болмаса

      - Енді өз ағаларыңа күш көрсетейін дедің бе?

      - Түу,у!  Құдай сақтасын!

      - Олай болса үлкендер айтқанда, кішік «мақұл» дер. Одан қор болмайсың. Егер осы жолы Көктіңұлын бір шоңқайтсақ, сені осы Торғай облысының Қос-Тана немесе Ырғыз үйезіне ояздыққа сайлауға саламыз. Ең болмаса Үлкенаяққа немесе Кеңгірге болыс боласың! – деп еді аналар, Шөкеңнің беті бері қарайын деді.

      - Мейлі, мен әшейін сіздер келіп тұрғасын «мақұл» деп тұрмын, өз еркіммен бұндай барымтаға өмірі бармаспын деп ойлаушы едім, тек сіздердің үлкендік сөздерің үшін, әрі болыстықты да ұмытпаңдар! – деп, Шойынекең сөзінің соңын пенделікке салып жібергенін өзі де байқамағандай болып орнынан тұрған.

      - Әрине, әрине! – деп, құнжыңдап бас шұлғысты әлгілер.

 

      Сонымен 1850-ші жылдың күзінде Ер Шойын жаппастардан қол жинап, Арқа мен Бетпақдаланы кесіп өтіп, Қаратаудың теріскейінен бері күнгейге асқан. Күнгейде күннің шуағында Арыс өзенінің бойын, Сырдың жағасын ала жайылып жатқан қалың жылқыны дүркірете қуып, Қаратау асырып, Арқаға айдап кетті. Бұл нөпірмен Сіргелілердің, әсіресе жайдақ, шалдар, ту таңбалылардың да жылқылыры кеткен...

 

        Бір үлкен істі бітіріскен жаппас басшылары мен жайсаңдары мақтаныштан терілеріне сыймай, әбден күпінген.

       Ағайындарының мына ойсыз әрекетіне әбден намыстанған Шойын батыр жерге кірерге тесік таппай әбден қиналған. «Ел үшін» деп, «елдің намысы үшін» деп істеген ісіне әбден қынжылған.

      Тіпті соңғы кезде Ер Шойын төсек тартып жатып қалды. Орысы, Хиуасы, Қоқаны, Қырғызы мына талықсып жатқан Қазақ елін жөнсіз қанап жатқанда, өз қазағы өзін тонап, бұл не қылғаны?! Бұндай намысы құрысын! Намысты болсам діні мен тілі бөлектермен қырқысып, қақтығыспаймын ба?! Олардың жерлерін басып алмай-ақ қояйын, бірақ ең болмаса оларды өз жерімізге, ата-баба қонысына, олардың молалары қалған жерлерге тілі, діні бөтендерді кіргізбеу үшін күрес салмаймын ба?! Ал менің істегенім не?! Біз Орыстан таяқ жесек, қоңсы қазақтар Қоқан мен Хиуадан таяқ жеп жатса, онда Көктіңұлы Бұхарадан таяқ жеп жатқан өзіміздің қазақ бауырымыз емеспе еді? Қап, бекер қылған екенмін» деп, Ер Шойын өз ісіне өзі қапа болып, ешкіммен сөйлеспей, үйден шықпай үш ай жатып алған. Ол осылай жата берер ме еді, егерде:

      - Ойбай, жау шауып келеді, Көктіңұлы ханзадасы Мәделі қол жинап келеді екен, жолай тек ғана жаппас емес, қай ауыл кездессе де қырып келеді екен, ағайын, не қарсы шығайық, не жанымыздың аманында қашайық! – деп, жар салған жаршы дауысы шықпағанда. Бұны естіген Ер Шойын жатқан төсегінен амалсыздан тұрған еді. Әлгі жаршыны өзіне шақыртып алған Шойын батыр:

      - Әй жаршы! Сенің жар салғаның кімнің сөзі, өз сөзің бе, әлде айтақшылардың сөзі ме? Егер қылт етіп алдасаң, басыңды шабамын, мен онсыз да істеген ісіме опық жеп, өлуге себеп таба алмай отырмын – деген еді, жаршы:

      - Аға қалай біліп қойдыңыз, жарды шығарған әлгі өзіңізді былтыр келіп Көктіңұлын шабуға үгіттеген ағамыз – Тобылша. Сол кісінің сөзін жеткізіп жүрмін – дегенді.

      - Ал енді ақиқаты қандай?

      - Ал расы, менің білуімше, Көктіңұлы ханзадасы – Ер Мәделі, Қоқан батыры – Ер Мусабек, Ұлы Орда батыры – Ер Рысқұлбек қосын түзеп осында келеді.

      - Жолдағы ауылдарды қырып келедісі несі?

      - Жоқ, ондай емес, олар жолда ешкімге тиіспей, өздері тіке Сізге келеді.

      - Қарасы қанша?

     - Отыз шақты, өңкей батырлар, жай жүрген бірі жоқ. Көктіңұлы ханы – Жүсіпқожаның жеті ұлының төртеуі келеді дейді. Ең кенжесі Сапар дегені бұларға ілеспепті, ол ханның Дармина деген үшінші тоқалынан туған бала көрінеді. Біздің Байлархан ағамызды сол әйел өлтірген дейді.

     - Қоя тұр, Дармина, Дармина, баяғыда бұдан оншақты жыл бұрын Қоқанға аттанғанымызда Дармина деген батыр қыз бар еді Көктіңұлы жауынгерлерінің арасында. Қоқанда қатты жараланып еді. Сол өлтіріп пе Байларханды?

     - Йә, солай дейді.

     - Ол ше? Дарминаны айтамын, мыналармен бірге келе жатыр ма екен, егер келе жатса, онда ту бие сойып қарсы аламыз, құрметті қонақ етіп әбден келістіре күтеміз, қалаған санында жылқы беріп жібереміз. Өткендегі олардан барымталап алған жылқыларымызды еселеп қайтарып береміз!...

      - Неге, көкем-ау?!

      - Негең не-ей? Ондай қазақ халқын сүйер бізде ешқандай батыр жоқ, біздегілердің барлығы қазақ үшін емес, өзінің руы үшін айқасқа шығады, ал Дармина нағыз халықтың қызы, рудың емес. Біз Қаратау асып, Арыс жағалап барымтаға барғанымызда кім үшін бардық? Ру үшін бардық, қазақтың намысы үшін емес.

      - Ол болмайды.

      - Түсінбедім, не болмайды?

      - Дарминаны күте алмайсыз.

      - Неге?

      - Негеңіз не? Ол қыз қазір бұл өмірде жоқ!

      - Не дейді жаным-ау, неден келді ажалы?

      - Неден емес, кімнен деңіз!

      - Ойбай-ау, сонда оны біреу өлтірген бе?

      - Йә, біздің жаппас жігіттері де бар дейді...

      - Не дейді, не жаздым Құдай-ау!? Қап!

      - Неге өкіндіңіз?

      - Енді мына келе жатқан жау, біздің сөзге құлақ аспайды. Қазақтың ер қызын біз өлтірсек, былтыр жылқысын барымталасақ, оның алдында әлгі Байлархан Арыс пен Сырдан әрі-бері өткенде білдірмей оншақты жылқыдан алып кетіп отырса, біздің сөзімізге кім құлақ асар?!

     - Білмеймін, ақсақалдар айтады, «Сізді болыс етіп сайладық, келесі бір сайлауда ояздыққа ұсынамыз», деп отыр, сондықтан найзаңызды білемдеп, атқа қоныңыз!

     - Оны сендер айтпасаңдар да, мен найзамды білемдеп айқасқа шығамын. Шықпасыма намысым жібермейді. Бірақ менікі әділеттілікке жатпайды, ал олардың алдарынан шығып кешірім сұрауға заңымыз қайшы, артымнан ақсақалдарымыз қарап тұр. Шын соғысып, қандарын төксем бұл қараулық болады. Сонда қалай істеймін?! Құр жата беруіме тағы болмайды. Сүлдерімді көрсетіп, жауға қарсы аттанамын, амалсыз! – деп, Ер Шойын сауытын кие бастағанды.

       Жаудың отыз шақты жігіт екенін естіген Ер Шойын, намысқа тырысып, жүз жауынгерінің орнына елу шақтысын ғана ертіп шыққан. Қасында өзінен аумайтын батыр ұлы Ер Қазан бар.

 

       Әуелі Мәделі жаппастарды іздеп, жігіттерімен әу-баяғы Арыс көліне тартқан. Ол жерге келгенімен жаппастарды таба алмады. Бұнда кердерілер мен қыр шектілері қоныстанған екен. Одан батыс тарапқа бұрылып Сарысудан алшақтай жүрген. Қаракеңгірге келген. Одан Үлкенаяқ тұстан Торғайды кесіп өтіп Ұлытауға қарай бұрылған. Одан болмаса Арқаға не Мұғаджарға бет алмақшы болып ойда келе жатқанда, Қарадалаға шыға берісте алдарынан Ершойын бастаған топ шыққан...

«Жауыңа сәлем берсең, қымыз ішіп отырып қаласың, сосын райыңнан қайтарсың. Ол болмас, алыстан ниетпен келдің бе, тірлігіңді тез тындырып, еліңе қайт!» деген қағиданы ұстаған Мәделі, бірден шабуылға көшкен. Көктіңұлының сайланып шыққан отыз батыры, ә дегеннен-ақ, жауды жапыра бастаған. Ер Шойын енді өзінің ерлігін мына жауға көрсетпесе болмайтынын білді. «Мына «меймандар» келісімге келетін түрлерін көрсетпеді. Бір ауыз сөз қатуды да білмеді. Олай болса мен несіне аянамын», деп Ер Шойын ақыра айқайлай айқасқа түскен. Алдына келгенін келгендей найзасымен түйреп құлатып, қуаласып жүріп бір жас жігітпен найза қақтығысып қалған. Қолы қарулы жігіт алдырар емес. Мынау неткен мықты жігіт деп ойлап Ер Шойын оның түріне үңілген. Сөйтсе жүзінен нұр төгілген, әсем де, сүйкімді жігіт екен. Оны көрген Ер Шойын жігітті өз баласындай көріп, аяп кетті де, енді оның кеудесіне ұра берген найза-сүңгісін баланың қара санына сұғып алды да жөніне кете берді. Санына найза кірген Кенжехан ұрыстан қиястап шыға берді. Оны көрген Мәделі інісінің қасына барса, қара санынан қара қан атқылап тұр екен. Мынадайдан соң қатты ашуға мінген Мәделі топ ішіне айқайлап кірген. Алдына келгендердің бірін де тірі қалдырмай қылышпен турай берді. Содан қараса арғы бетке өтіпті, содан бері салып тағы айқасқа кірісті. Жау жан-жаққа қаша бастаған. Ер Шойын бағана Кенжеханның санына найза тыққанына өкініп тұрғанында өз ұлы Мәделіден өлім құшып, атқа сүйретіліп келе жатқанын көріп «ойбайға» басқан. Ер Шойынның баласының мерт болғанын көрген былайғы жауынгерлер майданды тастап шетке шыға берді. Мұны көрген Мәделі өз жігіттерін де айқастан тоқтатқан.

           Ер Шойын баласын алдына өңгеріп еліне қайтты. Көктіңұлының жауынгерлерінің аман қалғандары сол жердегі алдарына сыйған үйір-үйір жылқыларды айдап Ордабасыға келген.

           Кенжеханның жарадар болғанын көрген Қойхан апа мына үшеуіне, Мәделі, Мусабек, Рысқұлбекке тағы да әбден ұрысты:

         -Сендер желіктерің басылмаған сайтансыңдар, нелерің бар, мына қаршадай баланы өздеріңмен бірге қиянға алып кетіп. Ақыр аяғы не болды? Баламды өлімші қылдыңдар – деп.

         -Апа-ау, сіз де қызық екенсіз, жас бала деп отырған мына боздұманыңыз жиырма сегізге келіп, ата сақалы ауызына түсті. Сіз бүйтіп балаларыңызды аяй бермеңіз, аяймын деп Дарминаны Құдай алды – деп, Мәделі айта беріп еді:

         -Өш, үнің өшсін, не деп отырсың? – деп, Қойқан апа қатты ашуланған. Бірақ ашулан не, ашуланба не, Кенжеханның өмірі ұзаққа бармады. Содан соң Қойхан апа балаларына да, сіңлілеріне де керек емес жерде аяушылық білдірмеген. Сонысына көрінді ме, басқа балалары ұзақ ғұмыр кешті.

 

ҚАЗАҚТЫҢ ТҮП АТАСЫ – ҚЫПШАҚҚА КЕЛГЕН ЗҰЛМАТ

           Қоқанда қатты шайқалыс болып тұратын бұрынғы жылдар мына жылға тіпті ұқсамады. Жыл басы да, ортасы да тып-тыныш өтті. Бұл тыныштық не Құдаяр ханнан, не мұхдасиб Мұсылманқұлдан болар. Қазақтың соңғы ханы Кенесарыны қырғыздар өлтіргеннен соң Мұсылманқұл әрі ойланып, бері ойланып жатты. Құдаяр «Меркі мен Созақты  шабайық» деп ұсыныс айтқанда да үндемеді. Тым-тырыс жатты. Сосын баяғы Кене ханды өлтіретін қырғыз Ормон манап тіпті құтырып, Ыстықкөл жағалауына ауыз сала бастаған. Ондағы бұғы руының басшыларынан арыз түскеннен соң, Мұсылманқұл Қоқан әскерін аяғынан тік көтеріп алдындағы биік-биік екі асудан асып, Ыстықкөлге жетіп барды. Ыстықкөлдің теріскей, күнгей жағалауларын Сарыбағыштардан тазартып, Ормонды Тоқпаққа дейін қуып барды. Оны Құсшыда ұстап алып тәубесіне келтірген. «Екіншілей көтеріліс жасамаймын» деген уәдесін алып, дүние-мүлікке артынып-тартынып, асуларды асып, Қоқанға қайтып келген еді. Содан бері қырғыз елінен мұның үстінен жазылған арыздар толастамады.

          Тіпті 1852-жылдың бас жағында Піспек пен Тоқпақ түгілі мына қасындағы Кетпен Төбе мен Оштан да арыздар бұрқырап, Құдаяр ханға толассыз жауыумен болды. Құдаяр бұл жылы жиырмаға толып, кемеліне келген шағы еді. Ол дерреу Андижан, Наманған, Төреқорған, Ош, Таскент әкімдерін және Таскент бектербегін шақырып, Мұсылманқұлды қатыстырмай жиын өткізді.

      Жиында көрсетілген мәселе, Мұсылманқұлдың қырғыздарға көрсеткен «зорлығы» еді. Мұны Құдаяр айтқанымен әлгі шаһарлардың әкімдері бұл кінәрәтқа сенбеді. Себебі олар Мұсылманқұлдың қандай адам екенін білерді. Бірақ сонда да олар өздерінен артық адамның хан қасында болғанын жақтырмайтын. Сондықтан Құдаяр ханның айтқанына сенген рай танытып, бастарын шұлғысқан. Әсіресе Құдаярдың:

         -Енді болды осынша шыдағанымыз, біздің Қоқан хандығын мына қыпшақтар басып барады. Менің бабам – Шаһрух би осы Қоқан бектігінің алғашқы кірпішін қалаған кісі. Руымыздың аты – «мың». Міне шежіре тұр. Бұл шежірені кім жасады? Оны ешкім білмейді. Бәлкім бұл дұрыс емес шығар. Бұның дұрыстығына мен де сенбеймін. Бірақ сенбеуге басқа амал жоқ. Кәне, басқа шежіре бар ма? Менімше бұл шежірелерді біздерден бұрын нешеме жыл бұрын осы түркі жұртының бір қу билеушісі өзінің бас пайдасын ойлап жасатуы да мүмкін. Себебі өзін Сонау әйгілі топтардан бастатыпты. Одан соң да Шыңғыс ханның немересі – Шайбанның ұрпағы Әбілхайырдың әкесі Қазақ дегенге еш сенбеймін. Сосын Қазақ Жайылханнан туылды депті. Ау, Жайылхан мен Сейілхан Тұран падишаһы Афрасиябтың ұрпақтары ғой! Тұран қайда, Монғол қайда?! Одан соң шежіреде Әннас сахабадан Матат, Охастин, Ғажат, Сыбай таралады да, Мадаттан Өзбек бөлінеді. Ал Сыбайдан Алаш, Алаштан Жайылхан мен Сейілхан тарайды. Көрдің бе біздерді, яғни өзбектерді сонау Мадаттан таратады. Бұл дұрыс емес, себебі біздің арғы бабамыз Даниял би «мың» руынан. Ал «мың» руының шежіресі тіптен бөлек. Ақ Арыс, одан Жұмабай мен Ұзын сақал Ыбырайым-араб, одан Кейкі би, одан Төбе би, одан Майқы би, одан Мың шығады. Меніңше бұның бәрі таза өтірік. Себебі біз өзбекпіз. Біз сонда шежіре бойынша Мадаттан тарадық па, әлде, бабамыздың руы «мың»нан тарадық па? Бұл бір бас ауру нәрсе ғой!  Мейлі, құрысын! – дегеніне, көпшілік тіптен риза болып қалысқан. Сосын Құдаяр біраз басын қысып отырды да:

            -Мақұл-ақ, мен мына қолымыздағы өтірік шежіреге бойынша айтсам, біз «мың» руы Майқы биден тарағанбыз, біздерге туысқандық жағынан мына көрші қазақтар жақын. Ал енді біз – «мың» мен «ұлы жүз» Ақарыстан тарасақ, Ақарыс Әбілхайырдан, Әбілхайыр Қазақтан, Қазақ Жайылханнан, Жайылхан Алаштан тарайды. Ал Алаштың екінші ұлы – Сейілханнан Қыпшақ пен Хакас тарайды. Міне көріп отырсыңдар ма, бізге қыпшақтардың қанша алыс екенін. Сондықтан бұл Қоқан хандығынан қыпшақтарды құртуымыз керек. Келесі айда құрбан айт мерекесі, сол мерекеден соң қырғынды бастаймыз. Сендер қосындарыңды таярлап тұрыңдар – деп, Құдаяр әмір еткенде, жоғарыда аталған шаһарлардың барлық бектері «хуп булади» десіп, бастарын еденге жеткенше иген. 

      – Онда сендер менің дегенімді істей беріңдер, одан қалай құтылытынымызды өзім айтамын, ертең әскерлерді таярлаңдар, Таскентке аттанамыз! – деп, Құдаяр сөзін аяқтаған.

Таскент бұл кездері бұрынғы қасиетін қайталап жатқан еді. Яғни мұндағы халық пен жайсаңдар көтеріліп, «Қоқанға бағынбаймыз, өзіміз дербес ел боламыз», деп, қоқандық жалдамалар мен атқарушыларын шаһардан қуу да еді. Құдаяр хан өмірінде бірінші рет өзі жарлық шығарып, әскерді Таскентке тартты. Бұл 1852-жыл болатын. Құдаярдың өзіндік бұл ісіне таңданса да Мұсылманқұл оған еш сөз айтпады. Ол да Құдаярдың соңынан ере берген.

Ауыр әскер Таскентке жақындап, Шыршық маңайына келгенде Мұсылманқұл әскерді тоқтатып, Құдаярдан:

         -Сен шынымен Таскентті шаппақшымысың? – деп, сұраған. Бұл сұраққа таң қалған Құдаяр: 

• Енді ше, бұлар қазақтар, маған бағынбай барады. Шаппағанда қайтемін, оларды хандыққа бағындыруым керек ғой! – деген. Сонда Мұсылманқұл:

Бұның соңы екеумізге де жақсылық әкелмейді, Таскент уысыңнан кетіп бара жатқан жоқ, бұл әшейін мен сияқты қайынатаңа көрсеткің келген құқайың ғой – деген. Бұған өкпелеп қалған Құдаяр:

      -Ата, сіз қазақтарды жүдә жақсы көресіз, неге олай? Олар өзбектердей ауызыбір емес, ру-ру, ата-атаға бөлініп алып, бірін-бірі жамандап, айтысып жатады да жүреді. Егін егуді, гүл өсіруді білмейді, жүз-жүзге бөлініп арыздасуды біледі. Көшіп-қонып жүріп ең болмаса бір тал егуді білмейді, шаһар сала алмайды. Ондағы шаһарларды екі мыңдай жыл бұрын парсылар салған, одан кейін біржарым мыңдай жыл бұрын араптар салған, одан соң түркілер мен сарттар салды. Одан беріде мен бір қазақтың да өзбектің де шаһар салғанын тауарихтан оқыған да жоқпын, көзбен көрген де жоқпын. Бұларыңыз көшпенді біреулер ғой, оларға Таскентті неге береміз? – деген. Сонда Мұсылманқұл:

        -Мейлі сенің айтқаның дұрыс шығар, өзбек пен қазақтардың қаласы да, көшесі де болмаған дейік, ал бірақ олардың әнін, күйін, әңгімелері мен мақал-мәтелдерін, пәлсапа мен далалық мәдениетін білесің бе? – деген.

        -Жоқ, білмеймін, білгім де келмейді, Таскентті ондай жабайы көшпелілерге бермеймін, дәл қазір шабуылға шығамыз – деп, Құдаяр әмір еткенді. Құдаярдың бұл әмірін қабыл көрмеген Мұсылманқұл, қазақ бауырларының Таскентте тағы да қанға бөгейін деп тұрғанын түсініп, өзіне қарасты қыпшақтарын соңынан ертіп Қоқанға кері қайтқан. Құдаярдың «тоқта, соғыспасаң да қасымда қарап тұр» деген сөзін де тыңдамай өз әскерін алып кетті. Ал Құдаяр хан онүш мың әскермен Таскентке кіріп, көтерілісшілерді қырып, қандарын судай ағызды, Қала да тек өзін ғана қолдайтындарды қалдырып, өзі Мұсылманқұлдың соңынан қуып кеткенді. Олар Андижан уалиятындағы қазақ-қыпшақ жері – Былқылдамада Мұсылманқұл әскерімен кездескен. Қатты айқас ұзаққа созылды. Енді бір сәт қыпшақ әскерінің сұсынан қаймыққан қоқандық сарттар қаша бастағанда Құдаяр ханның ағасы Маллахан:

       -Ей, мұсылмандар, Құдаяр жас, көңілінде Қоқан қорғанын бекіту, егер де олай істемесек Қоқанның Шорсуында өлігіміз қалар, одан да келіңдер, бәріміз бір жеңнен қол шығарып, әрекет қылайық! Шорсуда өлігіміз аққаннан, майданда ерлік көрсеткеніміз абзал емес пе, жігіттер?! – деп, айқайлағанда Қоқан әскері бірден аш бөрідей, Мұсылманқұл әскеріне лап қойып, тап берген екен. Осы айқаста жаужүрек Мұсылманқұл тұтқындалыпты. Ол өзі өліп кеткенше айқаспақшы болғанымен, оған шамасын келтірмей сарт әскерлері тұтқындаған еді, және оны темір торлы арбаға салып, Қоқанға әкелгенді. Мұнда әкелісімен оны темір дарбазаның биік төбесіне асып қойғызды Құдаяр хан. Сол темір дарбазада Мұсылманқұл бірер күн асулы тұрды. Оған:

      -Ей, шолақ, қалайсың, Шералы ханның ұлы, яғни Құдаяр ханның інісі Сарымсақ бекті өлтірдің, енді қалай екен – деп, өзбек-сарттар ызалы сұрақ қойғанда, ол:

      -Алхамдулиллах, әлі де сендерден жоғарыдамын! – деп, жауап береді екен. Не деген мықтылық! Бірақ асылжанды Мұсылманқұл бүйтіп асылып тұра бермеді. Ертесіне құрбан айт күні, айт намазынан соң, Құдаяр хан жауыздықпен Мұсылманқұлды өз қолымен бауыздады. Өзінің туған қайынатасын, өзін бүкіл Қоқанға хан қойған жанашыр адамын аямай, өзі малша бауыздады. Осының күйігін ол кейін тартты. Сонда ол өкінген еді. Мейлі тауарихқа дауа жоқ, болған нәрсе болды, оны болмады деп айта алмаймыз. Бірақ шындығы – қазақтың досы – Мұсылманқұл бек осылай, қаншама жұртқа жақсылық жасаса да, бір ақымақтың қолынан қорлықпен өліп кете берді. Жаны жаннатта болғай!

Құдаяр енді бұл жауыздығымен тоқтамай, бүкіл Қоқан хандығындағы қыпшақтарды өлтіруге жарлық шығарды. Өзбек пен сарттардан құралған әскерлер «бидай», «жиырма бес» деген сөздермен сұрау сала бастаған. Егер «бугдай» демей «бидай» десе, немесе «йигрима беш» демей, «жиырма бес» десе ол қыпшақ екені белгілі болып, оларды қырып өлтіре берді.

 

 

ҰЛЫ МОҒОЛДЫҢ СОҢҒЫ ТАҒЫНЫҢ КҮЙРЕУІ

           1853-жылы Құдаяр хан жарлық шығарды. Онда: - Қоқан хандығының күшеюі үшін, хандыққа, осыған дейін жүгендерін үзіп кеткен. Ұратөбені, Қожентті, Адыраспанды, Шурябты, Сүліктіні, Хауасты, Жалдаманы, Гүлстанды, Меркіні, Піспекті, Тоқпақты, Созақты, Құмкентті, Қозымалдақты, Шымкентті, Сайрамды, Қарабұлақты, Майлыкентті, Шарафкентті, Манкентті, Темірланды, Иқанды Түркістанды, Жаңақорғанды, Жөлекті, Ақмешітті, Әулие Атаны, Баб Атаны, Қызыл Атаны, Көктен Атаны, Шолпан Атаны, Алма Атаны Қоқан хандығына қайта қосуды бұйырды. Бұл жарлықты Орысиет тез естіп қойып, сол жылы Ақмешіт пен Алма Атаны басып алды да келер жылы Алма Атаның орнына Верный бекінісін салып алды. Бұны естіген Құдаяр хан тез арада елу мың әскер жинап Қанағатшаны бас қолбасшы етіп, Алма Ата мен сол Жетісу аймағын Қоқанға қосу үшін Орысиет әскерлеріне қарсы аттандырып жіберген. Бірақ дарынсыз қолбасшы Қанағатша елу мың әскері бола түра Орысиеттің бес жүз әскерінен тас-талқан бола жеңіліп, Қоқанға қашып келген. Онысымен қоймай орыстарға Шолпан Атаны, Піспекті Тоқпағымен қоса беріп келді.

Құдаяр хан Орысиетпен уақытша бітімге келіп, енді батыс жақ пен солтүстігін қымтап алуға кіріскенді. Содан ол түстігіндегі көршісі Шын патшалығынан несие алып, әскерлерін киіндіріп, қаруландырып, әу бастан әбден ығыр болған Ұра Төбе мен Қожандқа әскер тарттырды. Сонымен қатар аз-аз бөліктен мықты жігіттерді жазалаушы топ ретінде Адраспанға, Шурябқа, Шыназ бен Жалдамаға, Созақ, Түркістан, Шымкент, Әулие Ата тараптар мен атыраптарға жібере бастады.

Мынадай үлкен өзгерістерді естіген, тыныш ұйықтап жатқан Бұхара әмірі Насыролла басын көтеріп алған. Өзінің мазасы болмай ауырып та жүрген жағдайы бар еді. Бірақ Қоқан жақтан келе жатқан қауыпті сезген кәрі арыстан тез бас-аяғын жинап алды. Сонау 1842-жылы ата жаулары Қоқан ханы Мадали ханды және сол жылы Хиуа ханы Аллақұлиды, 1845-жылы оның ұлы Рахманқұлиды өлтіргеннен соң әмірлік шекаралары бекем бекітіліп еді. Одан соң да өзін алдап кеткен Мұсылманқұлдың достық-бейбіт саясатын көрген әмір Насыролла шын бақытқа кенеліп, ұйқылы-ояу ғұмыр кешіп, рахат өмір сүріп жатқанды. Ол тіпті Мәделіні де ұмыта бастаған. Ол: «Мәделі балам, енді үйленіп жастық ғұмыр кешіп жатқан шығар, мынадай бейбітшілік шақта ол да еркін жүре берсін» - деп, оны да іздеуді қойғанды. Енді міне «Құдаяр деген жік шықты, екі құлағы тік шықты». Ол баяғы бұны алдап қашып кеткен Мұсылманқұлды өлтіріпті. Ол ісі әмір Насыроллаға пайда ма әлде зиян ба? Пайдасы әмірді алдаған адамды өлтіруі. Ал зияны әмірге бейбіт келісім жасаған адамды өлтіруі. Ал енді не болар екен? Сол бейбіт келісім сақтала ма, әлде сақталмай ма? – деп, отырғанда Таскент тараптан әмірдің тыңшылары Бұхараға келе қалды. Әмір тағатсыздана:

-Ал, айта беріңдер! – деп еді, аналар:

-Құдаяр ханның бұйрығы бойынша, Ұра төбе, Қожанд және сол маңайдағы қыстақтар, Шымкент, Созақ, Түркістан, Ақмешіт және сол маңайдағы қыстақтар, Піспек Топақ, Әулие Ата және сол маңайдағы қыстақтар Қоқанға тікелей бағынып, ай сайынғы салықтарын төлеткізу үшін Құдаяр хан пәленбай мың әскер шығарып жатыр! – деген, хабарларын жеткізді.

-Мәссаған, Құдаяр құтырайын деген екен, ол зәлім, әлі менің алдыма талай жалынып келетінін білмей ме екен? Оның алдыма келеріне сенімім мол. Бірақ оны ол ақымақ түсіне ме? Түсінбейді. Сондықтан одан Ұра Төбені, Хауасты, Қожандты, Адыраспанды қорғау үшін тез арада Жызаққа бұйрығымды жіберіңдер! – деп, Әмір Насыролла аз-кем ойланып қалды. Содан соң:

-Қоқандықтардың ең әуелі қызығатыны Қожанд пен Ұра Төбе, одан соң Шымкент пен Түркістан. Міне осы төрт шаһарды қолдарына уыстап ұстап отырса, ол шаһарлардың маңайындағы қыстақтар мен кенттер өзінен-өзі беріле береді. Біздің ең бірінші мақсатымыз – Қоқанға Ұра Төбе мен Қожандты бермеуіміз керек. Шымкент пен Түркістанды қорғай алмаймыз. Себебі тіпті алыс, әрі олар сол Қоқан билігіне үйренісіп қалды. Бірақ ол жерлерде көтеріліс болып, Қоқанға қарсы шығып жатса, жәрдемімізді беруіміз керек, тек ғана ұрымтал жағдайда. Біздің Қоқан тұстағы ең мықты бекінісіміз – Жызақ. Жызақ әскері Ұра Төбе мен Қожандты қорғаулары тиіс. Сосын бір сүйенеріміз Көктіңұлы хандығы. Бірақ енді Жүсіпқожаға сенімім аздау, себі ол өте қартайды. Қоқанға қарсы тұра алмайды. Мен де көмек бере алмаймын. Менің көмегім Жызақ арқылы болғандықтан, бір Жызақ қайсысына жетеді, қайсысына жәрдем беріп үлгереді?  Ұра Төбеге ме, Қожандқа ма, Ордабасы мен Шардараға ма? Түркістанға тіпті сөз жоқ. Ол жерге де, Созаққа да Қоқанның сарттары түптеп орнығып алды. Жүсіп хан мені кешірер, өз күші жетсе Қоқаннан қорғанар, күші жетпесе бағынар. Бұхара енді оларды қол астында ұстап тұра алмас – деп, қатты күрсінді де – Сонда да Хауасты, Ұра Төбені, Қожандты Қоқанға бермеймін – деп, айқайлап жібергенін өзі де білмей қалды, әмір Насыролла.

-Бұйрық жаз – деді, уәзірге. Уәзір тез арада қаламгерге бұйырды. Ол қаламын оқтап отыра қалғанда, әмір бұйрығын айтып, қаламгер жаза бастады:

-Бұхар әмірлігінің Жызақ уәлиятының диуанбегіне бұйрық беремін, «Бұхара әмірлігіне қарасты Ұра Төбе шаһарын, Қожанд шаһарын, Адыраспан кентін, Хауаст бекінісін қорғауды тапсырамын. Осы мекендер бағынатын Жызақ уалиятының әскербасылығына мыңбасы – Мұхаммедәлі Юсупқожа ұғлын тағайындаймын. Әскери кеңестің бастығы ретінде Мир-Саидты, Жызақ қорғаныс мұқдасибтігіне Семендарды, уалияттағы шаһарлардың қорғанысын бақылаушы етіп Сабыр Сапаны, оларға бас көмекші ретінде Якуб бекті тағайындаймын. Осы тапсырмаларды орындамаған жағдайда олар әмірліктің жарғысы бойынша жауапкершілікте болады. Керек-жарақтарын тез арада менің сол жердегі диуанбегім арқылы жеткізуді, осылардың тез арада Бұхараға келмей, дәл сол жерде іске кірісулерін бұйырамын» – деп жаздырып, әмір Насыролла бармағын сиялап, бұйрық жазылған қағазға басқан.

Бұхара әмірі – Насыролланың бұйрығын шабармандар Қосжарсуатта дарияның бойында сөкі орнаттырып, ол жерге хан төсегінен де жайлы етіп салдырған төсегінде Қалипамен құшақтасып жатқан Мәделіге әкеліп қолына тапсырған. Мәделі Қоқандағы жағдайды естігеннен соң Ордабасыдағы Жүсекеңе суыт жетіп келгенді. Оған мән-жайды айтқанда Жүсіп хан:

-Болар іс болыпты, енді қорғанысқа көшуің керек, Құдаяр Мұсылманқұлды өлтірген болса, ол екінші рет хан болған. Енді ол қырғызды да, қазақты да аямайды. Мен қартайдым. Мұндағы Көктіңұлы елі он жылдай бейбіт-рахат өмірді кешіп, жаман үйреніп қалды. Енді уақыт өте келе, Құдаярдың қорлығын көре-көре ақыры шымбайына батқанда бір көтерілер, ал дәл қазір халық түсінбейді. Оларға Мұсылманқұлы не, Құдаяры не, бәрібір. Біздің халық арқасына қамшы батқанша үндемей күтіп жата беретіні белгілі ғой. Ал енді Құдаярдың саясатын әлі білмейміз. Ол бұрынғы Мұхаммед Али хан кезіндегі Қоқан жерлерін, яғни теріскейі Созақ, Қарсақпай, Қарқаралыға дейін, батысы Ұра Төбеге дейін, шығысы Шолпан Атаға дейінгі жерлерді Қоқанға қайтарамын дегені ерлік іс. Оларды қайтаруын қайтарса да, халыққа тізесін батырмай жеңіл салығын алып отыратын шығар. Бұны көріп Орысиет бері жылжуын доғарар бәлкім, оның үстіне әмір Насыролла да қартайды. Оның көңілі біз үшін онша алаңдай қоймас. Өмір де, заман да өзгеріп келеді, қарағым. Әмір Насыролла да қартайғаннан кейін өзгере бастаған болуы керек. Оған қазір айдаладағы қазақтан гөрі, өзінің сол Самарқан, Бұхара тұстағы жерлері мен сарттары қымбат. Сондықтан егер Құдаяр келіп «бағын» десе амалым жоқ, бағынатын шығармын, тақты босат десе қарсылық бар ма?! – деген.

-Йә, көке, Сізді түсініп тұрмын, он жылдан бері бейбіт-рахат өмірге үйреніп қалған халқыңызды шайқасқа араластырмағыңыз келіп тұрғанын да, сосын егер хандығыңыз шайқаста жеңіліп бара жатса арқа сүйейтін Бұхарадан жәрдем болмайтынын, шегінейін десеңіз шегінуге жер жоқ екенін білгендіктен, одан да қан төкпей, ың-шыңсыз бағынуға тура келетінін, халқыңызды амалсыз өлімге қимай отырғаныңызды түсініп отырмын. Бірақ мен Бұхар әмірлігінің санаттағы жоғарғы дәрежелі жауынгері болғандығымнан мен Құдаярға бағына алмаймын. Мен осындағы мықты жігіттерді өзіммен бірге Жызаққа алып кетемін. – деп, ашуланған Мәделі әкесінен жауап күтіп еді, бірақ жауап болмады. Ол әрі-бері күтіп, әкесінің бетіне үңіле қарап еді, хан қимылсыз отырып қалыпты. Көптен бері Мәделіні күтіп жүрді ме, осы бір жақсы көретін баласы келген соң, денесін ұстай алмай еркіндік алды ма, Жүсекең қартайғанынан, Дарминадан айрылған қайғыдан және ең бастысы Құдаярдың «Көктіңұлына жорық жасаймын» деген хабарынан кейін ойланып «елдің ендігісі не болар екен?» деген қайғыдан о дүниеге жүріп кеткен екен. Сексен бестен асқан шағы еді. Ер көңілді адам болат сияқты екен, мұқалмастан морт сынды.

Бұл хабарды естіген Құдаяр Көктіңұлы жорығын да, Ұра Төбе жорығын да кейінге шегеріп, Орысиет пен жасасқан келісімді бұзып, бар әскерін Піспек, Тоқпақ тұсқа төккен.

Құдаяр Жүсіп ханның қайғыдан кеткенін білген. Дәл қазір Ордабасыға әскер тартып барса ондағы қоңыраттар ашумен қасық қандары қалғанша қарсыласып, Құдаярды Таскентке асыра қуатынына көзі жеткен. Сондықтан әліптің ақырын күткен.

Бүкіл Көктіңұлы-қоңырат, Ұлы жүз, Төменгі Сыр – кіші жүз, Бұхар мен Қожанд, Куляб, Қорған Төбе тәжіктері жиналған шығарып салу рәсімінде Жүсіп ханды Таскентің төрт ауданының бірі Шайхантәуірге қоятын болды. ХҮІ ғасырда (1511-1590жж) Таскентте ислам әлеміне белгілі шейх Антауыр жасаған еді. Оның шын есімі шейх Хавенд-Тахур яғни қазақшасы «Таза мырза» еді. Сол кісінің өз ықпалымен салынған Таскенттің бір бөлігі оның есімімен Шайхантәуір махалласы аталатын. Таскентке Жүсіп ханды жерлеуге Коканнан өзінің уәзірлерімен бірге Құдаяр хан да келген. Ислам жолымен мұсылман бауырлардай бәрі Жүсіп ханның жаны жаннатта болуын тілеп, дұға оқысып, әрқайсысы өз елдеріне тарқасқан. Саяси ахуал туралы Бұхаралықтар да, Көктіңұлы да, Қоқан да, Ұлы жүз де, Қырғыз да еш әңгіме қозғамай, Жүсіп ханның о дүниелік болғандағы қайғыларын бөлісе, бейбіт түрде елдеріне қайтқан.

Жүсіп ханның қырқы өткенннен соң Көктіңұлының ел сыйлайтын қариялары мен жайсаңдары жиналып, Көктіңұлы хан тағына Жүсіпқожаның ағасы – сексен сегіздегі Ысаны сайламақшы ниетте болған. Бірақ Ыса өзінің қартайғанын себеп етіп, «хандыққа Асқарқожа немесе Мәделі болсын» деген. Бұл ұсынысты да қабыл қылған Көктіңұлы жақсылары шешімдерін қағазға түсіріп, Асқарды немесе Мәделіні хан етіп бекітуін сұрап, Бұхара әмірі Насыроллаға хат жолдаған еді. Осы өтініштерді әмір Насыролла Жүсіп ханды жерлеуге Таскентке келген кезінде оған айтуға болар еді ғой. Бірақ хан жерленіп жатқанда «оның орнына мынаны хан етіп бекітіп беріңіз» деген сөздің өзі тіпті жараспас еді. Ондай жағдайда Жүсіп ханнан құтылғандарына қуанғандай болар еді, Көктіңұлы. Сондықтан «әр нәрсенің өз уақыты бар» деген қағиданы ұстап, ғұрыпты жалғастырған. «Көктіңұлына Асқарқожаны немесе Мәделіні хан сайлайық» деген ұсынысты естімей, Мәделі Таскенттен тіке Жызаққа тартқан. Себебі Таскенттегі тыңшылыр: «Мәделі оғлан, Қырғызда тек Тоқпақ қалды, Оны да алады. Тоқпақтан соң Қоқан әскері жиырма мың санмен тіке Қожандқа тартады екен. Ертерек Жызаққа барып қамданбасаңыз, Қожанд пен Ұра Төбені алса, Хауаст пен Адыраспан оларға алыс емес. Ал оларды алса Жызақ өте қиын жағдайда қалғалы тұрғанын өзіңіз де білерсіз» деп, қырғыз жаңалықтарын Мәделіге жеткізген.

 

 

СОЛ БІР КЕЗЕҢ

Мәделі бір ай бойы Бұхара иеліктерінің шығыс шекарасын қымтаумен уақыт өткізді. Қауыпсіздікті ойлап әскери қызметкерлердің барлық туысқандарын Бұхараға жөнелтті. Хабаршыдан барлық Жызақ уалиятына уақытша басқа диуанбегін тағайындауын өтініп, Насыроллаға хат жолдаған.

Әмір Насыролла Көктіңұлы жақсы-жайсаңдарының  өздеріне хан керек екенін білдірген өтініш-хатын алғаннан соң көп ойланды. «Көктіңұлы Бұхарға қарағанымен үлкен шаһарларының барлығы дерлік Қоқанның ықпалынан аса алмай тұр. Қазақты Орысиет қайтсе де алады. Қазақты қорғайды деген ханы – Кенесары көршісі Қырғыздан мерт болды. Енді Ұлы Далада бас көтерер бір де бір адам қалмады. Дұрыс ойланатын, ақылы бар-ау дейтіндері Орысқа, Қоқанға, Хиуаға, Бұхарға ант беріп, бағынып қойған. Ал бағынғысы келмей көшіп-қонып жүрген қара халық ішінде бас көтерер ешкім жоқ сияқты. Барларының өзі бір бөтен хандық үшін екінші бір бөтен хандықпен бет жыртысуда. Сондықтан ондай халықтың кең-байтақ жерін осы төрт мемлекеттің бірі басып алулары керек. Оны алғысы келетін Хиуа да болуы мүмкін, Қоқан да болуы мүмкін, сосын Орысиет болуы мүмкін. Бірақ әйтеуір Бұхара емес. Ендігі жерде Бұхар осы шығысындағы Жызақтан батысындағы Шаржаүйге дейінгі, теріскейіндегі Жангелдіден түстігіндегі Балхқа дейінгі жерді иеленіп, қолдан жібермей отырса, сол да үлкен абырой. Йә, Бұхара енді бұдан былай Гиссар тараптан өзге жерге көз алартпайды. Гиссардан Гиндикушқа дейінгі жерлерді Бұхараға бір қосып алсақ сол келешек ұрпаққа жетер. Алланың осы бергеніне қанағат қылып, Қоқан мен Хауастқа да жорық жасалмас.

Хиуа демекші, қазіргі Мұхаммед Амин хан да сыртқа көз алартудан ада сияқты. Сонда қазіргі бос жатқан қазақ жерін кім алады? Әрине Қоқанның алғысы келері анық. Оның мына жаңа ханы Құдаярдың тәбеті зор болып тұр. Нешеме жыл Қоқан хандарына бағынбай келген солтүстік қырғыздарын тәубеге келтіріп, аяғының астына жығып алды. Сонымен қырғыз біртұтастанып, Қоқанға бас иді. Енді бөлек-бөлегі шығып жатқан қазақты не Қоқан біріктіреді, не Орысиет біріктіреді. Бұл менің де, Хиуаның да қолдарымыздан келмейді. Себебі біздерде аяушылық бар. Ал мына Қоқан ханы Құдаярда да, Орысиет патшаларында да ондай қасиет бар дегенге сенбеймін» деп, ойлаған әмір Насыролла Көктіңұлына еркіндік жариялады. Ол хатында, Көктіңұлы осыдан соң Бұхар әмірлігінің бір бөлігі емес, дербес ел ретінде болатынын айтқан. Олардың өздеріне тағы хан сайлап, мемлекет бола ма, әлде басқа өзідерінен күшті мемлекетке бодан бола ма, оны өздерінің шешулеріне рұхсат берген. Сосын егер де «біз бәрібір Бұхарға бағынамыз» дейтін болса, онда Көктіңұлының бұрынғы хандығы «хандық» аталмай, Жызаққа бағынатын ауылдар есебіне алынатынын хабарлаған.

Бұл хабарды алған Ыса, Сапақ, Қанай сияқты ақсақалдар мен жасы үлкендер Бұхарадан күдерлерін үзіп, енді қайда мойын ұсынарларын білмей дағдарды. Оның үстіне Құдаяр ханның қылышының қаны тамып, орыстарды Шолпан Атаға ығыстырып бүкіл теріскей Қырғызды қан қақсатып, өзіне бағындырғанын естіген. Одан соң енді Құдаяр хан бар әскерін төгіп Қожандты алғанын, одан Ұра Төбені алып, сол маңайды тонап жатқаны ұзын құлақ хабарлардан естілді. Содан оның әскерлерінің бір бөлігі Таскентке келіп ондағы әскерді қосып алып, Шыршық, Турабад, Көкібел, Көктен Ата, Қызыл Ата, Майбұлақ, Қаржан, Алтынтөбе, Қақпақ тұстарда майдан ашып, жергілікті елге қырғын салып жатқанын естіді. Енді бірде Дербісек, Сары Ағаш, Рабат, Сұлтан-рабат, Абдулла-абад, Сайрам тұсқа келіп қалғандарын да естіді.

Бұл аралықта екі жыл да, яғни 1854-1856 жылдар да өткен. Сонау-у баяғыда Бұхара үшін «Ұлы жүз хандығы» болып есептелген Шымкент, Әулие Ата, Меркі Құдаяр ханның әскерінің қаталдықтарынан 1857-жылы қанға бөгіп, құлдыққа айналды. Жеке кеткен Созақ, Саудакент, Құмкент, Шарафкент, Түркістан, Қарнақ, Шорнақ шаһарлары мен кенттері небір қырғын шайқастан соң Қоқанға амалсыздан қайта қосылды...

Екі жаққа да құтаймай қойған жоғарғы Сырдария алабы бойындағы шаһарларға Қоқан әскерлері кіре бастаған хабарлар Жызаққа жеткенде, сол мезет Жызақ әскері де орнынан тік көтеріліп Ұра Төбеге аттанған. Ұра Төбеден әуелі Хауастың жағдайын білмекті ойлаған Мәделі зеңбіректерін сүйретіп Хауастқа келген.

Хауаст қарбалас екен. Бұхар мен Қоқан арасында тып-тыныш өмір сүріп жатқан Хауаст халқы мен оның басшылары Құдаярдың мына пәрменін естігенде есеңгіреп-ақ қалды. Себебі Хауаст тек ғана саудагерлік тірлік жүргізетін кент еді де, оның шығысында Қоқан, батысында Бұхара бекіністері шаһар сыртымен араласып жатыр еді. Бірі-бірлеріне ешқандай қысастық көрсетпей, бейбіт өмір кешер еді. Саудагерлік ол не егіншілік, не мал шаруашылығы емес. Егінші-диханшылықта жер, су, тұқым сияқты негізгі керек-жарақтан басқа, оны еңбекке қолданатын адам, ал ол адамға тамақ-киім, оның бала-шағасына қамқорлық, өздеріне ат-көлік және ұйымдастыру жұмыстары керек-ақ. Мал шаруашылығында да сондай жағдай. Ал саудада «түу» дегенде түкірігің жететін жерің болса болды, басқа еш нәрсе керек емес. Сол жерде сол жерге келген мал мен затты бірінен сатып алып, екіншісіне сата бер. Олар сенсіз өздері келісіп, саудаласып жатса тіпті жақсы, онда олардың саудасының сенің жеріңде өтіп жатқаны үшін қойылатын үстемеңді қой да байлыққа кенеле бер. Міне Хауаст осындай шаһар еді. Хауаст осындай ерекшілігімен ешқандай хандыққа бағынғысы келмейтін. Оның ондай арманына көршілес хандар да ойлана қарайтын. Себебі ондай еркін сауда орталығы хандықтардың біреуіне қарасты болса, онда мүлік пен заттардан бағалары сол хандықтың айтуымен қойылар. Онда ол заттың бағасы үлкеер. Үлкейсе басқа хандыққа өтпес. Өтпесе ол өте керек затқа айналар. Ол өте керек затқа айналса оны халық іздер. Оны халық іздесе таба алмас. Себебі бір хандық екінші хандықтың адамын өз шекарасынан өткізбес. Өткізер, бірақ бәрін емес, тек саудагерлерді. Ал саудагерлер өтсе халық неге өте алмайды. Саудагерлер өтерде тек бір ғана затқа емес, талай зат үшін баж салығын мемлекетке төлейді. Көп зат үшін төлесе арзандау болады. Қарапайым жұрт тек бір керек заты үшін ғана төлемек ниетте болады. Бірақ онысының салығы көп болады. Осы қарама-қайшылықты ойлаған екі мемлекет сауда уәзірліктері осы Хауасты сауда кенті етіп, және аралық шаһар ретінде келісіп, ортаға қойған. Мұндай шаһар болып Қазақ Даласы мен Қоқан хандығының ортасында орналасқан Саудакент те саналатын.

Зеңбірегін сүйреткен Мәделі әскері осы Хауастқа келсе, мұндағы ел тып-тыныш саудасын жүргізіп жатқан болып шықты. Мұнда Мәделі екі-үш күн болып, үшінші күні мұнда жата бергеннен өзіне де, Бұхараға да түк пайда болмайтынын түсініп, әскердің бетін енді қайда бұрарын ойлаған. Егер де бүкіл әскерді кері қарай Жызаққа әкетсе Қоқан басқыншылары, Ұра Төбені алып, Зараушан тауларының етектерін, Зараушан дариясының бас жағындағы елдерді шабатынын түсінді. Сондықтан Ұра Төбеге қарай жылжыған. Бұл Ұра Төбеге жеткенде, қоқандықтардың азма-аз күн бұрын мұндағы елді тып-типыл тонап, өртеп, халқын құлдыққа алып, Қоқанға қайтып кеткендерін білді.

 

ШЫНАЗДА КЕЗДЕСКЕН МҰҒАЛЛИМ

Қоқандықтар Ұра Төбеден түсірген олжалары мен тұтқынға алған адамдарын арба-арбаға толтырып, Қоқанға айдап, ал әскер бетін Шыназға бұрыпты. Бұл хабарды ести сала Мәделі әскері Шыназды құтқаруға аттанды. Мәделі әскері Шыназ түбіндегі Сырдария өткеліне келгенде бекініс үстіндегі қою түтіндерді көрді. Өткелдің саяз жерінен тез өткен Мәделі қолы Шыназ тұрғындарын Қоқан басқыншыларынан құтқаруға асықты. Шаһар ішінде қым-қиғаш айқастан соң басқыншылар кері шегініп, Шыназға жапсарлас Таскент тұстағы Қауыншыны шабуға беттегенді. Мәделі әскерлерді олардың соңдарынан қудырмай, осы Шыназда аялдауға шешім қабылдаған. Бұл ес білгелі Қауыншы ешқашан Бұхараға қараған емес, олай болса Бұхара әскерінің Қауыншыда несі бар?

Ол дерреу әскерлерге Шыназдағы өрттерді сөндіріп, халыққа жәрдем беруді бұйырды да, өзі осы Шыназдың әкімін іздеуге кіріскен. Шыназ әкімі де өзінің құтқарушысын іздеуде екен. Екеуі дария жағасындағы диірмен тұсында кездесіп қалған. Үстеріндегі киген киімдерінен аңғарысқан екеуі бірінің-бірі түрлерін көргенде бірі-біріне қарап күлісіп алған.

Екуеі бұрыннан-ақ таныс екен. Мүдәрис ағасы – Таскентте Дадахмет ака еді-ау! Оның шын қазақша есімі Тәте Ахмет тұғын.

Сонау-у баяғыда 1832-1833 жылдары бұл Мәделі Таскент Медресесінде оқып жүргенінде осы дада – Ахмет бұған «Пәлсапаға алғашқы қадамдар» атты дәрістен сабақ оқытқанды. Әу-у баяғы Абдулла қожаны Искандер бек алғашқы түсінбеушілік кезеңде бұхаралықтар қатарында Таскенттен аласталатын науқанда, бұл медресеге бірталай мұғалимдер мен мүдәрістер келген. Осылардың араларынан екі адам мүридтердің жүректерінен ерекше орын алған. Олардың бірі мүдәріс Бадыл болса, екіншісі осы Дада Ахмет еді. Мәделі өзбек досы – Фазыл екеуі Бадыл – мүдәрістің сақалын кесіп, медреседен қашып кеткелі не Бадыл – мүдәристі, не осы Тәте Ахметті кездестірмеген. Тәте Ахметтің Бадыл мүдәрістен айырмашылығы жер мен көктей еді-ау! Тәте Ахмет сондай бір кішіпейілтін, әрі ақылды жан еді. Ол мүридтерге бұл өмірдің қызығын да, қиыншылығын да, тәттілігін де, ащылығын да тәптіштеп, тап-тұйнақтай түсіндірерді. Ол бұларға еш ұрыспайтын, сөкпейтін, Бадыл мүдәріс сияқтанып әлсіздерді шыбықпен құйрықтарын жалаңаштатып ұрмайтын. Бадыл жетіде алты күн дәріс оқытса, бұл Тәте Ахмет жетіде бір-ақ күн сабақ беретін. Соның өзінде ол мүридтердің жүректерін жаулап алып, аптаның алты күнін өзін сағындырумен өткізетін. Міне не деген асыл мұғаллим! Мүридтерін ол тек ғана бастарынан жұмсақ алақанымен сипайтын. Еш жекімейтін. Кейде тіпті өз қалтасынан мыс бақырлар шығарып кедей мүридтерге үлестіретін. Әне,  Тәте Ахмет – Дада Ахмет сондай кең пейіл жігіт еді.

Міне сол Дадахмет мына Шыназда, қасиетті дария – Сырдың бойында Мәделімен кездесіп тұр. Оның үстіндегі киімі шынымен-ақ әкім киетін оқалы шапан. Мойнында әкімдік алқа. Қасында әкім қарауылдары киетін киімдері бар онекі нөкер.

Мәделі осы кезге дейін өз ұстазын Шыназда әкім екенін қалайша білмеген. Бұл Мәделі тек ғана Шыназ емес осы маңайдағы Гүлстанның, Қауыншының, Жалдаманың, Адыраспанның, Бөкенің, Дарваздың, Шугнанның тағы басқа да Жызаққа жақын орналасқан кенттер мен шаһарлардың әкімдерінің ныспысы мен ата-тектерін білетін. Ал енді Жызақтың түбінде тұрған Шыназ әкімінің дәл өзінің ұстазы екенін осы кезге дейін білмегені таң қалдырған. Әрине бұның естуінше Шыназ әкімінің есімі Тәте Әхмет екенін білетін. Бірақ оны жұрт Тәтен дейтін. Тәте Әхмет деген есім жалпақ қазақша екенін де білетін. Бірақ оның яғни Шыназ әкімінің нағыз қазақ екенін білмейтін. Бәлкім білер ме еді, егер шындап көңіл аударған болса. Бірақ Мәделі осы кезге дейін Шыназ әкімінің түп-тұқиянына көңіл аударған еместі.

Міне енді қараса, өзінің іздеп келген керек адамы, сол баяғы өзіне дәріс берген Дада Ахмет мүдәрис.

Екеуі құшақ айқастыра көрісті. Өткен-кеткенге салауат айтысқан. Дадахмет өзбек бала Фазыл туралы сұраған. Мәделі оған әліге дейін жолыға алмай жүргенін айтты. Дадахмет – Тәтен Мәделіге 1842-жылы Таскентке Бұхара әскерін жұмылдырғанда және Қоқанды алғанда Ангреннен өзбек шаруалар әскері барып бұхаралықтарға жәрдем бергенде, оларды басқарып барған Фазыл досы екенін естігенін айтты. Бірақ қазір сол Фазылдың қайда екенін білмейтініне өкінішін білдірді. Ол Мәделінің үлкен істер істеп, даңққа бөленіп жүргенінен хабардар екенін де жасырмады. Бұның Жызақ әскерін басқарып отырғанын білгенін де айтты. Әлгі қанышер Құдаяр өз хандығын өзі шабатынын білгендігін, бұл қайта шабу бүкіл Әсие халқына қатты қырғын келтіретінін, Құдаярдың әсіресе Таскент уалиятын қатты қырғынға ұшырататынын айтты. Осы қырғынның саябырсуына Бұхар әскерінің келіп жәрдем беруіне тілектестік білдіргенін де айтқан.

Құдаярдың өз қайынатасы Мұсылманқұлды бауыздап, оның денесін Қоқан хан сарайы алдына асып қойған қатыгездігін естігеннен соң бүкіл Қоқан маңы уалияттарының басшыларының қан сигендерін айтты. Бірақ қашып баратын жерлері жоқ еді. Ханыңа қарсы шықсаң жауыңа бағынуың керек. Сондықтан Тәтеахмет ешкімге бағынғысы келмегендіктен тыныш отырыпты. Қазір Құдаяр хан әскері Қоқан хандығының ішінде өз шаһарларын қанды қырғынға ұшыратып жатқаны баршаға мәлім. Бірақ Қожанд не Ұра Төбеден басқаларына неге қатал жаза қолданып жатқанына түсінбедім – деп, Тәтен басын шайқап қойды.

-Ау, ауызы дуалы аға Тәтенеке, сіз бұны түсінбесеңіз, өзге жұрт бұл жағдайға тіпті жынданып та кететін шығар. Мен сізге айтып көрейін – деген еді, Мәделі, Тәте Ахмет:

-Ой қарағым, Мұхаммед Әлі оғлан, мен түсінемін ғой, қаныпезер Құдаяр әдейі өз хандығын қорқыта қанға бөктіріп жатыр, енді осыны сыртқа көрсетеді. Өз жанын аямаған кісі жанын аяй ма?! Қоқан ханы қоқандықтарды қырып жатқанда, оны көріп тұрған сырттағы ел жандарынан безеді ғой! Құрысын, енді не істейміз? Шыназды Бұхараға қаратамыз ба? Әй, бірақ бұдан түк те шықпайды-ау!

-Оныңыз рас, Шыназды әмір Насыролла қабылдамас.

-Дұрыс шығар, бірақ қандай нақты себеп екенін біле алмай тұрмын.

-Атам Насыролла: «Жызақтан ары қарайғы жерлер енді бұдан былай Бұхарға көк тиынға да керек емес, оларға тиме, егер олар Жызаққа қол салса, оларға Жызақты берме» деген.

-Сонда Жызақтан арғы Көктіңұлы хандығы ше?

-Оны да білгіңіз келіп тұр ма, Тәтенеке?

-Сен нағыз қазақша айттың ғой, мені өзбектер «Дада Ахмед» деуші еді, ал сен «тәте» деп отырсың! Өй, айналайын тіліңнен, менің есімімді атам «Ахмет» деп азан шақырып қойғанымен, талай өзгерістер болып, ақырында Таскентте «дада Ахмет» болдым. Сол медреседе «дада Ахмед» есімім көпшілікке жайылып, «Дадахмет» болды. Содан елге қуылып келгелі өзіміздің Шыназдық қазақтар «Тәтехмет» деп, үлкендер «Тәтен» деп кетті. Қазір әкім «Тәтенмін» Шыназды бұхаралықтар Қоқанға беріп, оның орнына Шардараны алғалы бері біраз уақыт өтіпті ғой...

Осы тұста Мәделінің есіне сонау-у баяғыда, әкесі Жүсіпқожа ханмен бірге, бірнеше ел ағаларымен бірге, Таскентке барып, Шыназды Шардараға айырбастаған уақиға көз алдына келген. Ондағы Жүсіпқожа ханның Шыназды Таскентке беруінің бір үлкен себебі бар еді. Ол себеп – Бұхара әмірі Насыролланың Жүсіпқожаға айтқан мынадай сөзі еді:

-Маұғлы ханы Жүсіп досым!

-Құлағым сізде, әмірім!

-Бұхар әмірлігіне қарасты, Сіз басқарып отырған Көктіңұлы хандығының шығыстағы ең шеткі аймағы, яғни Шыназ бекінісін шаһар дәрежесіне жеткізу ойым бар, оған қалай қарайсың? – деген.

-Ойыңыз өте орынды, бірақ шаһар дәрежесіне жетуі үшін халық саны, ғылым-білім дәрежесі, өндіріс ошақтары үлкендеу болуы керек шығар? – деген, хан.

-Ол оңай емес пе? Шыназ тұрғындары кілең қазақтар, қазақты өзің білесің, кілең бір еріншек, жатып ішер демесем де көбісі сондай, малдан пайда табуды ойлайды, себебі мал өзі туып, өзі емізіп, төлін асырайды. Ал өзбектер жерді қазып, аударып, кетпенмен тырналанып, егін егіп, қны күтіп-баптап, суарып содан пайда күтеді. Сол егініне пана болуы үшін шарбақ құрады, егініне су әкелу үшін арық қазады, алған өнімін өңдейді. Одан басқа өнім яғни адам жейтін азық алып оны сатады. Сату үшін де талай тер төгеді. Олар көшпенді емес, көшпенді болса егін теге алмайды. Ал көшпей бір жерле отыру үшін там салу керек, әрине. Ол да үлкен жұмыс. Одан да бұл Шыназды Мадали ханға беріп орнына өзімізге, яғни Көктіңұлына жақын орналасқан Шардараны алайық та! Шардара Таскентке бағынып тұрғанымен бар көңілі біз жаққа алаңдаулы. Құда-жекжаттар да өте көп.

-Сонда сен Бұхар әмірлігіне тікелей қарайтын Шыназды Қоқанға беріп, одан Шардараны алып, оны Бұхараға тікелей бағынысты қылмай, Көктіңұлы хандығына бағындырғың келеді ғой?!

Бұл сұрақты естіген Жүсіпқожа жауап берместен, қарқылдай күліп жіберген. Оның күлкісіне әмір Насыролла да қосылған.Біраз кілісіп алғаннан соң әмір:

-Вай, Жүсеке! Сені тек ғана арыстан ғой деп жүрсем, түлкілігің де бар екен. Үйтіп-бүйтіп Бұхарадан Көктіңұлына бір шаһар жырмақ ойыңды түсіндім. Мейлі, жолымен, ойыңмен алып отырсың. Бір кішігірім қалашықтан Бұхара әмірлігі кедейленіп қалмас. Ол ел де менен ұзаққа кетіп бара жатқан жоқ, өзіміздің Көктіңұлына кетсе, мен өкінбеймін, қайта қуанамын. Оның үстіне ең негізгісі мынау, біз қартаямыз, бізден кейін не боларын бір Алла біледі. Менің ойымша, Қоқан осы Шыназ бен Хауастқа көз алартуын бәрібір қоймайды. Сенің хан Ордаң да, біздің Бұхара да бұл жерден алыс. Сондықтан өзің жақын орналасқан Шардарамен айырбастағаныңыз маған да ұнап тұр. Сосын мынау есіңде болсын, Шыназды алған Қоқан Хауастқа көз алартады. Оны алса Жызақты алғысы келер, Біз Хауасты берсек те Жызақты бермеуіміз керек. Жызақ біздің ең мықты шекара күзетшіміз болуы керек. Оның үстіне Жызақтың арасы екі жаққа бірдей. Бәлкім Қоқан аралық өлшемге қарап, Жызақты алуға жүректері дауламас. Сенің ең бір үлкен мақсатың Көктіңұлының жерін Қоқандықтардан қорғау. Қожанд та, Ұра Төбе де бізге түпкілікті шаһар бола алмайды. Олар бізге тек ғана салық, мал-мүлік алып тұруымыз ұшін ғана қажет. Олардың адамдары бізге әскер болып та жарытпайды. Әскер болып, Бұхара иеліктерін қорғайтын тек Жызақтан Бұхараға қарайғы елдер және Көктіңұлы. Уақыт өте келе бәлкім Көктіңұлы елі де дербес кетер – деп, әмір ырзалығын берген еді сонда.

Қоқан хандығына өткен Шыназға да бірден өң кіре берген. Таскент беглер бегі Шыназға өзбектер мен сарттарды және тәжіктерді көшіріп әкеліп, егіншілік пен майда кәсіпкершілікті дамыттырған. Таскент үшін Шыназ шаһарының Шардарадай алыс мекенде орналаспағаны да пайдалы болды. Хауастқа да, Қауыншыға да, Гүлстанға да жақын, бұл да Шардара сияқты Сырдарияның жағасында орналасқан. Шыназдың Шардарадан бір ерекшілігі ол еңбекқор тәжіктердің жұртына жақын орналасуы еді. Дегенмен Шыназ жұртының басым көпшілігі бәрібір қазақтар болды. Сондықтан да Искандер бек, медреседен ақылды адамдарды алдырып олардың әкім тағайындау әдеті бойынша осы Дадахметті Шыназға әкімдікке жіберген. Аса білімділігі, дуалы ауыздығы, сосын жергілікті көп ұлыттың мүшесі, яғни қазақ екендігі ескерілген. Осы есіне түскенде Тәтен Мәделіге рахметін жаудырған.

-Неге? – деді, Мәделі.

-Негесі несі? Осы сен де бірге ілесіп келген Бұхара елшілігі емес пе, Шыназды Шардараға айырбастаған.

-Йә!

-Йә болса, сол сендерге рахмет, егер Шыназ Қоқанға қарамағанда, мен әкім болар ма едім? Сендей тәртіпсіз мүридтермен медреседе шуласып жүрер едік – деп, Тәтен Мәделінің арқасынан қағып қойған...

МҮТТАЙЫМ – ТОРЫБАЙ

         Шардара – Көктіңұлы хандығында орналасқан кенттердің үлкендігі бойынша Ишан -Базардан кейінгі екіншісі еді. Бірақ Ишан-Базар Көктіңұлы хандығынан Жая хан кезінде-ақ Қоқан билігіне өтіп кеткен еді. Бұл жерлерді 1808-12 жылдары Қоқан хандары Әлім содан соң Омар Бұхарадан тартып алған еді. Олар Шыназға барып тоқтаған, яғни сол жерде олардың беттері Бұхар әскерінен қайтқан. Бірақ хан әскерлері Шыназды ала алмағанымен Сырдың жағасына құмарлығы қайтпай Шардараны алған. Бұл Шардараға кім келіп, кім кетпеді. Мұнда Парсылар да, Түркілер де, Араптар да, Моңғолдар да, болған. Шаһарды ең әуелі парсылар тұрғызды деген болжам бар. Ол бұдан екі мың жылдай бұрынырақ. Яғни осы Шардараның орналасқан жеріне дейін Сырдария Жалдаманың тұсынан бастап төрт тарау болып келіп олар дәл осы жерде түйіскен. Шардараның әу бастағы аты – Чардарьё. Парсыдан тәржімаласақ Төртөзен.

  Бұл Шардараның қазіргі әкімі – Дәулетияр қартая бастағанды. Шардара базары бүкіл Көктіңұлы хандығындағы үлкен базар. Бұл маңайдағы Ишан-Базардан ғана кейін тұрады. Оның бас таразбаны сонау-у баяғы Торыбай еді.

Торыбай сол Мәделіге жасаған қаскөй тірлігінен соң Бадам, Ақбұлақ тұсқа келуді қойған. Мәделінің Таскенттегі медреседен қашып келе жатып, Көктеректегі Таһминамен танысқаны естен кетер ме?! Таһминаның сондағы айтқан әні ше? Сұлу қыздың көзінше Мәделінің батпандай жұдырығы Торыбайдың тұмсығына тиіп, тоғыз сағат талып жатқаны да бұл Торыбайдың есінен шығар ма!? Сосын ғой оның әдейі Мәделінің жүйкесін тоздыру үшін, оның жақсы көрген қызы – Таһминаны Дәулетияр мен Қалысбайдың тірліктерін пайдаланып Асқарға тоқалдыққа қостырғаны. Бірақ Торыбай енді Мәделінің көзіне түссе оңбайтынын білген сонда-ақ. Мұның бақытына қарай Мәделінің бұл Шардара түгілі Ақбұлаққа келуге мұршасы болмай Бұхара, Жызақ одан қала берді Ұлы Даланы шарлаудан уақыты болмаған. Мына кейінгі кезде етек ала бастаған өзгерістерден соң, яғни Құдаяр хан Мұсылманқұлды өлтіріп, Көктіңұлы хандығына ауыз сала бастаған әрекеттерінен соң, Мәделінің атының тұяғы Шыназ, Жалдама, Қауыншыны баса бастады. Енді ол Жалдамаға келген болса, онда Сыр бойымен аз-кем жоғары өрлесе Шардара да алыс емес. Жалдамада ат ойнатқан Мәделі, енді Шардараға да келетін күмән туғызбайды. Ал енді Мәделі бұл Торыбайға деген өшпенділігін осыған дейін әдейі іздеп келіп көрсетпесе де, енді мұнда жүргенінде оның көзіне Торыбай түссе, сол баяғы уақиғаны есіне алмасына кім кепіл!? Өзі Жызақтың мыңбасышы болса, сүйген қызынан айырып, ол аз болғандай ол қызды сол Мәделінің ағасына күйеуге тоқалдыққа шығарып, ол қыз бұған әйел емес, жеңге болса, бұған тікелей кінәлі дәл осы Торыбай болса, ол Торыбай қарапайым бір шаруа емес, дәл осы Шардараның Қоқанға сатылған жемқор таразбаны болса, онда мұндай әділетсіздікке жаны қас Мәделі бұны аяй ма?!

Аямайды! Сондықтан оншақты нөкер, екі-үш оққағар, бес-алты тыңшы жалдамаса болмас! Яғни «Мәделі келе жатыр» деген хабарды ести сала бұл шаһардан тайып тұру, немесе ешкім таба алмайтын жерге тығылып, жасырынып қалатын оңтайлы әрекетке таярлану қажет.

Сосын тағы бір хабар бар. Ол Торыбай үшін жақсы хабар. Оның базардағы таразы қоймасында отырғанында, бір таразы жалға алушыдан мынадай «жақсылық хабар» естіген. Ол жаңалықты жеткізуші саудагер Таскенттен осы Шардараға келімдәрі сатуға келгенді. Сол саудагер Торыбайдан таразыны жалға алып жатып:

-Иншалла, бұл Шардараның бағы жанғалы тұр! – деген еді, сыбырлап.

-Қалайша? Бұл Шардараны «бақытсыз» деп кім айтып жүр, тағы? – деген, Торыбай таңдана.

-Бақытты болсаңыз, Сіз бақытты шығарсыз, базардағы бас таразбан мырза, бірақ шаһарды «бақытты» деп айта алмаймын.

-Себеп не?

-Себебі Шардара жетім қала

-Ол не дегеніңіз, түсінбедім!?

-Вай, қазақ, сенің ақшаға бай екеніңді көріп тұрмын, бірақ ойға онша емес екенсің.

-Ее, неге???

-Патшасы жоқ, ханы жоқ елдің шаһары жетім болмағанда не болады? Не Бұхара әміріне қарамайды, не Қоқан ханына қарамайды. Көктіңұлында әлі хан жоқ. Әмір Насыролла әлі хан тағайындамай жүргенінің себебі, ол бұл тарапты керек қылмай қойыпты. Оның ойының бәрі Шаһрисәбіз бен Китаб таманында дейді білгірлер. Егер ол әігіме рас болса, онда әмір Насыролланың бұл Көктіңұлына қарауға уақыты болмайды. Ол дәл қазір Балх пен Герат жақта жүр екен. Осы ұрымтал тұсты пайдаланып ұлығ ханымыз Құдаяр жақында осы Шардараға әскер тартпақшы екен.

-Об-боо, хош-хош, сосын?

-Сосыны сол, Шардара Қоқанға қараса, бақытты болмағанда не болады? – деп, саудагер тек Шардара емес, сонымен бірге Торыбайдың да үстінен алтын төгілетіндей масайрай сөйлеген.

-Қоқан ханы Құдаяр бұл тарапқа әскер тартуға қандай себеп табар екен? Бұхар әмірлігінің Көктіңұлы хандығынан арнайы ажырасатын әмірі де, пәрмені де жоқ екенін мына мен де білемін. Ал Құдаяр әмір иелігіне тиісетін болса, баяғы топырағы торқа болғыр Мадали ханның кебін киіп, өз тағының үстінде бауыздалып қалатынын аңғаратын шығар, шли ақымақ болмаса?! – деп, Торыбай да әңгіменің көрігін үрлеп-үрлеп жіберген.

-Сенің де саясаттан азма-аз хабарың бар екен-ау, дұрыс айтасың! Құдаяр бұл тарапқа өзі бастап әскер тартпайды. Ол осы маңайдағы Таскент иелігіндегі елдерге өз салықшыларын жіберіп, елді шулатады. Яғни онсыз да зекеттен тұралап жатқан елге салықты үстемелей салып, хандықты байыту жолын көздегендей болып, жолай осы қоңсылас ел – Шардара туманына қарасты елдерге де сүйкене өтеді. Бәлки Көктіңұлында ханның жоқтығын пайдаланып, Ордабасыдан әжептәуір алыста жатқан осы Шардараға Қоқан зекетшілері келуі мүмкін, түк білмегендей. Мұндағылар әлі ешкімге салық төлемей, биттері төгіліп жүргендеріне де біршама уақыт болыпты. Байқайсың ба, осы кейінгі кездері Шардара халқының көбейгенін? Тіпті қамалға сыймай, ернеуінен асып төгілген быламықтай елдің көпшілігі қазір қамалдың сыртында өмір сүріп жатыр. Бұл дегенің шаһардың мамыражай ғұмыр кешіп отырғанын білдіреді. Мұндағы халықтың көбісі Таскент уалиятынан көшіп келген босқындар мен қашқындар. Бұларға да сеніп болмайды. Шардара бұлардың туа бітті тұрғылықты жері болмағандықтан олар қайбір жауға да қақпаны болмашы сыйлыққа ашып бере салады.

Мына сөзді естіген Торыбай елеңдеп қалды. Бұл да Көктерек тұстан келген жоқ па еді? «Мейлі қоябер, әңгіме мен туралы емес қой, Одан да осы қашқындардан бірді-екілі өзіме сенімді адамды сайлап алуым керек-ақ екен» деп те ой түйген іштей.

Саудагердің есімі Ләттә екен. Торыбай оның келімдәрілерінен өзіне керегінше алды. Сосын таразыны тегін пайдалануына рұхсат берген. Бұған риза болған Ләттә құнжыңдап қалды. Сосын риза көңілін білдірмекші болып:

-Торыжан, сенің мына жақсылығыңды жақсылықпен қайтарғаным өзіме жақсы. Сондықтан менің де бір жақсылығымды қабыл алғайсың – деген, еңкее иіліп.

-Жо-жоқ, Ләке, маған Сіздің көк тиыныңыз керек емес, мен онсыз да байлығымды қайда сыйдырарымды білмей жүрген адаммын – деп, Торыбай ат-тонын ала қашқан.

-Сіз, Торыеке, түсінбедінің, мен де Сіз сияқты байлардың бірі екеніме мақтамын, бірақ бұл өмірде құр байлықпен алысқа бару да, жұрттың көңілін аулау да қиын. Менің Таскентте қызханам бар...

-Жо-жоқ, атамаңыз, қызы құрысын! Барлық пәле сол қыздар мен қатындардан келеді. Олардың шаштарының әр талының түбінде бір емес бірнеше шайтаннан отыратынын да білемін. Олар орамалдың астында тұншыққанымен, шаштың ашық жерлеріндегі шайтандар қылымсығыш келеді. Құрысын, қатыны құрысын, одан да жөні түзу әңгіме айтсаңызшы – деп, Торыбай безек қақты.

-Кешіріңіз Торыеке! Менің әңгімем тіпті қыздар хақында емес еді, ол әшейін байлығымның көзінің бірі ретінде айта салған әңгімем ғой! Мен әлгі Таскенттің беглер бегі – Мырза Ахметті жақсы танимын. Ол маған ең жақын дос. Өте бір алғыр адам. Сонау баяғыда Наманғанның мұраптығынан бірден Таскентке құсбегі болып келген еді. Сосын жаңадан тағайындалған Таскент беглер бегі – Искандер бекке ұнамай қалып, Мырза Ахмет Наманғанына қайта кеткен. Оның Искандерге ұнамай қалған себебі, медіресе мүдәрісінің сақалын кескен Фазыл мен Мәделіні ұстай алмағаны еді. Бірақ кейін сол ханзада – Мәделі мен Искандер бектің арасында сыйластық пайда болғасын, Искандер бектің өзі де беглер бектігі мансабынан айырылып қалды. Бірақ Искандер бек масабынан ерлікпен кетіпті дейді, ол кетер алдында әлгі қазақтың қырғыз туысқандарының қолынан қаза тапқан Кенесары ханды Мәделінің өтінішімен зынданнан босатқан көрінеді.

Осы тұста Торыбай Мәделінің атын естігенде көңілі пәсейіп қалды. Осы Торыбай қазіргі кезде Мәделінің Шыназ, Жалдама тұста қоқандықтарға қарсы ат ойнатып жүргенін еститін. Оның Шардараға бір күні болмаса бір күні кіріп келетінін білетін. Ал егер Мәделі ат ойнатып Шардараға кіретін болса, шаңырағы шайқалып тұрған Көктіңұлы хандығы түбегейлі Бұхараға кіріп кетуі кәдік. Хандық жойылып, Жызақ уалиятының бір пұшпағы болып қала беруі әбден мүмкін. Олай бола қалған жағдайда бұл Торыбай Мәделінің өмір бойғы құлы болып кетуі де шындық. «Менің Таһминаға істеген мүттәйімдік тірлігімді Мәделі білмейді емес, біледі. Бірақ мен оның нағыз адам екендігін мойындауым керек. Себебі ол менің соншама істеген жауыздығымды біле тұра, маған осы кезге дейін бір зияндық жасамады. Оның маған жамандық жасамай жүргені ол өзге жұрттың қолындағы иелікке қол сұқпауында. Егер Мәделінің орнында басқа біреу болғанда, ол Бұхара әмірлігінің тікелей қол астындағы қызметінен өз еркімен шығып, Көктіңұлы хандығына келер еді. Сосын осы хандыққа қарайтын Шардарада тұратын ата жауы – мені ұстап алып, істеген жамандығым үшін жазалар еді. Бірақ бүйтетін Мәделі майда емес екенін түсінемін, әрине. Ал енді заман не болып барады? Ауып та, төгіліп те барады. Орысиет Ақмешітте, екінші жағы Алма Атада. Олар да осында келіп қалуы мүмкін. Осы заманның өзгеріп бара жатқанын Мәделі де түсініп, бір шешімге келер болса, онда ол да пенделікке ұрынар. Бұхар әміріне берген антын да ұмытар. Сосын жаппай кек алуға көшер. Оның үлкен кегі менде. Мен оның сүйген қызынан айырып, өзіне жеңге еткем. Заман ауып кетсе ол мені сол үшін жазалайды. Сондықтан оның алдын алуым керек. Алдын алу үшін, дәл менің алдыма келіп отырған мына Ләттәні пайдалануым керек – деген оймен шешімге келген Торыбай Ләттәні арқасынан қағып-қағып қойды.

-Ләттәжан! – деді,Торыбай оған қиыла қарап. Ләттә Торыбайдың мына қарасынан қорқып кетті. Дәл өзін арбағысы келіп тұрған жыланның қарасы. Ләттә «мына әбжыланның ауызына түсіп қалмасам болғаны» деп ойлап, жан-жағына қармана қолын жайып, көзін алақтата қараған. Көмектесер ешкімнің жоқ екенін байқағасын, лажсыздан Торыбайға ден қойды:

-Құлағым сізде! – деді, лажы құрыған ол, неге де болса көнбек рай таныта.

-Ләке, Сіз мені сол беглер бегі Мырза Ахметпен таныстыра аласыз ба? – деген. Торыбайдың мына сөзіне Ләттә қатыны ұл тапқандай қуанып кеткен. Ол қолын шапаттағанын өзі де байқамай қалғанды. Сосын:

-Ойбай-ау, ол не дегенің?! Тұппа-тура Мырза Ахмет болмаса да, оның інісі Мырза Салихпен таныстыра аламын. Салихпен танысып, дос болып алсаң Ахмет қайда барады дейсің? Ағайындылар алысқа кете алмас.

-Мырза Салих дегенің кімдүр?

-Оо-о, ол Құдаяо ханның ең жақын досы, ол сонау баяғыда Мұхаммед Али ханның тұсында ханның нағыз шабарманы болып қызмет істеген. Бұхара әмірі Насыролла Қоқанға келіп, Мадали ханды өлтіргенде, сол Мырза Салих жердің тесігіне кіріп кеткендей жоғалған. Кейін уақыт өте, Шералы хан болғанда да бұл Мырза Салтх Чустта жасырынып жүріпті. Кейін Құдаяр Мұсылманқұлды өлтіргенсоң осы Мырза Салих тышқан інінен шыққандай Құдаярдың қасынан сопаң етіп табыла кетті. Яғни Мұсылманқұлдың ол жауы болған. Оның үстіне қыпшақтарды қойдай бауыздатқан осы жылпос Мырза Салих.. Дәл қазір оның көзірі жүріп тұр. Ол Қоқандағы Құдаяр ханның итаршысы. Яғни ханды үлкен-үлкен байлармен, манаптармен, билермен, шөпкетышарлармен байланыстырушы. Солардан ханның алатын пәре-сыйақыларын алып әкеліп беретін поштабайы.

-Поштабайы несі?

-Поштабай дейтіндері біздіңше хат тасушы. Орысиетте оны пошталон дейді екен, Қазақияда өз тілдеріне аударып поштабай дейді екен, соны мисалға келтіріп жатырғаным ғой – деп, Ләттә шиқылдай күлді.

-Мені ханға жамандап, таразыларымды тәркілеп жүрме ме? – деп, Торыбай күдігін жасырмады.

- Қорықпа, Құдаяр хан кейінгі кезде баяғы Мадали ханға ұқсап, ит асыраумен, қыз-келіншек жинаумен айналысуын үдетіп кетіпті деп естідім. Хан қазынасында шығын көп болғандықтан қазына ортая бастапты. Қазынаны толтыру оңай емес. Дала қазақтарынан жинайын десе ол жерді қазір Орысиет басып алған. Өзбек пен тәжіктен жинайтын салық күнделікті ішетін көк шайға да жетпейді. Арғы тұстағы Шыңжанға, Қошқарға, Құлжаға тиісе алмайды. Оның арғы жағында Айдаһарға ұқсап Шын жатыр. Енді қалған қаужайтын жерлері Әулие Ата мен Түркістан, Созақ пен Шымкент. Олардан басқа майы тамып тұрған жер Ишан-Базар мен осы Шардара! Осы жерлерді тонаса...

Мына соңғы сөзді естіген тұста Торыбай селк ете қалып:

-Не деп кеттіңіз, Ләке!? Тонаса?! – деп, көзі ақиланып кетті.

-Сіз түсінбедіңіз, осы жерлерді тонаса Бұхара қарап отырмайды дегім келіп еді. Сондықтан тонамай, жәйімен мысық басумен келіп, дым білмегендей салық жинап кету керек деймін.

-Йә, мұның дұрыс ақыл

-Бұл менің ақылым емес, бұл дәл сол Мырза Салихтың ақылы. Оның сол ақылына дән риза болған Құдаяр хан оны Таскенттегі ағасы Мырза Ахметке жібермекші көрінеді, жақында. Олар аз ғана топпен Әулие Ата, Меркі, Созақ, Шымкент, Түркістан, Ишан-базар мен Шардара жерлеріне салық жинауға шықпақшы екен.

-Әй, мыналары нағыз керемет тірлік ғой! Мені олармен қашан таныстырасың?

-Мен Таскентке осы барғанымда Мырза Салихпен кездесемін, Сіз туралы айтамын. Оны осы Шардараға келуге үгіттеймін, егер «мақұл» десе саған хабар айтармын. Жақсылап, күтіп ал!

-Өте-мөте орынды жоспар, әрине күтемін – деп, Торыбай Ләттәнің өз көңілінен шыққанын жасырмай, ырзалығын білдірген...

 

Уәдені орындамақ ниетпен Шардараға келе жатқан Ләттәнің де атының шаңы көрінді, бір күні.

Торыбай бұл меймандарды бәйек болып күтіп алған. Қонақтар арқа-жарқа болып, өздерін байға  қашып кеткен қыздарын қуып келген қуғыншы құдалардай сезінген. «Іш те, же!» - болды. Мейман күтіп алу үш күнде де аяқталмады. Аптаға созылды. Жақсылықтың хабары жерже жата ма!?  Бұл жақсылық желдей есіп, Жалдамаға да жетіп барған. Осында қырық нүкерімен Қоқан шекарашыларымен аңдысып жүрген Мәделінің құлағына тиді бұл хабар. «Қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді» деген мақал дөп келіп, Қоқан салықшылары Шардараның қақпақсыз қазанын жалап-жұқтап жатқанын түсінген Мәделі он нөкермен шабарманын Жызаққа жіберді. Жызақта әкім болып отырған Жақыпбекке осы хабарды жеткізіп, бір мыңдық әскерді тез арада Шардараға жәберуін тапсырған. Бұл кезде Мир Саид пен Жызақ диуанбегі Бұхарада еді. Сондықтан Мәделінің жайбасар Жақыпбекке іс тапсырудан басқа амалы қалмаған. Сосын өзі отыз шақты жігітімен Шардараға тартқан. Мәделінің жәрдемге әскер сұрап Жызаққа шабарман жібергенін және оның осында келе жатқаны туралы хабарды Торыбайдың ұзын құлақ тыңшылары Мәделі келмей тұрып Шардараға жеткізді. Бұл қауесетті ести сала Торыбай жиын-тойды бірден тоқтатып, жаңалықты Мырза Салихқа жеткізген. Мәделінің атын естігенде Мырзаби мастықтан тез айығып, салықшыларын жиып-теріп, Шымкентке қарай өкшелерін көтерді. Торыбайға да жан керек болғасын, солармен бірге ілесе кетті. Кетерінде өзінің жылпос дасы – Кепелік деген жігітке:

-Біз Мырза Салихпен бірге Таскентке хабар жібердік. Ол жерде Қоқанның мыңбасысы - Әлімқұл келіп жатыр екен. Біз оған «Мәделі Мырза Салихты тұтқындайын деп жатыр» деген хабар жібердік. Бұл хабарды естіген Әлімқұл Шардараға әскер тартып келері хақ. Ол келіп, қаланы қоршап, бірақ кіре алмаған жағдайда, іштен іріткі салып, қалай да қоқандықтардың Шардараны алуына жағдай жаса! Мен мұнда қалсам, мені Мәделі көріп қалса аямайды, ал ол сені танымайды. Ылажы болса оны Әлімқұлға ұстап беруге тырыс. Олай етсең үстіңнен алтын-күмісті төгемін. Шіріген бай боласың, түсіндің бе!? – деген.

-Түсіндім, байеке, түсіндім! – деп, Кепелік иретіліп қала берді.

 

ДӘУЛЕТИЯР ҚАРАМАҒЫНДАҒЫ ШАРДАРА

Мәделі Шардараға келсе, қақпа ашық-шашық. Шаһардың бетке тұтары – Дәулетияр қария науқастанғанына біраз болып, қала тіпті басқарусыз қалғанға ұқсайды. Одан басқа Шардарада сенім артатын адам болмаған сияқтанды. Қалысбай да жоқ. Билер да көрінбейді. Дәлетиярдың іс басқарушысы – Сәбит «шөпкетышарлардың көбісін әлгі бас таразбан – Торыбай үгіттеп Шымкентке алып кетті. Қандай түлен түрткенін қайдам, барлығы бір мезетте тік көтерілді де, Шымкентке жол жүріп кетті. Араларында Таскенттен келген бас салықшы – Мырза Салих деген жуандары бар» дегенді айтты. Мәделі Сәбиттің сөзінен Торыбай мен Мырзабидің бұның Шардараға келе жатқан хабарын естіп, Шымкентке өкшелерін көтергенін түсінді. Шардараны Қоқан салықшыларынан ың-шыңсыз босатқанына көңілі толып, жайбарахаттыққа көшті. «Шардараға бір мыңдық әскер жібермей-ақ қой!» деген хабарды Жызақтағы Жақыпбекке жөнелткен. Бұл хабар Жақыпбекке тиген кезде бір мыңдық әскер әлі көштерін түзей алмай жатқан еді. Жайбасар Жақыпбек мына соңғы хабарды алған соң, әлі бас-аяғы жиылмай жатқан «бірмыңдықты» қайта таратып жіберген. Шаһарды қорғап тұрған «үшмыңдықты» алысқа жұмсауға болмайды. Ал жорыққа арналған «жетімыңдық» Мир Саидпен Шаһрисәбіз бен Китаб тұсқа кеткенді. Жайбасар Жақыпбек осының бәрін біле тұра, енді бастары қосыла бастаған «бірмыңдықты» әлгі соңғы хабар келгесін таратып жіберіп, үлкен ақымақтық қателік жібергенін өзі де байқамады. Ол әскер дәл қазір Шардараға керек болмаса да, түбінде бір кәдеге жарар еді. Бұл тұста Мәделі де Жақыпбекке дұрыс немесе толық пәрмен бермеген. «Жиналған әскерді мұнда жіберме, бірақ таратпа!» деуі керек еді. Бірақ бұл «әскерді таратып жібер» деген де жоқты. Әскердің тарауына түптеп келгенде Жақыпбек кінәлі. Ол жызақта уақытша болса да әкім.

Жақыпбектің әскерді таратып жібергенінен бейхабар Мәделі Шардарада әзірше жата берген. Шаһардың ыдырап бара жатқан тәртібін жөнге келтіруге ат салысты. Көктіңұлы хандығының жерінде орналасқан шаһарлар мен кенттерге шанашыр адам қалмағанына көзі жетті Мәделінің. Жанашырлардың барлығы дерлік қартайған. Олардың қаланы жөнге келтірулеріне қауһарлары жоқ. Көнекөз қариялардың көбісі бұл дүниеден озған екен. Кейінгі өзі құралыптас жігіттердің көбісінің көңілдері Қоқанда. Дербестікке құштар, жалындап тұрған бірде-бір жанашыр таба алмағасын, Мәделі Бадамға шабарман жіберіп, Мусабектің тез арада Шардараға келуін өтінген.

 

Күтпеген жерден шақыру алған Мусабек, бес қаруын сайлап, жарау ат мініп, Рысқұлбекке келген. Рысқұлбек бұдан бейхабар екен. Бұл жағдайды көргесін Мусабектің күдігі басылайын деді. Сонда да Рысқұлбекке:

-Анау қожаң Көктіңұлы хандығының шаңырағын қайтадан тұрғызбақшы ма қайдам, мені Шардараға шақыртыпты, саған хабар келген жоқ па? – деген. Бұл сұраққа Рысқұлбек басын шайқап:

-Көктіңұлы хандығын қайта қалпына келтіргісі келсе мен сияқты Ұлы жүзде не ісі бар, ол хандық сендерге керек, сондықтан тек ғана сені шақырған ғой – дегенді, қарқылдай күліп.

-Дегенмен де бармасақ болмас, бір нәрсеге қиналып жүр-ау, байғұс бала, қолың бос болса сен де менімен жүр, бастарымыз да қосылмағалы көп болды-ау – деп, Мусабек қолқа салғасын, Рысқұлбек те қасына жиырма шақты жігіттерін ертіп, барлығы алпыс қаралы сайдың тасындай жігіттер Шардараға тартқан.

 

Шардараның жағдайын көріп, Мусабектің де, Рысқұлбектің де көңілдері құлазып қалды. Шаһар сыртындағы қамал да, әкімшілік сыртындағы қорған да бұзылуға жақындап, тіпті кеңселердің шарбақтарының да кейбір жерлері құлап жатыр. Екі-үш жылдан бері жөндеу көрмеген. Көктіңұлы ханы Жүсіпқожаның дүниеден өткеніне қайғырып, Шардара әкімі Дәулетияр ақсақал да науқасқа шалдыққан еді. Көктіңұлының мықтылары Ыса палуан да, Лұқпан ақылгөй де дүниеден озған еді. Қалысбай Арысқа қоныс аударған.

Мәделі Шардарадағы қолынан іс келетін құрылысшыларды жұмылдырып, Шардараның қамалына жөндеу жұмыстарын жүргізіп жатыр екен. Бұлар аз-кем ақылдасқаннан соң Мусабек оншақты жігітті Шардара қамалын қалпына келтіруге кететін шығынды өтеу үшін Көктіңұлы еліне жылу жинау үшін жіберген. Дәл сол мақсатпен Рысқұлбек те Алтын Төбе, Бақабұлақ тұсқа оншақты жігіт жіберді. Қамалды қалпына келтіру жұмысына жан бітіп, қызу жүріп жатты. Бұл жұмыстың барысын естіген Дәулетияр қария да, науқастанғанына қарамай, орнынан тұрып, жергілікті Шардаралықтарды тегін жұмыс істеуге шақырды.

Қамал жөндеу жұмысы аяқталған күні Таскент тараптап шолғыншылар суыт хабар алып келген. Сөйтсе Таскенттен тастай түйіліп Әлімқұл – мыңбасы екі мың әскермен Шардараға келе жатыр екен. Көктіңұлы хандығын тұралатып тастамақ ойы бар дейді. Бүкіл Көктіңұлын Қоқанға қоспақ екен. Бұл хабарды естіген Мәделі Жызаққа, оның уақытша әкімі жайбасар Жақыпбекке (Якуб бек) шабарман жіберген. Бір ширатым қағазды мөрлеп, оған «Шардараны Бұхараның ата жауы – Қоқаннан қорғау үшін үш мыңдық әскерді тез арада осында аттандыр!» деп, жазып жіберген.

Шардаралықтар бас-аяғын жинап, қорғаныс әскерін дайындаймын дегенше Әлімқұл әскерінің шаңы да көрінді. Тез арада сырттағы жайылып жүрген малдар мен ойын балалары қамалға кіргізіліп, дарбазалар ішінен тарс-тарс жабылды.

Шардара қоршауда қалды. Қорғаныста шаһар бойынша үш жүздей әскер жиналған. Садақ оғы аздық етті. Қала іргесіндегі Сырдың тоғайынан отын үшін кесіп әкелінген шыбықтарды әр үйден жинатып, шеберлер жебе жасап жатты. Садақ жасауға сәмбі талдар мен қызыл жыңғылдар кесілді. Әр-әр жерден бірді-екілі мылтық дауысы естіліп жатты. Әлімқұл көбінесе отты жебе атқылаумен болған. Қала ішіндегі өртенер кепелер өртеніп, екінші аптада от байланған жебеге өртене қоятын құрылыс қалмады. Шардараны бір-ақ күнде аламын деп дәмеленіп келген Әлімқұлдың от атқылауы он күн бойы бос әурешілік болып қала берген. Шардара қақпасы берік жасалыпты. Әзірше лақтырылған тастарға шыдас беріп тұр. Қоқан әскері лап қойып келіп, балташыларын алға салып, қақпаны қақырата сындырғысы келіп, талай оқталып шабуылға шыққан. Бірақ Шардараның мергендері оларды отыз қадам да жақындатпай қағып түсіріп отырды.

Амалы таусылған Әлімқұл елші жіберіп, олар Шардара әкімі Дәулетиярға хат тапсырғысы келетін белгі берген. Хатты беруге келетін елшілерді қақпаға кіргізбей, олардың хатты жебе арқылы ішке атуын бұйырды, қақпаның үстіндегң мінберде тұрған Рысқұлбек. Бұл бұйрықты естіген қоқандақ елші, хатты жебе ұшына байлап, жебемен жебемен Рысқұлбектің дәл жүрегін көздеген.Бұны көрген оның қасында тұрған Мусабек пен Мәделі садақтарын әлгі елшілерге кезеп еді, елші кекесін күле садағын аспандата атты. Аспанға тік шаншыла атылған жебе сонау биіктікке көтеріле, сосын тік құлдилай, тура Рысқұлбектің алдына дік ете түсе, мінбердің сылағына тік қадалған.

Әлімқұл хатта: «Әй қазақтар, сендерге шаһар не керек?! Одан да, қаладан гһрі далада малдарыңды бағып жүре бермейсіңдер ме?! Егер қақпаны ашып берсеңдер, сен үшеуің осы Қоқан хандығындағы ең бай адамдар боласыңдар һәм үшеуіңді де үш кентке әкім қылып қоямыз.Ал егер қақпаны ашпайтын болсаңдар жазаға ұшырайсыңдар. Мен Таскенттегі зеңбіректерді алдырамын. Мына пахсадан жасаған биттің қабығындай қамалдарыңды быт-шытын шығара қиратамын. Өздеріңді тілдеріңді салақтатып, Таскентте дарға асамын. Ертең түскі асты мен осы шаһар ішінде ішетін болайын.Жан керек болса, әкімдік мансап пен байлық керек болса, тез арада дарбазаны ашыңдар! Бұйрық беруші молда-мыңбасы Әлімқұл» депті.

Бұл хатты алғашқы болып оқыған Рысқұлбек:

-Об-боо, молдекең қатты ашуға булығыпты ғой, молдекеңнің қожекеңе бұйрық бергенін бірінші рет көріп тұрмын, мына заман бұзылайын деген бе? – деп, әзілдеп күлген.

-Әскеріміздің аздығын қарашы, әйтпесе бұл қарақшы молданы бүйтіп дікеңдетіп қоймас едік – деп, Мусабек ашу шақырып еді, Мәделі ылажсыздана:

-Енді не істейміз, осы аз әскерімізбен-ақ, дарбазаны ашып қарсы шабуылға шықсақ па екен? – деп, Достарына қарады.

-Қой тәйірі, қарсы шабуылсыз-ақ осы шаһарды қорғап тұра алсақ – соның өзі де үлкен абырой! Жебеші, мергендерімізді кемітіп алмайық – деп, Дәулетияр қария Мәделінің ойына лезде қарсы шықты, сосын сұраулы жүзбен:

-Әлгі Жақыпбек Жызақтан қосымша әскерін жіберуді кешіктірді-ау – деп, қынжылысын түрінен жасыра алмады. Бұл сөзге Мәделі қараптан-қарап қатты ұялған. Өткенде әлгі Мир Саид «өзіңе Жызақтан сыртқа шығар жағдай туындай қалса, орныңа Семендар бекті қоярсың. Анау менің орынбасарым – Якуб бекке көп сеніп, жауапты іс тапсырып қойма. Ол ұлығ әмірге алыстау жиені болса да, өте бір дарынсыз бір пенде ғой!» дегені есіне түсті. Бірақ бұл Жызақтан шығарда Семендар бек Ұра Төбеде еді де, Жызақты амалсыздан Якуб бектің қолына тапсырып, бұл Шыназға жол жүріп кеткенді. «Екі-үш күнде Семендар келсе, әкімдікті соған тапсырарсың» деп, пәрмен де беріп кеткен. Бірақ Ұра Төбедегі тәжіктердің көтерілісін басу үшін болған шайқаста Семендар бек ауыр жараланып, Жызақта емделуге жатып қалған. Семендардың жарақатынан Жызақты басқаруға дәрмені болмағасын әкімдік лауазымда Жақып бек қала берген. Сол Жақып бек Мәделіні қатты ұятқа қалдырды. Жайбасар Жақып бек жайбасарлығына салынып, жәрдемге әскер жібермей жатқаны мұндағылардың қабырғасына қатты батты. Тура осы жолы Мәделі Жақып бектің арам ойын білмеген еді. Жақып бек астыртын Әлімқұлмен тіл байласып, Шардараға қосымша күшті әдейі жібермей отыр еді. Кейін осы Жақып бек Қоқанның Таскент уалияты бойынша қолбасшысы болып, Ақмешітті орыстардан босату үшін оларға шабуыл жасап, бірақ орыстардан оңбай жеңіліп қалатынын, Қоқанға барып қырғыздарға ылаң салатынын, кейін Орысиет Қоқанды алғанда Жақып бек Қашғарға өтіп кетіп сол жердегі Құлжа маңайында кішігірім хан болатынын бұл Мәделі білмеді. Тек бұның ойы «осыдан аман Жызаққа барса Жақып бекті басының ауған жағына қуып жіберетіндігінде» болды.

 

КЕПЕЛІКТІҢ САТҚЫНДЫҒЫ

 

                                                                       Шардарадан біз кеттік оймен қашып,

                                                                       Кепелік дарбазаны бергенде ашып.

                                                                       Жақып бектен көмек жоқ, өзіміз аз,

                                                                       Бұл істі парық қылмайды, сендей сасық!

                                                                            Мәделінің Майлықожамен айтысы

 

Қамал сыртында жау шаһар жанын қысып барады. Шардараның қоршауда тұрғанына екінші жұма өткен. «Жау жағадан алғанда, бөрі етектен алады» деген мақалдың да растыңына көз жеткізген болып, осы түнде әлгі сатқын – Кепелік, Торыбай – таразыбанның тапсырмасын мүлтіксіз орындап, теріскей дарбазаны сатқындықпен ашып берген. Обалы не керек, Кепелік алғашқыда сатқындық жасағысы келмеген. Ол ә дегенде-ақ сол Әлімқұл Шардараға келген күні дарбазаны түнделетіп ашып бермекке көп ойланған. Өзінің күн көріс жасап отырған қаласын, әрі Таскенттен арып-ашып келгенде аштығынан, жалаңаштығынан құтқарған шаһарды сатып жіберуге қимаған. Сосын енді бір ашуға оқталғанында Шардара әкімінің «егер де кім де кім сатқындық жасап, жауға берілер болса, оның жонынан таспа тілінеді» деген жарлығынан қаймығып тағы тоқтаған. Енді міне қалада аштық жайлай бастады. Үйлердің көбісі өртеніп кетті. Жараланған, әлсіреген жауынгерлер жүдә көп. Енді сатқындыққа дәлелдер де, ұрымтал уақыттар да көбее түсті. Торыбайдың «байытамын» деген уәдесі де құлағында қайта-қайта жаңғыруда. Өзінің Дәулетиярға, Мәделі бастаған сырттан келген бұхаралық қорғаушыларға деген қарсылығы іштей арта түскесін шыдай алмай, таңға жақынғы қараңғылықта, ұйқының нағыз тәтті кезінде Кепелік ептеп басып барып, дарбазадағы қарауылдардың төртеуін, бірінен соң бірін, білдірмей жайратып, дарбазаны ашқын. Арғы бетте ентелеп тұрған ешкім болмай шықты. Бұған таң қалған Кепелік қоқандықтарды  «шаһар алуға келген бе, әлде ұйықтауға келген бе, ой шешелеріңді...» деп, іштей бір боқтады да, кері қайтты. Бірақ әлгі Торыбайдың «үстіңнен алтынды төгемін» дегені есіне түсіп, қайтадан сыртқа шығып, қоқандықтарды әрі қарай іздеуге кетті. Қоқандықтардың түнгі күзетшілері әудемжерде ұйқыны пергілеп жатқан. Ал Әлімқұл әскерімен шаһардан бірлі-жарым шақырым аулақта жатқан. Оның шаһардан алыс жатқаны, шардаралықтар түнде білдірмей лап қоюы мүмкін деген қаупі еді. Кепелік дарбазадан екінші мәрте шыққанда күзетханадағы ұйықтап демалып жатқан бесінші қарауыл оянып дарбазаның ашық тұрғанын байқады. Ол ұйқылы-ояу сасқалақтап, дарбазаға жетіп барса, төрт қарауыл жайрап жатыр. Мұны көрген қарауыл бала шаһарға жау кіріп кеткен екен деп ойлап, үн-түнсіз әкімсарайға қарай өкшесін көтергенді. Әкімсарай бұл жерден әжептәуір алыста еді. Мұнда келсе бәрі тыныш. Күзет орнында тұр. Бала-қарауыл көрген жайыттың бәрін тез-тез баяндап берген. Қарауылдардың біреуі Мәделіге келіп, болған жайытты хабарлады да, екіншісі теріскей қақпаға қарай шаба жөнелген. Ол қақпаға үйлер арасымен жақындай бергенде, қақпадан қоқандақтардың сұлбаларының жайлап басып келе жатқандығын көріп, тез арада кері бұрылып, жылдам шауып, уақиғаны әкімсарайдағыларға айтып келді.

Қоқандықтармен ашық айқасқа түсуге шардаралықтардың күші аз еді. Оның үстіне бұнда үйретілген әскер жоқтың қасы. Бұлар Мәделінің қасындағы отыз шақты нөкері, Мусабек пен Рысқұлбектің қасындағы оларға еріп келген елу-алпыс шақты жігіттер және осы Шардарадан жиналған жүз қаралы сарбаздар. Бірақ бұл жергілікті сарбаздар үйді-үйлерінде ұйқыны пергілеп жатқан еді. Әскербасылардың ойлары тығырыққа тірелгенде, мұндағы жасы үлкен Дәулетияр қария:

-Менің байқап отырғаным, сендер қазір қоқандықтармен ашық айқасқа түскілерің келіп отыр. Бұл үлкен қаталік екенін білсеңдер де, Шардараны тастап кетуге намыстарың жібермей отыр. Ер жігіттің намысты болғаны әрине дұрыс. Бірақ әр нәрсенің орны бар, ертеңді де ойлау керек. Сендер қазір қасық қандарың қалмағанша шайқасасыңдар. Ал шаһарға кірген Әлімқұл мұншама әскермен сендерді жеңбей қоймайды. Ол уақытында берілмей, қарсыласқаны үшін әскердің бәрін қырып салуы да мүмкін. Сендерді де тірі қалдырмаса, онда мына шаһардың ертеңгі күні не болмақ? Ертеңгі күнде бас көтерерлер болмаса, шаһар сарттардың қолында мәңгі қалып кетпей ме?!

-Сонда не істемек ойыңыз бар? – деп, шыдамсыздана Рысқұлбек сұрақ қойған.

-Оны айтсам намыстарыңа тиіп кетемін бе деп тұрмын,бірақ әскери білімді адамдарсыздар, бұл ойымды түсінулерің керек ғой!

-Әрине түсіндік, шаһарды тастап шығуымыз керек – деп, Мәделі әрлі-берлі жүріп кетті.

-Шаһарды тастап шығу?! Атама! Мен өлсем де бұл қамалды жауға тастап шықпаймын – деп, Мусабек жұдырығын түйген.

-Шаһарды ешкімнің де тастап шыққысы жоқ, оған қай-қайсымыздың да болсын намысымыз жібермейді. Бірақ бұл соғыс заңы. Тіпті керек десең соңыс айла-тәсілдерінің бірі. Бұл тәсілмен талай жиһангер қолбасшылар небір шаһарлар мен халықты тіпті мемелекетті аман сақтап, кейін құтқарып отырған. Бұны түсіну үшін әскери оқулықтарды оқу керек. Әлгі Орысиеттің қолбасшысы Құтіз-маршал Орысиет астанасы Мәскеуді пәрәнгілерге беріп, соңынан күш жинап келіп, оларды Жаурупадағы астаналарына дейін қуып барған. Ондай мысалдар өте көп, қайсы бірін айтасың! Намысқа тырысамын деп, бостан-босқа шейіт болып, елді қорғансыз қалдыру да жақсылық емес, ол әскери қылмысқа пара-пар. Біз бұл елге ертең де қажетпіз. Қазір жергілікті адамдардың бізге ереміз дегендерін алып, күнгей қақпадан шығып кетеміз. Дариядан жүзіп өтіп, Жызақ тарапқа барып, әскер әкеліп, Шардараны Әлімұүлдан босатамыз. Ерліктеріңді сол шайқаста көрсетулерің керек. Егер біз тез арада Жызақтан әскер әкеліп, Шардараны қайтып алсақ, қазіргі тапталған намыс оты қайта жанады – деп, Мәделі жігіттерге жігер қосты.

-Шаһарда мен қалайын, Әлімқұл молда мені таниды, сөзімді жерге тастамас, Шардара халқын сендер келгенше қорлатпай ұстап тұруға тырысармын. Сендермен бірге кетсем, Әлімқұл шаһарды тып-типыл қылар, оның үстіне кәрі сүйегім атпен шапқылауға шыдас бермес – деп, Дәулетияр қария әкімсарайда қала берген.

Теріскей қақпадан шаһар ішіне кірген сарттардың қуанышты дауыстары естіліп жатқанда, Мәделі тобы Шардараның күнгей қақпасынан шығып, тік жардан төмен құлдилай түсіп, дария суын кеше бастаған еді.

 

ТОРЫБАЙДЫҢ ҚАРАБЕТ ЖОСПАРЫ

Әлімқұл молданың Шардараны алған дақпыртты хабары Шымкентке де жеткен. Бұл жайт Шымкенттік сарттарды қуантқанымен, ондағы қазақтар мен Ордабасы маңайындағы халықтың ашу-ызасын келтірген. Бірақ қанша ашуланғанмен де ызаланғанмен де күңкіл-сүңкілден ары аса алмады. Ордабасы маңайындағы халықосылай аздаған ашу-ызадан соң қайтадан жайбарахаттыққа салынып, тыныш жата берер ме еді егер Торыбайдың мына бір ұсынысы болмағанда. Ол әлгі Мырза Салих – зекетшімен әмпей-жәмпей болып, бір ышқырдың бауындай түйіндесіп кеткенді. Мырза Салих қайда барса, бұл да сонда. Отырыс – гәп ұйымдастырады. Ақшаны аямай төгеді. Қызойнақ ұйымдастырып, «тіллә-қабырғаларды» Манкент тараптан алдырады. Моншаға апарады. Бадам-дарияға шомылдырады. Осылай жан рахат өмір кешіп, сайрандап жүргендерінде «Шардараны Әлімқұл алыпты, Мәделі қолы шаһарды тастап Жызаққа қашыпты» деген хабар да Шымкентке жеткен. Бұл хабарды естігенде Торыбайдың есі шыға қуанған. Мырза Салих Шымкент әкіміне тез арада қуаныш тойын жасауды бұйырған. Жеңіс Шымкентте бір күн тойланған соң, Мырза Салих аттың басын Шардараға бұруға ниеттеніп еді, осы кезде Торыбай:

-Мырзеке, Шардара енді өзіміздікі ғой,..

-Өзіміздікің не ей!? – деп, Мырзаби көзін аларта қарап еді,

-Өзіміз, яғни қоқандықтардікі, менәм қуқонликмән – деп, Торыбай жартылай қазақшалап, жартылай өзбекшелеп сөзін түзеткен болды. Сосын:

-Енді Шардара ешқайда қашпайды, қашатыны мынау іргеде тұрған Ордабасы маңайы. Ол жер араласып кеткен. Қай ауыл Қоқанға қарайды, қай ауыл Бұхараға қарайтыны белгісіз.

-Бұхара емес, «Көктіңұлы хандығына» деңіз – деп, Шымкент әкімі Торыбайдың сөзіне түзету енгізген болды.

-Қайдағы Бұхара, қайдағы Көктіңұлы, ол жерлер енді Қоқан хандығына қарауы тиіс, «Көктіңұлы хандығы» деген сөзді енді ұмытуларың керек – деп, Мырзаби дауысын қаттырақ шығарған.

-Дұрыс айтасыз, Сіз білесіз бе, ол маңайда қазірге дейін бір де бір сарт, не өзбек өмір сүріп жатқан жоқ. Олардың ол жерге көшіп барғысы-ақ келеді. Суы мол, жері шұрайлы. Бірақ ондағылар «бұл Бұхара әмірлігіне қарасты Көктіңұлы хандығының жері, бұл жерге тек ғана қазақтар қоныстануы тиіс» дейді.

-Оларға көрші, Қоқанға қарайтын Алтынтөбе, Бадамда сарттар көп шығар? – деген Мырзабидің сұрағына:

-Қайда-а-а-нн!? Ол жердегі қазақтар да сарттарды сыйғызбайды. Ол тарапта өз ағайыныңды таба алмайсың, кілең қазақтар – деп, Торыбай өзін қазақ емес сияқты көрсеткен. Бұл сөзге Шымкент әкімі іштей шамданып қалған. Ол ішкі ойымен «ұлтын сатып, жағымпазданған сорлы-ай» деп Торыбайдан жиіркенген.

-Сонда не демекшісің? – деп Мырзаби Торыбайға қарап еді, ол:

-Менің айтпағым, осы Шымкенттен екі жүз қаралы нөкер ертіп, дәл сол Көктіңұлының ордасы болған Қотырбұлақ-Ордабасыға барып, зекет жинайық. Өмірде бұрын-соңды болмаған нәрсені Сіз жасаңыз! Бір қызық болсын. Алдымен Бадамға барып, көршілерінің жағдайын зерттеп біліп, сосын сол бұхаралықтардан салық талап ету керек. Сіз білесіз бе, ол жердің қыздарының сұлулығын? Үріп ауызға салғандай қыздар бар. Даланың асау қыздары. Қаланыкіндей майысып тұрған жоқ, қатты денелі, әуесіңді келтіреді.

Бұл сөзді естігенде Мырза Салихтың көзі жайнап сала берген. Шынында да Шардараның алынғаны – Көктіңұлы хандығының жартылай құлағаны. Ордабасыда әлі хан жоқ. Бұхара әмірі Шахрисәбізде жүр. Көктіңұлына қарауға уақыттары жетпей жатқан болулары керек. Олар мұнда келемін дегенше, «іс бітті, қу кетті» қылып, мен де біраз нәрсе атқарып тастайын. Мал-мүліктерін зекетке айдап, қыз-келіншектерін құшайын. Артығын Қоқанға, хан қызханасына жіберейін. Абырой мен атақ молынан келер. Байлық екі еселенер. Сосын мұнда сарттарды Ордабасыға көшіру ісіне көшейін. Сулы, шұрайлы жерлер болса, ондай жерді мал тұяғына таптатқанша, сарт дихандарды жіберейін. Сарттар көшіп барса, ол жер мәңгілік Қоқандікі болып қалуы да әжеп емес – деген ой оны Ордабасыға баруға асықтырған.

 

Сонымен Торыбай бастап, Мырза Салих хоштап, қоқандық зекетшілер екі жүздей нөкерлерін соңдарынан ертіп алып, Бадамға кіріп келген. Бадамның датқасы Асқар қожа, Мырза Салихты өте қуанышты жағдайда болмаса да, қызмет мәзіретімен қабылдап, мейманындай күтті. Бадам мен Алтынтөбе елді мекендерінен, көшіп-қонып жүрген жеке ауылдардан, саяқтардан зекет жинасуға жәрдемін де берген. Бұл маңайдағы Қоқан иеліктеріндегі шаруалардан зекет толық жиналған соң, енді Мырза Салих аттың басын Темірлан одан Шаян немесе Түркістанға бұратын шығар деп ойлаған Асқар қожа өзінің ойының қате екенін Торыбайдың сөзінен соң білді. Шай үстінде Торыбай:

-Асеке, біздің жиен қызды торға қамаған тотыдай қылып, ешқайда шығармай отырған жайыңыз барлығын байқадым. Дегенмен сұлу келіншектің аты сұлу келіншек ғой, үйленгелі бері талай жыл өтсе де, сол баяғы қалпыңыздан әлде қайда жас көрінесіз. Бұл біздің жиен қарындастың арқасы шығар, қала берді оны ұсынған менің арқам шығар – деп, желпінген. Бұл сөзді Асқар жақтырмай қалса да, сыр да, сырт та бермеген. Таһминаның Мәделімен сөз байланысқанын Асқар білмеді ғой, білсе үйленбес еді-ау! Мына сойған түлкідей ыржаңдап отырған Торыбайдың бұл әулетке әдейі істеген қылығы екенін кеш түсінгенді, Асқарқожа. «Енді ашулан не, ашуланба не, болар іс болып, бояуы сіңгесін, қылышыңды боққа шап! Мына Торыбайға сыр беруге де болмайды. Бір ұрымтал жері келсе, аянып қалмаспын, кегімді қайтарармын, бұл Торыбайдан. Сонда ғана Мәделімен еш алаңсыз, ашық-жарқын, ағайындай сөйлесе беруге болар. Ал әзірше кінәлі болмасам да күнә арқамда екені белгілі – деген ойда болған Асқар. Сондықтан да әзірше Торыбайдың ығына жығыла тұруға тура келіп тұрғаны, жағдайдың.

-Йә, йә, айта бер Торыбай – қайнаға! – деп, Асқар Торыбайды қолпаштап қойды.

-Айтсам, былай! Әууәл, Сізге һәм сіздің дәрегейіңіздегі осы Бадам атқамінерлеріне мына денсаулығы мен дәрежесі өсе бергір Мырза Салих ағамыздың атынан үлкен алғыс білдіргім келіп отыр. Ал екіншіден біз мұнда келген мақсаттарымызды әрі қарай орындау үшін іс-әрекетке көшуіміз керек екенін екшеп айтқым келеді.

-Темірлан тарапқа жүрмекші ойларыңыз бар ма сонда?

-Мен де сондай сұрақ қоя ма деп отыр едім, жоқ, біз Қарабастау, Қотырбұлаққа бет бұрамыз!

-Оу! Мұны қалай түсінеміз?

-Қалай түсінсеңіз, солай түсініңіз! Қоқанның Шардараны алғанын білесіз! Көктіңұлы хандығы жартылай құлады. Енді бір «әуіп!» десек, Қосжарсуатты, сосын бір «әуіп» десек Асық Ата, Жетісай, Мырзашөл Даласын алып, Жызаққа дейін барсақ, хандықтан не қалады? Оларда сайланған хан жоқ. Хан тағына таласқа Қанай мен Сапақ, Келес қожа, Байбақ батыр түсіп жатыр дейді ғой, ол таласта тіпті Сіз де бар көрінесіз – деп, Торыбай бажырая қарады. Асқар ыңғайсызданып қалып еді, Мырзаби:

-Вай, бұл жақсылық нышан ғой, Көктіңұлы хандығына Асқар қожа бас болса, хандық Қоқан қол астында болмағанда қайда болады? Мұнда жаңағы айтқан адамдарыңның арасында, Қанайдың жолы болса да хандық Қоқанға қарай бұрылады. Ал таққа Сапақ, Келес қожа, Байбақ батырлардың бірі отыратын болса Көктіңұлының беті Бұхарадан басқа жаққа беттемес. Олардың үшеуі де қауіпті адамдар. Оларға жол бергізбеу керек. Егер Сіздің Көктіңұлына хан болуыңызға біз тараптан жәрдем керек болса, біз көмегімізді аямаймыз. Дуан қашан болады екен? – деп, Асқардың бетіне үңілген. Асқарға шындықты айтуға тура келді:

-Әй осы, мен де, «енді Көктіңұлы хандығы аяғынан тұрып кетер-ау» деп ойламаймын. Заман да, адамдар да өзгеріп барады. Орысиет Райымға бекініп, бұдан бес жыл бұрын Ақмешітті алды. Төрт жыл бұрын Алма Атаны алды. Олар бұл жаққа мысық басумен жайлап жылжуын қоймай келеді. Осыны білген Бұхара әмірі бұл жаққа көңіл аударуын қойып, Шаһрисәбіз бен Китапты алуға күш жұмсап жатыр. Олар да жан кешті екен Бұхараға әлге дейін берілер емес. Әмір Насыролла бұл жаққа бекерден-бекер көңіл аудармай жатқан жоқ. Ол енді бірер жылда бұл жерге Орысиеттің басып кіретінін байқайды. Сондықтан өз әмірлігін қымта бекіту үшін, және жаудан шегінген жағдайда арғы жағында табан тірер жерлерін кеңейту үстінде түстік жерлерді бағындыруда.

-Сонда Көктіңұлы хандығын құрудың пайдасы жоқ, бұл жерді бәрібір Орысиет басып алады демек ойыңыз бар ғой шамасы? – деп, Мырзаби кекесін қарады.

-Ондай ой болмағанмен Ұлы Әзіреті Сұлтан Қожа Ахмет Яссауи айтып кеткен мынадай рубаят бар:

                        «Мың екі жүз сексен бірде Орыс келер,

                        Түркістанның атырабын жаулап алар.»

Бұл рубаят бұдан сегіз жүз жылдай бұрын айтылып кеткенімен, ол расқа айналғалы тұр. Себебі Орыс иегіміздің астына келіп қалды. Ал біздің жағдай өте қиын. Бірігудің орнына үй ішінен үй тігіп, бірі-бірінің берекелерін қашырып, түркі жұрты бірімен бірі қырқысуда.

-Сіз жүдә қатты кеттіңіз, Асқар қожа! Орысиет біз тірі тұрғанда Қоқанды ала алмайды. Ал біз, осы отырған үшеуміз және Қоқанның біз сияқты шынайы азаматтары хандықты Орысиетке беріп қарап отыра алмас, Ұлы бабамыз – Қожа Ахмет Яссауи айтып кетіпті деп тырағайлап қаша береміз бе? Қашқан жағдайда да әлі ол сексен екінші жылға алты-жеті жыл бар емес пе? – деп, Мырза би тағы ежірее қалды.

-Ой, ол алты жылға дейін кім бар, кім жоқ, мына дүлей заманда?! – деп, Торыбай заманақыр орнатып еді, Асқар қожа:

-Мен өз басым туралы ойлап отырған жоқпын, менің ойымда Қазақ елі болып отыр – деген.

-Мейлі, Орыс келер, келмес, біз қазіргі тірлігімізді ойлап, соның орындалуына әрекет-қимыл жасауымыз керек. Бұл жерге Орысиеттің келу-келмеуі бәлкім біздердің қазіргі жасар қарекетімізге, байламымызға байланысты болар?! Біз неғұрлым тезірек біріге ұйымдасып, зекет-салықты көп жинап, Қоқан мемлекетінің байлығын нығайтсақ, Орысиеттің бізге тісі де, тізесі де бата қоймас. Сондықтан «Бұхара-сұхара» деп алаңдамай, Ордабасы, Қотырбұлаққа кіріп баруымыз керек – деп, Мырзаби орнынан тұрған.

Қотырбұлақ – Ордабасы тау-жоталарындағы жері шұрайлы, табиғаты әсем жерлердің бірі. Бастау, бұлақтары өте көп. Кішігірімдері сол маңда қалып, үлкендері Бадамдарияға құяды. Бұл жердегі ағайындар «сен қоқандықсың, сен бұхаралықсың» деп бөлінбейді. Жайылымдары мен егіншілік жерлері ғана екі мемлекетте жатқаны болмаса, итарқа тамдары мен киіз үйлері бір Қотырбұлаққа сыйысып жатыр. Мұнда бөтен дейтін ешкім жоқ. Құда-құдандалар, ағайын-жекжаттар. Сондықтан да Бадамның датқасы – Асқар қожа меймандарды осы Қотырбұлаққа бастаған.

 

Ордабасы маңайындағылар алғашында меймандардың келгеніне шынымен қуанып, кәдімгі қазақы дәстүрде қонақжайлылық көрсетті. Екі жүзден аса адамды үш күн күтті. Мейман күтуге Ордабасы маңындағы, яғни Ақбұлақ, Қарабастау, Қотырбұлақ, теріскей тараптағы Ұялыжар, Бөріжар мекендерінен жақсы мен жайсаңдар сәлем берісе келген.Қазақтың кей жерлерде айтылатын «қонақ келген күні құт, екінші күні жұт, үшінші күні еліңе зыт!» дейтін әзіл мақалындай болып, меймандар үшінші күннен соң еліне қайтатын шығар деген дәме іске аспай қалды. Қайта, керісінше, меймандардың басшысы мәртебелі Мырзаби мұнда келген бұйымтайын елге жайып салды. Сөйтсе ол мұнда ай-айжарым болмақшы ойы бар екен. «Әууәл Көктіңұлы хандығына хан сайлау ісін ұйымдастырып, соның болар күнін белгілеу һәм соған қатысу. Оған бүкіл Көктіңұлының мықтыларын, жайсаңдарын және ірілерін алдын-ала шақырып, мәслихат құру. Хан сайланып болғасын онан Қоқан хандығына бағынысты екенін мойындатып, тілхат алу. Бұл бір! Екіншіден, яғни одан соңғы ең үлкен һәм шешуші мәселе – зекет жинау! Бұл жұмысты «хан сайлауды» күтпей-ақ қазірден, дәл осы мезеттен бастай беру керек» деп, нығарлап айтты.

Бұл екі мақсатқа да, мұндағы Ордабасы маңайынан жиналған жақсылар мен жайсаңдар таңданғандарынан көздері бадырайысып кеткенді.

-«Жаман үйдің қонағы билейді», бұл қай басынғаны, мейман болып келдіңдер ме, жүндеріңмен болыңдар – деп, батыр Байбақ меймандарға қарсы көзін алартып еді, отырғандардың біразы Мырзабидің сөзін хоштамай «Өй, мұнысы несі?», «Не деп оттап отыр, мына қоқандық!?» деп, қауқылдасып, сосын біразы оның сөзін хоштап, «Несі бар, мына сарттыкі жөн-ау», «дұрыс шешім» деп, міңгірлескен.

Ашулы айқайлар мен сыбыр-күбірлердің толқыны саябырсығаннан соң, Торыбай тізерлей, бойын созып:

-Уа, жақсылар мен жайсаңдар, жасы ұзақ болғыр, дәрежелі мейманымыз – Мырзекеңнің бұл сөзі сіздерге ұнамаса, шли бұлай бірден қатты толқудың реті жоқ шығар. Күйіп-жанып бара жатқан ешнәрсе жоқ! Хан сайламасаңыздар, өздерініз біліңіздер. Халық, ел деген – бір отар қой! Ішінде серкесі болмаса қайда барар? Халық деген бір үйір жылқы немесе бір келе түйе! Айғыры болмаса, не бурасы болмаса олар қайда барады? Ит-құсқа жем болып, сүйегі далада қалады.

-Әй, халықтың, елдің не екенін өзіміз білеміз, адамды малға теңеген – оңбағанның сөзі, көп былжырамай тураға көш! – деп, Сапақ өңешін созды.

-Турасына көшсем, Орыс келеді өңмендеп, біздің қара терімізбен байлығымызды шашып салған бекінісімізді, яғни Ақмешітімізді тартып алды. Орысиет патшасы Екінші Ескендірдің ендігі ойы – Жөлекті алу дейді. Жөлек кетсе, Жаңақорған кетті дей беріңдер. Сіздердің сенетін Бұхараңыз анау! Әлден Орысиет екпінінен қорқып, мұнда аяқ ізін салмай, қашатын жерін кеңейту үшін Шаһрисәбіз, Гиссарға қайта-қайта ат ойнатып жатқаны. «Көп жасағыр» Қоқан ханының ойы, қорғансыз, панасыз қалған сіздердей елді өз қанатының астына алып, ашығып қалғанын асырау, тоңып отырғанын жылыту, қаңғып жүргенін үйірге қосу!

-Әй, сен де оттайды екенсің! Бізді «аш-жалаңаш, тоңып жүр, қаңғып кеткен» деп, кім айтты? Егер де ондай да жағдай бола қалса, ашты тойдырып, жалаңашты киіндіріп, тоңғанды қолтығына алар болса, бізден зекет жинап несі бар?  Қайта мал-мүлікті Қоқаннан осында тасымай ма? – деп, Келес қожа дауыстады.

-Өй, сіздер де! Сөзімді бөле бермесеңіздерші! Қоқан зекетті аш-жалаңаштардан алмайды, байлықтары тасыған шонжарлардан жинап, кедейлерге таратып береді. Мен Шардарада жүргенімде осы Қоқан зекетшілеріне байлығымның жартысын бердім. Міне енді соның арқасында кедей-кепшікті тойдырып, өзім мына мәртебелі Мырзабидің дәрежесіне теңесе жаздап, сіздерге ақыл сөз айтуға жарап қалдым! Мен сіздердей бай, ауқатты ағайындарым бар екеніне жүдә қуанам. Келіңдер, сіздер де бізге жақ болып, біздердің тірлігіміздің ілгері басуларына ат салысыңыздар. Бәріміз біріксек бізді Орыс та, Бұхар да ала алмайды. Бұхар демекші, Орыс Ақмешітте отырғанда әмір Насыролла бұл жерге енді көзін аларта алмайды. Сіздерге пана болатын тек ғана Қоқан! Мына иек астында тұрған Шымкент пен Таскентке арқа сүйемей, қайдағы бір ит өлген қияндағы Бұхараға арқа сүйегілерің келетініне қайран қаламын. Қоқан баяғы Шералы хан кезіндегі Қоқан емес. Қазіргі Қоқан күшті, абыройлы, алпауыт Қоқан! Қазір одан Орысиет түгілі Қытайың да қорқады. Сосын ғой Орысиет Піспекке, Қытай Қошқар мен Құлжаға кіре алмай діңкелеп отырғаны. Ал енді Орысиет Қоқаннан қорқып бір орнында отыра бере ме? Қимылдап қалған аяқ жүргісі келеді, алға басқысы келеді. Мисал, өздеріңіз бір жерде жүрелеп отырып көріңіздерші, аяқтарыңыз біраздан соң ұйыйды. Әне сондай, Орысиет аяқтары ұйый бастағансоң орындарынан тұрып жүргісі келеді, алға басқысы келеді. Бірақ... Бірақ йә, бірақ алға басайын десе, алдында апайтөс Қоқан хандығы! Одан соң алға жүруге қорқады. Бірақ жүрулері керек, Ескендір бірінші патшаның бұйрығы сондай! Сонда олар Сырдың сол қапталымен жылжып отырып, Шәуілдір, Көксарайды айналып өтіп, тура Қосжарсуатқа ауыз салады. Сонда көрерсіңдер Көктіңұлының қайда қашқанын! Қосжарсуатты алғанымен қоймай, олар Байтоғайды алар. Біздің Шардараны айналып өтіп, Асық Ата, Жетісай барар, сосын Жызаққа қол салар. Осыны көрген Бұхар әмірі Ауғанстанға қашып, ағылшындардың қол астына кірер.

-Сіз тіпті көзбен көргендейғып, айтып бедіңіз ғой, өзі шынымен солай болар ма екен? – деп, кейбір жайсаңдар орыдарынан қозғалақтап қойды. Торыбайдың мына сөзі көпшілікке әжептәуір әсерін тигізіп, біразына ой салды. Жайсаңдардың біршамасы әлгі Торыбай айтқандай, байлығының жартысын беріп, осы Торыбайға ұқсап, Мырзабидей мықты салықшының жанында, халық алдында лепіре сөйлегілері келіп, армандай бастаған. Жақсылардың біразы ел қамын ойлап, «Қоқаны не, Бұхарасы не, ел амандығы үшін Бұхарды қойып, Қоқанға қарасақ та, ешнәрсеміз кете қоймас, қайта ел аман, жұрт тыныш болар. Осындай бір орайы келіп тұрғанда Орданы өзгерткен де дұрыс-ау» деп, Қоқанға бүйректері бұра бастағанды. Торыбай сөзін ары қарай жалғастырды:

-Мен Шардарада жүргенімде, осы қасымдағы ұлығ – Мырзаби һәм басқа қоқандық кісілер дәл осылай, бейбіт келісім арқасында, аман-есен тыныштықта, Шардара халқынан зекет жинап, келісіммен Қоқанға бағындырып, Шардара халқы тып-тыныш жатыр еді, әлгі Мәделі деген әумесер келіп, Шардара халқының арманын быт-шыт етті. Біз енді ол әумесермен жолықпай-ақ қояйық деп, ол Шардараға келмей тұрып, ерте Шымкент тарапқа кетіп қалғанбыз. Сөйтсек, ол өзіне осы жақтан Мусабек дейтін біреуді, сосын Рысқұлбек дейтін біреуді Ұлы жүзден шақыртып, әскер алдырыпты. Ол екі әумесердің, яғни сол Мусабек пен Рысқұлбектің содағы апарған әскерсымағы алпыс шақты адам екен – деп, Торыбай шиқылдап күліп алды. Сосын сөзін жалғап:

-Олары біздің Әлімқұл батырдың бір екпініне шыдай алмай, Шардараны тастай қашыпты – деген еді, осы кезде сөзге Мырза би араласып:

-Мәделі деген жындыны мен бұрыннан білетінмін. Бірге медреседе оқығанбыз. Сол кезде ғой, әлгі өзбек Фазыл деген жынды досымен бірігіп, мүдәрістің сақалын кесіп, медреседен бір түнде қашып кеткені. Содан кейін оны қасында әлгі Мусабек, Рысқұлбек деген доссымақтары бар, үшеуінің де қолдары байлаулы күйінде Қоқан зынданына тасталғанда көргенмін. Үшеуі Манкентте қыз-келіншектерге барған ба, содан удай мас болып, қоқанның қайсар күзетшілерінің қолына түскен. Содан олардың қолдарын байлап, дырылдата сүйреп, Манкенттен Қоқанға бір-ақ апарып, сондағы зынданға тасталғанын көргенмін. Сондағы, жарықтық, топырағы торқа болғыр Мұхаммед Али хан көрегендік жасап, адамгершілік істеп, бұл үшеуін еш жазаламай, аман-есен елдеріне асырып еді. Қоқанның сол жақсылығын білмеген бұлар, әлі сол бұзықтықтарын қоймапты. Енді міне ақыры не болды? Шардарада шыбын жандарын жасырарға жер таба алмай, Жызаққа қашып кетті. Енді олар бұл маңайға аяқтарын баса алмайды. Әлімқұл батыр тек ғана Шардараны емес, сонымен бірге осы маңайдағы барлық елді мекендерді тәртіпке келтіреді. Алым-салықты күшейтеді. Тәртіпсіздерді жазалайды. Ал өздігінен бағынып, қарсылықсыз, өздеріңдей қол қусырған адамдарды марапаттап, қолтықтарынан демеп, жарылқап, үлкен жауапты қызметтер ұсынады. Соның арқасында бақытты өмір сүресіңдер – деп, ол ұзақ-сонар сөзін желпіне аяқтаған.

Жақсылар мен жайсаңдар үнсіз қалды. Мақтап жүрген батырлары «қорқақ» болып шықты. Тіпті осылардың Кенесары қолында болып, «мыңдық», «бесжүздік» әскерлерді басқарғандары да көңілге күдікті болып көрінген.

Мырзаби өзінің мұндағылардың көңілерін ұйытқанын байқаған. Содықтан аз-кем кідірістен соң сөзін әрі қарай жалғады:

-Көктіңұлы елі – өте қасиетті ел! Ол өзі дербес хандық құрған мемлекет болуға лайықты. Көктіңұлы дегені бұрынғы «Көкұлы», яғни ескі түркіше – «Маұғлы». Бұл сөз бізге «Моғол» болып келді, және әлі де бар. Моғолдықтар Үндістанда Ұлы Империя құрды. Олардың жазушылары «Маұғлы» деген ертегі жазды. Онда қасқыр асырап алатын бала жайлы. Бұл бала Түркінің атасы екенін бұл жердегі кішкентай балаға дейін біледі!

-Әрине, әрине, ау өзіміздің түркінің ата тегі «Маұғлы» туралы білмегенде енді нені білеміз?! – деп көпшілік жұрт шу ете қалғанда, Мырза би сөзін әрі қарай жалғап:

-Оны сіздердің білетініңізден хабарым бар, бірақ мен сіздерге оны менің де білетінімді білдіріп жатырмын, олай болса, Қоқанға уақытша қосылып, әлденіп алыңыздар да, кейін бөлек шығып бір үлкен мемлекет болып кетіңіздер. Жерлерің қандай шұрайлы. Су десең суы бар, дария десең дариясы бар. Ақсақалдары қандай ақылды, жігіттері қандай батыр, тура бабалары – Алпамыстай. Созақ маңайындағылар Алпамысты «саңғыл» дейді. Олары бекер. Ол – көтенші емес, көктіңұлы, оның ішінде... Осы кезде Мырзабидің арқасынан білдірмей Торыбай түртіп қалып еді, Мырзаби сөзін әрі қарай жалғастырып:

Мейлі бұл жерде рудың керегі жоқ шығар, бірақ Көктіңұлы екені ақиқат, сосын кемпір-қатындары салиқалы, қыз-келіншектері сұлу. Жайлымы малға сыймайды. Өзен-су бойы егіншілік. Шардара, Шыназдай шырайлы шаһарлары бар. Ордабасы, Қосжарсуаттай астаналары бар. Не деген керемет ел. Бірақ жеке-дара мемлекет болуға асықпай тұра тұру керек.  Себебі дәл қазір Көктіңұлының жеке-дара мемлекет болуын ешкім қаламайды. Өздерін «жеке хандықпыз» деп жарияласа, мына иекте тұрған Орысиет ертең-ақ бұл жерді басып алады. Патшалық тағына отырғанына үщ жыл болса да Орысиет патшасы – Ескендір екіншінің азуы жаман болып тұр. Қырым соғысы әнеу күні бітті. Қазір Қапқаз үшін Орыс-парсы соғысы жүріп жатыр. Ол да бітер. Бітпесе бәлкім олардан бұрын мұнда Бұхара әмірі келіп «сендерге адамгершілік жақпайды екен, жеке-дара қайда бара жатырсыңдар?!» деп, тарпа бас салып, баяғы Қоқанды тонағанындай сіздерді қырғынға ұшыратуы мүмкін. Сондықтан «хандық» емес, «Қоқан хандығының Ақбұлақ аймағы» деп жариялап, аймаққа аға датқалыққа мынау Бадамның датқасы Асқарқожаны қояйық. Ал орынбасарлығына Қанай датқаны сайлайық. Бұған көнбесеңдер, Мына Торыбайды сайлаңдар, тіпті болмайды десеңдер мен де бармын ғой, мен-ақ аға датқа бола салайын. Ойланыңыздар, әлі уақыт бар, сондықтан датқа сайлауды сәл кейінге шегере тұрып, салық жинауға кірісейік. Салықтан түскен пайдадан осы отырған жақсы мен қасқаларға үлес пұл таратамыз. Үлес пұл сіздердің еңбектеріңізге қарай, үлкейіп, кішірейіп отырады – деп, сөзін аяқтаған Мырзабидің бұл сөзіне жақсы мен жайсаңдар қатты ұйыды. Олардың арасынан тек ғана Байбақ батыр, Сапақ би, Келес қожа қарсы шығып еді, бірақ оларды көпшілік қауқылдасып, басып тастады. Көпке топырақ шаша алмайсың! Әзірше көніп, әліптің артын баға тұруға тура келіп тұрғанын үшеуі де түсініп, бұлар да мақұлдаған сыңай танытқан. Көпшілік көнген соң Мырзаби мен Торыбай ел аралап, нөкерлерімен салық жинауға кірісіп кеткен.

Жайылым ауыстырып, он күнде, аптада көшіп-қонып жүретін әр аталық ауылдарды аралап, салық жинайтын кіші зекетшілер мен нөкерлер өз жұмыстарын мүлтіксіз орындап жүргендерінде, Мырза Салих пен Торыбай һәм оның қасындағы жуандар әр ауылдың билері мен төрелерінің үйлерінде қазы мен қартаға тойып, қымызға балқып жатты. Зекет ісіне кіріскен күннің ертеңіне Мырзаби Торыбайға:

-Әй Торыжан, мен «кірленіп» түнімен дөңбекшіп жата алмадым, бұл жерде изен жеген малдың еті күштілік қылып жатыр ма, әлде қымызынан ба екен? – деп, күле қараған. Мырзабидің ахуалын тез ұққан Торыбай:

-Кірлеген болсаңыз, жуынасыз! Жуыну үшін түнімен дөңбекшіткен ауруыңызды емдейік. Сол емнен соң жуынуыңызға тура келеді – деп, шиқылдай күлген.

-Әп, бәсе Торыжан, ағаңды түсінесің-ау, мына даланың асауларынан келтір, бүгін түнде! – деп, Мырза Салих мәз болды.

Торыбайдың басшылығымен Мырзабидің қалауы орындалып, ол күніге екі мәрте жуынатын болды.

Момын қазақ ауылы алғашқыда, «осы пәлелерден құтылайықшы» деп, жас күң қыздардан оншақтысын тауып беріп еді, Мырзаби ол оншақты қызға тояттамады. Ол мына даланың асау қыздарының қылықтарына таң қала, тоя алмай, қайта-қайта жуына берген. Енді ол көшіп-қонып жүрген әр ауылдан жас әрі әдемі қыздарды жинап Таскентке жібермекке ниеттенген. Оның бұл ойына баяғы Мадали ханның қылықтары дәйек болғанды. Топырағы торқа болғыр Мадали хан жанның рахатын білген екен ғой! Ол тіпті ару қыздарды Гиндикуш пен Мазандараннан сатып та алдыратын еді-ау! Бұл Мырзаби ол кездері қылшылдап тұрған жас жігіт еді. Ханның сарайында шабарман қызметші болатын. Анда-санда бұл да сол ханнан қалған-құтқандарының дәмін татып тұратын. Олар хан астынан шаршап шыға ма, әлде болмыстары солай ма, былқ-сылқ бірдеңе қыздар еді. Ал мына Даланың қыздары, асаулығы мен қоса қатты денелі, ширақ, ыстық... Вах, шіркін заман-ай, не деген тәтті шақ едің!? – деп, ойланып отырған еді, үй ішіне Торыбай кіріп келген. Бұл «тыныштық па?» дегендей иек көтерді.

-Мен бір сізге керемет нәрсе айтайын, құлағыңызға! – деп, Торыбай еңкее жақындаған. Мырза Салих сол отырған жерінде құлағын тосты:

-Ия!?

-Біздің зекетшілер айтып келді, әлгі Мәделі мен Мусабектің қарындастарын көріпті. Екеуі құрбы екен. Біреуі Мәделінің ағасының қызы да, екіншісі Мусабектің ағасы Сапақтың қызы екен.Үріп ауызға салғандай, сұлулардың ішіндегі нағыз сұлулары екен. Күніге мынадай қара қыздар жүрегіңізді айнытқан жоқ па?  Әр түрлі сұлуларды, аппақ қыздарды да көрсеңізші бір – деп, Торыбай жұтынды.

Торыбайдың есебі әлі сол баяғы Мәделіге кеткен кегін қайтару еді. Ол Таһминаны Мәделіге қосқызбай, кегі біршама қайтқанмен, өзінің Таһминадан айырылып қалғанына іші күйіп, Мәделіге әлі де кектеніп жүрген. Енді ол жоқта, оның қарындасын мынадай апайтөс сарттың астына салса, айызы қанып, кегі қайтып, рахаттанар еді. Онымен қоса Мусабектің де қарындасын жатқызса, Мәделіге дос болып жүрген Мусабектің де намысына тиіп, сонымен бірге, мына елді Қоқанға қосқызғысы келмей жүрген, Қоқанның жауы – Сапақ бидің де қабырғасын қайыстырар еді.

Торыбайдың сөзі жақты ма, әлде шынымен түсінбеді ме, Мырза Салих:

-Не дедің, қайталап айтшы – деп, иек қақты.

-Әлгі Сізге һәм ұлық Қоқан хандығына қарсы шыққан әлгі үшеуі бар емес пе, Сапақ, Келес, Байбақ деген. Солардың ең мықтысы әрі бүкіл хан ордасының биі Сапақтың сұлу қызы бар екен. Оның құрбысы әлгі мыңбасы – Мәделінің қарындасы екен. Екеуінің екі ағасы Жызақта тығылып жатқанда, олардың қарындастарын қойныңа алмайсың ба? – деймін.

-О,ооо, түсіндім, Мәделінің қарындасы болмайды, мен Пайғамбар ғалейкі саламның ұрпақтарына, әсіресе қыздарына зорлық жасай алмаймын, бірақ әлгі Сапақ бидің қызын дұрыс айттың. Өткенде ол елді дүрліктіріп еді. «Қоқанға қосылмаймыз, салық төлемейміз» деп, қиғылық салған сол Сапақ емес пе?! Қайта Қанай сияқты абыройлы кісілер «тәк-тәк» демегенде, елді көтеріп, бізді бұл жерден қуып шықпақшы ойы болды ғой!

-Йә, бірақ Сіз де қызықсыз, мынадай «қолдан келіп, қоныштан басып тұрғанда» «қожаның қызы, қараның қызы» деп, бөле жарып, отырасыз ба? Ыңғайы келіп тұрғанда томпылдата бермейсіз бе – деп, Торыбай әлі де Мәделіден тағы бір өш алғысы келіп тұрғанын жасырмады.

-Жоқ, маған ата-анам айтқан, Пайғамбар ғалейкі саламның ұрпақтарына, әсіресе әйел затына қиянат етпе, етсең дәл сол мезгілде болмаса да кейінірек не өзіңе, не ұрпағыңа зияны тиеді – деп. «Ал сонда қараның қыздары мен күңдерін зорлай бер деп» кім үйретті Сізге?» деп айта жаздап, Торыбай тілін тістей қойды, Бір Алла сақтады. Егер мына сөзді айтқанда Мырза Салих Торыбайдың бірден басын аларды. Себебі, әлгі сөз Мырзабиге «мына зорлаулардың бәрін сенің ата-анаң үйреткен ғой» деп естілер еді. Енді Торыбайға артын қысқаннан басқа амал жоқ. «Қап, бекерге айтып келген екенмін ғой» деп, іштей өкінгенмен, әлгі бүлікшіл би – Сапақтың кеудесін бір басып қоятынына да іштей ризалық білдірген. Сосын:

-Әлгі қыздарды қашан алдырамыз, бүгінге ме, әлде ертеңге ме? – деген, мүләйімсіп.

Мырзаби оншақты күннен бері жас қыздармен алысып, діңкәләп қалған ба, жөппелдемде жауап бере қоймады.

-Түсіндім, қошқар мен пұқа сойдырып, енегін астырып, күш бергізейін бе? – деп, Торыбай түлкі күлкісіне салды.

-Жоқ, күшім бар, менің ойланып отырғаным,дәл сол қызды кейінге қалдыра тұрайық!

-Неге? – деді, Торыбай жұлқына.

-Ол әйгілі Сапақтың қызы екенін білесің, кім білген қандай жағдай болатынын, ең әуелі салық-зекетті толық жинап алайық. Шымкенттен тағы жүз шақты нөкер алдырайық. Таскентке неше қыз жібердіңдер?

-Отыз қаралы.

-Отыз болса, ол аз. Тағы отыз шақтысын жинаңдар. Наманғаннан қызхана ашамын. Кілең қазақ қыздарынан. Бұлардың құшақтары ыстық болады екен. Ал әлгі Сапақтың қызын Шымкентке жүрер бұрын, бір түн алдында алдырайық. Ісімізді бітіріп, аламыз да ертесіне жүріп кетеміз. Сапақ ешнәрсе білмей қалады, білсе де бізге ешнәрсе істей алмай қалады. Біздің тірлігімізге қарсы тұрғанына өзі пұшайман болады – деп, Мырза Салих кеңкілдей күлген. Оған Торыбайдың жыныңды қоздырар шиқылдақ күлкісі қосылған.

Келесі жұмада Торыбай ерігіп жүріп, Бадамдағы Асқар датқаға барған. Асқар хал-жағдай сұрасқаннан соң, соңғы жаңалақтарды Торыбайдың өзі айтар деп, одан қазбалап ешнәрсе сұрамаған. Дастарханға қуырдақ әкелген Таһминаға көзі түскенде , Торыбайдың есіне, сонау баяғыдаға Шардарадағы осы Асқар екенуінің арасында болған әңгімені есіне алған. Сондағы қитұрқы жоспарының іске асып, әлгі Мәделіден кек алғанына айызы қана рахаттанған. Сол әңгіме басталарда сіміре шарап ішкендері есіне түскенде Торыбай жұтынып алды. Сосын:

Асеке, ауылыңызға келгелі қымыз іше-іше ішіміз кебуге айналды. Әлгі Дербісек, Сарыағаштың қымыздарынан жоқ па? Манкенттікі де болса, болады – деп, бір езулеп күлді.

-Өзім де айтуға ыңғайсызданып отыр едім, әлгі Мырзабидің көзінше шарап алдыруға ыңғайсызданып жүр едім. Бүгін бір енді өзің келіп қалыпсың, шөлімізді шарап пен де басып көрейік.

-Дұрыс, Асеке, бұл шарапты падишалар, ғұламалар, ақындар ішкен ғой. Шектен асырмай ішсе, бұл да бір ем, дертке дауа. Шегінен асырсаң ем емес – ауру, дауа емес – дерт. Біздің бір білмейтініміз, осы пәленің шегі ғой!

-Рас айтасың, Торыбайжан, бұның шегін білген адам – нағыз ғұлама, нағыз ақыл қонған адам, кәне алып жіберейік – деп, Асқар кесе толған шарапты Торыбайға ұсынған.

- Есіңде ме, Асеке – деді, Торыбай кесені алып жатып,– Сонау баяғыда Шардарада осы шараптың буы болмағанда, мен сізге Таһминаға үйлену туралы ұсынысты айта алмас едім.

-Әп бәрекелде, мынаны алып жіберейік, бәлкім тағы бір ұсыныс айтарсың?!

-Енді тоқал алуды бәс кылған шығарсыз, ал ұсынысты айтсам айтармын, азма-аз қызыңқырайын, дәл қазір айта алмаймын, аздап қызсам, айта салуым мүмкіннің мүмкіні – деп, Торыбай кеңкілдеген.

Отырыстың аяғына таман, Торыбай бір қызған шағында, Мырзабидің ойын Асқарға жайып салды.

-Мырза Салих бек, енді құл-құтанның қыздарын қойып, орта шаруалардың, тіпті байлар мен билердің қыздарына ауыз салмақшы. «Таскентке тағы отыз шақты қыз жіберемін», дейді. Мұндағы құл-құтанның қыздары мен күңдерді тауыстық. Ендігісінде шаруалар мен бай-манаптардың қыздарын зекетке ала бастадық. Мұны көрген ел Арыстың арғы жағына өтіп, аяғына қарай ауа бастады. Сыр бойына жылжығаны қанша ма! Олар қайда, қанша қашса да нөкерлер қуып жүріп, қыздары мен жас келіншектерін тартып алып, Таскент асыруда. Мейлі ғой, білгендерін істесін. Ол шаруалар бұхаралықтар ғой. Олар Қоқанға бағынса олай етпейтін едік – деп, Торыбай ақталған болды.

-Онысын естіп жатырмын, «олар бұхаралықтар» деп ақталғандарың әшейін бос сөз ғой, әйтпесе «Түркістан мен Әулие Ата тарапта да осындай қимылдар болып жатыр» дейді ғой!

-Онысын білмедім, ондағы зекет жиынын басқаратын дәл осы Мырза бидің ағасы Мырза Ахметтің өзі. Ол да інісімен таласып, қызхана ашып жатқан-ау, сірә! Ә, айтпақшы, әлгі «Қоқанға бағынбаймыз» деп, ұран тастап жүрген Сапақ би де санын соғатын болды.

-Оған не болып қалды?

Соның бір әдемі, сұлу қызы бар екен.

-Йә?

-Білесіз бе?

-Ел іші ғой, әдемілігін естігенмін.

-Естісеңіз, соны Мырза би құшағына алмақшы! Бұл сөзді естігеде Асқар қолындағы кесесін түсіріп алды, «қой-әй!» – деп, Торыбайдың жүзіне едірейе қараған.

-Оу, Асеке, Сіздің де ойыңыз бар ма еді, ол қызда? – деп, Торыбай да Асқарға ежірейген.

-Әй, малғұнның сөзін айтпа! Енді алпысқа келгенімде, ол қандай ой? Жап-жас қыз емес пе? Ал Мырза Салихтың мұнысы несі? Сапақ би бүкіл Көктіңұлының бетке тұтары емес пе? Сапақтың қызын зорлағысы келгені, бүкіл елімізге таңба басқаны ғой! – деп Асқар қожа орнынан тұрып кетті.

-Сабыр Асеке, сабыр! Мырзаби қайда, Сапақ қайда, әлі ешнәрсе болған жоқ ғой, бірақ Сіздікі дұрыс емес, Мырзаби сөйтіп, ондай бүлікшілердің кеудесін басуы орынды.

-«Бүлікші» дейсің, Сапақ Көктіңұлын Бұхарға көшіріп әкетіп бара жатқан жоқ ғой. Ол екі хандыққа да бағынбай, еркін жүргісі келетін би, еркіндік көксегенде тұрған не бар екен, қайта жақсы емес пе?

- Оййя-баййй! Асеке!!! Мына сөзіңізді менен басқа жан, мақұлық естімесін, оябай, Мырза Салих естісе Сізді де аямайды! Сіздің де мына Таһмина сұлудан туған қыздарыңыз бар. Сұлулықтары үріп ауызға салғандай. Қойыңыз Асеке, болды, бәс енді. Сіздің жаңағы айтқандарыңызды мен естімедім, ал Сіз айтқан жоқсыз! Қой, мен қайтайын, анауыңыздан бір кесе құйың! Сосын бар болса бір мес шарапты аттың қанжығасына байлауды ұмытпаңыз, күйеу бала – Асеке! – деп, Торыбай қисалаңдап орнынан тұрған.

 

СЫРДАРИЯ ЖАҒАЛАУЫНДАҒЫ КЕК

Торыбай екі нөкерімен үйден шығып кеткеннен соң Асқар қожаның есіне бағанағы Сапақтың қызы туралы әңгіме қайта түскенде мастығынан тез айыққан. Торыбай Мырзабидің ойын түгел айтып берген еді. Сапақтың қызын елге кетерден бір күн бұрын, яғни енді бір оншақты күн өткенде қойнына алмақшы екен. «Қап, мына әтеңе нәлеттің ойын-ай!» деп, Асқар қожа әрі-бері сенделіп кетті. «Күң қыздар мен шаруалардың қыздары жетпегендей, енді билердің қыздарына ауыз салғаны несі-ей!» деген ойы оны әрі-бері сенделтті. Содан әрі-бері сенделіп жүріп, Мәделі мен Мусабекке хабаршы жібермекке ұйғарым жасаған...

...Шардараны тастап шыққан Мәделі тобы суыт Жызаққа келген. Келсе Жақып бек, уалият сарайының демалыс бөлмесінде шалжиып жатыр екен. Екі аяғы екі жаққа талтайтыпты, екі аяғының астында да жуан көпшіктер. Басында дәу жастық Мәделінің алдында жорғалап келген қызметші шалт қимылмен барып, Жақып бекті оятпақшы болып еді, Мәделі оны тез тоқтатқан. Сосын беліндегі қыстырулы тұрған шолақ қамшысын қолына алып, шалжиып жатқан Жақыпбектің кеудесінен тартып жіберген. Оқыс қамшы соққысынан шошып оянған Жақып бек орнынан атып тұрып, жан-жағына қарманған. Сосын алдында тұрған Мәделіні көріп, түкке түсінбей бетіне бажырая қарады.

-Әй! Шардараға жәрдемге баратын әскер қайда? Неге жібермедің?

-Да-дайындап жатырмын.

-Осылай жатып дайындайсың ба?!

-Йә, жо-жоқ!

-Сенің екі жолың бар, біреуін таңда!

-?

-Сен, не осы Жызақтан қараңды батырасың, не мен сенің арқаңа екі жүз дүре остырамын да, онан соң уалият сарайының жәй қызметшісі боласың, осы екуінің бірін таңда!

-Не үшін? Түк түсінбедім.

-Мына ақымақ әлі түсінбей тұр ғой. Сенің жайбасарлығыңның арқасында Шардарадан айырылдық, көмекші әскерді неге уақытында жібермедің?

-Басқа жеңілдеу жаза қолдана алмайсыз ба?

-Сен тірі қалғаныңа шүкіршілік ет, сендей сүмелекті Шардарадай шаһарға кім айырбастайды?  Өй малғұн! Егер Шардараның осы сенің кінәңнан қолдан кеткенін әмір Насыролла естісе, сенің кәлләңнің алынатынын білесің бе? Мен әлде де саған жеңіл жаза қолданып тұрмын. Солай ма?!

-Солай шығар...

-Солай болса жаныңның барында Жызақтан кет! Екіншілей менің көзіме көрінуші болма! – деп, Мәделі теріс айналып шығып кеткен. Жақып бек енді өзіне-өзі келе бастады. «Арқама екі жүз дүре соқтырып, осы сарайда жәй қызметші болып жүргенімнен гөрі, бұл жерден кеткенім де жөн шығар, ең дұрысы. Таскент ке, сосын Қоқанға барып, енді бұдан былай «жансыздық» қызметте мына Жызақта жүруге болматынын айтып, Құдаярдың алдына жығылайын, Әлімқұлдың Шардараны менің арқымда алғанын айтып, түсіндірейін. Бәлкім мені осы «жансыздық» қызметімнен кері қайтарып, үлкен лауазымды қызмет беретін шығар – деп, ол жолға таярлана бастаған. «Жаманның айтқаны емес, сандырағы келеді» деген мақалдың кері келіп, ол шынында да Құдаяр ханның оң көзіне түсті...

 

Мир Саид әлі Шаһрисәбізден оралмаған екен. Жарақатынан шала жазылып, Ұра Төбеге қайта асығыс кеткен Семендар бекті, Заамин шаһарынан Сабыр бекті әскерімен Мәделі Жызаққа қайтарды. Сабыр бекті Жызаққа жауапкершілікке қалдырып, Семендар бектің жасағын, Сабыр бек жасағын және Жызақтаға осы кезге дейін жиналып үлгерген әскерді алып, бес зеңбірегін сүйретіп Мәделі қолы Шардараның жолына шыққан.

Жүздері өкініштен түнеріп жүрген Мусабек пен Рысқұлбектің осыдан соң ғана реңдері кере бастады. Бұлар да «Шардарада өлігіміз қалса да, тура осы жолы Шардараны сарттардан қайтсек те босатамыз» деген мақсат бар еді. Осы мақсат жігіттерді қанаттандырып, алға жетелей түскен.

Әлімқұл молда Шардараның қамалдарын қиратып, мал-мүлкін тонап, Таскентке бет тұземекші болып отырғанда, дарияның арғы бетінен Жызақ әскерінің де шаңы көтерілген. Соңында сүйретілген зеңбіректері бар Бұхар әскерінің шаһар түбіне келіп қалғанын хабаршылар Әлімқұл молдаға жеткізгенде, онсыз да бұл жерден кеткенінше дегбірі қашып отырған әскербасы, Шардараны асығыс тастап кете барған.

Дариядан өтіп жатып, Әлімқұлдың әскерінің Шардараны тастап кетіп бара жатқанын көрген Мәделі, зеңбіректерді дариядан өткізбеуді бұйырды. Сосын шапшаң қимылдайтын атты әскерді дариядан тез-тез өткізіп, Әлімқұлдың соңына түсті. Екі мың әскер жердің шаңын аспанға көтеріп, Әлімқұлдың соңына түскен. Мұны байқаған Әлімқұл тоналған мал-мүлік пен дүние-мүліктерді тастап қашуды бұйырған. Мәделі Шардараның мал-дүние мүлкі қайтадан Шардараның өзіне бұйырғасын, Әлімқұлдың соңына түсуді жөн көрмеді. Бірақ Рысқұлбек пен Мусабек тоқтар болмады. Олар өздерінің әскерлерімен қашқан жауды қуып отырып, жеткендерінің желкелерін қиып, бірталай жерге барып қайтқан.

«Қайтқан малда қайыр бар» деген халық. Бұның қуанышына Дәулетияр қарияның үйінде бас қосып, отырғанда Түркістан тараптан жаушы келе қалды. Оның әуелгі бағыты Жызақ екен. Бірақ Жызақ әскерінің Шардараны жау қолынан тазартуға кеткенін тыңшылардан естіп, аттарының бастарын осында бұрыпты. Хабаршының айтуына қарағанда, Түркістан көтерілісшілердің қоршауында көрінеді. Көтеріліс басшысы Қолдас батыр Мусабекке хабар айтып, Түркістанды бірігіп алысуға жәрдем сұраған екен. Түркістанға Жызақ әскерін тартуға оның Мәделі – досын көндіруге шақырыпты. Хабаршының әуелгі бағыты әрине Ордабасы болған. Бірақ «Ордабасыда Мусабек жоқ екен, оның Шардараға кеткеніне де біраз уақыт болыпты» деген хабар алып, бұлар беттерін Шардараға бұрып келе жатса, жолай Қосжарсуатта «Шардара Әлімқұлдың қолына көшіпті, ал әлгі батырлар Жызақта көрінеді» деген жаңалық естіп, Жызаққа бет алыпты. Бірақ кейін тағы жолда жақсылық хабар алып, Шардараға келіпті. Түркістанан келген шабарман Ордабасыда Қоқан зекетшілері жүр екен деген хабарды да естіген. Бірақ ол хабарды дәл қазір айтса, батырлардың Түркістаннан бұрын Ордабасыға қарай аттарының бастарын бұратындарын біліп ол жаңалықты әзірше жасырып қалған.

Мәделі тобы Шардара әкімі - Дәулетиярмен хош айтысып, оларға жүз шақты сарбаз қалдырып, Түркістанға беттеген. Ол зеңбіректер мен ауыр әскерді Семендар бекке тапсырып, оған Түркістанға тез жетуді бұйырған. Өздері Қосжарсуатта жарты күн аялдап, Қалипаның жағдайынан хабар алған.

Олар сол Қосжарсуатта жүргенінде «Ордабасыда салық жинаушылар жүр екен» деген сыбыс естісе де оған шли мән бермегенді. Кім көп, қазір салық жинаушылар көп. Әсіресе Бадам мен Бөріжар арасында зекетшілер көп. Шымкенттегі уалият салықшылары әбден майлы жерді біліп алған. Ә, дегеннен-ақ бірінші болып осы майлы жер Бадамға жетіп келеді. Сондай бір зекетшілер шығар деген де қоя салған.

 Қосжарсуаттан ертеңінде шыққан Мәделі, Рысқұлбек, Мусабектер нөкерлерімен, ауыр зеңбіректерін сүйреп, жылдам жүре алмай келе жатқан Семендардың соңдарынан Түркістанға жетпей қуып жеткен.

Шаһар түбіне келсе, мұнда Дәулет мырзаның атты әскері мен көтерілісшілердің арасында айқас болып жатыр екен. Жызақ әскері майданға кірісіп кеткен де, қосымша тың күштің келіп қалғанын байқаған шаһар қорғаушылары қалаға кіріп кетті де дарбазаларын жауып алған.

Мәделінің есіне бұдан онекі-онүш жыл бұрынғы өзінің осы Түркістанға жасаған шабуылы түсті. Сонда бұл жеке дара ат ойнатып кіріп барып еді-ау осы қақпадан. Сонда ғой тұтқында қалып кеткен Қанай датқаны жау қолынан құтқарып алғаны. Зеңбіректің жарылған оғынан Қанайды қорғау үшін оны денесімен шалқалай жапқанда, бұның қарнына зеңбірек добының жарықшағы тиіп жараланғаны.

Енді ондай алапат майданды болдырғысы келмеген Мәделі Дәулет мырзаға «қақпаны ашып, көтерілісшілердің талабын орындасаң қамалдарыңды қиратпай кері қайтамыз» деп хат жолдаған.

 Дәулет мырза Мәделіге хатпен жауап берудің орнына қамал төбесіндегі ауыздары үңірейіп тұрған зеңбіректерінің гүрсілдеген оғымен жауап берген. «Қытайша» зеңбіректердің доптары Жызақ әскербасшыларының шатырларына бірталай қашықтықта жетпей жарылып жатты. Мына жағдайға Семендар күліп:

-Әкесі мен алысып жатқан енді тәй-тәй басқан баланың тірлігіндей болды-ау бұлары! – деп зеңбірекшілерге «ағылшын зеңбіректерін» оқтауға бұйырған.

Бес зеңбірек қатарынан күркіреп еді, қамалдың қырық қадамдай жері опырылып, қақпаларымен бірге шаңы аспанға ұшқан. Тіпті аспанда екі-үш қытай зеңбіректерімен бірге оншақты жауынгерлер де қалқып жүрді. Мынадай орасан зор зеңбіректің күшінен қорыққан Дәулет мырза бірден ақ жалау көтергізген. Мұны алғашқы болып көрген, Мусабек:

-Әп, бәлем қалай, екен?! – деп, тісін ақсита күлді.

-Дәулет мырзаға жан керек екен! – деді, Семендар.

-Неғыламыз, тоқтатамыз ба? – деп Рысқұлбек сұраулы жүзбен Мәделіге қараған.

-Тоқтатайық, Түркістан қазақтың шаһары, яғни өз шаһарымыз. Дәулет мырза келіссөзге келсе, көтерілісшілердің талабын орындатқызып, сосын мына қамалдың қираған жерін бүкіл әскерлерді жұмылдырып, тұрғызып берейік – деп, Семендарға қарап еді, ол дереу зеңбірекшілерге тоқтау белгісін берген. Күн де кешкіріп қалған еді.

Ертесіне Семендар бектің құрған шатырына келсе, мұнда бұларды күтіп Түркістан әкімі Дәулет мырзаның сенімді уәкілдері күтіп отыр екен.

  Сөйтсе Түркістан әкімі зеңбіректерін сүйретіп келген Бұхар әскерінен қорқып, көтерілісшілердің талабын тез орындап, оларды Бұхараға қарсы соғысуға шақырыпты. Көтерілісшілер өз мақсаттары орындалғасын Дәулет мырзаға бұл Бұхара әскері көтерілісшілердің өтінішімен келіп отырғанын айтқан екен, бұған қуанған әкім, бұхаралықтарға сый-сияпат көрсетуге асыққан екен. 

Бұл жағдайға қаныққан Мәделі елшілерге:

-Біздің жаман ойымыз жоқ, көтерілісшілердің өтінішін қанағаттандырсаңыздар болды. Оны мына Қолдас айтып отыр. Сіздерге рахмет. Біз де шығынға ұшыраған жоқпыз. Көңілдеріңізде дүдәмәл болмасын, біз сіздерді еш шығынға ұшыратпай, енді келген ізімізбен кері қайтамыз – деген. Ертесіне Мырза Дәулет бұхаралықтарды зор қошеметпен Қосжарсуат жолына шығарып салды.

...Жызақ әскері думандатып, кернейлетіп, дауылпаз ұрып енді Қосжарсуатқа жақындай бергенде алдарынан тағы да хабаршы шыққан.  Бұл Асқар қожаның жіберген хабаршысы еді. Ол да адасып-адасып әйтеуір Мәделілерге кездескеніне қуанып, алғашқыда мардымды сөз айта алмай біраз уақыт өз өзіне келе алмай қиналған.  Мынадай ауқымды кең даладан іздеген адамдарын тапқандағы қуаныш ғой, шіркін. Сонда да ол әңгімесінің майын тамызып айтып берген. Мусабек, Рысқұлбек, Мәделі Асқар қожаның шабарманы – Алтыбайдың хабарын ыждахаттылықпен тыңдап отырып, Мырзаби мен Торыбайдың тірліктеріне қатты кіжінген. Алтыбай бұларға Асқарқожаның «Ашуға ырық беріп, Ордабасыға Жызақтың әскерін әкеліп, Бұхара-Қоқан соғысын тудырып жүрмесін. Не де болса өз күшімізбен тірлік жасайық. Мүнда Мырзабидің екіжүздей нөкері бар. Соңдарыңа ауыр әскер ертпей, тек осы жақтан құралған өз жігіттеріңмен келіңдер. Мұнда келгендеріңді жұрт білмесін. Елге жақындағанда нөкерлеріңді белгілі бір жерге қалдырып, тек үшеуің ғана, біздің үйге түнделетіп келіп маған жолығыңдар, сосын қалай қимылдау керек екенін ақылдасамыз» деген сөздерін де айнытпай жеткізді.

-Олай болса, жігіттер тез атқа қонайық, Сапаққа қиын болайын деп тұр екен, жәрдемге үлгерейік – деп, Рысқұлбек жігіттерді асықтырды.

Мәделі Семендар бекті барлық әскерімен Жызаққа қайтарды. Өздері үш жүздей нөкер ертіп, Мәделі, Рысқұлбек, Мусабек Алтыбайды алдарына салып, кері бұрылып, Бадамға тартты. Бұлар Сырдарияның оң жағалауын жағалап отырып, сосын оң таманға бұрылып даланы бетке алды. Өлкелінің жазығымен жылжып отырып, Арыс дариясына келген. Арыстың жағасындағы ну тоғайды аралап, Бадам өзенінің құя беріс тоғысына да жақындап қалғанды.

Алдағы жіберген шолғыншылар хабар әкелді. Осы кезге дейін осы тоғайдың бірде-бір қоқандық кірмеген мына жерінде, қоқанның бір топ жауынгерлері қазақтың қыз-қатындарын малға мінгізіп, арбаға салып, айдап бара жатқандарын айтып келді олар. Бұны естіген Мәделінің де, Мусабектің де ашудан көздері аларып кетті. Бұлардың арасындағы жасы үлкендеуі Рысқұлбек ғана ашуын ақылға жеңдіріп:

-Жігіттер, біздер Қоқанның қоқаңдағанын тек қазір ғана көріп тұрмыз ба, ақылға келейік! – деген.

-«Ақылға келейігің» не? Бұл Бұхара Көктіңұлысының жері емес пе? Қоқандықтар бұл жерде неғып жүр? Олар жай жүрмей «алдарына Көктіңұлының қыз-келіншектерін салып айдап барады» деп, тұр ғой, мұндайда ешқандай ақылға келетін ештеңе жоқ, тіке шабамыз – деп, Мусабек алқынды.

-Мейлі бара көрерміз, бірден шабуылға шықпайық, әуелі қыз-келіншектерді құтқарайық, сосын олардың тұтқынға берілуін бұйырамыз, егер көнбесе күшпен аламыз, бірақ менің рұхсатымсыз, бірде-бір қоқандық өлтірілмесін, себебін білесіңдер. Ұялыжар, Бадам, Алтын төбе Қоқанға қарайды. Кейін Қоқан ханының зияны сол ауылдармен бірге Ордабасы, Ақбұлақ, Қотырбұлақ, Қарабастауларға да тиіп кетіп жүрер.

-Ау, «зияны тиеді» деп, олардың маңдайларынан сипаймыз ба, олардың мына Көктіңұлының жеріне бойлай еніп, қыз-қатын айдап бара жатқаны әділеттік пе, сонда? – деп, Мусабек Мәделі сөзіне қарсы тұрып еді, Рысқұлбек:

-Сені түсінеміз, сенің бар ойың қарындасыңның жағдайында. Бірақ істің соңын, халықтың жағдайын да ойлауымыз керек – деп, Мусабекке басу айтқан.

-Сонда біз барып, әлгі қыз-келіншектерді босатып, қоқандақтардың арқаларынан қағып «ал енді аман-есен қайта беріңдер» демекшіміз бе? – деп, Мусабек ашудан қалшылдап кетті.

-Арқаларынан қақпасақ та, алдымызға салып, Бадам тарапқа өткізіп жібереміз, қарсыласса қырып саламыз, өз обалдары өздеріне, бірақ алдын ала бағынуларын талап етемін, ал сендер менің бұйрығымсыз артық іске бармаңдар, тағы айтамын! – деп, Мәделі алға итінген.

-Мейлі Мәделі, сенің қолбасшы болғандығыңнан ғана әскери тәртіпті бұза алмаймын, мақұл, бірақ әлгі қоқандақтар, қоқаңдап, дікеңдеп тұрса шыдай алмаймын-ау – деп, басын шайқап, Мусабек Мәделінің соңынан ере берген.

-Абайла Мусабек, сенің ойланбай істеген бір қимылыңнан, бүкіл Көктіңұлы зардап шегуі мүмкін. Сенің сойылыңды соғуға келе жатырмыз, қарындасыңды құтқарсақ, соның өзі үлкен абырой, тірлікті ың-шыңсыз, екі елді де қырғынға ұшыратпай аман-есен бітірсек, істің жақсысы сол болады. Бұл Көктіңұлы Хан Ордасының қасы. Бұл жерде әр бір іс ақыл-оймен және тыныштық жағдайда өтуі керек – деп, Рысқұлбек те алға итінген.

Бұлар әлгі шолғыншылардың артынан шауып отырып, қоқандақтардың соңынан жетіп алған. Ырғалып-жырғалған ұзын көш Арыс бойының тоғайы арасында кетіп барады. Олар Арысты жағалай, Бадамсудың тоғысына барып, одан түйе табан өткел тауып, әрі өтіп, Шымкент аспақшы ойлары болуы керек.

 

 

 

АРЫС ЖАҒАСЫНДАҒЫ КЕК

 

                                                                         Арыстың өткел бермес суы тасып,

                                                                         Мырзаби қаша алмады қара басып.

                                                                         Зекетке алынған ел тұра алмады,

                                                                         Қыз-қатын көштен шықты шуылдасып.                                                                                                                    

                                                                                                 Мәделіқожа толғауы 1858ж.

 

Ойда-жоқта соңдарынан сау ете қалған бұхаралық әскерлерді көрген Мырзаби қатты састы. «Бұхара қайда, Арыс қайда. Бұхарадан дәл қазір әскер бұл жерге келе қоймас» деп ойлаганды, ол осы істі бастарда. Арыс өзенінің бұл маңайы Қоқан шекарасына да, қоқандық әскери бекеттерге де жақын. Темірлан қыстауы да тиіп тұр. Көктіңұлы хандығы Жүсіпқожа өлген күні-ақ құлағанын Мырзаби түсінетін. Жүсіпқожадан соң енді бұл маңайға «Көктіңұлын» қорғар хан болмайтынына да Мырзаби дүдәмәлдік келтірмейтін. Бұл Көктіңұлының әлсіреп, түбінде, әйтеуір бір  Қоқанға қарап қалатынын да пайымдайтын. Сондықтан ол уақытты күтпей-ақ, «пұшпағынан ұстап, өзіме тартып, қажетімді ала беруім керек» деп, пішкенді. Қоқанның иеліктерінен жиналған зекет хан қазынасына кеткенімен, мына Көктіңұлынан жиналған дүние-мүлік, қыз-қырқын есепке алынбай, Таскентке, оның беглер бегі – өз немере ағасы – Мырза Ахмет пен өз қарақан басының қазынасына түседі, әрине. Соныдықтан «хан қазынасы биыл толмаса, келесі жылы толар, ал өзімнің қазынам әлден-ақ тола беруі керек» – деген оймен Мырзаби мұндағы момын халықтың көшін қуып жүріп, «зекет төле» деп, тонаған. Жап-жас, уылжыған келіншектер мен кеудесі көзге көріне бастаған қыздарды гүл тергендей тергізіп, түйе қоршау, есек арба, өгіз арба, тіпті түйе арбаларға салғызып, сықай, нығыздата мінгізіп, арпа-бидай, жүн-жұрқа, тері-тулақ, тоң-май, қазы, құрт, сүр ет сияқты азық-түліктерді артқызып, өте бір көңілді жағдайда келе жатқан. Осындай олжалы сапарды тағы да екі-үш мәрте қайталап, сосын әлгі Сапақтың белі жіңішке сұлу қызын бір түн қасына алып, ертесіне «қайдасың Таскент» деп, елге тартып отырмақшы еді.

Енді ол ойы іске аса ма, әлде аспай ма, оны бір Алла біледі. «Мына, соңдарынан ентелеп келіп қалған бұхаралық жауынгерлердің ой-пиғылы не екен? Не де болса, олар мұның қоқандық екенін білір қойса оңдырмайды. Басшыларының арасында таныс біреу-міреуі болса жақсы. Таныс болмаса аямайды, өлтіріп жібереді. Алдыма қойған, ойлаған мақсатым да орындалмай қалады-ау, онда. Қап, қиын болды-ау, ең дұрысы бұлармен айқаспай, әуелі қашып көрейін. Егер қуып жетіп алса көрермін, айқасса айқасармын. «Қолға түс» десе түсермін. Мына мал-мүлікті бөлісерміз. Бұлар да жігіттер ғой, қыз-қырқынды көргендерінде, ойлары болмаса да бойлары жібір» деген оймен:

-Ей жігіттер, соңымызда бұхаралық қуғыншылар. Олар сонау «ит өлген» алыстан қалай ғана естіп, мұнда келіп қалғанына түсінбей тұрмын. Әлгі Асқар датқа Жызаққа хабар салды ма екен? Оның мінезі тіпті ұнамап еді. Бүгін Қотырбұлақта Жәбек бидің үйінде қоқандық бектер бас қосып отыр. Оларды қорғап екі жүз жауынгер де сонда тұр. Қотырбұлаққа дейін әлі жиырма-отыз шақырым бар шығар, мен бұл жерді жақсы білмеймін ғой, өзіміз бары жоғы отыз шақтымыз, мына қуғыншылар бізден көп. Қарсылассақ жеңе алмаймыз. Қимылсыз қалсақ, қапыда қалуымыз мүмкін. Олардың ойлары белгісіз. Шын бұхаралықтар болса бәрімізді өлтіріп жібереді, ал жызақтықтар болса, олар бізге көрші ғой, өлтірмес. Олар да біздің шекарадан талай өтіп кеткенде, таскенттіктер оларды тірі жіберген, біздікілерді олар да тірі жіберген. Сондықтан әуелі қашайық, дүние-мүлкі құрысын. Бұл дүние-мүлік басыбайлы біздікі емес, ақиқатында солардыкі. Ал жан өзіміздікі. «Бастан құлақ садаға, малым жанымның садағасы» Ең әуелі өзіміздің жанымызды қорғайық! Зекеті де, ұрғашылары да, малы да құрысын, өзенге қарай тартыңдар! Арғы жағына өтіп кетсек, бәлкім олар қалып кетер. Оларға біз емес, анау дүние-мүлік пен адамдар керек ғой – деп, Мырзаби асыға сөйлеп, атқа қамшы басқан. Әшейінде «Мырзеке, Мырзеке!!!» деп жүрген, қасындағы қосындары жандары көздеріне көрінген кезде, «Мырзекеңді» ұмытып, тым-тырақай безген. Аттарына қамшы басысып, «Мырзекелерінен де» озысып кетті. Осылар мына Мырзабидің астындағы Ақтаңкерді мақтасып «Мырзеке, мына тұлпар Сізге ылайық екен, бәйге бермес, нағыз аттың пырағы ғой» деп, қолтығынан қолпаштап мінгізгенді бұған, жаңағы қасындағылар. Сол мақтаған «пырақтары» енді нөкерлердің ең соңында, құйрық астынан «парт-пұрт» жел шығарып, мәстеңдеп келеді.

Дегенмен ,бұл мәстек ақылды жылқылығынан да болар әдейі соңында келе жатқаны, себебі алдындағы аттар Арыстың жағасының жарқабағынын секіріп, мойындары үзіле, шыңғырып жатты. Құла-жардан аман түскендері, суы тасып, бұлқынып жатқан Арыс толқындарына жұтылып, бір батып, бір шығып, бір көрініп, бір көрінбей, төмен қарай ағып кете барысты. Арғы жаға түгілі ортасына да жете алмай, төрт аяқтары аспаннан көрініп, үстіндегі иелерімен қоса, аударыла-төңкеріле, ағып кетісе барды.

Мұны көрген Мырзаби астындағы Ақтаңкер «мәстек-пырағының» тізгінін тартқан. «Қап, мынадай қысыл-таяңда өткелдің де кездеспей, қайдағы жар-жыраның, айналма-үңгіршіктің кездескенін қарашы. Тасып, толқып, бұрқылдап жатқан Арыстың асау толқынының асты да ұйық шығар. Тік түссең тереңіне тартып әкетер. Бұрылыс-бұралаң жерлер екен, енді берілмесем болмас» деп ойлап, қайырылып соңына қараған.

Көздері жәудіреп, баяғыда «Ақтабан-шұбырындыдан» қалған «Қаратаудың басынан көш келеді» әнін зарлана айтып келе жатқан қыз-келіншектер, уылдап-шуылдап, бұхаралақтарға қарай құстай ұшып барады екен. Мәделі мына улап-шулаған қыз-келіншектерді жұбатуға оншақты жігіттерді қалдырып, өздері Мырзабидің соңына түскенді. Ол Арыс жағасында тоқтап, атынан түсіп, екі қолын кеудесіне қойып, еңкейіп тұрған Мырзабиді көріп, атының шабысын баяулатқан. Арыстың өткел бермес суы тасып жатқан тұс екенін байқаған Мәделі, Мырзабидің амалсыз берілгенін түсінді. Көңіліне «Арыстың өткел бермес суы тасып, Мырзаби қаша алмады қара басып» деген өлең жолдары үйіріле бергені сол еді, Мырзабиге Мусабектің ақтабан атымен қатты шауып жақындап қалғанын байқап қалып, өлеңді көңілінен шығара, соларға қарай ұмтылды. Мусабектің соңынан Рысқұлбек те бурыл қасқасымен жақындап қалыпты. Бұларға қарай Мәделі де астындағы Торытөбелдің басын қоя берген. Әй бірақ үлгеру қиын-ау! Аралары жүдә алшақты. Бірақ Құдай сақтады, әйтеуір. Рысқұлбектің астындағы бурыл қасқаның шабысы мықты болып шықты. Мусабек Мырзабиге оншақты қадам қалған шақта, оның соңынан жетіп алды. Мусабектің соңынан жетіп алған Рысқұлбек, ат үстінен атыла, Мусабекті құшақтай ала, ат үстінен аударылып түскен. Екі батыр қосарлана, омақаса аунай, шөп-шаламның арасына, шаң қаба, өрелерінен түрегелісті. Мусабек жеп қоярдай Рысқұлбекке ұмтылған. Рылқұлбек те қарап қалмады. Өзіне сілтенген Мусабектің оң қолын, сол қолымен ұстап алды да, өзінің оң қолын Мусабеке сілтеген. Мұны көрген Мырзаби өзіне жақтас табылғанына қуанып қалған. Мусабек те қапы қалмады. Ол Рысқұлбектің оң қолын сол қолымен жармаса, тартқан. Енді екі батыр теке-тіреске түсті. Маңдайларын біріне-бірі тіресе, итеріскен. Ойларын ит білген бе, бәлкім Арыстың жарынан құлатпақшы шығар, бірін-бірі. Осы кезде Мәделі де жеткен, екеуінің қасына. Жеткен де «доғарыңдар!» деп, айқайлаған. Екі батыр сүзістерін тоқтатып, біріне-бірі көз тіге, қолдарын ажырастырды. Екеуінің райларынан қайтқандарын түсінген Мәделі атынан түсіп, Рысұлбектің арқасынан қақты да, Мусабекке қарап, сұқ саусағын жоғары шошайтты. Онысы «ақымақ болма!» дегені еді. Сосын оларға онша көңіл аудармаған Мәделі, әлі де екі қолын кеудесіне басып, тізерлей отырған Мырзабидің қасына барып, оны иығынан қағып, орнынан тұрғызды.

         -Қазақта: «Иілген мойында қылыш кеспейді» деген мақал бар. Сен қазақ та, өзбек те емес, сарттық жасап тұрсың, бірақ сарттық жасасаң да мәрттік жасап тұрсың, Мырза Салих, мұны қайдан үйрендің? – деп, Мәделі оның бетіне үңілді.

      -Сен мені әлі де, «сонау баяғы екеуміз бірге оқыған Таскент медресесіндегі сатқын бала» деп ойласаң, қателесесің. Мен Қоқанда сені Мұхаммед Али хан, аман-есен зынданнан босатып жібергеннен соң, басқаша ойлап, басқаша мінездерге еге болдым. Бұрын біреуді біреуге жамандап, солардың қиналғандарынан ләззәт алуды жақсы көрсем, сол сендер Қоқаннан кеткеннен кейін, сендер сияқты жиһангер болуды мақсат тұттым. Оным іске асып, Кетпен Төбе, Талас, Майлы Сай сияқты елді мекендерге жорық жасап, тәжірибе жинақтадым.

-Өте жақсы, енді сол тәжірибеңді мұнда, Көктіңұлы иелігінде де іске асырып жатырсың ба?

-Жо-жоқ, ол не дегенің, мен бұл жерде бір де бір адамды өлтірткізген жоқпын.

-Енді қалай кірдің?

-Орнымнан тұрғыздыңыз, енді қолымды кеудемнен түсірсем бола ма?

-Ол Сіздің бізді сыйлауыңызға байланысты, бірақ қолыңызды кеудеңізде өмір бойы ұстап тұра алмайсыз ғой, түсіре беріңіз!

-Рахмет, рахмет. Анау батырларыңыздың біреуі енді болмағанда менің жанымды жаһаннамға жібере жаздады. Ал екіншісі өзінің жанын аямай, мені құтқарып қалды. Мен әліге дейін бұл қазақтарды түсіне алмадым. Жаңа маған «бұл елге қалай кірдің?» деп, сұрақ беріп едің, мен Таскентте отырып, сен алдымда тұрсаң, мен саған «дәл қазір мұнда Жызақтан қалай жетіп келдің?» деген сұрақ қояр едім. Әркімде мақсат бар. Мен де, сен де мақсатпен келдік. Бұл жерге мені кіргізген де өздеріңнің қазағың – Торыбай бек.

Торыбайдың атын естігенде Мәделі Мырзабідің бетіне жалт қараған да:

-Ол сұмырай мұнда қайдан жүр, онымен қалай таныстыңдар? – деген, жұлып алғандай.

-Сол айтты, осылай да, осылай деп, «Көктіңұлында қазір хан жоқ, хан тағына талас жүріп жатыр. Негізгі таласушылар Сапақ би, Қанай датқа, басқалары кәрі немесе жас. Лайықтысы сол екеуі. Бірақ солардың ішіндегі Қанайын Көктіңұлына хан сайлап қойсақ, бүкіл Көктіңұлы Қоқанның ашса алақанында, жұмса жұдырығында» деп... Сосын хандықтың байлығын мақтады. «Олар Бұхара қол астында болғанымен, салықты Шымкент, Әулие Ата сияқты көптеп төлемейді. Жүсіп қожа ханның арқасында, Бұхара әмірі «ұзын арқан, кең тұсау» жағдайға жіберген. Мыңғырған байлығынан бұрын, қоңыраттың қылаңдаған қыздарын айтсайшы. Пах-пах шіркін, мінез де, түр де, дене бітімі де. Нағыз сұлу қыздар қоңыратта ғой!» «Хорезмнің сұлуларындай ма?, деп едім, «өй, ақымақ болмаңыз, Хорезм дегенің қоңырат елі емес пе? Ол елдің қоңыраттары өзбекше сөйлейді, сосын көздері шли үлкен, кішкене беттеріне онша жараспайды, адамды қорқытып жібереді, Ал мына Көктіңұлының қыздарының көздері өте үлкен де емес, шли кішкене де емес, анау дулаттың қыздарындай өте сұлу келеді» дегенді. Әлгі дулаттың қыздарының өте сұлу болатын себебі, олардың арғы аналары қожаның қызы – Дамыллах ана екен ғой, Ол кісі Сіздің арғы апаларың екен да – деп, Мырза Салих Мәделіге жағынғысы келгендей, алға итінді.

-Мен Сізден «қазақтың қыздарының сұлулығын» сұрап тұрған жоқпын, «мұнда неге келдіңіз» деп сұрадым. Сіз айттыңыз. Ал әлгі көксоққан Торыбай қазір қайда жүр?  Соны айтыңыз, сосын атыңызға мініңіз, Бадамға барамыз! – деп, Мәделі тағы да Мырзабидің бетіне үңілген.

-Бадамда не бар екен, Қотырбұлаққа барайық, сонда бүгін үлкен отырыс бар. Кілең бектер жиналған той болып жатыр. Торыбай бек те сонда болады, бүгін. Жәбек би Қотырбұлаққа бектер мен билерді күтіп, үлкен майхана жасап жатыр. Көктіңүлына хан болмақ ниеттен де кенде емес сияқты, өзінің. Әй, бірақ ол бола алмас, менің ойымша Көктіңұлына хандыққа Қанай мырза ылайық секілді, Сапақты тіпті жолатпаймыз – дей беріп, артық кеткенін тез байқап, сөзінің соңын жұтып қойды.

-Неге? – деді, Мәделі көзін сәл сығырайта.

-Оның жағдайы келмейді.

-Жағдайы қалай келмейді? Бай десең, бай. Батыр десең, батыр. Көктіңұлының биі десең, биі. Енді бір аттаса хан болғалы тұр.

-Ол біздердің айтқанымызды қылмайды.

-Біздерің кім?

-Сіз бен біздер.

-«Сіз бен бізің кімдер?»

-Мықтылар.

-Сіз бен біздің екеуміз де мықты емеспіз, біреуміз-ақ, ол менмін, ал сен менің тұтқынымсың!

-Сен де Қоқанда тұтқын болғансың!

-Тұтқын болсам босатылдым ғой!

-Мен де босанамын деп ойлаймын.

-Босансаң босанатын шығарсың, бірақ Көктіңұлына хан сайлауға құқылы адамдар қоқандықтар емес, осы жердің қазақтары екенін ұмытпа, Мырзеке!

-«Мырзеке-ырзеке» деп, неғып тұрсың, қылышпен басын шауып алмайсың ба!? – деп, Мусабек кіжінді,

-Әй Мусеке, мейманын сыйлаған қазақ емеспіз бе?!

-Бұл меймандығын істеп тұрған жоқ ғой!

-Қол қусырып, бағынып тұрса, атамыздың да құнын кешеміз емес пе? Бұл ғой – ата-баба дәстүрі. Олай болса, атаның құнының қасында «қыз-қатын» деген не тәйірі?!

-Мақұл, Мәделі сенікі дұрыс, мен де ата-баба дәстүрінен аттай алмаймын! Бірақ мен бәрібір мына найсаптың өзіне де сөзіне де сенбей тұрмын.

-Өзіне сенбесең де, сөзіне сен, әлгі Торыбай осында екен. Бәрін сол арандатып жүрген көрінеді. Арамыздан сатқын-жау шықпаса, сырттан жау ішімізге бірден ендеп кіре алмайды. Іштен шыққан жау ғана, сыртқы жауға осал жерлерімізді көрсетіп беріп, бізді әлсірететін. Біз сол Торыбайды ұстап алсақ болғаны...

-Ал мынаны ше?

-Бұл Мырза Салих бек, Қоқанның да, Таскенттің де сыйлы адамы. Бұның біз тарапқа келгенде ешқандай арам ойы болмаған. Бұны бұзған өзіміздің ішімізден шыққан сатқын – Торыбай. Ол менің өлердей ғашық болған алғашқы сүйіктім – Таһминаны, өз ағам – Асқар қожаға күйеуге шығуға мәжбүрлеген – малғұн. Мен оның бүгін кәлләсін аламын. Ал қазақтың сол ішкі жауын өзімізге ұстап бергені үшін, рахметімді айтып, Мырзабиді аман-есен Таскентке қайтарамын. Сырттағы он жауды өлтіргенше, іштегі бір жауды өлтіргеніміз артық – деп, Мәделі Мырзабиге атқа отыруды ұсынды.

-Қап, Мәделі, әсіресе сен Рысқұлбек, бекер менің алдыма тұрдың. Мына Мырзабидің кеңірдегін мына қолыммен жұлып, өлігін Арысқа ататын едім – деп, Мусабек бетін тыржыйта, кіжінді.

-Артық кетпе, Мусеке неге мұнша өшігесің?

-Осы Мырзаби емес пе, менің қарындасым – Айымсұлуды құшағына алмақ ниеті болғаны? – деп, Мусабек қайта өршелене Мырзабиге ұмтылған. Бұл жолы да Рысқұлбек үлгеріп, Мусабекті қапсыра құшақтап алды. Мусабек ашуын баса алмай, Рысқұлбектің шықшытынан бір ұрған. Рысқұлбек құлай бере оң жұдырығымен Мусабектің иегіне қонжитып еді, екеуі қайтадан алыса кетті. Екі батырдың мынадай жағдайы оларға қарап тұрған жауынгерлерге тіпті ерсі көрініп, олар жамыраса күлген еді.

Мына күлкіге жігері құм болған, әрі Мырзабидің алдында жүдә ұятқа қалған Мәделі бар ашуын екі досынан алардай, екеуін де жұлқылап-жұлқылап, екі жаққа ажыратып жіберіп, оларға жеп жіберердей, ашулана қараған. Екі дос естерін енді жыйғандай, кешірім өтінгендей, Мәделінің алдына жақындасып келгенде, Мәделі:

-Ей, сендерді шайтан азғырып тұр ма? Сендер өздерің қандай жағдайда тұрғандарыңды білесіңдер ме? Сен, Мусабек Мырзабиді өлтірмек ниетің болып, сонша ұмтыла бересің. Мұны өлтіріп алып, өмір бойы қашқын болып жүрмекшімісің? Сенің қашып-пысып жүргенің ешнәрсе емес, бұның өліміне кек алу үшін Қоқан ханы бүкіл Көктіңұлы елін қанға бөктіретінін білесің бе? Сенің ойланбай істеген бір қимылыңның зияны бір Айымсұлу емес, сол сияқты мыңдаған арудың өмірін қиятынын білесіңбе? Онсыз да шаңырағы шайқалып тұрған Көктіңұлы хандығының шаңырағын өзің ортаға түсірмекшісің бе? Сен екеуіңе айтам, біздің Бұхара мәдениеті қайда, әскери тәртіп қайда, қолбасшының сөзін тыңдау қайда, сендердің Кенесары ханның қол астында пансатбасы болған атақтарың қайда? Бұл не? Қоқан хандығының бетке тұтар елшіге парапар зекетшісінің көзінше, тәртіпсіз босқын елдің есер жындыларындай, ойқастай ұмтылып, алыса бергендерің?! Әй Мусабек, «қарындасым, Айымсұлу» дей бересің, Құдайға шүкір Айымсұлу аман ғой. Лайланбады. Пәк. Оның пәктігін сақтап қалдық. Ол бүкіл еліміздің бас биі – Сапақтың қызы болғасын оны құтқаруға келдік. Ал құл мен құтанның қыздарының неге пәктігін сақтай алмадық? Неге кеш хабарланды? Олардың пәктігі мен намысы Айымсұлудікі мен олардың сендей туысқанынан кем бе? Намысқа шыдай алмай өліп кеткендері де бар. Дәл қазіргі Сіз бен Біз босатқан, қойдай маңыраған қыз бен келіншектер Айымсұлудан кем бе? Олардың кемдігі сонда сендей батыр ағаларының болмағандығы ма? Олар саған да туған қарындас пен келіндер емес пе?

-Әйи, Мәделі, сен түсінбейсің ғой, мен қарындасым Айымсұлуды ағам Сапақтан да жақсы көріп, сыйлаймын

-Сен жақсы болсаң қыздардың бәрін сыйла, барлық адамды сыйла, халқымыздың әдет-ғұрпы пен хандығымыздың заңын сыйла! Дәл сол Айымсұлу үшін де, мына әкетіліп бара жатқан заңсыз зекет пен қыз-қырқындар үшін де Мырза Салих бекті дәл осы жерде өлтіруге біздер түгілі басқа мемлекеттер мен халықтарда да заң жоқ. Тек ғана айқасып, соғысып жүріп өлтіруге болады, ал бірақ иіліп, бағынып тұрған тұтқынды дәл осы жерде өлтіруге жол бермеймін! Қазір Жәбек бидің үйіне барамыз. Қоқанның жиналған бектерімен де, өзіміздің билермен де, датқалар мен әкімдермен де сұхбаттасып көреміз, солар не шешім шығарады, соны орындаймыз, ал саған Рысқұлбек, алғысымды білдіремін.

-Сонда әлгі жайсаңдар «аман жіберіңдер» десе қоябере саламыз ба? – деп, Мусабек амалсызданды.

-Өй сенде қоймайды екенсің, бара көрерміз, ең әуелі Мырзабиді солардың алдына аман апарайық та, сосын көреміз ғой – деп, Мәделі атына қарғып мінді.

-Дегенмен, Мұхаммед Әлі бек, сен туралы менің ойым өзгерейін деді – деп, Мырза би де атына мінген.

-Не үшін? – деп, Мәделі шынымен түсінбеген

-Мен сені осы кезге дейін, «әшейін жабайы қазақтың бір есерсоқ батыры шығар» деген ұғымда жүретін едім.

-Сөйтсең?

-Сөйтсем, сенің мәдениеттілігің хандардан да жоғары екен, сенің мемлекет қағидаларын сыйлайтын қасиетің жүдә жоғары екеніне көзім жетті, осы сен ақын емессің бе?

-Болсақ болармыз.

-Ақынжанды адамдар осындай болады – деп, Мырзаби де атын тебінген.

 

 

ҚОТЫРБҰЛАҚТА

                                                                                                      Қоқанның бейбас бектері,

                                                                                                     Жәбек бидің үйінде,

                                                                                                     Қымызға тойып, балқып ап,

                                                                                                     Қазы менен қарта жеп,

                                                                                                     Отырған шақта, шалқып-ақ

                                                                                                   Мәделі толғауы 1858ж.

 

Жәбек би қонақ күтуге қатты дайындалған екен. Көктіңұлының басшысы Жүсіп қожа ханның қайтыс болғанына біршама уақыт өтсе де, Бұхара әмірлігіне бағынысты болған хандыққа әлі хан сайланбай, хандық тозығы жеткен матадай, ыдырай бастаған халге келген. Бұған кінәлі ең әуелі Бұхара әмірінің бұл жаққа көңіл аудармауы болса, екіншіден жергілікті жақсылар мен жайсаңдардың бір мәмлеге келе алмауларында еді. Бұлар үш топқа бөлінген сыңайлары бар. Бірінші топ өте бір ықпалды әрі тынышсыз топ еді. Бұл топтың басшысы Қоқандық Ұялыжардың датқасы – Қанай. Бұл кісінің мақсаты Көктіңұлына хан болып, хандықты тікелей Қоқанға қосу. Қазіргі хан – Құдаярдың қол астына кіріп, соның қолшоқпары болып отыру. Салық-зекетін уақытында Қоқанға жіберіп отырып, қара халықты қойдай иіру. Осы ойды Қотырбұлақтағы Жәбекқожа би де қостайды. Бірақ бұған жұрттың көбі қосылыңқырамайды.

Екінші топ, дәл бірінші топтай тынышсыз болмағанымен ынталы топ. Оның басшысы Көктіңұлының бас биі – Сапақ. Нағыз бұхаралық. Туа бітті Көктіңұлы хандығының жанашыры. «Көктіңұлы хандары – Рүстем ханның, Жая ханның қолдарында жастайынан қызмет істеген» дейді көнекөздер. Ал енді Жүсіп қожа ханның бас биі екені анық. Хандықтың бас уәзірі Ыса палуаннан кейінгі беделді кісі – осы Сапақ би. Бұл кісінің ойы – Көктіңұлы ханы бола отырып, хандықты Бұхара әмірлігінің қарамағынан шығарып, жеке, дербес отау құру. Жұрт айтады: «мақсат өте орынды, бірақ орындалуы қиын» деп.

Шынында да дәл қазіргі мынадай дүрбелең заманда дербес хандық болып өмір сүру өте қиын. Кешегі өткен марқұм, топырағы торқа болғыр, Кенесары хан да «қазақты дербес мемлекет қыламын» деп, ойға да, қырға да шапты емес пе? Бірақ ештеңе бітпеді. Ақыры басы Қырғызда алынды. Соңында сергелдең болған ел қалды. Оған ерген Көктіңұлының да жігіттерінің аттарының қолтықтары сөгілгеннен басқа не қалды?...

Сосын үшінші топ бар. Бұл топ тынышсыз да емес, ықпалды да емес. Өте бір сабырлы топ. Асықпайтын топ. Олар әлі де әмір Насыролланың шешімін асықпай күтіп жүрген топ. Бұның басшылары – Байбақ батыр, Келес қожа, Қосбалта батыр, Дәулетияр датқа. Жұрт айтады «негізі осылардыкі дұрыс» деп. Себебі Қанай сияқты Қоқанға қарап қалса, Қоқан қоқаңдауын қоймайды, оның үстіне мына Мырзабидің қылығы сол қоқандықтардікі емес пе? Ал егер Сапақ айтқандай жеке дара шықсақ, Ақмешіт пен Жөлекке орнығып алған Орысиет тарпа бас салып, тыпырлатпай жұтып жібермей ме? Орысиеттен бұрын Қоқан-ақ қоқаңдап келіп, күніге осында болып, қырып кетпей ме? Түбі Бұхараға қараса, Орысы да, Қоқаны да бірден бас салуға қаймығар. Жақындап келсе де иіскелеп-иіскелеп «әлі піспепті» деп, ұрымтал мезгілді – пісуімізді күтер. Бірақ болашақ өте бұлдыр. Тұман. Бұхар әмірі бізге қарауға мойыны жар бермей, Гиссар тарапта Шаһрисәбіз бен Кітапты қоршауға алып жатқандарына да бір жыл, сегіз айға жуықтапты. Не алынған Гиссар атырабы жоқ, не «қой болмады» деп қайтып келген Бұхара әмірі жоқ» деп ой білдіреді көпшілік.

 Осы жайттар ортаға салынғалы Жәбек үйіне жақсы мен жайсаңдар жиналған еді. Бұл жиынға Мырзабимен бірге Қоқаннан еріп келген Сайфуддин бек, Ғымбат манап, Қоқанға Арқадан келіп кірме болған Торыша сұлтан. Сосын сонау баяғы Хиуаның Хазарасп шаһарының бегі – Халыханның Таскенттегі інісі Халыша бек, Таскенттік Азимшора итханашы, Құсшы төре, Байсақал бек, Шымкенттік Қырбай насыбайшы, Сырнай бектер бар еді. Шымкенттік екі жүз қаралы Қоқан әскері, Ордабасы –Қотырбұлақтағы үйлерге бөлініп жіберіліп, олар да сол үйлерде қонақ болып, күтіліп, мамыражай меймандықта еді.

 Жәбек бидің үйіндегі мейман-бектер Арыстың төменгі жағына зекет жинауға кеткен Мырза биді күтіп жатқан. Ал бұндағы меймандарды бәйек болып күтіп, «осылардың демеуімен хан болып қалармын», деген үмітпен Қанай датқа, осындағы жайсаңдарды да, осында жинауға Жәбек биді үгіттеген. Яғни Жәбек би де өзінен бұрын хан болуға Қанайды қолдайтыны сөзсіз сияқты. Оның да бір себебі, бәлкім әкесі – Асқар қожаның Таскентке бағынысты – Бадамның датқасы болуында шығар. Әрі өзі де сол Таскентке бағынысты осы жердегі ауылдардың биі ғой. Гәптің қысқасы Мырза бидің осында келгенін пайдаланып, кеңес өткізіп, Көктіңұлы хандығын тезірек Қоқанға қосып, хандыққа Қанайды, бас билікке Жәбектің сайлануына жағдай жасау еді.

Әзірше бұл бектер мен жайсаңдар Мырзабидің келуін күтіп, Жәбектің үйінде қымызға бөгіп жата берсін, енді Мәделі тобы, Мызабиді жетекке алып, қалай келе жатыр екен, соны екшейік.

 

БАДАМ ЖАҒАСЫНДАҒЫ КЕК

 

                                                                         Сағындық, Құрсай менен Бөржарым-ай,

                                                                         Көтерген ауыр жүкті мен бір нарды-ай

                                                                         Алдынан қыз-қатынды өткізген соң

                                                                         Халышаның қырып салдық бәрін малдай

                                                                                                   Мәделі толғауы 1858ж.

 

Мәделі тобы Бадамсудан өткеннен соң, дарияны жоғары қарай өрлей, қалың тоғайды жағалай жүрген. Енді бір әудемжер жүргенднрінде, бағанағы ілгері жіберген шолғыншылары аттарын борбайлата шауып, қайтып келген.

-Не болды?

-Ой құрысын, сұмдық, осыдан...

-Айтсаңдаршы, енді!

-Осыдан шамамен бір, біржарым шақырымдай жерде нағыз қызойнақ болып жатыр!

-Қалай?

-Кіл жалаңаш қыз-келіншектер, жалаңаш ер жігіттер, суға түсіп шомылысып жатқандары да бар. Қол аяқтары байлаулы тыр жалаңаш шешіндірілген қыздар да бар!

-Не дейді, Құдай-ау!

-Құрысын айтуға ауызымыз бармай тұр!

-Енді айта бер, кімнен ұялып тұрсыңдар, әскерилерсіңдер, уақиғаны бүге-шігесіне дейін айтуға міндеттісіңдер, оның үстіне мұнда әйел заты жоқ – деп, Рысқұлбек ентелей шолғыншыларға жақындады.

-Айтсақ, не...

-Айтсаң да, айтпасаң да түсінікті, «зекетке алған қыз-келіншектерді шешіндіріп, білгендерін істеп жатыр» десеңдерші – деп, Мәделі жерге бір түкірген.

-Йә, қыз-келіншектерді алдарынан өткізіп жатыр...

-«Алдарынан өткізіп жатыр» дегенің не еді, сонда жалаңаш қыз-қатындардың денелерінің сұлулығын көру үшін, тізілте алдарынан өткізіп жатыр ма? – деп, ақкөңіл Мусабек түкке түсінбей сұрақ қойған

-Енді бұл жігіт мәдениетті түрде айтып жатқан ғой, әйтпесе ойнастық төсек қатынас жасап жатырғандары белгілі болды – деп, сөзді төтелетіп, Рысқұлбек астындағы атын тебініп, алға итініп еді:

-Йә, йә солай, әрқайсысы біреуден, екеуден бөлісіп алып, білгендерін істеп жатыр, тез барайық, әлі талай қыздар мен келіншектер байлауда жатыр – деп, шолғыншы жүдә ыңғайсызданып, ол да атын тебіндей берген.

-Енді түсіндіңбе, балпиған, арам ойы жоқ досым-ау! – деп, Мәделі Мусабектің бетіне үңіліп еді, Мусекең қараптан қарап ұялғаннан беті қызғыштанып кетті.

-Масқарааа! – деп, басын шайқай беріп, қап, ш... – деп, Мусабек Мырзабиге ұмтылған еді, Мәделі:

-Ей, Рысқұлбек, мына Мусабекті атында отырған күйінше байлап тастаңдаршы, тағы бүлдіргелі тұр – деп, өзі Мусабекті ат үстінен қапсыра құшақтаған.

-Қоя бер, жіберші Мәделі, мен мына зекетшінің қанын ішейін – деп, Мусабек бұлқынды. Мусабек бұлқынып жатқанда, Рысқұлбек күліп жүріп оның қолын мықтап байлап, аяғын атымен бірге таңып тастады.

-Қап әттеген-ай! – деп, Мусабек атының үстінде отыра бергеннен басқа амалы қалмады.

 

Бұлар қалың тоғайды аралап, әлгі шолғыншылардың айтқан жерін тез тауып алды. Келсе, мәссаған, нағыз «вахканалия» осында болып жатыр. Шынында да мына көріністі көргенде Мәделінің есіне осы «вахканалия» сөзі түсті. Жаурупа елдерінде Дәуірлеу заманында («Эпоха возрождения») және одан беріде, жылда жеміс-жидек піскенде, әсіресе жүзім піскенде болатын мейрамда сол жердегі адамдардың бәрі тыр-жалаңаш шешініп тастап, тойлайтын болған және білгендерін істеген. Ішім-жем, шарап, би, өлең, музыка – бәрі болған. Сол заманда өмір сүрген Веренозе, Тициан, Ботичелли, беріректе өмір сүрген Курбе, Делакруа сияқты суретшілердің кейінгі шақта өмір сүрген суретші-көшірмешілер жасаған көшірме-суреттерін Мәделі Бұхарадағы әмір сарайындағы «сұнғат» бөлмесінен көрген. Сонда «вахканалияның» шын екеніне сенбей, «тек әшейін суретшілердің қиялынан шыққан туынды дүние шығар» деген де қойған. Дәл қазір сол сурет есіне түсті.

-Өмірде болмайтын нәрсені суретшілер салмайды екен, ал өмірде болмайтын нәрсе тіпті жоқ екен – деп, басын шайқады, Мәделі. Сосын алдына енді бір қараса, Рысқұлбек бастаған топ қылышын суырып, әлгі Қоқан жауынгерлерін шаба бастапты.

-Әй Мәделі, не есіңе түсіп тұр, қолымды шеш жылдам?! – деп, Мусабек ат үстінде бұлқынды. Мәделі қылышының ұшымен, Мусабектің беліндегі қыл арқанды қиып жіберді де, бұл да әлгі жалаңаш жігіттерді кескілеуге кіріскен. Мусабек те бар ашуын осы Қоқан жауынгелерінен алып, әбден турады. Бірін қалдырмай, бәрін қырып тастаған бұхаралық топ, енді, байлаулы жатқан қыз-келіншектердің қолдарын шешіп, олардың ұяалғандарынан ыңғайсызданып, тоғайдың қалыңына кіріп олардың киінуін күткен.

-Ал, бұған не дейсің? – деді, Мәделі Мырзабидің қасына келіп, қанға боялған қылышын атының жалына сүртіп тұрып.

-Бұл тірліктеріне әлі хан алдында да халық алдында да жауап бересіңдер. Жауынгерлерді өлтірмей-ақ, қамшының астына алғанда болатын еді, бәрі жап-жас жігіттер екен, обал болды.

-Ал егер біздің бұхаралық жігіттер сендердің қоқандық қыздарыңды осылай істеп жатқанының үстінен түссең, сен қайтер едің, қамшымен дүрелеп жіберерме едің?

-Бұхаралықтар үйте алмайды, бұл қыздарды қазір бұхаралық деп айту қиын. Бұларға Бұхар жәрдем бермейді.

-Жәрдем бермейді деп, сонда сен де оларды өлтіріп жібереді екенсің ғой!?

-Енді сондайға ұқсайды – деп, Мырзаби басын төмен салды.

-Әне, біз де сүйтіп, сосын қырып тастадық, «Бұхара жәрдемге келмейді» дейсің, мына біз ше? Келіп тұрмыз ғой! Сенің осындай мүсәпір халге түсіп тұрғаныңның өзі осы Бұхаралық Көктіңұлының күші емес пе? – деп, Мәделі ашуын білдірді. Сосын:

-Сен жаңа «жас жігіттер екен» дедің, яғни бұл сенің жігіттерің емес-ау?! – деп, Мырзабиге сұраулы жүзбен қарады.

-Йә, бұлар менікі емес, бұлар мен білсем, Халыша бектің жігіттері. Ол да менімен бірге Шымкенттен келген.

-Шымкентте мен ондай бектің атын естімегенмін.

-Ол Таскентте Мырза Ахмет ағамның сарайында кәтте қызметкер. Сенің сонау жылдары әмір Насыролланың пәрменімен Хазараспқа шабуылдағаныңды естігенмін. Сонда сол шаһардың хәкімі – Халыханның қызы Гүлбах пен Тұрранча есімді қатынын тартып алып, Ордабасыға жібергеніңді де білемін. Әкең – Жүсіп қожа сол қыз бен оның шешесі – Тұрранча энені Таскентке әкеліп, Кенесарының шешесі, яғни Қасым төренің бәйбішесі – Қожақ ханымға және оның ортаншы ұлы Әбілғазы сұлтанға айырбастап алып кеткен. Тұрранча эне сол күйі бәрібір Хазараспқа бармады. Осында қалып кетіп, Хазарасптағы тірі қалып кеткен қайнысын алдырған. Оның аты Халыжа, қазақшаға аударсақ «кілемше». Жалпақ айтсақ «Қалыша». Тұрранча соған тиіп алған. Сол Халыханның інісі – Халыжа – мына өліп жатқан жігіттердің билеушісі. Ол кәзір Жәбек бидің үйінде, қазір барсаң кездесерсің. Жауабыңды дайындай бер. Сен әлі оған ағасының өлімі үшін де жауап беретініңді есіңнен шығар ма! Тіпті ол-ол ма, олардың туған отаны Хиуаны тастап осы ит өлген қиянға келгеніне де жауап бересіңдер, сендер – бұхаралықтар! – деп, Мырза би, «мырс» ете, кекесін күлген.

Қыз-қатындар киініп болғасын, «рахмет» айтысып, беттерін шымсысып, Бадамның төменіне қарай, жаяулата тарап кетті. Көшпелі малшылардан, қозықұйрық тергендей, әр жерден теріліп алынған, зекет орнына келген бұл ұрғашылар, енді елдерін іздеп, кейін қарай асыққан. Ал Мәделі тобы алға жылжыды.

 

ОРДАБАСЫҒА ЖАҚЫНДАҒАНДАҒЫ ҚЫРҒЫН

 

                                                                      Тұрмысың аман-есен Ордабасы?!

                                                                      Не көрмес тіршілікте бастың жасы!

                                                                      Алдынан қыз-қатынды өткізген соң,

                                                                             Қоқанның қырғын тапты боз баласы.

                                                                                                     Мәделі қожа 1858ж.

 

Мәделі бұл маңайдың өзі жоқта сүреңсіз жағдайға түсе бастағанын байқады. Қалипаға үйленгеннен соң, Қосжарсуатқа қайта барып, отау тіккен. Жас сұлуының қызығымен Қосжарсуат пен Жызақтың арасын жол қылып жүріпті. Мұндағы, яғни Ақбұлақ-Ордабасыдағы шешесі – Қонысайымға да, бәйбішесі – Еркеайымға да сирек келуші еді. Жүсіп – әкесі қайтыс болғалы, бұл маңайға аяқ ізін тіпті аз саларды.

Йә, Қасиетті Ордабасы маңының қызығы кете бастап, сұрқайланыпты. Топырағы торқа болғыр Жүсіп қожа хан тірі тұрған кезінде, қоқандықтар Ордабасы түгілі, Бадамның өзіне қалтырап-дірілдеп, екі жылда бір рет, оның өзінде салық жинауға әрең келіп, кетуші еді. Оларды кейбіреулер айтады, «Асқар келтірмейді» деп. Онысы бекершілік екенін көпшілік енді байқап жүр. Олар Асқар қожадан емес, Бұхардың құдіретті әмірі – Насыролла шейх қолдайтын Жүсіп қожадан қаймығып, бұл маңайға жақындамайтын. Ордабасы түгілі, Қоқанға тікелей бағынатын Бадам мен Алтын Төбенің өзінде де бірде бір сарт не өзбек өмір сүріп жатқан жоқ еді.

 Көпшілік айтады, «Жүсіпқожа ханмен баяғы Таскент беглер бегі – Искандер бектің арасында болған келісім шартта, қоқандық қазақтар, Бұхара-Көктіңұлына қарайтын Ақдала, Жиделі, Көкшымылдық, Айғырұшқан Әлімтауда мал жайылымын пайдалануға рұхсат алған екен. Ал Қоқан жағы осы жақсылықтың орнына, Шымкенттің батыс жағына, яғни Көктіңұлы тұсына қарай, бірде-бір сарт не өзбекті қоныстандырмауға уәде етіпті. Сол уәде әлі орындалуда. Бірақ енді хан жоқ. Уәде бұзылуы мүмкін. Уәденің алды бұзылды. Яғни қоныс аудармаса да, зекетшілері келіп салық жинап жүр. Құр зекет ғана емес, сонымен бірге зекет төлей алмағандардан қыз-қатындарын алып, оларды зекет орнына жинап жүр. Тіпті кейбір жерлерде «зекетшілер әдемі қыз көрсе, зекетті әдейі көбейтіп, оны төлей алмайтындай өсіріп, қызын, не келінін, не қатынын әкетіп жатыр» дейді, ұзын құлақ. Әй қайдам... Бірақ кім білген, ақиқат болуы да мүмкін. Оған дәлел тап жаңа біразда болмап па еді?  Бұлары енді – шын басынғандық! Әмір Насыролланың да көп жәрдемі бар еді. Ол да досы – Жүсіпқожадан айрылғасын, бұл маңайға көз салуды қойған сияқты. Көз салатын ұлы – Мәделі Жызақта. Насыролла енді Ордабасыны неғылсын!

«Бір қимыл жасамаса болмас. Бүйтіп уақыт өте берсе, ел тозып кетері хақ. Бұрын бұндай құқайды көрмеген халық, бір үріксе, тоқтау бермейді. Қашқаннан қашып отырып, Парсы, Ауғанға, Гиндикуш, Түркмен жеріне ауып та кетуі мүмкін. Сонда мына аяулы туған жерге кім иелік етеді, сарттар ма? Ой-бууу, қиын, қиын! Ал егер қазір, Жәбектің үйіндегі бектердің бәрін өлтіріп, жауынгерлерін қырып тастасақ ше? Соңы қалай болар екен? Мен өзім Жызағыма кетермін. Ал мына артымдағы елім ше? Ал егер Жызақтан әскер әкеліп, елімді қорғасам ше? Қашанғы жатып қорғаймын? Бір ай, екі айдан соң Мир Сайид келіп, «осы ерлігің де жетер, әскерді қайтар, біз Қоқанмен соғысуға әмірден пәрмен алған жоқпыз!» дер. Сосын қайтем? Сонда Ордабасы Ұра Төбе мен Қожанд сияқты біресе әрі өтіп, біресе бері өтіп жүре ме? Өйтсек елімнің қырылары анық. Бұхарамен тіресіп тұрған Қоқан, Бұхарасыз – қорғансыз қалған Көктіңұлын аяй ма? Аямайды, бұдан да бетер қорлайды, зорлайды. Сонда көресің нағыз босқан елді. Құдай сақтасын! Не деп кеттім?! Қайтем енді? Не де болса бір амалын тауып, Қоқанан елімізді құтқаруымыз керек!» деп, ойға шомып келе жатқанда, шолғыншы жігіттің:

-Ханзадам, тағы да қоқандықтар! – деген сөзі, ойын бөліп жіберген.

-Қарулы әскер ме, шолғыншылар ма?

-Білмеймін, екеуіне де ұқсамайды. Бағанағыларға ұқсайды. Йә, дәл солардай! Жалаңаш қыз-келіншектер, тура сол, соған ұқсас жағдай!

-Не дейді, жаным-ау? Бүгін өзі қандай, күн? Әлде бұл жерде күніге осындай жағдай ма? Пәленің жер бетіне шыққан күні емес пе? Е, Аллам кешіре гөр!!! Өзің сақтай гөр!!! – деп, сосын Мәделі тілін кәлимаға келтірді. Себебі жаңағы тозығы шыққан елі туралы ойы қатты мазалап келе жатқанда, тағы жалаңаштар туралы хабар алып, денесі қатты түршігіп кеткен. Тағы қылыштардың қанға боялғалы тұрғанын сезді. Сезген де атына қамшы басқан. Барлығы топырлап, әлгі шолғыншы көрсеткен жерге жетіп келсе, мұндағы топ бағанағылардан үш еседей көп. Жалаңаштар олардан аз, киімшеңдері көп. Қаруларын асынып, тамақтанып отырғандары да, местен шарап құйып ішіп отырғандары да бар. Ну тоғайдың ара-араларында да адамдар қылтыйысады. Бұхаралықтар бұл жолы басшыларының бұйрығын да күтпей, бірден іске кіріскен. Бәрі бірдей қимылдап, айқасқа түскен. Бірақ айқас ұзаққа бармады, қоқандықтардың бірін де қалдырмай қырып салды. Абыройлары төгілген қыздарды, байлаудан босаған қатындар киіндіріп алып, Бадамды бойлай, төмен қарай тағы да кете барған.

Мәделі өзін қасқыр сияқты сезінді. Өлген адамдардың қандарына біраз қарап тұрды да, сосын әлгілердің жайылған дастархандарының үстіндегі туралған етке көзі түскен. Еттің бір түйірін ауызына салып, сосын атына қарғып мініп, Ақбұлаққа қарай шаба жүнелген...

... Бадам ауылын қиялай желіп отырып, Қарабастауға қарай шапты. Ат басы Ақбұлақ өзеніне тірелгенде кідірді. Соңынан әскері жеткенде, аттан түсіп, беті-қолын жуып алуға суға еңкейген. Енді байқады, көзі жасқа толған екен. Жылапты. Жылағанын енді сезіп, енді бір еңірегісі келген. Булығып-булығып, өксігін әрең тұншықтырған. Өзі дауыс шығарып, еңіреп жіберсе, басқалары қарап тұрмайтынын білді. «Қайран қор болған елім» деп бір өксіген. «Саған қалай жәрдем берем, сені қалай құтқарам, не істейін? Қайран ғана Көктіңұлым?!» – деп, іштей қайталап, өксіп өксіп жіберген. Сосын тұнжырай Мусабекке қараған. Мусабектің көзінің жасы пора-пора болып, бетін жуып кетіпті. Ол Мәделіге көз жасын көрсетпеу амалымен өзен жағалап кеткен. Көңілі қатты босаған Рысқұлбек еңіреп келіп, Мәделінің иығына қолын салып, оның да орнынан тұруын өтінгенгендей болды. Үшеуі Ақбұлақ өзенін жағалап, әудем жерге барып кеңес құрды. Олар бір мәмлеге келіп, бектердің бәрін қырып салуға келісті...

 

АҚБҰЛАҚТЫҢ БАСЫНДА

                                                                                               

                                                                                                Ақбұлақтың басында

                                                                                                Қарабастау қасында

                                                                                                Үш елдің ері бас қосып,

                                                                                               Үкімін айтқан, халық ұнап

                                                                                                   Мәделі қожа толғауы 1858ж.                     

 

             Үш батыр – Мәделі, Мусабек, Рысұлбек Ақбұлақ өзенінің жағасында үндеместен сүт пісірімдей отырған. Анда-санда өксіп те қояды. Бұлар «Шардараны қорғаймыз» деп, одан Әлімқұл молданың әскерінің ығыстыруымен Жызаққа барып, одан Жызақ әскерімен келіп, Шардараны азат етіп жүргендерінде, өз елдерінің тозуға шақ қалғандарын енді бүгін байқады. Бұлардың үшеуі де жастайынан «Батырлар жыры» дастандарын да оқыған еді. Сонда қайбір дастанды оқы ма, дастан ішіндегі батырлар басқа елге шыққанда, олардың елін жау басып алып, құлдыққа айналдырытын. Содан соң әлгі батырлар еліне келсе, осындай жағдайдың үстінен түсіп, жауларды қуып шығатын. Сол «Батырлар жыры» бекерге жазылмаған екен. Рас нәрсе екен. Міне бұл үшеуі сыртта жүргенде, не болған?!

«Жау білдірмей елге кірген. Елді түгелдей қырып жібермесе де, елді тонап, қыз-қырқындарды зорлап, байлап-матап алып кетіп жатыр. Бұған қарсы келіп жатқан ешкім көрінбейді. Яғни бұл жағдайға ел басшылары қарсы емес. Сонда бұл келісілген тірлік пе? Басшылар сатылған. Әлде сондай жағдайға душар болған. Немесе билік басына талас туу да ма? Жүсіпқожа хан о дүниелік болғалы бері, бұл жерде хан жоқ ғой! Яғни елдегі біреу-міреулер соның орнына тұру үшін елді сатқан. Немесе қызметке айырбастамақшы болып жүрген. Ол кімдер екен? Бұл елде ондай адамдар жоқ сияқты еді ғой! Сапақ па, Қанай ма, Келес пе, Байбақ па, Тәнен бе, Асқар ма? Кімдер бар еді, тағы? Бұл елде бұлар білетін басқа бас көтерер ешкім жоқ сияқты. Басқа жақтан келген біреу болса ше? Ондай адам болса, жаңағы аттары аталған кісілер, оған жол беріп қоя қоймас!» – деп, үшеуі ойлы сөздер бөліскен.

Содан үшеуі әрі кеңесіп, бері кеңесіп елдің бұлай тозуына себепкер адамды дөп басып айта алмады. Содан олар алдағы тірліктің жобасын талқылаған. «Мейлі бара көру керек. Барғанда, бара салып бас салмай, әліптің соңын бағулары керек.Мына тұтқын Мырзабиді тұтқын екенін білдірмей. Алдарына салып, үйге кіргізуге тура келіп тұр. Оған Мырзаби көнеді ме? Көнеді, себебі Мырзабидің өзі де әлі тұтқын екенін білмейді. Ол «мына үш әпенді қазір қоқандық бектерді көргенде-ақ, менің көлеңкеме тығылар» деген есек дәмемен келе жатпасына кім кепіл? Бірақ ол байғұс та істеген ісінің шынымен шариғатқа жат екенін біліп, ұялыс тауып, дәл қазір еш қарсылықсыз, анау топтың ішінде, көптің біріндей, бұлардың шешімін күтуде. Бағана, Мырзабиді ұстаған кезде қоқандықтардың әскерінің санын сұрап алып еді, бұлар. Олары қандай жақсы болған. Ол айтып еді, «екі жүздей» деп. Шын айтты ма, әлде өтірік? Оны қазір шолғыншы жіберіп, біліп алулары керек. Бұларда қанша еді? Үш жүздей! Өлім-жітім жоқ, бәрі түгел. Ал мына Қоқанның екі жүздей әскерінің бүгінгі болған үш реткі қырғында жүз жиырмадайы қырылып кетті. Енді бір сексен-тоқсаны қалған шығар. Шымкенттен ешкім келмеді ме екен? Келсе, қазір жіберетін шолғыншыларымыз оны да біліп келсін!»

Сонымен, шолғыншылар киімдерін өзгертіп, жаяулатып кеткен еді, күн еңкейіп қырға асылған кезде қайтып келді.

-Ал, айта беріңдер!

-Айтсақ, рас екен, Жәбек бидің үйінде кілең бектер мен билер жиналып жатыр екен. «Мырза би де, әне-міне дегенше келіп қалар» деген, күтушілердің сөздерін де естіп қалдық.

-Әскерлер ше?

-Ол жерде мандыған әскерді көрмедік, соған қарағанда ол жердегілер еш жерден қауіп күтіп отырған жоқ!

-Сонда әлгі Қоқанның қалған жуынгерлері қайда екен, кетіп қалып па?

-Жоқ, кетпеген. Оларды да Бадам, Қотырбұлақ, Қарабастауға таратыпты, үйді-үйге! Олар сол жерде құрметті мейман болып жатыр дейді.

-Қап, оңбағандар-ай. – деп, Мусабек тағы ашуға булықты.

-Саған не болды-ей, әшейінде үстіңнен түйе өтсе де, балпиып отыра беруші-ең, ол мінезің адыра қалып, қайта-қайта кіжінесің? – деп, Рысқұлбек сауал қойып еді, Мәделі:

-«Жуастан жуан шығады» деген осы ғой, әшейінде айтқыза алмайтын боғауызды, бүгін қайта-қайта айтып, қояр емес. Адам деген қайғыда да, қуанышта да мәдениет сақтау керек ғой – деген.

-Мәдениетті сендер-ақ сақтай қойыңдар, менің болып болғаным осы, қайда барсаңдар да, бірақ сендер сұрадыңдар, мен айтайын, әлгі әскерлерді ауылдағы әр үйге бөліп жіберіпті дейді, олар да білгендерін істеп жатса ше? – деп, Мусабек шынға көшіп еді, Рысқұлбек:

-Өзің біл Мусеке, бірақ әр нәрсенің орны бар, «қорыққанға қос көрінеді», саған солай көрініп тұрғантын да, бірақ сен көңіліңе алма, сен қорқуды білмейсің ғой, сені қорқынышты ойға жетелеген мына бүгінгі көз алдымызда болған уақиғалар, осылар санамызды қорқытып, дүмбілез қылады. Бірақ біз берілмеуіміз керек, қай-қайдағыны ойламайық! Ол меймандағы әскерлер айдаладан қуып жүріп, әр малшының үйінен қыз-қырқын аулап жүрген жоқ ғой! Олар жатын орын, тамақ жеу үшін әр үйге бөлінген жауынгерлер. Олардың қастарында «үйтіңдер-бүйтіңдер» деп, бұйырып отырған Қоқан басшылары жоқ. Олар меймандар, яғни оларды мүсәпір десе де болады. Қазір Жәбектің үйіне барғанда асығыстық жасап жүрме, әйтеуір! Балпиған жуастардан, әсіресе осындай батырлардан ойламаған әр нәрсені күтуге болады – деп, «мұным дұрыс па?» дегендей Мәделіге қарады. Мәделі:

-Қайдам, Мусабек қанша батыр болса да, жүрегі жұмсақ адам ғой, жаңағы көрініске өзгеріп, әлі өзіне-өзі келе алмай отырған сияқты, үшеуміздің жаһанды қоймай жортуылдағанымызға қазір жиырма жылдан асыпты. Сол кездері талай қырғынды көрдік, бірақ дәл бұндай сұмдықты көрген жоқпыз-ау, сұмдық болғанда бұл тура өзіміздің ауылымызда болып жатыр ғой – деп, Мәделі басын шайқаған.

-Бұл баланың жағдайы белгілі болды, қазір Жәбек бидің үйіне кіргенде, лажы болса Мусабекті төр жаққа шығармау керек

-Йә, қарама-қарсы жақтағы, өз ауылымыздың жайсаңдарының арасына қалдыруымыз керек,

-Мейлі, өздерің біліңдер, менің басым ауырып кетті.

-Қой, Рысқұлбек, мына Мусабек палуан енді «ауырдым» деп, осында қалып кетпей тұрғанында, жүрелік – деп, Мәделі орнынан түрегелген.

Бұлардың әңгімелері әзіл ме, шын ба, үшеуі де түсінбеді-ау. Біресе шын сөйледі, біресе қағытты. Соған қарағанда бағанығы уақиғалар үшеуінің де дендерін ауыртқан сияқты. Ендігі жерде Жәбектің үйінде болар жағдайды бүлдіріп алмаса болғаны да...

 

 

ЖӘБЕК БИДІҢ ҮЙІНДЕ

 

                                                                                            Қоқанның бейбас бектері,

                                                                                            Жәбек бидің үйінде,

                                                                                            Қымызға тойып, балқып ап,

                                                                                            Қазы менен қарта жеп,

                                                                                            Отырған шақта, шалқып-ақ

                                                                                            «Асқанға – тосқан осы» деп,

                                                                                            Бектердің басын кескенбіз,

                                                                                            Шариғаттың шарты ұнап.

                                                                                                   Мәделі қожа толғауы 1858ж.                     

 

Сонымен, Жәбектің үйіндегі әңгіме қыза түсті. Бұл жердегі қоқандық бектердің барлығы дерлік, түгел Қанайды қолдап отыр. Көктіңұлы елінің хандығына Қанайды, бас билігіне Жәбекті сайлап, енді осыны құптатуға Мырзабиді күтісіп отырған. Сапақтың «Көктіңұлыны жеке бөліп әкетемін» деген мақсатынан да ештеңе шықпады. «Жеке шыққан елді не Хиуа, не Орысиет ауызына салып жеп қоюы мүмкін» деп, қоқандықтар даурығып қоймағасын Көктіңұлының жайсаңдары қарсы пікір айта алмады.

«Көктіңұлыны бұрынғыдай Бұхара әмірлігінің қол астында ұстап қаламыз» деп, мақсат қойған Байбақ батыр, Келес қожа, Тәнендердің де дегендері орындалмады. «Бұхараға қарап отырған күйлерің мынау ғой, не әмірлеріңнен хабар жоқ, не әскерінен хабар жоқ. Қоқандықтар дәстүрлі зекетке тоймай, енді «қыз зекет» дегенді шығарып алған» деп, Көктіңұлы жайсаңдары қарсы шықса, оған Қоқан бектері май құйып: «егер шынымен Қоқанға қосылсаңдар, мұндай «қыз зекет» пен «талан тараж» сап басылар еді, сендер де қоқандықтармен тең дәрежеде өмір сүрер едіңдер» деп, ауыздарын қисайтып, малжаңдасып отыр.

Мұның бәрі Сапақ пен Байбақтарға томпақ келіп жатқанымен, Қанайға майдай жағып отыр. Ол әрбір қоқандық бек сөйлеп болғанда «әп бәрекелді, әне көрдің бе?» деп, сұқ саусағын біресе Сапаққа, біресе Байбаққа шошайтып та отырды. Сөзінің өтімі болмағасын Сапақ би сәл кейін сығып, көшікке жантайған. Байбақ мүлгігендей көзін жұмды. «Көктіңұлының кішігірім мемлекеттіктен шығып, басқалар сияқты Қоқан езгісіндегі ауыл-аймаққа айналып бара жатқаны көз алдына бір сәт елестеп отырды. «Қоқанның құлы болғанымнан жер басып жүрмегенім артық шығар» деп Байбақ іштей налыған.

Даурықпа сөздер сәл саябырсығанда, Тәнен:

 -Қанай аға, мейлі-ақ, сіз хан бола қойыңыз, бірақ Қоқанның қарамағына емес, дербес болсын, тек ғана «біздің Көктіңұлы кішігірім мемлекет қатарында болса екен» деймін. Қоқанға кірсек кішігірім мемлекет бола алмаймыз. Сіз қарасаңызшы, анау Қырғыз елі Қоқанның қол астында, солар мемлекет пе? Емес! Қоқан ханы Құдаяр біздің Көктіңұлына мемлекеттік бермейді. Сізге де «хан» деген атақ бермейді. Сіз бекерге әуре болып отырсыз –деп, еді, Қанай:

-Ие, айтып қалыңдар, менен басқасы Көктіңұлына хан болса, мемлекеттік ала ала ма? Ала алмайды! Ал мен бұрынғы Көктіңұлы хандығын сақтап қаламын. Тек айырмасы бұрынғыдай Бұхараға емес, Қоқанға бағынысты хандық жасаймын – деп, кеудесіне ұрғылады. Бұған Қоқан бектері мәз бола, бастарын шұлғыған. Тіпті шымкенттік Сырнай бек:

-Қанай бектің бұл қолынан келеді. Осы Қанай бектің соңын ала Шымкент те бір мемлекет болады. Соған «хан» сайлауына түсемін. Бізді Ұлы Қоқанның Ұлы ханы – Ұлы Құдаяр хан қолдайды – деп, ол да кеудесін ұрғылады.

-Тағы да қандай хандық болмақшы? – деп, Байбақ батыр басқа бектерге қарап еді Қанай:

-Байеке, саған қарсы келе алмаймын, бірақ көре алмаушылық жасап отырсың! – деп, көзін төмен салған.

-Әй, Қанай, сенікі бәрібір жөн емес, мына Қоқанның жаман бектерін төбемізге шығарып қойғаныңмен қоймай, Көктіңұлын осылардың табанының астына салып бергің келіп отыр ғой! – деп, Байбақ батыр орнынан тұра бергенінде, «ассалаумағалейкө-ө-өм!» деп, сырттан адамдар кіріп келген. Киіз үйдің есігін жұлқа ашып, еңкейе еңгезердей бойымен кіріп келген Мәделі батырды көргенде, отырғандардың көбісі тіксініп қалды. Себебі әшейінде жылы қабақ, жайдары шырай көрсетіп жүретін мына жігіттің жүзі өте суық еді. Екінші болып кіріп келген Мусабектің жүзі жүдә әлем-тапырық екен. Үшінші кірген Рысқұлбек батыр ашулу болса да, көпшілікке жылы шырай білдіре кірді. Сонда ғана мұнда отырғандар қорқынышты демдерін терең алған. Төртінші болып Мырзаби кіргенде, отырғандар өре түрегеліп, төрге қарай жол аша бастаған. Сосын «төрге қарай ең әуелі алғашқы болып Мырзаби озатын шығар» деп, ойлаған жұрт оңбай қателесті. Төрге әуелі озған Мәделі батыр болды. Оның соңынан Рысқұлбек батыр жүрді. «Енді онда Мусабек те өтетін шығар» деп олап еді көпшілік, бірақ олай болмай, Мусабек батыр сол тұрған орнында тұрып қалды да, Мырзабиді алға оздырған. «О-о, мына Мусабек, елдің қадыр-қасиетін білдіріп, мейман сыйлап тұр» деп ойлаған көпшілік, бұл жігітке риза болып қалды. Сонда да Мырзабидің үшінші болып төрге шығуына мұндағылар түсінбеді. Бұған Байбақ батыр мен Сапақ би разы болғанымен, Қанай қатты өкпелеп қалды. Өзінің пірдей көріп, хандай тілеулес болып отырған Мырза биін, мына өз ауылының екі бейбастақ жігіттерінің соңдарына тастап, төрге өре ұмтылғандарын жақтырмай қалды. Мәделі Қанайдың алдынан өтіп барып, нағашы ағасы – қоңырат батыры Байбақтың қасына жайғасты. Байбақтың арғы жағында Сапақ би отыр. Рысқұлбек Қанайдың қасына келген де, онан жоғары өтіп, Қанайдың оң жағына отырды. Мырзабиді өзінің қасынан өткізіп, Мәделі екеуінің ортасына отырғызған. Мырзаби өзіне ыңғайсыз болса да амалсыздан отырды. Оң жағында Мәделі батыр, сол жағында Рысқұлбек батыр. Енді алдына қарап еді, тура алдында, дастарханның арғы бетінде Мусабек батыр өзінен көз алмай, жайғасыпты. Мырзаби тек сыртта емес, осы үйдің ішінде де өзінің тұтқын екенін сезінді. Бірақ мұндағы бектер де, жақсылар мен жайсаңдар да оны сезетін емес. Қайта үш жағында үш батыр қорғап отырған Мырзабиге қызыға да, қызғана да қарауда еді.

Үйге Жәбекқожа би кірді. Көзі бірден Мәделіге түсті де:

-Әй Мәделі, сәлем жоқ, сауқат жоқ, бірден менің төріме озыпсың, сенің қай атың озып келіп еді, кел одан да мына құрметті меймандарға табақ тасы! – деді, әзілін де, шынын да білдірмей. Мәделі оның түріне де қараған жоқ, үнсіз отыра берген.Осы кезде малдың піскен басы мен «бас табақ» келіп бата сұралды. Бата берілгеннен соң, еттері булана табақтар тартыла бастады. Ет туралып жатқанда:

-Ие, ат-көлік аман келдіңдер ме? – деп сөзге Қанай араласқысы келген. Бірақ мына келген меймандардан үн болмады. Мырзаби басын изеді де қойды.

-Мырзеке, біз Көктіңұлына хан сайлап қойдық, соны құптасаңыз, «ертең Құдаяр ханға адам жіберейік» деп, едік – деп, қарап отырмай Халыша міңгірледі.

-Көктіңұлына хан сайлауға сендерге кім рұхсат берді? – деп, Мәделі Халышаға тіктеп қарап, көзін оның өңменінен өткізе жаздады.

-Бі-біз, ешкімнен рұхсат сұрамасақ керек! – деп, Халыша тағы да міңгірлеп еді, Мәделі:

-Әй Халыша! Сенің ағаң – Халыханның басын мен Хиуа шаһары – Хазараспта кесіп едім, ал сенің тіліңді осы Қотырбұлақта кессем, осы Көктіңұлында риза болмайтын адам қалмайтын шығар! – деп, Мәделі үлекше мойнын созып еді, жұрттың бәрі жым болды.

-Өй, мына құрдас, әзілді көтере де алмайды екен, менің «неге төрге шықтың?» деген сөзіме иашуланып қалды-ау! – деп, Жәбек би үйден шығып кетті.

-Шырағым, бір нәрсеге ашулысың ғой? – деп, Қанай тамағын қырнап еді, Рысқұлбек:

-Ашуланбай қайтеді, осы Халышаның жігіттері біздің елдің қыз-келіншектерін алдарынан өткізіп, жатса?! – деп, алдындағы тұрған кесені, күтірлете қысып сындырды.

-Әй жігіттер, сендерге не көрінді, бәрің ашулысыңдар, мына құрметті меймандардан ұялсаңдаршы – деп, Шымкент бегі Сырнай сөзге араласа беріп еді, Мусабек:

-Құрметті мейман болса, Шымкентке құрметті шығар. Ал біздің Көктіңұлына – жау! Бұлар құл-құтан, шаруалардың қыздары мен келіндерін алып кетулерімен қоймай, енді мұндағы билердің қыздарына ауыз салмақшы. Ертең кетерде Еркеайымды қойнына алмақшы, мына сенің құрметті мейманың! – деп, жұдырығымен тақта-дастарханды бір ұрды. Тақтай «тарс» етіп, оның үстіндегі ыстық қамырлы ет толы табақтар орындарынан бір-бір секірісіп түскен. Бұл сөзді естіген Сапақ:

-Не дейді, Құдайым-ау,әй Мусабек, рас айтасың ба? – деп, оған ежірейген.

-Рас айтпай, мен есімнен адасқаным жоқ!

-Доғар, доғар Мусабек! – деп, Қанай сөзге араласа бастағанда, Сапақ:

-Әй жексұрын, енді енді аяқ артпағаның менің қызым еді! – деп, қасындағы ет турап отырған жігіттің пышағын ала сала, Мырзабиге ұмтылған. Мұның соңы жақсылыққа апармайтынын білген Байбақ батыр, Спақтың білегінен ұстап алып, қолындағы пышаққа жармасты.

-Өй-өй – деп Сапақ пен Байбақтың тірлігіне көпшілік тоқтау айтып жатқанда, Мусабек сапысын суырып алып, алдында дастарханның арғы жағында отырған Мырзабидің жүрегіне ұрды. Мусабектің ұмтылғанын бірден байқап қалған Мырзаби кейін, шалқалай шегінген. Мусабктің қолы Мырзабидің жүрек тұсына жетпей қалды. Сапы зекетшінің қарнының оң жақ қапталынорып кетті. Мырзаби орнынан тұра бергенде, оның иығынан Рысқұлбек басып отырғыза беріп еді, енді бұл істі еш түзеуге болмайтынын білген Мәделі белдігінен сапысын суыруға уақыт таппай, оң қолын әлгі Мусабектің сапысының тіліп кеткен, Мырзабидің ішіне салып жіберді. Қолын бойлата салып жібергенде, Мырзаби өкіре шыңғырған. Мәделі бар ашуымен оның өтін, бауырының жартысымен суырып алып, Халышаның алдына қарай лақтырып тастады да, қолының қаныменен, алдындағы тұрған табақтан ет асады. Осы сәт даладағылар Мырзабидің шыңғырған дауысын естігенде, сыртта күтіп тұрған Бұхара жауынгерлері, киіз үйдің кереге іргесінен көтеріп, аударып тастады. Киіз үй жел ұшырған тақиядай дөңгеленіп барып, желі шыққан доптай, опырылды. Керегелері қирап, уықтары сынды. Туырлықтар мен түндік, үзіктер желге жалбырады. Қым-қиғаш сойқан басталып кетті. Осында қызмет істеп жүрген қоқандық әскерлер мен бектердің түгел бастары кесіліп, типыл болды. Одан соң Мәделінің нұсқауымен Мусабек Бадамға, Рысқұлбек Бөріжарға, өзі Ақбұлақ-Қарабастауға барып, Қоқанның қалған, әр үйде жатқан әскерлерін түгендеген. Ол жерлерде де ешкімді қалдырмай, түгел қырып жіберді. Ордабасы маңы қоқандықтардан азат болды. «Ах» ұрған қыз-келіншектердің өңдері кіріп, «ух» деп, демдерін алды.

 

 

МЫРЗА БИДІ КІМ ӨЛТІРДІ?

 

Таскенттен аман шығып, жолай Еспесайға жете бергенде, уланып өлген Асқар датқаның сүйегін Ордабасыға қасындағы нөкерлері әкелген. Мырзабидің өліміне ең басты себепкер болғаны үшін Асқар датқаға Таскент беглер бегі у беріп жіберген екен. Бұны қалай байқап қойған?

Әлгі Шардараға жіберілген хатта Мәделіні, Мусабекті, Рысқұлбекті Ордабасыға тез келулерін, және Сапақтың қызын Мырзабидің түнгі қойнынан құтқаруларын өтінген осы Асқарқожа еді. Ол хатты хабаршы аман-есен Мәделіге табыстаған да еді. Әне содан соң Ордабасыдағы қырғын басталған. Ал Асқар датқа сол хатының Мәделілерге жетіп, олардың Қотырбұлаққа келетін күні, өзі жасырын түрде Таскентке тартқан еді. Себебі ол анау үш батырдың Сапақтың қызын құтқарып, Мырзабиді өлтіретіне сенгенді. Ол Мырза Ахметке оның інісі – Мырзабидің қыз-қатындарды талапайға түсіріп жатқанын бүге-шігесіне дейін айтып берген. Сосын бұл тірлігінің соңы жақсылыққа апармай, Мырзабидің өлігі сол Ордабасыда қалуы мүмкін екенін де айтқан. Оның үстіне Ордабасы да Қоқанға қарсы үлкен күш бар екенін де білдірген. Әне, осы сөзден секем алған Мырза Ахмет Асқарқожаны ананы айтып, мынвны айтып, алдаусыратып , Таскенттен жібермей отырғанында бұл тұстан Торыбайдың апарған хабарын естіп, Мырза Ахмет інісі – Мырзабидің өлгенінен хабардар болып, не істерін білмей отырып қалады. Асқарды тікелей кінәләй алмайды. Ордабасыға бірден әскер тартып барайын десе, Мырзаби Құдаяр ханның рұхсатымен емес, оның ағасы Моллаханның жасырын бас шұлғуымен Шардара мен Ордабасыға барған. Егер қазір інісінің жағдайын ханға айтып барар болса, немесе өзі ешкімге айтпай әскермен Ордабасыға барып олардан жеңіліп қалар болса, онда Құдаяр хан сөз жоқ Мырза Ахметтің басын алады. Сондықтан әрі ойлап-бері ойлап ол Асқарқожаның азанға ішер тамағына у қосуды бұйырған. У бірден әсер етпейтін еді. Мырза Ахметтің ойынша Мырза биді өлтіруді ұйымдастырушы осы Асқар болатын. Бәлкім солай шығар, себебі ол сөзінде «Еліміздің бас биі Сапақтың қызын Мырза би, осы Ордабасыдан кетерден бір күн бұрын қойнына алмақшы екен, тез келіп соны құтқарыңдар» деп әлгі үш батырды Ордабасыға шақыртты ғой...

 ...Бірақ қазіргі Көктіңұлы хандығының ең жауапты басшысы – Көктіңұлы ханы Жүсіпқожаның тақ мұрагер әйелі, тек ғана қоңырат емес, иісі қазақтың хас батыры Жаушы батырдың қызы Қонысайымның ойынша Мырзабидің өліміне бірінші себепкер оның інісі – Сапақ еді. Сондықтан Мырза биді өлтірген Сапақ би....

 Бірақ оның өліміне Сапақтан бұрын Қанайдың кінәсі артық болып тұр... Яғни Таскент беглер бегі – Мырза Ахметтің айтқанындай Мырзабиді өлтірткізген Асқарқожа емес, тура Қанайдың өзі. Мырзабиді өлтірген Қанай датқа!... 

Ертесіне Ордабасы тауының биік төбесіндегі алаңқайда орналасқан Көктіңұлы хандығының Ордасына би, датқа, батырлар жиналды. Орда ішіне Жүсіп хан дүниеден қайтқалы ешкім кірмеп еді. Орда шатыры тоза бастапты. Ағаштары бұратыла, жарыла ескірген. Сырлары көшкен. Хан тағын шаң басқан. Қонысайым апа да бұл Ордаға кімегеніне көп болыпты. Ол апамыздың тоғыз қанат ақ боз үйі, осы Хан Ордаға алты қадам тиіп тұр. Ол үйден әрі қарай Ордабасы биі – Лұқпанұлы Тәненнің үйі. Оның арғы жағында Ер Шонайдың баласы – Рысқұлбек батырдың немере ағасы – Рысжан қарияның үйі. Бұл төбеде осы үш рудың үш үйі тұратын. Алаң үлкен. Жүсіпқожа тірі кезінде Көктіңұлының жақсы мен жайсаңдарын осында жинап, кеңес өткізетін. Мұны «Ордабасы кеңесі» дейтін, халық. Сонау-у бұрындары Күлтөбеде, Мәртөбеде кеңестер өткізілетінін қалың жұрт білерді. Бірақ ол кеңестер жаудан, жоңғарлардан қалай құтылу жолын іздейтін кеңестер еді. Ал бұл Ордабасыдағы кеңес – бейбіт кеңес еді. Шаруа жайы, жастарды үйлендіріп, аяқтандыру жайы, анда-санда болып қалатын барымта, ұрлық жайлары болатын.

Ал бұл жолы Ордабасыдағы кеңес тіпті бұндай тақырыптар туралы болмады. Бұл кеңес, қоқандық бектер мен әскерлерін қырып жіберген тірліктен соң, оның салдарынан Көтіңұлы елі қалай құтылуы туралы еді.

Жоңғар соғысы кезінде батырлығымен аты аңызға айналған қоңырат – Жаушы батырдың алпыс үшке келгенде көрген кенже қызы – Қонысайым ханым, күйеуі – Жүсіпқожа марқұм кеткелі бері жиын-тойларға араласпаушы еді. Қонысайым яғни Қойқан апаң Қотырбұлақта Жәбек бидің үйінде болған қырғынды ести сала, иісі Көктіңұлына қарасты және қоңсы отырған Қоқан хандығындағы ағайын-жекжатардағы ақсақал—қарасақалдарды түске осы Ордабасы төбесіне жинаттырған. Алқақотан отырыста осы Көктіңұлы хандығының ханымы ретінде сөзді Қойқан апаның өзі бастаған:

-Әй ағайындар, менің жасым енді бірер жылда, аманшылық болса, алпысқа келеді. Біріңе аға, біріңе іні – Жүсіп ханға мен онбесімде үшінші әйелі болып тиіп едім. Он алтымда осы Мәделіжанымды дүниеге әкеліп едім. Бұл баланы Алланың бізге бергені үшін оған мың алғыс! Осы елдің кеше талай қыз-келіншегін елге аман-есен алып қалды. Бірақ кешегі Жәбектің үйіндегі уақиға соңы бәрімізге оңай тимесі анық. Қоқан ханы – Құдаяр бұны көрмегендей болып отырмас. Енді болар іс болды, бірақ халықты Қоқан жазалауынан аман алып қалатын бір жағдайды жасауымыз керек. Бірақ ол қандай жағдай, қандай себеп табамыз? Елді бұдан былай қарай да, қалай аман алып қаламыз? Соны екшеуге, халықты аман алып қалуға, енді не істеуіміз керек екеніне, «қандай тірлік қыламыз» деп, сіздерді осы Ордаға шақырттым. Жүсекең кеткелі осы кезге дейін бірі-бірімізге ашық ой білдіретін бірде-бір жиын болмапты. Шымкенттің әкімі келіп, бір қодаңдап кетті, ешқайсысың қарсы еш нәрсе демедіңдер. Анау Мырзаби келді дікеңдеп, біреуің бір нәрсе – қарсы сөз айта алмадыңдар. Сендердің момын екендіктеріңді білді де, мал-мүлік алып жатқаны аздық етіп, енді қыз-келіншектерімізге ауыз салды. Бұл бір, қоңырат қыздарының әдемілігінен дейсіңдер ме? Әдемі қыздар алғылары келсе атам заманнан бері Қоқан билігіндегі дулаттардың да қыздарының сұлулығы біздердікінен кем соғып тұрған жоқ. Олардың ойлары басқада, олар қыз-келіншектерімізді зекетке алып, біздің рухымызды төмен түсіру, бізді жабайыландыру, бізді бағындыру, біздің Нұр Атаға дейінгі Маұғлыға қарайтын кең байтақ шұрайлы да, шүйгін жерлерімізді білдірмей өздеріне алу. Сосын бәрімізді құлдыққа салу. Әне олардың ойлары! Мені «баласын жақтап тұр» деп, ойламаңдар. Мәделі балам келмегенде, қыз-қырқын осылай шулап, жұма сайын Қоқанға айдалып кете берер ме еді? Енді бұл сұмдық тоқталғандай болды. Кешегі тірліктен соң, әсіресе, Арыс пен Бадамның бойындағы «қыз ойнақ» қырғынынан соң, қоқандықтардың ешқайсысы да енді ондай ойнақ сала алмайды, Бұл біздің үлкен жеңісіміз. Бұл тарихта қалатын уақиға! Бұндағы кеңесіміздің ендігі бітіретін ісі – кешегі тірлікке араласқан адамдарды Қоқан ханының қылышынан арашалап, аман алып қалу. Міне мәселе! Осы мәселені қалай шешеміз? Мен сіздерді осы үшін шақырдым! Ендігі ақыл сендерден! – деп, Қойқан апа қолындағы қамшының сап ұшын Қанайға қаратып:

-Әй Қанай, сен маған аға болып жарытпадың! Менің күйеуім – Жүсіпқожа сенен онбес жас үлкен болса да, сені ағасындай сыйлайтын, ал сен менен бес жас үлкен болсаң да мен сені ағамдай сыйлай алмаймын. «Көктіңұлыны Қоқанға қаратамын» дегенің, қай сасқаның? Елді бүлдірдің! Ел екіге бөлінген соң не оңады? Әлде бұл менің ағам – Байбақ батырға әдейі істеп отырған қысастығың ба? Кешегі қанды уақиға неден болды? Ол сендердің бір бабаның балалары болсаңдар да, мансапқа таласып, іштарлық еткендеріңнен де! Ел бөлінгенін біліп Мырзаби бізге тізесін батырды. Сенің өз жағында екенін білген Мырзаби біздің қыздарға ауыз салды. Оған шыдамаған біздің батырлар оны өлтірді. Бұған кінәлі кім? әрине сенсің! Сен кінәлі! Мырзабиді өлтірген сенсің! – деді де, сосын көзімен отырғандардың ішінен тағы біреуді іздеді. Тапты-ау деймін, себебі Қойхан апам:

-Әй Сапақ! – деп, қамшысының ұшын оған қаратқан – сен осы Қойқан апаңнан безгің келіп жүр ме? «Көктіңұлын жеке хандық қыламын» дегенің қай сөз? Әлде сен де өз туысың – менің ағам – Байбақ батырға ерегісіп жүрсің бе? Ерегісіп жүрсең, Байбақтан да құтыларсың. Байбақ үйде, кешегі қырғында жараланып, өлімші болып жатыр. Сен пышақпен Мырзабиге ұмтылғаныңда ол сенің қолыңа жабысыпты ғой, сен емес пе оны өлімші қылып жарадар қылған? Жә, болды ақталмай-ақ қой, оның өзі сені ақтады, оның белін қоқандықтың қылышы кескен екен. Оның қанша күн өмір сүретінін бір Аллам ғана біледі. Осы сенікі не, әлде хандықты жиендерің мен нағашыларыңа қимайсың ба? – деп, Сапаққа шүйлікті.

Осы кезде Қанай қамшысын жерге тастап, сөз сұрағанда, «айт» деп, Қонысайым, өз қамшысын тізесіне қойды.

-Мен айтсам, кешегі уақиғаға бірден-бір кінәлі – мына отырған Сапақ. Мырзабиді мен емес, осы Сапақ өлтірді. Анығын айтайын. Осы Сапақ болмашы нәрсеге ашуланып, қасындағы ет турап отырған адамның қолындағы пышағын ала сала, «өлтіремін» деп, Мырза биге ұмтылды ғой. Егер ол бұлай істемей, сабырлы отырғанында, еш дүние бүлінбей, ол жерден ың-шыңсыз кетер едік.

-Сосын не болды? – деп, Қойхан апа анықтай сұрады.

-Сосын мына Мусабек. Әй, негізі Мырзабиді Сапақ емес, осы Мусабек өлтірді. Олай дейтінім, сөзді сасытқан осы – Мусабек! Онсыз да Көктіңұлына хан сайланбағанына пұшайман болып отырған Сапаққа «мына Мырзаби біздің Айымсұлуды қойнына алмақшы екен» деп, Сапақтың отына май құйды. Әй шырағым-ау, ондай сөзді айтып нең бар еді, өзі ашуланып отырған адамға. Сенің Айымсұлуың анау зекетке кетіп жатқан қыз-келіншектерден артық па еді-ау, шырағым? Әне енді бір ұрғашының кесірінен бүкіл бектердің, әскерлердің өмірлері қиылды. Енді бұның соңы бүкіл Көктіңұлының Қоқан хандығының аяғының астында тапталуы күтіліп тұр. Енді не қыламыз, кешірім сұрап кім барады ханның алдына? Әй, ол ешкімді кешірмес. Кешегі бастары кесілген тоғыз бектері мен екі жүздей әскерінің құнын қалай алар екен? Енді бітті, бәрімізді қойдай тізіп, бауыздайды. Оның ішінде сен де боласың, Қойхан!

-Қанай көке, артық кеттіңіз, олай демеңіз, Қойхан апамның еш кінәсі жоқ, тікелей кінәлілер - өздеріміз жауап береміз – деп, Рысқұлбек Қанайға ашулы қарады. Осы кезде Мусабек:

-Халайық, Мырзабидің өліміне басты себепкер Сапақ ағам болсын, мен болайын, бұдан еш жағдай өзгермейді. Жалпы бұл жағдайдың болғанына халық кінәлі емес, осы халықтың басшылары кінәлі. Ал басшыларының істеп отырған кінәсі үшін халық жауап бермеуі тиіс – деп, көпшілікке қарады. Қонысайым апа:

-Ендіне істейміз, осылай «Қоқан қылышы мойнымызды қашан шабады?» деп, отыра береміз бе, әлде халықты аман алып қалудың әрекетін істейміз бе? Болмаса қонысымыздан жаппай көшейік, Құдайға шүкір, қоңыратта жер жетеді, осылай сасық Қоқандықтардың ығына жығылып, ық жағында отыра бергеннен, Қызылдың құмына, Мырзаның шөліне сіңбейміз бе? – деп, амалсызданды.

Осыдан соң әркім әр нәрсені айтты. Мырзабиді өлтіруге кінәлі Сапақ деп танылды. Осы Сапақтың артық әрекеті болмағанда, Мусабек сапысын Мырзабиге ұрмас еді. Ал Мусабек асығыстық жасамағанда Рысқұлбек Мырзабидің иығынан баспас еді, Рысқұлбек пен Мусабек әрекет жасамағанда Мәделі Мырзабидің өтін алып, бауырын суырып, өлтірмес еді – деп, шешті көпшілік. Сонымен Мырзабидің өліміне Сапақ кінәлі болып, айыптың көбін сол төлейтін болды.

«Ау, сонда сол құнды кімге төлемек?» деген сауалға келгенде, көпшілік тағы да Қойқан апамызға қараған. Бұл сұрақты естіген Қойқан апа өз мінезіне салып, тарқылдай күлген. Сосын:

-Әй жайсаңдар! Құнды әкеліп маған төлемекпісіңдер, әлде «Қоқан, Қоқан» деп, емініп отырған мына Қанайға бермекшімісіңдер? Әрине Мырзабидің мен сияқты ақ-шаш анасына апарып бересіңдер. Мырзабиге еріп келген басқа билердің құны төленбейді. Оларға ешкім мемлекеттік тапсырма берген жоқ. Олардың барлығы қосымша пайда табу үшін Мырзабидің көлеңкесіне еріп, ерігіп жүрген келімсектер.Мұны естісе Қоқан ханы олар үшін бізден құн дауламайды. Қайта ерігіп жүрген бектерге сауап болыпты деп, олардың туған-туысқандарын жер аударуы да мүмкін. Ал енді Қоқан ханының алдына кімдер барады, соны шешейік – деп, Қойхан ханым көпшілікке қараған.

Жөппелдемде «мен бара салайын» деп, ешкім айтпаған соң Мәделі орнынан тұрып, апасынан сөйлеуге рұхсат алған.

-«Өлетін бала молаға қарай жүгіріпті» дегендей, Мырзабиді түптеп келгенде өзің өлтіріп, енді өзің Құдаярдың ауызына түсейін дедің бе? – деп, Қойхан апа, баласының бір ойға сыймайтын тірлік істейін деп тұрғанын сезді.

-Барсам, несі бар, апа?! – деді Мәделі күле қарап.

-Әй, мынаны жын қаққан шығар?! Ол жерге сен де, Сапақ та, Мусабек те, Рысқұлбек те бармайды. Ол жерге баратын адам, сендердің істеген қылмыстық істеріңе кешірім сұрап барады. Осы іс қолынан келетін адам болуы керек.

-Онда мен немесе Қанай барсын! – деді, Тәнен емініп.

-Жоқ, Қанайға сеніп болдым, ол кісі тағы Қоқанына тартып, өз бауырларын қорғамайды, сен барсаң болады – деп, Тәненді қамшының сабымен жұртқа көрсетті. Бұл сөзді естіген Мәделі:

-Жоқ, апа! Асығыстық жасамаңыз, Сіз бүйтіп рұхсат берсеңіз ініңіз Тәненнің де басынан айырыласыз! Құдаярды Сіз білмейсіз. Сіз қоқандықтардан баяғы Искандер бекті білетін едіңіз. Ол кісі жақсы адам еді. Сосын Қоқан ханы Шералы ханды білетін едіңіз. Ол дегенің «бөстек» сияқты тіпті жуас адам еді. Ал мына Құдаярдай кәззәпті көзіңіз көрген жоқ. Қазақтың досы, менің ең сыйлас ағадай болып жүрген танысым – Мұсылманқұлды өз қолымен бауыздаған сол Құдаяр хан емес пе? Мұсылманқұл оның туған қайын атасы еді. Сол Мұсылманқұл осы Құдаярды өз қолымен хан тағына отырғызып еді. Сондай бақытқа жеткізген аяулы адамды өз қолымен бауыздап, бүкіл қыпшақтарды, яғни мұсылманқұлдың туыс ұлттастарын қырып жіберген Құдаярдың алдына мына Тәненді жібермекшімісіз?! Бұл Тәнен көкем не біледі, не көрді? Аул арасындағы барымташылар мен дауларды көрді, мына дария бойы мен Қаратаудың арғы жағындағы көтеншілермен арадағы анда-санда болып тұратын егестерді көрді, Түркістанға барған бірер жорықты көрді. Батырлығында дауым жоқ. Қоқанға барғанда кімге арқа сүйеп барады? Кімді таниды? Кімді айтып арқаланады?  Ондай ешкімді айта алмайды. Құдаяр ә, дегеннен-ақ, Тәненнің басын алады. Сізге сол керек пе?! – деп, апасына қарап дау айтқан.

-Сонда не демекшісің, сен бала? – деп, Қойхан апа тұңғыш баласына дауысын қаттырақ шығарып жібергенін өзі де байқамай қалған. Сосын «осы бала өзім барамын деп тұрмаса болғаны» деген, ой келіп, қатты мазасызданып кетті. Мәделі:

-Мен өзім барамын – деді, қабағын шытып, көзін аларта.

-Не дейді,сенің Мырзабидің өтін суырып алғаныңды білсе, Құдаярдан бұрын сені Мырзабидің ағасы – Мырза Ахмет Қоқанға бара жатқан жолыңда, Таскент маңайында-ақ өлтіріп тастайды ғой!..

-Өлтіре алмайды!

-Неге, сен кім едің сонша? Алпамыс па едің? «Отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын?»

-Ой, апа мен отқа салса жанамын, суға салса батамын, бірақ мен Бұхара әмірінің сүдірімін, Жызақтың мыңбасшысымын, Бұхара әмірлігінің солтүстік шекарасының сенімді өкілімін, Бұхара әмірлігінің Көктіңұлы хандығы бойынша уәзірімін, Әмірліктің Жызақ уәлияты бойынша кеңесшісімін, және Бұхар әмірлігі бойынша солтүстік шекарасының діни көзқарастар жөніндегі бақылаушысымын. Тағы айта берсем, көп, апа! Жаңағы айтқандарымды да ұмытып қалған шығарсыз, Несін тізбектей берейін, балаңыздың лауазымдары көп. Мені ол жерде Құдаяр ханның бұйрығынсыз ешкімнің өлтіруге құқы жоқ. Ал Құдаярдың қолынан өлсем хош болыңдар, тірі болсам қайтып келермін. Елім үшін, Көктіңұлы халқы үшін мен барамын. Қасыма ешкімді ертпеймін, айыпқа төлейтін құндарыңды малмен емес, алтынмен беріңдер, соны апарып беремін. Мен таңертең жүремін, өзімнің қасыма бұхаралық бес жігітті аламын, қалған әскер Жызаққа қайтпай осында қалып, Сіздердің қашан түгелдей Арыстың төменгі бойына көшулерің аяқталғанша сіздерді қорғайды. Мусабек пен Рысқұлбектер елді Бадам мен Арыс жағасынан Сырдың бергі жағалауына көшіріссін. Әуелі малдарды айдау керек, қам-қарекетті дәл қазірден бастаңыздар! – деп, Мәделі жиыннан кетіп қалды. Оған Қойхан апа «тоқта» деп айта алмады. Мәделінің сөздері дәлелді және орынды. Шеше ажалға өзі кетіп бара жатқан ұлына еш нәрсе айта алмай, іштей егіліп қала берді.

 

Қойханның түрі өзгеріп, шөгіп қалғанын көрген жұрт, кеңестен үн-түнсіз тарқаса берді.

Ертесіне Мусабек пен Рысқұлбек бастаған екі топ, Ордабасы маңайындағы, Бадам, Арыс, Ақбұлақ өзендері бойындағы, Құрсай, Ақдала, Жиделі, Монтай, Қабылсайға дейінгі жерлердегі елдерді түгел Сыр бойына, тіпті одан әрі Фариш, Нұрата жаққа дейін көшіруге кетті. Ал Мәделі Қонысайым шешесіне жолығып онымен қоштасты.

-Сенің мына кетісіңді Жүсіп әкең мен Дарминаның көрмегені қандай жақсы болды. Бұндай сұмдықты мен ғана көріп тұрмын. Баламды тірідей өлімге жіберіп тұрмын. Алла сақтасын! Алла жар болсын! Еркеайым мен Қалипа келіндерімнің де Қосжарсуатта болғаны жақсы болды. Олар сені жібермес еді. Мен неге жіберемін, ұлым, мен сенің аныңмын ғой! Біліп тұрып сені, өз ұлымды, өлімге қалай жіберемін?! Жоқ, жоқ, жоқ – деп, Қойхан апа еңіреп жылап жіберді. Қап, қайран ғана Қонысайым апам-ай! Мәделі іші-бауыры езіліп кете жаздаса да шыдады.

-Қойыңызшы апа, мен тірімін ғой. Алла жазса келіп те қалармын, мен ермекке бара жатпағанымды білесіз, «бүкіл Көктіңұлына қорған боламын ба» деп барамын. Қоқан ханы бәлкім әуелі менің басымды алып, сосын келіп Көктіңұлын қырар, бәлкім менің сөзіме тоқтап, кешірім берер, апа қамықпаңыз, басыңызды көтеріңіз! Мен де оңай беріле қоятын жау емеспін, соңымда Сіздер барсыздар, Бұхара әмірі бар, олардан бұрын ең әуелі Алла бар! Алла аққа, күнәсізге жақ ғой! Апа, орныңыздан тұрыңыз да батаңызды беріңіз – деп, Мәделі Қойхан апаны қолтығынан демеп, орнынан тұрғызды. Апаң орнынан тұрып:

-Ақ жол, балам, аман оралуыңды Аллам жазсын! – деп, Мәделінің маңдайынан сүйді. Қойханның жанарынан аққан тамшылар Мәделінің бетінен төмен қарай домалаған. Мәделі анасының көзінен аққан ыстық жасына жылынғандай болып, өзіне күш-қайрат жинады. Сосын тез бұрылып атына қонған. Көпшілік хош айтысып жатқанда, етегіне сүріне-қабына Қонысайым апа Мәделіге қарай жүгіріп «тоқта» дегендей қолын ербеңдетті. «Не болды?» дегендей, Мәделі атын шыр айналдыра, шешесіне еңкейген.

-Шырағым, мынау құйма құс алтын (торғай мүсінді алтын) Осыны Мырзабидің шешесіне бергейсің! Баласының құны, құр қол барма, жылқы, түйені, үйір-үйір, келе-келе қылып алдыңа салып беріп едік, оны алмадың! Еңболмаса осы құйма құс алтынды апарып бер, мұңлы кемпірге, баласының орнына бала бола алмайтынын білемін, бірақ біздегі мұмылман ғұрпы ғой, көргенсіз сияқты бос барма! Осыны апарып бер – деп, Қойхан апа кері бұрылды. Мәделіні Қанай, Сапақ, Келес, Тәнен тағы басқа ел жақсылары Шарапхана жолына дейін шығарып салған.

 

 

Құдаяр ханға барғанда

 

Мәделі қасына бес жігіт ертіп алды. Олар Жызақтан өзімен бірге еріп келген бұхаралық әскерлер еді.  Бесеуі де күшті, епті жігіттер. Екеуі қазақ, үшеуі өзбек еді. Өте ақын жанды, әрі әнші жігіттер. Бес қаруды да жақсы меңгерген.

Бұлар бір күн жүріп, ертесіне қас қарая Қоқанға жетті. Керуенсарайдан жатын орын алып демалған. Үстіндегі киімдері ешқандай дүдәмәл әкелмейтін сияқты. Қарақоңыр шекпендерінің белінен алтынды түрме орап, бастарына кәмшат қалпақ киіп алғанды. Қоқан халқы бұл кездері бастарына шалма, яғни сәлде тақпайтынды. Сәлдені Ташкент пен Шыназ халқы жартылай, негізі Бұхара халқы тағатын. Ал Хиуа халқының ерлері бастарына қыста елтірі қалпақ, жазда ала тақия киетін еді. Қоқандықтарда жазда қара, көк тақия, қыста түлкі не кәмшат бөрік немесе қалпақ киерді.

Сонымен Мәделі тобы Қоқандық киіммен қоқан керуен сарайында болып, ертеңіне Хан сарайының алдына барған. Күзетшілер хан уәзіріне мына келіп тұрған меймандар жайлы хабар айтқан. Уәзір Мәделіні хан алдына кіруіне рұқсат беріп, қасындағыларды мейманханада болуларын нұсқады. Бірақ Мәделі өзімен бірге аудармашы өзбек жігіті Мирсадықтыңда болуын өтінген. Шынымен аудармашысының қажеті болатын болса оныда хан алдына алып кіруіне уәзір рұқсат берген. Бұл жағдайды байқап қалған бүкіл Қоқан хандығының мұхтасибі Моллабек уәзірден жағдайды анықтап айтуын өтінген. Уәзір мұхтасибтің өтінішін орындамауына болмайтын еді. Себебі Моллабек – мұхтасиб Құдияр ханның туған ағасы еді, және оның тәрбиешісі де еді. Моллабек жағдайды білді де, Мәделінің оның аудармашысының ең әуелі мұның алдына кіруіне пәрмен берген. Амалсызданған бас уәзір оның айтқанын орындап Мәделі мен Мірсадықты Моллабектің алдына кіргізген. Сәлем саухатттан соң Моллабек:

         -Мұхаммед Әли бек, сіз өзбек тілін де, сарт тілін де, менен артық білесің, ал сөйте тұрып, бұл тәржімәшіні өзіңізбен бірге неге алып кірдіңіз? – деп сауал қойған.

         -Оның да бір керегі болып қалар, бұл Қоқанға, баяғыда аталарың Омар хан дәуір сүрген кезінде, өнер үйірмесі болатын. Үйірме деген аты болмаса ол ең жоғарғы «Ғалия» медресесінен кем емес еді. Жыр жауһарлары болушы еді. Атаң Омар хан, жасырын аты Амир делініп жыр оқылатын, сол кісімен қатар арғы анаңыз Надира бегім, Фазли, Машираф, Ғази, құдіретті әмір Хайдардың ағасы Мұхаммед Хұсайынбек – жасырын аты Афсус, Садық, Ходжалат, Хазик, Хатиф, Махмур, Гүлхани... сияқты көптеген ақындар осында болатын.  Солардан қазір ешкім жоқ. Солардың немерелері ақындық қылатын осы сарай қазір бос сияқты...

          -Қайдан болсын, ондайды ұйымдастыратын хан, қайдағы жоқты шығарып, ит асырап, қораз төбелестіріп, қоңыз жарыстырып жатса...- деп Моллабек інісіне ашуын білдірді.

          -Ал мен өлең әкелдім, ол тыңдамаса сіз тыңдарсыз – деп Мәделі үміттене қарады.

          -Мен әрине тыңдаймын, қазақшама әлде...

          -Мен қазақша айтамын, сосын мына Мірсадық бек өзбекше десең өзбекше де, сартша десең сарт тіліне аударып, мақаммен, өлеңдетіп, әндетіп жеткізіп береді.

          -Өте ұзақ па?

          -Жоқ, онша ұзақ емес.

          -Онда әуелі өзің айта ғой!

          -Онда айтайын, деп Мәделі то,ауын бастап жіберген:

               Бұл жерден үш жұрт өтіпті,

               Парсы, Дарий – қызылбас.

               Ақтабан, ноғай, қалмақ-ай,

               Төртіншісі біз едік,

                Бізге де түсті салмақ-ай!

                Бектеріңнің қорлаған,

                Қорлығына шыдамай,

                Көшті елім, жапа-тармағай,

                Адамға тән ар-ұят,

                Бектеріңде қалмады-ай,

                Атдан қалған жолма еді,

                Қу нәпсіге құл болып,

                Хайюандай тоят алмақ-ай!?

                Біз білмейтін болмаса

                Шариғатта бар ма жол,

                 Қыздан зекет алмақ-ай?

                 Айт десең айтып берейін,

                 Ақ шындықты сөйлеуден,

                 Тіл менен жағым талмағай!

                 Жазықсыз елді жазғырма,

                 Айыптың тұр алдыңда,

                 Мырзабиді өлтірген,

                 Басын кесіп алмадай.

                 Кешсең-кеш, кессең міне бас,

                 Шариғат жолын сара дер,

                 Даңғыл жатқан сарнап-ай,

                 Жарлы менен байға да-ай,

                 Қара менен ханға да-ай!

-Өте тамаша, қазір Құдиярды алдыртайын, ол тағына отырғанда барып өтіріктен болса да бас иіп, сәлем беріңіз. Бұхара әмірінен келіп отырғаныңызды айтсаңыз, өзі-ақ сізбен шүйіркелесе әңгімелеседі, - деп Моллабек шығып кетті.

Құдияр хан тағына асықпай келіп отырды. Сосын басын көтеріп алдында отырған меймандарға қарады. Осы кезде Мәделі орнынан тұрып, хан алдына барып, еңкейіп қолын кеудесіне қойып сәлем бере:

         -Ассалаумағалейкум, уа алдияр хан! – деп тағзым еткен.

         -Әлейкумассалам, алыстан келген мейманым! – деп Құдияр да бас изеп, оң қолымен Мәделіге орын көрсетіп, оның отыруын өтенгендей ишарат жасаған.

        -Хан, бұл Мұхаммед Әли бек, Бұхара әмірінің Жызақтағы мыңбасшысы, Көктің ұлы ханы марқұм Юсупбектің ұғлы. Юсупбек бұл дүниеден өткелі оның тағы бос тұр. Осы жағдайды пайдаланып Таскент бегілер бегі Мырза Ахмет ол жерлерден зекет жинап үлгеріпті. Соның қалай болғаны жеткізуге келген екен бұл бек – деп Моллабек аз-кем түсінік берді.

         -Онда Мырза Ахметтің өзі келіп, ақпарат бермеді ме, Жызақ мыңбасшысының мұндағы тірлікте қандай ісі бар – деп Құдияр Мәделіге ежірейе қарады.

         -Онда айтайын – деп, Мәделі өлеңдете, «Бұл жерден үш жұрт өтіпті...» деген сөздерден бастайтын, жаңағы Моллабекке айтқан толғауын нәшіне келтіре қайта айтып, ол сосын Мырзабидің басын хан алдына тастап, өзі отырып қалды. Хан басын көтеріп Моллабекке қарап:

         -Мен ешнәрсе түсінбедім, Мырзаби өлген бе, мынау соның басы ма? – деді.

         -Әрине соныкі, саған түсінікті болу үшін сарт тілінде осы өлеңді тәжімалап айтып беруге мына ахун Мирсадық келіп отыр. Енді соның ашуласын тыңдап көрелік.

Мирсадық Мәделі толғауын нәшіне келтіріп-ақ аударған. Тіпті сарттардың делебесін қоздырар күй мен әрлеп, арасына ұйқас сөздер қосып, даусын соза айтып беріп еді, хан орнынан, өре түрегелді де:

          -Сол, хайуанға сенбеуші едім, ақыры бүлдіріпті, қанша қыз-қатын жинады? – деп Мәделіге қараған.

          -Екі жүзден асады.

          -Оның бәрін басына ұрады ма?

          -Тек қана Мырзаби емес, Халиджа бек, Байсақал бек, Торша бек және Шымкенттің бектері бар, барлығы тоғыз, олар мыңнан аса қатын-қыз жинаған. Біразын босаттық, үлгермегеніміз сіздің хандыққа өтіп кетті.

          -Оларды жазалау керек, Моллабек, сіз не істеп жүрсіз соларды бақыламай? – деп Құдияр ағасына қарады.

          -Сен, иттермен әуре болып жүргеніңде, біз бақылауға алдық, олардың барлығының кәлләлары алынды – деп Моллабек ханға кекесін қарады.

          -Жақсы бопты, Наманғанға адам жіберіп Матлуба ананы алдырыңдар. Мырзабидің о дүниелік болғанын естіреміз. Анасы не айтар екен, мына Мадали бекті кешіреме, кешірмейме? Егер кешірмей «Менің балам кімнен кем, қанға қан, жанға жан» деп тұрса, қарияға қарсы не айтамыз, соны билейік –деп Моллабекке соны орындаңыз дегендей ишарат жасады. Сосын Мирсадыққа біз Мәделі бек екеумізді оңаша қалдырыңдар деп тағы ишарат жасады. Уәзір, Мирсадық және екі нөкер хан алдынан шығып кеткеннен соң, хан:

          -Иә, Мадали бек, маған сіз туралы марқұм қайын атам Мұсұлманқұл көп нәрсе айтқан. Ол кісі сізге көп қарыздар екен. Соңғы кездері, жүйкесі шаршады ма, әйтеуір жұмыс істеткізбей қойды. Сарттар мен өзбектерді тықсырып, оларды қыспаққа алып, өзінің қыпшақтары мен менің нағашыларым – қырғыздарға кең жол аша берді. Мені хан деп отырғызып қойып, ойына келгенін жасады. Бағынатын елдер уыстан шыға бастады. Салықтың келуі тоқтауға аз қалды. Шұрайлы жерлердің барлығы қыпшақтарға берілді. Сосын шыдай алмадым. Өзімді хан қылдырған адамды, өзіме қайын ата болған адамды өзім өлтірдім. Менің де жүйкем тоза бастады ма, қайдам, қазір ит, қораз, бөдене дегендеріне әуес болып кеттім. Итті жақсы көретінімді өзің де білесің-ау деймін, маған алапар әкеліпсің. Қазақы иттер өте зор болады ғой. Мен бұларды саған неге айтып отырмын. Бұл таққа сиыспаған мененде бұрын хан болған аталарың осы сарайдағы адамдар қарсы шығып қалғанда, қашып баратын жері Бұхара әмірі болған. Менің де басымнан сондай жағдай өте ме деп қорқамын. Себебі кейінгі кезде, маған қарсы өз ағам осы Моллабек мыңбасы Шадман қожа, көз алартып жүргенін байқаймын. Алда-жалда көтеріліс болып, мен мұнда сиыспайтын болсам, Жызаққа барамын. Мені  Бұхараға жеткізетін адам керек болып қалар, түсіндің ғой? - деді хан сыбырлай.

         -Тақсыр әрине түсіндім.

         -Мыңбасы Әлімқұлды білесің ғой?

         -Әрине білемін, Шардараға барған еді, зеңбірегін сүйретіп.

         -Сол, менің рұқсатымсыз барған. Оны Моллабек жіберген дейді. Ал Моллабек «мен емеспін» дейді. Біреулер Мырза Ахметтің өтініші бойынша дейді. Мырза Ахметте мойындамады. Содан Әлімқұлды ат айдаушы қызметіне төмендеттім. Ол да маған тісін қайрап жүр. Анау өлген адамды жамандамайын, бірақ Мырза Салихтінкі де дұрыс емес. Бұхара иелігінде не ақысы бар? Осы сіз айтыңызшы, Көктіңұлының тағдыры не болып жатыр? Хан сайлана ма? Әлде иесіз малдай, қайырусыз кетті ме?

         -Әзірше хан жоқ!

         -Иә оны білемін, таласып жатыр дейді ғой, Қанай датқа хандықты Қоқанға қосамын деп қимыл жасап жатқан көрінеді. Қанай келсе қабылдар едім. Көктіңұлы хандығы осымен біткен шығар. Әмір Насырұлла қартайды. Соншама ит өлген алыстан келіп, Көктіңұлына қалқан бола алмайды енді. Ал мұрагер Мұзафардың нағашысы парсы қызы емеспе? Ол бұл жаққа бетін де бұрмайды. Олардың бар ойы Ауған мен Тәжік жерінде болады. Сондықтан Көктіңұлы әлгі Орысиет басып алмай тұрғандарында тезірек Қоқанға қосулары керек. Менің айтарым осы Мұхаммед Әли бек, Мырза бидің анасы Наманғаннан келгенше мейманханада демалып жата беріңіздер. Өзім хабар айтармын,- деп хан өз бөлмесіне шығып кетті.

Мәделі бір өзі қалған соң, хан сарайының ішіне зер сала қараған. Баяғы марқұм Мұхаммед Али ханмен кездескендегі көріністен ешнірсе қалмаған. Онша сән-салтанат жоқ. Қоңырқай көрініс. Бұхара әмірінің мейман күтетін бір бөлмесіндей жұпыны екен.

Екі күн өткенде Наманғаннан Матлуба ана келді. Ол барлық жағдайға қамығып келіпті. Хан сарайында басын иіп отырған Мәделіге ашуын да, ызасын да білдірмеді. Тек аздап сыңсып жылап алғаннан соң:

         -Тұр балам басыңды көтер, сен дұрыс жасадың, шариғат жолы солай болуы керек. Мен сенің күнәңді кештім, енді Алла кешірсін! – деп орнынан тұрып қайта отырды. Сосын:

         -Балам басыңды көтер, түріңді көрейін деді, - жай ғана. Мәделі басын көтеріп, Матлуба анаға тіктеп қарады.

         -Батыр ұл екенсің, соншама бектерді өлтіріп, Қазақтың кең даласына қашып кетпей, еліңнің амандығын ойлап біздің алдымызға келіп, болған жайтты баяндап, кешірім сұрап тұрғаның нағыз ерлік, қарағым, шешең барма? – деді сосын.

Мәделі, орнынан тұрып қарт ананың қасына барып, басын иіп, қолынан сүйіп тұрып:

         -Кешіріңіз апа, тірлік солай болды, «балаңыздың басы далада қалмасын деп» осында әкелдім, - деп тағы ананың жүзіне қарады.

             -Тұрағой ұлым, кештім дедім ғой, баланың басын әкелгеніңе де қанағат, еліңе аман бар! – деп көзінің жасын тағы сығып алды.

             -Апа, мына бір бұйымды менің шешем балаңыздың құны деп беріп жіберіп еді, қабыл алыңызшы,- деп Мәделі Қойқан ананың беріп жіберген құс мүсінін алды да, Матлуба ананың тізесінің үстіне қойды. Сосын «Құран оқытуға жұмсар деген еді апам» - деп кейін шегініп бағанағы орнына барып отырған. Матлуба ана құс мүсінді қолына алып, біраз еңіреп еді, ханшалар келіп қолтығынан демеп алып кетті. Сонымен рәсім аяқталып, Мәделінің иығынан ауыр жүк түскендей болды. Хан мен қоштасып керуен сарайға келген. Мұнда ханның ағасы Моллабек күтіп отыр  екен. Екеуі шай ішті. Аз-маз Парғана шарабынан дәм татты. Қызыңқырағанда Моллабек:

         -Мадали бек, сен Жызаққа жүресің бе әлде Ордабасыға ма? – деген.

         -Әрине Ордабасыға, аман екенімді білдіріп, анамды көзайым етпеймін бе, ол кісі екі көзі төрт болып күтіп отырған шығар-деп Мәделі көңілді түрін жасырмады.

         -Сен Шардарадан Әлімқұлды қуып шыққаның, һәм Түркістандағы көтерілісті басқаның өте жақсы болды.

         -Мен Түркістандағы көтерілісті басқаным жоқ, қайта оларға жәрдем беруге барғанмын.

         -Оның дұрыс, оларға жәрдем беруге бармағаныңда, көтерілісшілер қайткенде де Түркістанды алып, Мырзаниязды өлтіріп, ол жердегі қоқандықтардың бәрін тып-типыл етер еді.

         -Менде сөйтер едім! – деп Мәделі екіленіп еді, Моллабек: - Неге сөйтпедің деді?

         -Сөйтер едім, мен екі күн шабуылдаған соң Мырзанияз Ақ ту көтеріп келісімге шақырды. Көтерілісшілердің талабын орындап, барлығына кеңшілік берді. Өзінің кінәлі адамдарын дүремен, айыппұлмен жазалады, халықтың талабын орындады, яғни...

         -Яғни, менің жәрдемге барғаным ең екі жаққа да жақсы болды ғой?

         -Әрине, менде қуанып қалдым, ал Әмір Насыролла саған мақтау және алғысын жіберіпті дейді.

         -Иә солай шығар.

         -Қалай солу шығар?

         -Сол Түркістаннан келгелі бері, әлі Жызаққа барған жоқпын. Ордабасыдан тіке осында тарттым емес пе?

         -Онда Жызаққа барғасын, алғысыңды аласың, оны біздің Жызақтағы тыңшылар жеткізіп келді. Біздің хабарларды өздеріңнің тыңшыларыңнан естіп жатқан шығарсыңдар?

          -Иә, әрине!

          -Не дейді?

          -Шет жағасын айтайын. Моллабке пен Құдиярдың арасы өте нашар дейді, Моллабек Құдиярды Бұхараға қууы мүмкін дейді, - деп Мәделі оның жүзіне тура қарағанда Моллабек күліп жіберген:

          -Сөзің рас болуы керек. Хан інім хандықты әбден бүлдірді. Оның әу бастағы қателігі Мұсылманқұлды бекерге өлтіргені. Ол сенің досың болғасын мұны айтып отырғаным жоқ. Ол барлығымызға қамқор еді. Сыбайластыққа, жемқорлыққа, әпермақандыққа, немқұрайлылыққа, қитұрқылыққа жүдә бір жаны қас адам еді. Құдиярды сондай адамдар азғырып Мұсылманқұлға қарсы қойды. Енді өзі сондай жолға түсіп, итпаздық, құспаздық, құмарлыққа ойысып кетті. Мемлекет басқаруға аө көңіл бөлді. Сондықтан хақдықта, қаныпезерлер, ойынқұмарлар, жылпостар, сыбайластар, қитұрқылар, жемқорлар, әпербақандар, немқұрайлылар, қиямпұрыстар, қисық-қыңырлар көбейіп кетті. Түркістан мен Шымкент аралығындағы халық толқулары солардың кесірінен болып жатыр. Сондықтан мен ойлап жүрмін, осы інімді ың-шыңсыз Бұхараға аттандырамын –ау деп. Орнына таққа өзім отырып, әлгі жексұрындардың көздерін құртуға әрекет жасаймын. Салықты азайтып, халыққа Мұсылманқұл заманындағыдай кеңшілік жасаймын ба деген пиғылым бар. Мұхаммед Әли бек, алмақтың да салмағы бар екенін білеміз ғой, - деп Мәделінің бетіне үңіле қарады, Моллабек.

         -Білемін, бірақ өзіңіз екшеңіз-деп Мәделі сыр бермеген.

         -Екшесем, сіз, Ордабасыда Қоқанның екіжүздей сарбазы мен жеті, сегіз бектерін өлтірдіңіз немесе өлтірттіңіз. Бұл Қоқанға аз шығын емес. Оны біз кешіріп отырмыз. Матлуба анаға да алдын ала айтып, ол кісінің сізді кешіруін өтінген біз едік. Оның баласының күнәсін дәлелдеп бергенбіз. Оның баласының біздің пәрменімізсіз әрекетке көшкенін айтқанбыз, тыңдап отырсыз ба?

         -Иә, иә құлағым сізде, Моллабек!

         -Яғни, алмақтың да салмағы бар деп отырғаным, алған кешіріміздің орнына, сіз тараптан салынатын қайтарым болуы тиіс!

         -Ол қандай қайтарым болуы мүмкін?

         -Ол біріншіден, егер мен Құдиярды тақтан тайдырып, Бұхараға қашырсам, сен оған жәрдем беріп, аман-есен әмір алдына жетуіне жәрдем бересің!

         -Ол оңай нәрсе екен, екіншісі ше?      

         -Екіншісі де үлкен саяси мәні бар, қайтарым? – деп Моллабек талабын бір қарқын айтты, ойын жеткізді.

         -Әулие Атадағы Байзақ датқа сіздің қайын атаңыз екенін білемін. Өзіңіз туған қайын атаңыз, яғни Байзақ датқаның інісі марқұм Бәтерек хан Кенесары ханнан бір жыл бұрын о дүниелік болғанынан да хабарымыз  бар. Әлгі Найролла сеніп хан қылған еді. Ұлы жүз хандығы екі-үш жылдай тұрды да, ақыр соңы ыдырап кетті. Сол бір-ақ ханы болды. Оған сол жердің бір атбегі-аңшы қарияның  қарғысы тиді деді ме.

Сол Бәйтерек хан өлгеннен соң, оны ағасы Байзақ датқа әлі де  өзін бір хандық санап, Қоқанға бағынғысы келмей бұлғақтап жүрген жайы бар. Мейлі, жүре берсін, бірақ ел ішінде іріткі салып бүлдіріп жүргенге ұқсайды. Оның көрішісі, яғни Шымкент тараптағы Сиқымдардың датқасы Батырбекпен «сорпалары қосылмай»  қойды. Негізі Шымыр мен Сиқым ағайын емес пе? Бұлар қақтығысуларын қоймай жүр. Әскер тартып барып, Байзақтың басын шауып, әскерін қырып жіберуге болады, бірақ өйту бізге, Қоқан хандығына ешқандай пайда әпермейді. Осы өткен жұмада Таскент құсбегі Мырза Ахметті сол Байзақ әскерінің қоршауынан  өзім босатып келдім. Менімен кездеспеді. Әскерін тез жинап Алатау арасына шегініп кетті. Мен қуған жоқпын. Айтып отырмын ғой, оны қуып барып көздерін жойғанымда маған келер пайда жоқ. Хандықты тыныштықта ұстаған пайдалы. Енді саған айтатыным, сен Ордабасыға баруды тоқтата тұр да, тіке сол Байзақ қайын ағаңа тарт. Енді бір, бірер жұмада Байзақ датқа мен Батырбек датқа біріне-бірі әскер тартып майдан ашпақшы екен. Соған дайындалып жатқан көрінеді. Орақ тілді ақын екеніңе де көзіміз жетті. Мырзаби туралы да өлеңмен жақсы айттың. Бәлкім екі датқаға орақ тіліңмен, шағып жеткізерсіз. Сөйтіп Алатаудың арғы бөктеріндегі Әулие Ата мен Шымкент арасында болғалы тұрған қанды қырғынды бейбіт жолмен тоқтатарсыз. Міне менің өтінішім және сізден алмақ қайтарымдарым. Бұл екі өтініш те сіздің қолыңыздан келеді. Оған сенемін, сосын айтып отырмын. Осы өтініштерімді  орындасаңыз, арамызда ешқандай міндет болмайды. Сосын да болашақта да сыйластықта және түсіністікте боламыз деп ойлаймын, - деп Моллабек сөзін аяқтаған. Мәделі мақұлдаған. Өзінің де Байзақ датқаны көрмегеніне біраз болып еді, қайын жұртты аралап қайтуға ниетті еді, қайта осы Моллабектің ұсынысы жанына жаққандай болып онымен қол қысыса қоштасқан.

 

 

БАЙЗАҚ ПЕН БАТЫРБЕК, ЕКІ НУСЫҢ!

Мәделі тобы алдымен өзінің туған қайын атасы марқұм Бәйтеректің ауылына атбасын тіреді. «Барғаныңда құран оқытарсың, құр қол барма» - деп Моллабек  бек жетектетіп жіберген күрең биені сойдырып, Бәйтерек ауылындағы кісілерді шақыртып қайын атасының әруағына құран бағыштады. Қайын жұртында сосын тағы бір күн болып Түркібасы төбеге аттанып кеткен. Бұл қайын  атасы Бәйтерекке құран бағыштауға бие сойдырып, ас әзірлетіп жатқанын Байзақ батырға жеткізуге Сұлу төрге адам жіберген еді. Хабаршы Байзақ батырдың бұл барған күні Шымыр батырлары мен әскерлерін Түркібас төбеге әкеткенін жеткізген. Бұл хабарды естіген Мәделі астың аяқталу уақытын күтумен әрең шыдаған. Құран бағыштау рәсімі аяқталысымен қасындағы нөкерлерін ертіп бұл да Түркібасы төбеге суыт жүріп кетті.

Қасымбек датқа ірі денелі апайтөс батырдың бірі еді. Әкесі Ырысбек батыр Абылай ханның жас батырларының бірі еді. Айтпақшы, ол Абылай ханның Дулат әскерлерінің батырларының бірі Момбек батырдың досы еді- ау. Абылайдың тұсында жауға аттанған Момбек батыр тіпті жас еді. Дулаттың екі жас бөрісі жауға атайлап шапқанда қарсы әскерді қасқыр талағандай ойсыратып жіберетін. «Қақырдан ит туады боқ жейтін» дегендей сол екі достан туылған екі бала әкелеріндей бірін бірі жан қимас дос емес, қарсы келетін жау іспеттес болып жүр. Батырлықтары, еліне қамқорлықтары әкелеріне тартқанымен бір-біріне бауырмалдықтары тіпті тартпай туылыпты. Әу бастағы ерегіс осы Түркібасы тауына құлан даласы мен асуына еді. Түркібасы-қасиетті жер. Ол баршаға ортақ болуы тиіс. Оны ру-ру болып бөлісіп алуға болмайды. Себебі ол төбе күллі Түркілердің бас қосылып жиын өткізген жері болған екен. Жиынды ұйымдастырған – Ифтихар қожа. Осы Ифтихардан Махмуд, Махмудтан Ибраһим Кабари ғұлама туылған. Ал Ибрахим Кабири Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет Яссауидың әкесі. Бұл кісі Сайрамда туылса, оның бабасы сол Түркібас төбеге жақын жерде дүниеге келіпті дейді көне әңгімелерде.

Сол тарихы мол қасиетті Түркібасы төбеде, сол қасиетті кісілердің қазіргі ұрпақтары болмашы нәрсеге келісе алмай, қан төгіспекші. Шымыр да, сиқым да іргелі ел. Екеуі Дулатта бірігетін ағайынды халық. Өзді-өздерінен басқа жақын ешкімі жоқ. Сөйте тұра, әр жақтан алты-жеті мыңдай қол шығарып, кескілесу абырой әперетін іс емес. Бір жағы Қоқан үстемдігі үшін, екінші жағы Орысиет үстемдігі үшін күресетін сияқты. Бажайлап қарасаң, дәл осы шақта екі жақтікі де дұрыс сияқты. Әуелі Батырбек жақтың алған бағытын екшейік. «Қоқан қанша дегенмен діні бір, тілі ұқсас, арғы тегі «мың» атамыздан тарайтын ағайын. Дәл қазіргі шақта Қазақ елі болып жарытпаймыз. «Жеке хандық құрамыз» деген, Кенесары анау, Қырғыздың қолынан қаза тапты. Келесі бір толқын өсіп шыққанша, әзірге Қоқанға бағына тұрайық».

Байзақ батырдың ойы басқашалау. «Кенесары хан хақында дұрыс айттың. Орысқа қарсы шықты, тісі батпады. Оның соңында талай боздақ кетті. Қырғыздан қырылды. Ол олардан өлмегенде, оны орыстар бәрібір тірі қоймайтын еді. ОРыс күшті, олар бұл жеді бәрібір алмай қоймайды. Қоқан хандығы қазақты сорып бітірді. Енді несі қалды қазақтың? Әлі де, осы барымызбен Орысиетке қосылайық. Олар Қоқан сияқты қанамайды. Салығы – тиын, тебен. Балаларды оқытатын «үшкілдері» бар. Дінімізге еркіндік беріп, тілімізге тимейді. Мына қоқандықтар сияқты, соңғы малыңа дейін алмайды. Осылар арқылы келер ұрпақты сақтап қаламыз. Ал қоқанның қолы астында тұра берсек, болашағымыз түгілі, халқымыздан айырылып қаламыз», деген ойы бар еді.

Бұл екі қарама-қарсы ойларымен бірге, одан да көзге көрініп тұрған себеп, Құлан, Талас, Арыс өзендерінің бойындағы жайлаулар мен қыстауларға таластары да бар. Оның үстіне әлгі әмір Насыроллаға көмектесіп Таскентті бірігіп Қоқанан тартып алысқанда, әмірдің «Ұлы жүзге Бәйтерек хан болады» дегені де Қасымбекке ұнамаған. Себебі исі дулатта Момбектен гөрі Рыспектің жолы үлкендеу есептелінетін. Бәлкім одан да басқа себептер бар шығар, ал Мәделіге белгілісі осы қарама-қайшылықтар ғана еді.

Мәделі тобы асыға шауып, ат ауыстырып мініп отырып, Түркібасы төбеге де жеткен. Түркібасы төбеге жақындау, Құлан өзенінің Арысқа жақындаған тұсында, небір түрлі туларды көтерісіп, біріне бірі қарама-қарсы тұрған екі қарулы қолды көрді. Бажайлап қарамасаң, қазақ пен қалмақ әскерлері қарсы тұрысқандай. Ал бажайлап қарасаң Қоқан мен қазақ әскерлері ұрысқа кіріскелі тұрғандай.

Мәлелі қасындағы бес жауынгерімен екі ауыр қолдың арасындағы ашық алаңқайға кіріп келгенінде, екі жақтан жекпе-жекке, шымыр батыры мен сиқым батыры келе жатыр екен. «Әй, мыналардың жекпе-жегі несі-ей? Бұлар әлі сол баяғы қалмақ-қазақ айқас мәнерімен келеді екен ғой. Әлде бұлар кешегі Кенесары шайқастарынан үлгі алды ма? Мәделінің көз алдына сонауу Алатау төбесіндегі Ащыбұлақтағы қазақ батыры мен қырғыз батырларының арасындағы жекпе-жектері көз алдына елестеп кеткен. Сосын есіне Бұхара-Қоқан, Бұхара-Хиуа соғыстары түсті. Ол жерде жекпе-жек дегенді көрген емес. Жауды көрсе бірден лап қоюшы еді. Негізі бұдан елу-жүз жылғы бұрынғы соғыстарда айқас жекпе жексіз басталмайтын. Оны Мәделі Иран-Тұран соғысындағы Рүстем мен Сухрабтың жекпе-жегі, ислам әскерлері мен дінсіздердің арасындағы соғыстардағы жекпе-жектердің тарихтарынан білетін. Тіпті батырлар жырындағы қиссаларда да соғыстардың барлығы жекпе-жекпен бастайтын. Мейлі, мыналардың ырғалып-жырғалып жекпе-жек ұйымдастырғаны жүдә жақсы болыпты. Әйтпесе үлгермей қалар еді. Алаң ортасына бес жауынгерімен Мәделінің кимелегенін көрген қасындағы Емен батырға:

-Мынаусы несі, бұлар қайдан келіп қалған қоқандықтар? – деп, таң қала қарады.

 -Білмеймін, барып көріп келейін бе? – деп, Емен лажсызданған. Екінші жақтан Байзақ датқа да қасындағы Семен батырға:

-Қоқандықтар үлгерді, енді шайқас болуы неғайбыл, жүр барып көрейік – деп, атын ортаға қарай тебінген. Екі жақтан, қастарына Байзақ пен Батырбек өзінің батырларымен келген кезде Мәделі:

Дұшпандар тың салмай ма, шабысыңа,

Тұлпардай әрбір шыққан дабысыңа.

Байызақ, Батырбекпен екі нусың,

От салма, өзді өзіңнің қамысыңа.

 

Белбеуді белің білер шешеріңде,

Жылқы мал тепкілеспес өсерінде.

Екеуің де біраз жасқа келіп қалдың,

Жұртыңа от тастама көшеріңде.

 

Ұл туса ата безер, ұлым деме,

Жақсыны жат, жаманды өзім деме.

Битке өкпелеп тоныңды отқа салып,

«Бақтияр» өз етіңді өзің жеме.

 

Бір дұшпан екеуіңді жанып жүр ме?

Жел сөзге арадағы нанып жүрме!

Басын тарт тұлпарыңның керістірмей,

Сауырын зорықтырып алып жүрме!...

 

 - деп басталатын жыр шумақтарының он шақтысын отты жырымен төгіп-төгіп жіберді. Отты ауыздан шыққан жалынды сөздерге бойлары жылыған қос батыр, ұйқыларынан оянғандай, көздерін бадырайта ашысып, біріне-бірі қарап қалысқан.

Сосын екеуі де аттарын жақындатып келіп, Мәделінің арқасынан қағысқан. Сөзді әуелі Қасымбек бастады:

-Ой, айналайын нағашым, мен шынында да осы керексіз қантөгісті қалай тоқтатарымды білмей, дал болып тұр едім. «Соғысамыз» деп, айтарымды айтып алып, өтірік намысқа тырысып, енді сөзімді қайтып алуға намыстанып едім, өте жақсы келдің, қадамың құтты болды бұйырса! Іле-шала Байзақ батыр да:

-Батеке! Бұл сөзіңізге сенемін. Мен ше, «әй, Батырбек, осы ешкімге қажетсіз қантөгісті қоя салайықшы» деп, айтқым келіп, талай оқталып, бірақ Сіз сияқты мені де өтірік намыс жібермей тұр еді. Енді болмағанда ұрпақтарымыз кешірмейтін қантөгіске бара жаздаппыз. Ой айналайын нағашым, айналайын күйеу бала, айналайын бұхаралық батырым, Ер Жүсіп ұғлы, ханзада – Мәделім! – деп, ақынды ат үстінен құшақтай, маңдайынан сүйді. Мәделі мәз бола:

-Яғни, екі батыр түсіністі ғой, екі ел шабылмайды ғой!? – деп, екеуінің жүздеріне қайта-қайта, кезек-кезек қараған.

-Тоқтатылды, жаңағы сенің жалынды жырларыңнан соң, біздің бауырымыз езілді, өкпеміз солды, қанымыз ысыды, елжіредік – деп, Байзақ та, Батырбек те қауқылдасып, аттарынан тез түсе-түсе қалып, бірі-біріне құстай ұшып келіп, айқара құшақтасқан.

Екі батыр сол қалыпта ұзақ тұрды. Бұларды көрген екі әскерлер тобы да, аттарынан түсе-түсе салысып бір-бірлеріне қарай құшақтарын жая жүгіріскенде, бұл жағдайды көріп тұрған бұхара нөкерлерінің көңілдері босап, көздерінен жастары ыршып кеткенді. Бұлар да ақынжанды сезімтал жігіттер ғой!

Енді басталайын деп тұрған «сиқым-шымыр шайқасын» он шумақ өлеңмен тоқтатқан Мәделі ақын, Батырбектің ауылында үш күн аунап-қунап, Құдаяр ханның өтінішін орындап, Ордабасыға жүріп кеткен. Мәделіні жолға шығарып салған Байзақ та Батырбекпен «хош» айтысып, Әулие Атаға ат басын тіктеді.

 

 

«ТҰРМЫСЫҢ, АМАН-ЕСЕН ОРДАБАСЫ...!?»

Бұлар Алтынтөбеден өтіп, қырға шыққасын-ақ, Ордабасы, Қотырбұлақ алақандағыдай көрінген. Осыдан екі ай ғана бұрын, өзін ажалға кетіп бара жатқандай сезінген Мәделі енді дін-аман елге оралып келе жатқанына қуанып, шабыттанып кетті. Сол кездегі уақиғалар есіне түсіп, қырға тоқтап, қасындағы жігіттің арқасына асып алған домбырасын сұрап алып, іштен шыққан жалынды жырын Ордабасы тауы мен Қотырбұлаққа қарап отырып, төгілдірген:

 

Тұрмысың, аман-есен Ордабасы?!

Не көрмес тіршілікте бастың жасы.

Алдынан қыз-қатынды шұбыртқан соң,

Қоқанның қырғын тапты боз баласы.

 

Арыстың өткел бермес суы тасып,

Мырза би қаша алмады қара басып.

Зекетте зерделі ел тұра алмады,

Қыз-қатын көштен шықты шуылдасып.

 

Сағындық Құрсай менен Бөржарым-ай,

Көтерген ауыр жүкті мен бір нарды-ай.

Алдынан қыз-қатынды өткізген соң,

Халышаның қырып салдық бәрін малдай.

 

Арыстың суы ағады жарыменен,

Зекетшілер мал тасыды нарыменен.

Өлтіріп, Мырзабидің өтін алып,

Қолымның ет асадым қаныменен.

 

 Тұрмысың аман-есен Қотырбұлақ!?

 Мырзаби зекет алды, жаудай бұлап.

 Өлтіріп, Мырзабидің өтін алып,

 Еліміз төмен ауды, Арыс құлап.

 

 Тұрмысың, аман-есен Бадамым-ай!?

 Қаһар ғып, атқа қонды адамым-ай,

 Деп едім, «енді сені көремін бе?»

 Екі айда қайтып тиді, қадамым-ай!

 

Осыны айтып, Мәделі бар дауысымен айқайлап жіберген. Таулы жер болғанда жаңғырар еді. Қырат бір сілкінді де тына қалды. Қамыс басы ырғалып, әудемжерде қонақтап отырған тырналар «тыраулай», сағынышты сазын далаға естірте, көкке көтерілді. Самал жел шөптердің бастарын аймалай сипап, көк шалғынды жайқалтқан. Дала әншісі – молдаторғай Мәделінің жырынан шабыт алғандай құйқылжыта ән салды да, оның дауысына еліткен сарышұнақтар балаларымен індерінен шықты. Дала тіршілігі көңілді еді...

 

 

 

 

 

ІШТЕН ШЫҚҚАН ТАҒЫ БІР ЖАУ

 

                                                               Бар еді қандай досың менен жуық?

                                                               Болғанда сен – кереге, мен ем – уық!

                                                               Жұлдызым саратаннан ыстық еді,

                                                               Сен мені не себептен көрдің суық?!

 

                                                               Алдымда ағам едің асқар таудай,

                                                               Ықыласың не себептен менен ауды-ай?

                                                               Соңымнан құс пен итті шәуілдетіп,

                                                               Кекті өткен жеті атасы көрдің жаудай!

                                                         Мәделіқожаның Қанайға айтқаны 1860 ж.

 

Мәделі Ордабасыға келсе, мұнда өзінің шешесі – Көктіңұлы ханымы – Қойхан апа, яғни Қонысайым ана қасындағы кәнизәутерімен жалғыз қалған екен. Хандықта уәзір ретінде жүрген Ыса палуан осы Мәделінің «Қоқан хандығына ұсталып» кеткеніне қайғырып, ол жамандықты көтере алмай, бақилыққа жүріп кетіпті. Қырқы өтіпті. Хан Ордасы маңында жүретін қоңырат, сіргелі, қожа шонжарлары ел қамымен жайлау қыстауларды жүрсе керек. Себебі әнеукүнгі Мырзаби мен оның зекетшілерін өлтірген уақиғадан соң, Мәделі Қоқанға «анық өлімге» кетерінде айтып тапсырғанындай, елді Арыстың төменіне, одан ары қарай Сырдың арғы жағалауына көшіріп, жайғастыру да үлкен шаруа еді. Уақиғаның өткеніне екі айдан асса да, мұнда әлі сапырылыс көрінеді. «Қоқандықтар әне келіп қалды, міне келіп қалады, ертең шабады, арғы күні шабады!» деп, қашуға асыққан елді бір жүйеге келтіріп, көшіру де оңай емес. Бұл қандай сапырылыс, не үшін сапырылыс екенін Мәделі түсінсе де, елдің мұнша дүрліккеніне онша көңілі тола қоймады. «Сонда елім менің Қоқаннан аман келетініме сенбегені ғой» деген мазасыз ой да бір жағынан қанденше жағаласқан.

Қойқан апа Мәделіні көргенде оны жаңадан туып алғандай қуанды:

-Аман келіпсің балам, мынадай жағдайдан соң, қалай аман келгеніңе таңданып тұрмын. Сен Жүсіп - әкеңнен оздың. Әкең Жүсіп «аман өтпейді – ау» деген жерден екі рет аман келіп, қуандырған. Ал сен осымен үшінші рет қуандырып отырсың! – деген Қонысайымның сөзін басқа арнаға бұрғысы келген Мәделі:

-Апа, сонда бұндағы ел Сізді жеке тастап, Қоқаннан қорқып Сырдарияның арғы бетіне өтіп кеткен бе, «жесе осы әйелді жесін» деген ғой – деп, езу тартқан. Ұлының әзілін шынға балаған Қойхан:

-Жоқ, Мәделіжан, оларды мен өзім жібердім. «Егер Қоқан ханы Мәделіні өлтіріп, әскерін біздің елді тонауға жіберетін болса, ел өзің айтқандай, Арыстың төмен жағына емес, Көксарайдан Байтоғайға дейінгі аралықтан Фариш, Айдаркөл, Шымқорған, Нұратаға дейінгі аралыққа көшсін» деген жарлық беріп, көші-қонға жарайтындардың барлығын сонда жібердім. Көптеген ауылдар Қоқанның шабуын күтпей-ақ Айдаркөл мен Шымқорғанға тартып кетіп жатқан көрінеді. Ал кейбірі Нәлібайдың үстімен Қарақалпақ асып жатыр дейді.

-Ау, егер Қоқан Көктіңұлын шаппайтын болып жатса, бұл елдің санын кім толтырады. Мына берекелі жерімізге басқалар қоныстана ма? Неге мұнша асығыстық жасадығыздар. Мен айтпап па едім «Арыстың төменіне ауу керек» деп?

-Ойбуу, ұлым-ай, қорыққан елді кім ұстай алады? Әуелі ел жапа-тармағай солай көшіп еді. Мырзаби оларды қуып жүріп қыз-қатындарын тартып алды. Сосын «Қоқан бектерін Ордабасыда екі жүздей нөкерлерімен қосып қырып салыпты» деген қорқынышты хабарды естігенсоң есі шыққан бұхара халық «бұл жерде енді бізді Қоқан тірі қалдырмайды» деген оймен Қызылқұмнан әрі асып, Қарақұмға сіңіп жатыр дейді айтатындар.

-Қап, қайран ғана халқым-ай! Ертең тыныштық орнағаннан соң бері қарай көшіп тағы қиналатын болдың-ау! – деп, басын шайқады Мәделі.

-Сен солай ойлайсың ба, көшкен елді енді қайтару қиын болады. Бұл жерге тыныштық орнаймын дегенше олар ол жерге орнығып, жайласып алады. Ал сонан соң оларды көшіріп көр. Аяқтарын да баспас бұл жаққа! Оның үстіне ол жақтың әкім-билері оларға көшуге рұхсат бере сала ма, бір түнде жасырына қашып кетпесе?

-Осыншама шөбі шүйгін, берекелі жерімізде адамымыз аздық етіп, сыртқы алакөздерге нысана болмасақ болды. Енді не Қоқанға не Орысиетке берілуге тура келіп тұр, Көктіңұлына, ал біздер не Сапақтың соңына еріп Қызылқұмға сіңеміз, не осындағы бәріміз Бұхара ауамыз. Басқа еш амал көріп тұрғаным жоқ!

-Мейлі қарғам, сен өзің Рысқұлбек, Мусабек сияқты жолдастарыңмен ақылдас. Олар не айтар екен? Сөздерін тыңдап көр. Не де болса ақылдасып бір мәмлеге келіңдер.

-Мұнда Сізден басқа сонда, шынымен ешкім жоқпа?

-Бадамдағы Асқарқожаның қайтыс болғанынан соң, Бадам маңайының елді мекендерінің бәрін Қанай өз басқаруына алды. Өзің Қоқанға кетеріңде Асқар ағаңның жерлеу жаназасына қатысқаныңмен оның қандай себептен қайтыс болғанын білмеген едің ғой! Сол Қоқанда жүргеніңде естіген шығарсың?

-Әрине естідім, барлық нәрсені ұйымдастырып беріп, өзі «секем алдырмайын» деген ниетпен Таскентке кетіп еді, әнеукүнгі қырғыннан сол күні құтылып кеткен Торыбай Таскент маңайындағы ауылда кездескен дудырғаға жеткізген дейді. Дудырға амляктарға, амляктар зекетшіге, зекетші құсбекке, құсбек Мырза Ахметтің інісі – Махкамға айтыпты. Махкам Асқарға у беріпті. У кейінірек әсер етеді екен. Асқар Еспесайға келгенде мерт болыпты.

-Онда бәрін біледі екенсің, мен қазанға қазы салдырайын – деп, орнынан енді түрегеле беріп еді, Мәделі:

-Мен жаңа ғана ас үйден өзім тамақтанып шықтым, мен қазір Бадамға барайын, Қанай көкеме. Моллабек мұхтасиб ол кісіге бір тапсырма айтып еді, сонысы мойнымда қарыз болмасын, жеткізіп келе қояйын – деп, бұл да есіктен шыға берді.

-Мұның дұрыс қарағым, біреудің беріп жіберген сәлемдемесі иойыныңда қарыз болмасын, уақтылы құтылғайсың! – деп, Қойхан апа ұлына ырза болып қала берген.

Мәделі бұл сәлемдеменің соңы өзін талай сергелдеңге салатынын білместен астындағы Байшұбармен Бадамға дейін екпіндете шапқан.

 

Асқарқожа марқұмның өзіне арнап салдырған әкімшілік кеңсесінде Қанай датқа дәу мамық көпшікке бір қырындай жатып шайды ұрып отыр екен. Сораптаған сайын екі самайдан тер ытқуда еді. Оның да себебі бар. Қоқаннан әзірше жасырын келіп, Қанаймен ым-жымдасып, саудагерлік ниетте болып жүрген, Қырғыздағы Қоқан бекеті «Маңқағазақгелипғайтқантебе» манабы Боктулубайдың астыртын жіберген байланысшы адамы – Ырчылсолтының Чу-Талас аралығындағы ешкім тілемесе де бір Құдайдың бере салған ал-қызыл гүлдерінің жемісінен дайындалған құмалағының кәйпінен, үш күн естен танып, енді бүгін ғана кеңсе қағаздарына ден қоюға ниеттеніп, шай үстіне отырған кезі еді. Бүгін Қанекеңнің алдына кіруге болар. Кеше қиын еді. Кеше кірген адам барлық кәйіпті бұзар еді. «Қанай датқаның бұрын-соңды бұндай нәрсеге құмарлығы түгілі кәйіптің не екенін білмейтін тазалығы бар болатын. Бәрін осы Қоқан жансыздары мен Торыбай бүлдірді. Мейлі, әркім өзі біледі» деген оймен, еш сыр бергісі келмеген Мәделі, есіктен Қанай тірлігіне аз маз қарап тұрды да

-Ассалаумағалейкөөөөм – деп кіріп келген. Мәделінің сәлем беріп кіргенін естіп, көрсе де, Қанай орнынан тұрмады. Иегін ғана сәл бұрып:

-Ие, Мәделі, кел, йе аман екенсің ғой – деп, қасынан жай көрсеткен. Қанайдың мына сөзіне шамданған Мәделі:

-Көке, мені Қоқанға әдейі өлімге жіберіп пе едіңіз, осы бүкіл ел болып, аман-есен тірі қайтуыма тілектес болып шығарып салып едіңіз ғой, әлде іштеріңізден басқаша тілек тіледіңіздер ме? – деп, зілсіздеу сөйлеген.

-Ой, батырым, аман келгенің жақсы ғой, екі ел арасы бүлінбесе болыпты да – деп Қанай күлген сияқты болып еді, бірақ күлкісінің өзінен суық леп шығып тұрғандай сезілді Мәделіге. Сондықтан Мәделі Қанайға Моллабектің сәлемдемесін айтқысы да келмей қалған. Бірақ біреудің біреуге айтып жіберген сәлемдемесін мойыныңда қалдыру күнәнің бірі болып саналатыны есіне түсіп, Қоқан бегінің айтқандарын Қанайға түгел жайып салғанда, Қанекең елбелектей орнынан тұрып:

-Ау, Мәделіжан, әңгімеңді осыдан бастамадың ба, мен әшейін әнеукүнгі уақиғаға қынжылып, көңілім пәс болып отыр едім – деген.

-«Көктіңұлының алтын жалатқан тақ-орыны құйрығымнан сырғып кетті-ау» деп пе? – деп, Мәделі қыршаңқыланды.

-Жо-жоқ, тақ бізге қайдааа? Аталық та жетеді ғой. Көктіңұлының барлық датқаларын басқарып отырсам, елдің амандығын бақылап, тұмсықтыға шоқытпай, азулыға тістетпей, тырнақтыға тырнатпай отырсам – сол ғой арманым, Мәделіжан! – деп, енді Қанекең мәймөңкеге басқан.

-Енді ол Құдаяр мен Моллабекке байланысты, уақыт жібермей ертерек хан алдына барыңыз! Онсыз да «осы хабарды жеткіз» дегеніне екі айдың жүзі болып барады.

-Одан бері қайда жүрдің, неге ертерек хабар айтпадың? Қоқан ханының алдынан аман шыққаныңа сүйінші сұрап, қайын жұртыңды аралап жүрдің бе? – деп, Қанай әзілдегенсіп еді, Мәделі:

-Дәл төбесінен түстіңіз, қайын жұртта болдым, екі қошқардың басын бір қазанға сыйғызып келемін – деп, Мәделі орнынан тұрып, кетуге ыңғайланған.

-Жөн-жөн! – деп, ешнәрсеге түсінбесе де, Қанай кеңсесінде Мәделіге өзіне әкелген хабары үшін ырзалық көңілін білдіріп қала берді.

Мәделі кеңседен шығып кетісімен Қанай ойланып қалған. Бұл салып ұрып Қоқанға барғанда не дейді? «Бір өзінің барғаны дұрыс па? Әлде қасына Сапақты алса ма екен? Сапақ бұнымен бірге еріп, сонау ит өлген жердегі Қоқанға бара ма? Әлде бармай ма? Барса жақсы, барған соң бұның сөзін сөйлесе жақсы. Ауызын қисайтып қарсы шығып отырса ше? Әй, ол бүлдіреді-ау! Жоқ, оған «менімен бірге жүр» деп айтпай-ақ қояйын. Ие, дұрыс, Сапаққа айтпауым керек. Оның жайы белгілі, бүкіл Көктіңұлын еш хандыққа бағындырмай жеке алып шықпақшы. Мейлі, бір өзім сөйлесейін ханмнен, оның үстіне маған «пәленшені өзіңмен бірге ерте кел» деп тапсырма бермеген ғой – деп, бір шешімге келген Қанай, қасына оншақта нөкері мен Салтық молданы ертіп, Қоқанға аттанды.

 

Мәделі Қанайдың кеңсесінен шыққанан соң Ақдалада көші-қонды бақылап отыратын уақытша бақылау тірегінде отырған Сапақты тауып алды. Ол жерге аз уақыт өткізбей «іздегенге-сұраған» дегендей Рысұүлбек пен Мусабек те келе қалмасы бар ма! Бұл Ақдаладағы тірек те, сол баяғы «егер Қоқан шабамыз деп келсе» деген жоспармен салынған екен. Бұл тіректегілер, егер Қоқан Көктіңұлын шабуға келе жатса осындағы қолда бар әскермен тиіп қашып ұрыс салып, көшті алысырақ алып кетпек ниетте екен. Ал егер Қоқан Мәделінің басын кесіп, «осымен кегіміз қайтты» деп, тынышталса, көшті кейін қарай бұрмақ мақсаттары бар екен.

Мәделінің аман-есен келіп, оның үстіне Қоқан бұларға тиіспейтін хабарды естігенде бұлар бөріктерін аспанға атқан. Мұндағы Көктіңұлы үлкен той жасады. Әсіресе Сапақ би риза:

-Ой, айналайын, Мәделім, бір өзі Қоқанды жеңіп келген батырым, енді сен менің құдамсың. Өзің аман-есен алып қалған қызым – Айымсұлуды ініңе беремін. Кел айналайын, төс қағысайық! – деп, кең көңілінің есігін ашты. Бұл сөзді естіген Мусабек:

-Аға, Сіз Мәделіге енді сене бастадыңыз, ал бұл менің кішкентай кезімнен бастап досым ғой, мен үшін сонау баяғыда-ақ Мәделіге көңіл аударуыңыз керек еді. Әуелі Алла, сосын осының тілінің шешендігі мен жүрегінің түктілігі арқасында, және дұрыс шешім қабылдай алатын білгірлігінің арқасында бүкіл Көктіңұлы Қоқан қылышының жүзінен аман қалды. Аға, енді рұхсат берсеңіз мен осы Мәделімен бірге Бұхара ауамын. Екеумізб қимас доспыз. Кенесары көтерілісіне қатыстық, Көктіңұлына тиіскен жауларды бірге қудық, енді Мәделімен бірге Бұхараға барып, әмірге ант беріп, сонда қызмет жасаймын. Енді Бұхара қазақтарын қорғаймын. Қанай көкем Қоқанға бағынуға кетіпті. Сіз он бес мың түтін үйді алып жеке кеттіңіз, ал мен Қоқанға бағынған Қанайдың қол астында болғым келмейді. Ал енді батаңызды беріңіз, көке! – дегенде, бұл сөздерді естіп тұрған Рысқұлбек:

-Сапақ аға, Мусабек дұрыс айтып тұр, менде елімнен ақ бата алып келіп тұрмын. Мәделімен бірге Бұхар ауамын. Біз екеуімізсіз, Мусабек сусыз жерде қалып кеткен шортандай – деп, Сапаққа қарап еді, мұны тыңдап тұрған халайық ду күлген. Көпшіліктің күлген күлкісін түсінбей қалған Рысқұлбек:

-Мен нені бүлдірдім, бұл сөзімнің несі күлкі, Мусабек бізсіз, бұл жерде көңілді жүре алмайды дегенімғой – деп, жан-жағына алаңдағанда, Сапақ би:

-Дұрыс айналайын, Рысқұлбекжан, жұрт сенің Мусабекті шортанға теңегеніңе күліп жатыр. Шортанға адамды Шу бойындағылар теңейтін еді, сен Мусабекті ең болмаса өзіміздің елдегідей, жайынға, не сазанға теңемедің бе? – деп, қарқылдай күлді. Мәселеге енді түсінген Рысқұлбек те күлкінің көгенін ағытқан.

-Мейліңдерің, қарақтарым, Көктіңұлының әйгілі үш батыры бөлектеніп кетпеулері керек, бірге жүрсеңдер тауды аласыңдар. Ұлы тірлік – бірлікте! Жолың болсын інім – Мусабек! Екі досыңнан бөліп алып қалмайын. Сені бұл екі жақсы жігіттен тек ақылы кеміс-ақымақ ғана бөліп алады. Әсіресе Мәделіден мына екеуін бөліп алған адам – жарымес! Бұл үшеуі қазір де, алдағы уақытта да, болашақта да бірге жүрулері тиіс. Йә, бірге жүріңдер. Бірге болыңдар! Бұл елді енді Қанай Қоқанға қосса, сендердің енді бұл тарапқа қажеттерің болмайды. Сендер енді бұнда жүрсеңдер ел арасында егес басталады. Тіпті зиян шегулерің де мүмкін. Себебі сендер өз еріктеріңмен Қоқанға қызмет ететін батырлар емес екендеріңді мен білемін. Үш патшалықтағы ең әділі де, Аллаға жақыны да – Бұхара әмірлігі! «Оған қызмет жасаймыз» деген, тілектеріңе қосыламын. Жорытқанда жолдарың болсын, әумин! – деп, Сапақ би қолын жайып, батасын берген.

 

 

Сонымен  Ордабасыдағы адам шошытар қырғын уақиғаның салдарынын мерт болмай, аман-есен құтылған үш батыр, енді бұдан былай Ордабасы маңында жүрулерінің еш мағынасыз екенін түсініп, тез арада Жызаққа жол тартқан. Сосын да тағы бір себеп – Көктіңұлы хандығының соңғы күні туып, тіпті енді бұдан былай қарай болмайтығында да еді. «Көктіңұлы хандығы» деген ат құрдымға кетіп, енді Қоқан хандығына қарасты «көктіңұлылар аталығы» деген есім қалды. Сол кездегі мемлекеттік құрылымға да азма-аз тоқтала кетсек, Бұхара әмірлігі хандықтар мен уалияттарға бөлінетін. Ал Бұхара мен Самарқанд уалияты түмендерге бөлініп, одан басқа уалияттар әкімдіктерге, мірліктерге, бектіктерге бөлінді және оларды әкім, мір, бектер басқарса олардың орынбасарлары – амляктар және бекше деп аталатын. Ауылдық жерлерді ақсақалдар, әминдер, мирабтар басқарды. Тәртіпті шаһарларда нөкерлерғ ауылдық жерлерде даруғалар қадағалады. Олардан басқа, зекетшілер, шакирипеша, үлем, раис, мулазимдер болды. Бұхара әмірлігін әмір басқарды. Ол басқа жақта жорықта жүрсе, оның орнын «құсбегі» деген атақпен шаһарды басқарды, және «бас уәзір» деген атақпен бүкіл әмірлікті басқарды. Айта кету керек құсбегінің, яғни бас уәзірдің қолынан өтпей бірде-бір іс әмір алдына бармады. Құсбегіден кейінгі екінші мықты қызмет – «құшбегі-паян» еді. Одан кейінгі «зекетші-калян», қазынаға жауап беруші қызметі – диуанбегі деген мансаптар болды. Әскери бастық – «топчибаши-и-лашкар» болса, оны кейде уазир-и-харб» деп атаушы еді. Одан кейінгі барлық саладағы мықты қызметкерлер – «амалдарлар», «сипахиан» деп аталатын.

Ал Хиуада ханнан кейінгі лауазым – бас уәзір немесе кұсбегі. Одан соң михтар, сосын диуанбегі қызметі күшті болатын. Хиуаға бағынышты жерлерді «инақ»-тар басқарды. Ал Хазараспта «әмір-ул-умар» деген қызмет жоғары болды.

Қоқанда ханнан кейін бас уәзір болды. Одан соң «мұхтасиб» еді. Сосын Қоқан мен Таскент шаһарларын құсбегі басқарды да, Таскент уалиятын «беглер бегі» басқарды. Беглер бегіне сарайдың бас іс басқарушысы, бас сарай кеңесшісі, бас зекетші, бас қазынашы, уалияттың кіші қалаларының әкімдері, аймақтың датқалары, ру аталықтары, билер бағынды.

Осы мемлекеттерге бағынысты халықтарды, яғни түрмендерді – кіші хандар, уәкілдер, бектер; қазақтарды – кіші хандар, билер, әкімдер, датқалар, бұлардың бірнешеулерінің біріккен аймақтарын аталықтар басқарды. Қырғыздарды – манаптар; қарақалпақтарды - әкімдер мен билер басқарды.

Сонымен Көктіңұлы хандығы Қоқанға қараса хандық емес, аталық болып, оны Қанай басқаратын болса, «Көктіңұлы аталығы» болмақшы.

Бірақ Қанайды қабылдаған Құдаяр хан Қанайға «аталық» деген лауазымды қимай сол «датқалығында» қалдырды да, оның қол астына Ордабасы маңайындағы елді мекендерді берді. Ол жерлерді Қоқанға бағындыруды Қанайдың өзіне тапсырып, қарамағына қырық нөкер берді. Әкімшілік орталығын – Бадам ауылы деп, бекіткен.

Сөйтіп ісін бітіріп, Қанай «ертең елге қайтамын» деп, отырғанында, мұхтасиб Моллабек құзырына шақырту алған.

Қанай датқаны Моллабек үлкен ықыласпен қарсы алды және сөзді өзі бастады:

-Қанай бек, датқалығыңызға қосып алған жаңа жер аумақтарыңыз құтты болсын! Бұл енді жүдә үлкен іс болды. Құдаяр хан да айтып түсіндірген шығар. Бірақ ол әлі көп нәрсенің қадірін түсіріп тұр. Мейлі, оның орнына мен айтамын. Ең әууәл шекараны Сырдарияның жиегіне дейін апар. Сыр бойындағы Шәуілдір мен Көксарай бұрыннан бізге қарағанымен, Қосжарсуат, Байтоғай, Айғырұшқан, Дарбасы, Тасдарбасы, Шардара, одан әрі қарай Жалдамаға дейінгі елді мекендер мен жайылымдарды өзіңе қосып, дәптеріңе белгілеп қой! Ол жерлерге жаңа датқалар мен әкімдерді өзіміз қоямыз. Бірақ Шардарадан басқалары Сіздің ықпалығызда болады. «Шардараға өкім жүргіземін» деп, әуреленбеңіз. Дәулетиярды өзіміз шақырып аламыз. Түсінігі бар адам ғой, қарсы келмес. Қарсы келгенде де оның сенетін Бұхарасы оған көмектеспейді. Ал Мәделі – мыңбасы, өз міндетін атқарды. Ол біздің Қоқанның нешеме әскерлері мен бектерінің көздерін жойып, Жызағына кетті. Ал біз оның бұл қылығын кешірдік. Енді ұяты болса бізге соқтықпайтын шығар. Соқтығып бұл жерлерді қайтып алар болса да, «ол жерлерді кім басқарады, ол жерлер әрқашан Бұхараға қарап тұра ала ма?» деп, ойланар. Артық қан төгіске бармас. Бірақ сонда да, кім білген, тиіп-қашып, зияндарын тигізіп тұрулары мүмкін. Өзіңіз айтқандай, оның қасында Сіздің қарсыластарыңыз – «Мусабек пен Рысқұлбек батырлар да Бұхар жағына өтіп кетті» дедіңіз ғой? Әй, ол үшеуі бірге болып жүргенде, олар қарап жатпас. Сондықтан енді Сізге мынадай тапсырма беремін, және аз-кем сыр ашамын. Тісіңнен шығармайсың ба? – деп, Моллабек Қанайға үңіле қарады.

-Жоооқ, мухтасиб мырза, ешқандай да сыр шашпаймын, маған дәл өзіңіздің бір мүшеңіздей сеніңіз – деп, Қанай басын салбыратып, көзінің астымен Моллабекке тайсала қараған.

-Онда жақсы, саған сенейін, не сенбейін бәрібір, сен елге жетемін дегенше мен бұл істі тындырамын. Ал сен бұл сырды осы Қоқанда жүргеніңде ешкімге айта алмайсың, айтсаң басыңнан айырылатыныңды да білесің – деп, Моллабек Қанайға тағы да ежірейген.

-Әрине, әрине мырзам! – деп, Қанай жөткірінген.

-Олай болса, былай, жақында таққа өзім отырамын, сол кезде сен тек менімен ғана жұмыс істейтін боласың. Мен таққа отырғаннан соң, қазіргі датқалар, билер, әкімдер, амляктарлар мен дудырғалар, зекет бастықтарын, түгел орындарынан алып, олардың орындарына жөні түзу адамдарды қоямын. Осылар емес пе, жергілікті жерлерде біз айтқан тапсырмаларды еселеп орындап, халықтың зығырданын қайнатып жатқан?! Сондықтан да саған да айтарым, халыққа салмақты асыра сілтемей, тек біздердің айтқан көлемде ғана жарлықты орындаңыз!

-Ләпбай, ләпбай! – деп, Қанай «бұл оңай ғой» дегендей кейіп танытқан.

-Онда енді негізгісін айтайын, Жызақ мыңбасшысы – Мәделі оғланды білісіз ғой!?

-Ау, әрине, оны білмегенде ше?

-Ол Мырзабиді өлтіріп, «өзім де, елім де аман құтылып кеттік» деп, ойлап жүр. Мейлі ойлай берсін. Шынында біз оған қарсы түк те істей алмаймыз.

«Ау бұнысы несі? Неге?» дегендей Қанай басын көтере, Моллабекке жалт қараған.

-Йә, дұрыс сұрақ қойып отырсың! Себебі ол әмір Насыролланың туған баласындай, әмірге өте жақын адам. Мәделіге қарсы жасаған әрбір әрекетіміз - өз өмірімізге қауіпті. Насыролланы адам түсініп болмайды. Оның жақсы көретін адамдарына зиянымыз тисе, ол дерреу әскер тартып Қоқанға келуге ерінбейді. Көрдің ғой, бұдан он-онбес жыл бұрын Мұхаммед Али хан мен оның туыстарын және айналасындағы адамдарды қалай бауыздағанын! Сондықтан біз, яғни хан сарайындағы адамдар Мәделіге еш жамандық істей алмаймыз – деп, Моллабек аз-кем кідірістеген. «Мұны маған несіне айтып отырсың?» дегендей, сұраулы жүзбен Қанай Моллабекке қараған. Әрбір қимылды жазбай түсінетін мұхтасиб:

-Дұрыс, мен саған мұны неге айтып отырмын, «іштен шыққан жау жаман» деген мақал бар. Әне соны қолдану керек – деп, Моллахан Қанайға тағы үңілді.

-Түсінбедім, мырзам! – деп, Қанай мұхтасибке сұраулы жүзбен тағы қараған.

-Түсінесің, түсінесің, түсініп отырсың, бірақ Қанай мен сен туралы көп естігенмін, сенің түлкілігің шын түлкіден де асып түседі. Сен біліп отырғаныңды әдейі «білмеймін» дейтін адамсың!

-Жо-жооооға, Құдай сақтасын! – деп, Қанай орнынан атып тұрды – ең болмаса түсіндірсеңізші!

-Орныңа отыр, мейлі білмесең түсіндірейін, мен сол саған айтып түсіндіру үшін отырған жоқпын ба, алдыңда? Сен еліңе барарыңда осы Қоқаннан жаппас саудагері Есқараны өзіңмен бірге алып кетте, оны Шымкенттен Торғайға кететін керуеніне жолықтыр. Әңгімені саған оның өзі айтады. Соның айтқан тапсырмасын орындасаң, сенің абыройың мен байлығың кенересінен асып төгіледі. Ол үшін мынаны біл – Мәделіге бізден гөрі өз ауылының ішінен шыққан – сенің әлің келеді. «Оны өлтір» деп, жатқан жоқпын. Оның мойынына күнәларды артып, ағайындарын, сондағы қожаларды тұралатып, айып төлетіп, төлемегендерінің ауылдарына қайта-қайта нөкерлеріңді жіберіп шаптырсаң, Мәделінің рухы пәсейер еді. Тіпті ел үшін жасаған әрекеттерін, қылмысқа айналдырып, зардабын мойынына іліп, халық алдында «қарабет» етіп, зынданға тастатқызсаң жүдә жақсы болар еді. «Ондай әрекет саған жағады» деп, ойлаймын. Олай болса, бізге де жағады. «Жызақтың күші азайып, Ұра Төбе мен Қожанд мәңгі Қоқанға қарап қалады» деп, ойлаймын. Әмір Насыролла да кімді кінәларын білмей, іштен тынар еді, а, орындайсың ба? – деп, Моллабек зірк етіп еді, Қанай отырған орнынан селк ете қалды да:

-Мейлі, мақұл, мұндай әрекет Сізге қажет болып тұрса, орындамаған да, қайтем? Әрине орындаймын! – деп, Моллабекке тура қарай алмай, басын төмен иген.

-Қанай бек, бұл әуелі маған емес, бұл әуелі саған пайдалы, сосын анау Арқа, Торғайдағы қандастарың – жаппастарға пайдалы!  Соны түсінесің бе?

-Түсінікті ғой, әрине!

-Түсінсең, онда бара бер, осыдан шыға салысымен әлгі жаппас – Есқараға жолық! – деп, Моллабек орынтағынан тұрып, басқа бөлмеге шығып кетті.

Қанай да бөгелмеді, әлгі Есқараға жолығуға асыққан.

 

 

«ЖАППАСТЫҢ ЖҮЗ ДІЛДӘСІН ҚАРПЫҒАНДА...»

 

Шымкентке келгенше Есқара Қанайдың құлағының құрыш етін қандырды. Әңгімелері ертегілерге ұқсайды. Кейбір жерлері сенімсіздеу, бірақ қызықты екен.

Шымкентке келгесін, Шымкенттің керуенсарайында бұлардың келулерін күткендеріне әжептәуір уақыт болған өз керуеніне кездескенсоң, Есқара Қанайға Қоқаннан Шымкентке дейін жолдас болып келгеніне «рахметін» жаудырып, ендігі жоспар туралы әңгімесінқалай, қай жерде бастарын білмей тұрғанында, бұған Қанайдың өзі себеп тапты.

Мына бір әңгімешіл лыпып тұрған жігіт Қанайға тіпті ұнаған. «Осыны Бадамға қонаққа шақырып, тағы біраз әңгімелерін тыңдап алсам ба, бәлкім Моллабектің тапсырмасын да сол оңаша жерде айтар» деген ой да туған, Қанайдың жетесінде. Осы ойын Есқараға жеткізген еді, «іздегенге-сұраған» тұппа-тура Есқараның ойына дөп келіп, ол тіпті қуанып кетті.

Есқара аунап-қунап, Бадамда бір жұма жатты. Жан-жағын байқастап, жер жағдайымен танысты. Мұндағы ауыл адамдарының Торғайдағы жаппастарға қарағанда тіпті момын жандар екенін де білді. Бұл жердегі адамдардың сенгіштігі тіпті қуантты. Бұлардың діндері берік екенін пайымдады. Сөзге тұрарлықтары бар екенін де аңғарды. Сосын бұл – Есқара іске кіріскен. Іске кірісер бұрын шүберек қалтасындағы ділдәларын санап алды да, жүз ділдәсін бөлек қалташыққа салып, бөлек алып қойған. Сосын Қанай отырған бөлмеге кіріп:

-Аға, мен Сіздің маған ауған жақсы көңіліңіздің арқасында мұнда біраз аунап-қунадым. Ел-жермен таныстым. Тіпті керемет екен. Енді рұхсат берсеңіз, мен елге қайтайын – деп, емінген.

-Ау Есқаражан, табалдырық алдында тұрғаныңа жол болсын, оның не? Кел қасыма отыр, мәслихат құрайық – деп, Қанай оған қасынан орын көрсеткен. Ықыласты қабыл алып, Есқара қанайдың қасынан орын алды. Оңаша бөлме, ешкім жоқ. Екеуі бірі-біріне әңгіменің тоқетерін айтатын кездері келген сияқты. Бұл ой екеуінде де бар еді. Сөзді жасы үлкен – Қанай бастаған:

-Ау, Есқаражан! Біз екеуміз Қоқаннан шыққалы бері, көңіл шаттығынан бір арылған жоқпыз, бұл – жақсылық, әрине! Сен де әңгіменің майын тамызады екенсің. Енді «елге жүремін» деп, отырсың. Мақұл-ақ! Бірақ Моллабек, мен осылай елге жүрер алдында сен хақында айтып, тапсырма беріп еді. Оның тапсырмасын енді орындауға мұрсат келіп тұрған сияқты. Саған рахмет! Мен мұндағы негізгі шаруаларымды атқарып болғанша асықпай күттің. Мен хан тапсырыстарын орындап болған да сияқтымын. Өзің көрдің, мұнда үлкен дуан өткізіп, Көктіңұлының бұрынғы Бұхараға қараған аймақтарының енді Қоқанға бағынысты екенін жарияладым. Оған барлығы дерлігі келісті. Тек, анау Сапақ, Келес, Тәнендер келіскісі келмей, бұлғақтауда. Өйи, қайда барар дейсің! Тамаққа өкпелеген балаларға ұқсап, бұртиып-бұртиып, ақырында менің алдыма қайтып келер. Елдегі бас көтерер батырлардың барлығы дерлігі әлгі Мәделі – «жынды» мен Мусабек – «жындының» соңына еріп кетті, кенеле қалатындай. Көрерміз әлі, Жызаққа барғандарында қайбір оңады?! Көресің әлі, әмір Насыролла оларды Тәжіктегі отқа оранып тұрған Шаһрисәбіз қырғынына салады. Сонда олардың сол жерде сүйектері қалады әлі – деп, Қанай бір кіжініп қойды. Сосын Есқараның бетіне үңілді. Есқара бар ықыласымен мұның сөзінің бір әрпін қалт жібермей тыңдап отырғанына көзі жеткен соң, әңгімесін әрі қарай сабақтаған:

-Бір жағынан олардың кеткендері де жақсы болды. Енді бізге қарсы шығатын бұл жерде ешкім жоқтың қасы. Сонда да секем алмаса болмайды. Әсіресе мына қожалар мен Сапақ биден. Бұларды елден аластатпасам да, еңсеріп тастауым керек. Маған қарсы шыға алмайтын халге жеткізуім керек.

-Сапақ би неге Сізді жақтамайды? – деп, Есқара мәймөңкелеген.

-Сапақ маған туысқан болса да, мені жақтырмайды. Оның басты себебі – менің Қоқанды жақтағанымда. Ал ол, тек ғана таза қазақ болып қала бермекші. Ол менен гөрі қожаларды жақсы көреді. Ал мен Көктіңұлы мен қожаларға көрсетемін әлі көресіні – деп, Қанай жұдырығын Ордабасыға қарай түйіп, қатты кіжінді. Сосын Есқараға қайта бұрылып:

-Әй Есқара, өткенде Қоқан мұхтасибі – Моллабек сен туралы бір нәрсе мегзеп еді, соның мәнісін білетін кез келді-ау деймін, себебі сен еліңе жүргелі отырсың, мәселеңді айта отыр – деп, оған құлақ қойды. Есқара әліптің артын баға-баға, осыншама уақытқа шыдамы жеткеніне, һәм сарымайдай сақтаған тапсырманы бүгін беріп, ертерек еліне қайтатынына өте қатты қуанған. Енді міне тірлік басталғалы тұр. Нешеме уақыттан бері армандаған кегі енді алынарына да риза. Өзінің сонау Кеңгір-Сеңгір өлкесінен бекерге келмегеніне желпінді. Бұның ендігі тірлігі алға басса, бүкіл Торғай-Ырғызға аты мәлім болар еді. Бұл Есқараның өзінің есек-дәме ойы еді. Сосын ол жүз ділдә салынған шүберек қалтаны қойнынан суырып алған. Суырып алған да, сыңғырлата, сылдырлата, қалта ауызын ашып жіберіп, алдына төгіп тастады. Мұны көрген Қанайдың көзі жайнап кетіп, оған қарай ұмтыла жаздап, әрең тоқтаған. Қанайдың мына жарасымсыз ісін байқамағансып, Есқара ділдәларды «бір, екі, үш» деп, санамаққа кірісіп кетіп еді, осы тұста есік ашылып, ішке әлгі Жартыбай кіріп келген. Сырт көзден секем алған Есқара ділдәлардың үстін шекпенінің етегімен жаба қойып, көзінің астымен Қанайға сұраулы қараған. Қанай:

-Дым да емес, сасқалақтама! Бұл біресе Ордабасыда, біресе Бөріжарда, біресе осында жүретін жынды, жарымес – Жартыбай. Бүгін осында келген ғой басқа жақтан қаңғып. Есінде ешнірсе сақтай алмайды, бүгін айтқанын ертең ұмытып қалады, сондықтан оған ешкім сенбейді. Ділдаларыңды еш кідіріссіз санай бер – деп, бір жамбастай көпшікке жастанып, көзінің қиығын ділдәлардан айырмай, жұтынып қойып жата берген.

Жартыбайдың үн-түнсіз кіріп келген бейбастақ тірлігінің арқасында санаудан жаңылып қалған Есқара, барлық ділдәларды шүберек қалтадан қайта төгіп, басынан бастап санауға кірісіп, «бір, екі, үш» деп, қалтаға сала бастаған. Қанай да оған ілесіп, әр санға бас изеп, сақалын шошаңдатып отырды. Жартыбай бұларды көрмегендей, шетте тұрған шарадағы қымызды сапырып отыра берген. Сосын біраздан соң кәрлен кеселерге сапыра құя бастады.

Есқара жүз ділдәні санап, қалташыққа салғаннан соң, оның ауызын әдемілеп, жіппен орап балады. Сосын қалтаның тоқ бүйірін сипап отырып:

-Қанай көке, мынау алыстағы Торғай маңындағы жаппас елінен Сізге арналған сый. «Мұны маған неге әкелді екен?» деп, ойлап отырған боларсыз. Ол ойыңыз әрине дұрыс. Біз – жаппастар Көктіңұлы хандығының батыр қызы – Дарминаның өлгенінен хабардар болғалы бері, қуанышымыз қойнымызға сыймай, өз дұспандарымыздан кек алуды жоспарлай бастағанбыз. Сөйтіп жоспарлап жүргенімізде Көктіңұлының ең соңғы ханы – Жүсіпқожа о дүниелік болды. Бұл жағдайға бүкіл Көктіңұлы күңіреніп, Бұхар әмірлігі қайғырып, Қоқан халқы іш-құса болып жатқанда, Кенесарыдан құқай көрген, Орысиеттегі біздің ауылдағы жаппастар телпектерін аспанға атып қуанып қалды. Мұның алдында Кенесары ханның басы Қырғыз қылышының жүзінде кеткенде бір қуанып едік. Сөйтіп үш қуанғанбыз. «Көктіңұлының шаңырағы ортаға түсті» дегені, осы. Өзіңіздің қолдаушыңыз – Қоқан ханы да бір марқайып қалған шығар – деп, Есқара бір дем алып отырып қалды.

Түкке түсінбеген Қанай, Есқараға ежірейе қарап:

-Мен түсініңкіремедім. Жүсіпқожаның қайтыс болғанына ата жауы болған біреу-міреулер қуанса қуанған шығар, бірақ бұндағы Бұхара, Хиуа, Қоқан сияқты үш мұсылман мемлекеттерінің басшылары Таскентке келіп, Жүсіпқожаны Шайхантәуірге қойысып, үш күн аза тұтқан. Бұхар әмірлігі осы уақиғаға байланысты, Балхты қоршауын сол күні доғарып, оларға азаттық жариялаған. Хиуа әскерін Бұхара иеліктерінен кейін шегіндіріп, Түркпен-Мазандаран шайқасы бірден тоқтап, Әзербайжандар мен Нахичевандар Гүржістаннан әскерлерін кейін шегіндіріп әкеткендерін де есіттік. Ол Жүсіпқожа рухына арналған бір ас сияқты болды емес пе?! Ал, сонда Жүсіпқожа өліміне бүкіл Тұран қайғырып жатқанда, сендер неге телпектеріңді аспанға лақтырдыңдар? – деді де, қатты күрсінді.

-Сіздің мына сұрағыңызға қарағанда Жүсіпқожаны Сіз де жақсы көргенсіз-ау, шамасы – деп, Есқара оның жүзіне тіктей қараған.

-Әрине, жақсы адамды кім жақсы көрмейді? Ол қанша хан болса да, өзінің қарамағындағыларға дөңайбат көрсетпейтін. Оның абыройы тек ғана Көктіңұлы хандығында емес, бүкіл Тұранда асқақтап тұрды ғой. Оны Бұхарада, әмір алдында кездескен жаңағы мен айтқан хандықтар мен патшалықтардың басшылары өте-мөте сыйлайтын. Тіпті Гидикуштың арғы бетіндегі Дардистан елінің падишаһы – Сардар Али хан, Ауған патшасы – Шерали хан және тағы басқалары «Жүсіп ханды туған ағаларымыз» деп, есептейтін. Мен түкке түсінбедім, сенің не демегіңе, бірақ Жүсіп қайтыс болғанда мен етпеттеп жатып, үш күн жыладым – деп, Қанай басын шайқап, Есқараға ала көзімен ата қараған.

-Енді, Қанеке, мәселе Жүсіпқожада емес, барлық мәселе – Кенесары хан мен оның күйеу баласы – Мәделіде болып тұр ғой – деп, Есқара қайта емінген.

-Ә-ә, бәсе, солай десейші, Мәделіде болса айта бер! – деп, Қанай тағы күрсінді.

-Кенесары ханның өз кезінде жаппас елін, қалаберді Орысиетті жақтаған бүкіл қазақтарды шапқаны есіңізде шығар. Кенесарының қолтығына кірген – мына Сіздің елден барған әумесерлер – Мәделі, Мусабек, Рысқұлбектер қатысқан, ауыр зеңбіректері бар әскерлер Кенесарымен бірігіп, орысшылдарды қырғанын, Торғай-Аманқарағай жерінде дүбір салып, дүрбелең салып, қырғын салып, тіпті бір шайқастың өзінде отыз алты сұлтанды өлтіріп кеткенін, қараша әскердің мың-мыңдап қырылғанын білетін шығарсыз?

-Ол бір түсініксіз жайыт болды ғой, бірақ Арқа қазақтарының бостандығы үшін күрескен Көктіңұлы жігіттеріне ырзалығымды аямаймын, олар басып алушылар емес ғой! – деп, Қанай ділдә толы қалтаға қарап қойды.

-Мейлі, мен Көктіңұлы жігіттерін кінәләп отырған жоқпын, бірақ олар Кенесарыны қолдамағанда ондай жағдай болмайтын еді. Енді қазіргі жаппас билері Кенесарыдан кек алмақшы болса да, оның өзі бұл дүниеде жоқ, балалары жас. Енді оның қарындасы – Қалипадан өш алу. Одан өш алу үшін оның күйеуі – Мәделіні жазалауымыз керек. Ол Торғай, Орынбор жерлерінде орысқа сатылған қазақ әскерлерін Кенесарының айтуымен жазалағаны үшін, және оған күйеу бала болғаны үшін, біздегі жаппастар одан кек алуға шешінген. Оның үстіне ол жаппас керуендерін тонаған. Оның қарулас досы – Дармина жаппастың атақты саудагері – Байларханды өлтірді. Оның Мусабек, Рысқұлбек деген достары Торғай даласында Кенесарының пансатбасы болуларымен қоймай, жаппастың осындағы Ақдаладағы сауда бекеттерін қиратып, адамдарын тонап, өздерін үстіндегі лыпасымен Торғайға аттандырған. Осылардың осындай жаулық тірліктерінен соң, қазір жаппастардың бірде-бір керуені бұл жерден жүрмейтін болған. Бұрынғы Жанғабыл Төлегенұлы кезіндегі жаппас абыройы дәл қазір Орысиет алдында да, Шын елі алдында да түсіп қалған. Енді осындай шеккен зияндарымыз үшін, Мәделіден кек қайтаруымыз керек. Оған бірден-бір көмекші – Сіз болатыныңызды Қоқан мұхтасибі – Моллабек айтып берген. Моллабек енді біраз күннен соң Қоқанға хан болады. Ол хан болған жағдайда, Орысиетке Қоқанды қосады. Ал мен осы екі ортаға дәнекер болуыммен тарихта атым қалады – деп, Есқара қалтадағы ділдәларды Қанайдың алдына тастаған.

Қанай алдына «топ» етіп түскен, ішінде жүз ділдәсі бар қалташықты қолына алды да, оның бүйірін сипап отырып ойға кетті. «Осы бір жүз ділдәға бола, «елім деп еңіреген» ерді өлтіру қиянат болмай ма, әлде сауап па?! Қиянат жағын ойласақ, бұл шынымен қиянат. Ал қиянатқа себеп болу ше? Әрине күнә! Бірақ ол күнәге мен қатысты болмауым керек, амал ойластыру қажет. Біреудің қолымен от көсесе ше, әне сонда қардан ақ, судан таза болады. Жоспар құрып, миды ашытпай, мына жаппастың ойын тыңдап көрейін» деген, оймен Қанай:

-Ал жаппасым, жүз ділдәні алдыма қойдың, енді не істеуім керек? – деп, оған ежірейген.

-Мәделіні өлтіруің керек! – деп, Есқара сұқ саусағын шошайтып еді, осы кезде қымыз сапырып отырған Жартыбай ықылық атып жіберді.

-Мына жынды түсініп отыр ма? – деп, Есқара Қанайға қарады.

-Жоға, қайдан түсіне қояды, бұл да сен сияқты жаппастың, бір қатынынан оңбай таяқ жеп, осындай халге ұшыраған. Негізінен жаппастар қатал келеді-ау деймін, сенің «Мәделіні өлтіру керек» деген сөзіңді ұқты ма қайдам, ықылық атты ғой. Қорыққан адам ғана ықылық атады – деп, Қанай Есқараға басу айтты.

-Онда мейлі, жынды болса жынымен ойнап отыра берсін, мен Сіздің жаппастарға алдағы уақытта атқаратын қызметіңіз туралы айтайын. Сіз мұны бар жаныңызды салып атқарыңыз. Себебі, Сізді тек кіші жүз елі ғана емес, солармен қатар Қоқанның болашақ ханы – Моллабек те қолдайды – деп, Есқара көлгірсіді.

-Айта бер, орындаймыз – деп, Қанай қомданды.

-Айтсақ, Мәделінің үстінен Қоқан ханына арыз жазасыз. Ол арызда былай деп көрсетесіз: «Менің Қоқан хандығына бүкіл Көктіңұлын бағындырғанымды білесіз. Бұл жағдай бұдан да әжептәуір бұрынырақ болатын еді, бірақ маған кедергі келтірген адамдар болды. Олар – Қоқан жаулары, әрине! Солардың бірден-бір басшысы – Мәделі деген қожа! Оның соңынан ерген әумесерлер де бар. Олардың ауыл арасындағы, яғни ұлы жүз, орта жүз, өзбек, сарттарға көрсетіп жүрген қорлықтары мен малдарына жасаған барымталары өз арамызда жасырылып жүр. «Қол сынса – жең ішінде, бас жарылса – бөрік ішінде» делініп, қазақы дәстүрмен кешіріліп жүр. Ал енді маған бататыны – сонау алыста жатқан кіші жүздің, оның ішінде ел сыйлайтын, Орысиет пен Қоқан сыйлайтын, тіпті түптеп келгенде Тәңірі сыйлаған – жаппас еліне жасаған қиянаты бір төбе! Ол, жаппастардың осы Көктіңұлындағы елшілігін шапқанымен қоймай, олардың осындағы сауда бекеттерін өртеді, Бұхара, Парсы, Ауған тұсқа өтіп жатқан керуендерін тонады. Ол – нағыз тонаушы-барымташы. Оның керуен тонағанын да, барымта жасағанын да, жаппастарды қырғанын да көзіммен көрдім деп, куәлік беремін» деген жазуыңыздың астына бармағыңыздың бедерін басасыз!

-Бұның ауырлау екен, және қисыны жоқ, шындыққа жанасыңқырамайды ғой.

-Жанаспаса, анау жүз ділдә қисынын келтірмейді ме?

-Ойпырмай, мынау қиындау болды ғой, өтірікті қалай жазамын?

-Мәделі, Мусабек, Рысқұлбектер Кенесары көтерілісіне қатысты ғой?

-Йә, қатысты.

-Олар да Кенесарымен бірігіп, Орысиетке бағынған қазақтарды орыстармен қосып қырғынға ұшыратты ма?

-Солай болуы керек.

-Бұл бір, екіншіден, олар жаппас керуендерін тонады ма?

-Йә, тонады.

-Олар жаппастың сауда бекеттерін өртеді ме?

-Йә.

-Ол жердегі адамдарын өлтірді ғой?

-Бәрін емес, шын кінәлісінің бірді-екеуін ғана, ал оншақтысын мал-мүліктерімен аман-есен Торғайға тегін көлікпен аттандырды.

-Жоқ, Сіз мұны, тегін-сегін, көлік-пөлік деген жақсы сөздерді ұмытыңыз! Сосын Сіз әнеукүні Қоқанда болғаныңыздағы Моллабектің сөзін есіңізге түсіріңіз. Ол Сізге «жаппастың айтқанын орындасаң ғана, Ордабасы уалиятына бұйрығың жүреді» деген жоқ па? Ең дұрысы, менің қазір Сізге айтқандарымдай, «Арзаңызды» жазыңыз! Мен бүгін Шымкентке жүремін. Сіздің арызыңызды жолай Шымкент әкіміне тастап кетемін. Ол жан-тәнімен, өз қолымен Қоқанға, Моллабектің тұппа-тура қолына апарып тапсырады, енді тездетіңіз! – деп, Есқара сия-қауырсынды ақ қағазымен Қанайдың алдына жақындатып қойды. Аз-кем үнсіздіктен соң Қанай тәуекелге барып, ақ қағазға үңіліп, қауырсынды көк сияға батырып, Есқара айтқан тақырыппен «Арза» жазуға кірісіп кетті. Мұны көрген Жартыбай, ожауды шараға «шолп» еткізе тастап, сыртқа шығып кеткен. Ал Есқара мәз бола құнжыңдап, «арза» жазып отырған Қанайдың ту сыртынан күліп отыра берген. «Арза»-сының астына сұқ саусағының бедері мен ортан теректегі мөрін басқан Қанай, қағазды Есқараға берді де, сол жерде отырып қалды. «Арза»-ны алған Есқараның «хош тұрыңыз» деген, сөзін де естіген жоқ.

Есқара соңындағы дүрмегін ілестіріп, Шымкентке бет алды.

 

 

ПАМИР-ГИССАР ЖОРЫҒЫ

 

                                                                                        Арыстан тұлға білегің

                                                                                        Қайтпаған жаудан жүрегің

                                                                                        Қасыңа нөкер топтанып,

                                                                                        Қалмаған артта әрі елің

                                                                            Майлықожаның Мәделіге айтқаны.

 

Ел бүлініпті. Бұл кешегі Ордабасы гүл-гүл жайнап тұрған шағында, Дармина қарақшылардың оғына ұшып, бір қаралы күн болып еді, одан соң Көктіңұлының соңғы ханы – Жүсіпқожа өлгенде тағы бір қаралы күн болған. Бірақ бұл жағдайларға қасиетті Ордабасының сағы сына қойған жоқ еді. Екі шамшырағының дүниеден кеткенін пайдаланып, бұл маңайға келген Мырзабидің жасаған адам төзбес қылықтарынан соң Ордабасы жері бүлінді. Сіргелі елі іргесін аулаққа салды. Қожа мен қоңырат түгілі, осы қоңыраттың өзінің іші бүлінді. Жік-жікке бөліну көрінісі басталған. «Көктіңұлы» арасында араласып жүрген «Көк Енші»-лер Сыр жағалауына бірі қалмай көшіп кетті. Қожалар «Саяқ» пен «Гүр» болып бөлінді. Мәделі «гүрде» қалыпты. Ал оның еңжақсы көретін жиені – «саяқ»-қа кетті. Бұл сөздерді қайдан тауып жүргендері ақсақалдарға белгілі шығар. Әйтпесе «саяқ» деген сөз көне түркі-қыпшақ тілінде – «некен-саяқ» яғни анда-санда кездесетіндер, немесе жүдә аз деген мағына білдіреді. Ал «гүр» дегені шағатай тілінде де, түркі тілінде де «қалың», «тығыз» деген мағынаны білдіреді. Осыған қарағанда Ордабасыдан көпшілік болып кетіп қалған қожаларды «гүр» деп, ал Ордабасыдан жағдайы көтермей көше алмай немесе кеткісі келмей әдейі қалып кеткендерді «саяқ» деп атап кетулері мүмкін. Бұл біздіңше, пайымдай жобалауымыз. Ал шындығын тарих білер.

Көктіңұлы хандығының адамдарының қыздары Қоқанға зекет орнына күң болып кеткендерінің ата-аналары іш-құсалықтан біреулері Бұхара асса, енді біреулері Жиделі-Байсынға кетті. Тіпті кейбіреулері ол жерге де тұрақтамай, Сурхандариядан өтіп, Ауған, Үнді кетті. «Діні бір Қоқаннан, діні бөлек Орысиет жақсы» деген, оймен Арқа асып, Орысиеттегі орман арасына сіңгендер де болды.

Сапақ би хандықтың құлап, Қоқанға қарап қалғанына көзі жеткенсоң, он бес мыңнан аса үйлі өз жақтастарын соңынан ертіп, Сыр жағасына ауды.  Бірақ бұл жерді қайтседе Орысиет алатынын іштей біліп, сол кезде осы бір қасиетті туған жеріне қайта оралатынына сенгендей еді.

Ордабасыдағы ең мықты жігіттер үлкен топ құрып, Мәделі, Рысқұлбек, Мусабек батырларға еріп Жызаққа кеткен.

Әйтеуір Жызақ еңкеймепті. Әлі сол сұсты күйінде. Мусабекке де, Мәделіге де солай көрінді. Осы туралы Рысқұлбектен сұрап еді, ол:

 

-Сендер көздеріңді ашып қараңдар, базарына да, дүкендеріне де. Бұрын мұнда қоңырат бөріктілер көп еді, енді қараңдар, бұрыш пішінді ала тақия киген тәжік ағайындар көбейген емес пе? – деген. Анау екеуі бажайлап қараса шынында солай. Бұл жағдайды уалият сарайында отырған диуанбегі – Машрап та айтқан:

-Әмір Насыролла қартайған ба, білмедім, енді пәрмен оның ұғлы – Мұзафар әмірзададан келіп жатыр. Өткенде парманашы – Насыретдин әкелген әмірзада пәрменінде «Жызақ Бұхараның мықты бекінісі болуы қажет. Себебі оның арғы тұсындағы Көктіңұлы хандығы рәсімді түрде жойылды. Қазақтар енді Бұхараға қорған бола алмайды, олар өздерінің араларынан шыққан, «елім деп еңіреген» Кенесарыны да қолдап-қорғай алмады. Ал сол қазақ – Кенесары, Орыстармен шайқасып, Дін Исламды қорғаудың орнына, өзінің түркі-мұсылман бауырлары – Қырғызды шабамын деп мерт болды. Көктіңұлындағы мықты-шонжар – Қанай Қоқанмен ауыз жаласуда. Біздің ең сенімді досымыз – Жүсіпқожа хан өлгеннен соң, ол жерде Біз сенетіндей ешкім қалмады. Ол жерден, Жүсіп хан кезінде де Бұхараға түсіп жатқан зекет-салықтар көзге көрінбейтін тиындар еді. Енді сол тиындардан да үмітімізді үземіз. Болмайтын тиындар үшін Бұхара бұдан былай Көктіңұлы хандығын үлкен қаражаттармен ұстап тұра алмайды. Енді өз күндерін өздері көрсін. Енді біз көптеген қаржы, мал-мүлік түсетін Гиссар, Дарваз, Рушан, Шугнан, Раханға назар аударамыз. Сосын Балх пен Құндыз тарапқа барып, Гиндикушқа қол созамыз. Пайданың барлығы сол тарапта. Менің нағашым тәжік болғандықтан, сол тәжіктер де Бұхараның қанатының астында болып, бейбіт-берекелі өмір сүрулерін қалаймын және тәжіктердің өркендеуіне жол ашамын. Сондықтан осы парман қолдарыңа тиген мезеттен бастап Жызаққа тәжіктерді қоныстандыруды бастаңыз! Мен Бұхара мен Самарқанд аймағынан Жызаққа еркімен қоныс аударғысы келетін тәжіктерді көшіруді қолға аламын. Ал қоныстанатын жақсы жерлер жетпей жатса, ол жердегі қоңыратын да, басқа қазағын да Мырзашөлге, Нұрата тауларының құм жағынадағы Жетіру арасына, Тамды, Үшқұдық тарапқа көшіруді бұйырамын» деп көсетіпті.

-Көшіріп жатырсың ба?

-Біразына айттым, бірақ әлі ешкім көше қойған жоқ.

-Көшпегендері дұрыс болыпты, Жызақтағы қазақтар отыра тұрсын, әуелі Ордабасыдан ауғандар Мырзашөл мен Нұратаға орналасып алсын. Енді бірер жылда Орыс келеді Ордабасыға, сонда көш кейін қарай елге оралар, әне сонда тәжіктерге орындарын босатар.

-Тәжіктер бұл жерге сыймай жатса не қыламыз?

-Олар сыяды, олар мал асырамайды, алақандай жер берсең соны еміп отыра бемей ме, базар ашып бер, саудасын жүргізе берсін. Оның үстіне жер жаһандағы барлық тәжік келе қоймайтын шығар, Жызаққа сыймаса Зааминге, Ғаллааралға жібер.

-Мақұл Мұхаммед Әли бек. Сенің осында керек кезіңнің дәл уақытында келіп қалғаның қандай жақсы болды. Өте қуаныштымын. Енді мұндағы жағдай туралы айтайын. Мұнда сарайда істеуге үлгере алмай жатан жұмыстар өте көп. Арыздар уақтылы қаралмай жатыр. Егін шаруашылығы ақсауда. Малшылардан арыз көп. Қарқшылар мен барымташылар Нұрата тауында, Қызылдың құмында көбейіп кетті. Олармен айналысып жатқан ешкім жоқ. Семендар бек Хауастта. Сабыр бекті парманашы Насыретдин Самарқандқа алып кетті. «Әлгі ханзада қайда?» деп еді, мен сені Нуратада қарақшыларды ұстауға кетіп еді дей салдым. Ол: «енді келсе айт, қарақшыны қоя тұрсын, осында Сабыр бек қайтып келгенше осы сарайда отырсын» деп, саған айтып кетті. Егер оны көре қалған жағдайда, сұраса «Нуратада пәлен қарақшыны құмның арасына қуып тастадым» дерсің. Ал енді осындағы шаруаға көшсек, мақта егісін үлкейтуіміз керек еді. Су да жеткіліксіз. Арықтар тазаланбай жатыр. «Мир-яп»( суарық қожайыны) – мұрап нашар жұмыс істейді. Суға талас үдеп кетті. Ал медреселердің жұмысын бақылауға алмағанымызға талай уақыт болды. Шаһар балаларының білімі қай деңгейде екенін бір Аллам ғана білер. Сенің үлкен  жәрдемің керек. Іске тезірек кіріс. Керек қаражаттарыңды қазынадан ал да, қасыңдағы жігіттеріңмен Жызақ уалиятының жағдайын көтеруге ат салыс. Уалият сарайының жақсы бөлмелерінен үй-жай алыңдар да, іске кірісіңдер! Қанша қызметші аламын десең де өз еркіңде, мен сенің қазына ақшасын бекерден бекерге шаша бермейтініңді білемін, сондықтан саған сенемін. Сосын бос тұрған қай қызметті аламын десең де өз еркің. Сенің қай қызметке барсаң да босқа сандалмайтыныңды да білемін, сондықтан қалағаныңды айт – деп, Машрап «ұзын арқан, кең тұсау» жасады.

-Менің «сүдір» деген атағым бар. Бас қазы болсам бола ма – деді, Мәделі қуақыланып.

-Әй Мәделі-ай, сен әдейі өстисің, қазидың уалиятқа не пайдасы тиеді, ол қылмыскерлерден пәре алады да, оларды босатып қоя береді. Одан да сен менің орынбасарым бол. Бірақ менің қасыма орынтақ әкеліп отырып алма, жұмыс істе. Қаласаң менің мөрімді қалтаңа салып алып жүр. Сенің жаман нәрсеге мөр баспайтыныңды білемін. Тек ғана жұмыс істе – деп, Машрап тағы емінді. Бұл жолы Мәделі:

-Әйии, Мәке-ай, әбден шаршап жүр екенсің ғой, мақұл! Болды! Істі жүргіземіз, Жызақты төбеге көтереміз. Еріншектер мен қылмыстыларды жазалаймыз. Ордабасыдағы сайдың тасындай кілең мықты жігіттер маған еріп келді. Нашарлар мен қорлық көргендерге жәрдем береміз. Шаруашылықты жандандырамыз! – деп, езу тарта, Машрапты құшақтап тұрып, арқасынан қаққан.

Содан Көктіңұлыдан келген жігіттер барлығы жұмыла іске кірісіп кеткен. Біршама жұманың ішінде Жызақ уалиятының жағдайы дұрысталып, түзеле бастағанда, Шыназдан үш аттылы беттерін тұмшалап, диуанбегінің сарайына кіре берген.

Бұлар Қоқаннан қашып келе жатқан Құдаяр хан мен оның көмекшісі – Ләтіп бек, Сосын Шыназ датқасы – Тәте Ахмет еді. Сарай қарауылы Тәте Ахметтің өтінішін тыңдап, оларды Мәделіге жолықтырды. Мәделі бұл кезде өз жұмыс бөлмесінде Мусабек, Рысқұлбек үшеуі орталық базардағы ретсіздіктерді талқылап отыр еді.

Күтілген уақиға орындалыпты. Моллабек Қоқанда бұлғақ көтеріп, һзінің інісі – Құдаярды тақтан тайдырып, Бұхараға қуыпты. Тәте Ахметтің айтуы бойынша Моллабек әскері мен Құдаяр әскері арасында Қоқанда біраз шайқас болған көрінеді. Бұл шайқаста жеңілген Құдаяр, өз әскерлерімен Таскентке шегініпті. Бірақ оның соңына түсе ізінен қуған Моллабек, Құдаярды Таскентке кірер жерінде, шаһар іргесіне келгенде қуп жетіпті. Бұл жерде тағы шайқас болыпты. Әскерінен түгел айырылған Құдаяр, қасындағы көмекшісі – Ләтіп пен екеуі шекпендерін теріс айналдырып, матаға оранып, Шыназға дейін қашып отырыпты. Сөйтіп олар Шыназдағы осы Тәтен датқаға жолығып, өздерін «Жызаққа дейін апарып, Мәделігі жолықтыруын» өтініпті. Тәте Ахмет, яғни Тәтен Мәделінің Бұхарада үлкен абыройының бар ененін білгенімен, мына Қоқан ханы – Құдаярдың алдындағы абырой-атағын білмейді екен. Енді білгенін Мәделіге қуана жеткізді.

-Өте тамаша, інім, сенің абыройың бүкіл Тұранда дүрілдеп тұр екен, енді бұдан былай да сенің тілеуіңді тілеп жүрермін – деп, Тәтен ризалығын жасырмаған.

Бұл жағдайды көрген Мәделі түн ішінде жолға жақсылап дайындалып, Машрапқа болған жағдайлар жазылған орама қағаз тастап, қасына қырық нөкері мен Рысқұлбек пен Мусабектей екі батырын ертіп алып, қашқындарды Бұхараға апаруға құпия-жасырын түрде, түнде аттанып кеткен. Тәтен де түнделетіп, қасына жызақтық алты нөкер алып Шыназға қайтып кетті.

Әмір Насырола бұрынғыдай емес, шау тарта бастапты. Ол жызақтан келген жолаушылардың ішінен Мәделіні танып:

-Уай, Мәделі ұғлым, аман-есен келдің бе? Келші бір құшағыма қысайын – деп, тағынан өре түрегеле алға озған.

Сосын Жүсіпқожаға құран бағыштады. Мәделіге «берік болуын» өтініп, арқасынан қаққан. Мәделі көңілі босап, бір еңіреп тоқтады. Әмір:

-Жаным, балам! – деп, тағы құшағына қысқан. Мәделі әмірге тізерлей бас иді. Сосын әмірдің қолын сүйген. Әмір де ризалығын білдіріп, Мәделіні қолтықтап орнынан тұрғызып, тағы құшақтап маңдайынан сүйді. Бұл жағдайға әмірзада – Мұзафар қызғанышпен қарап тұра берді.

Рәсімдер аяқталғаннан соң, Құдаяр мәселесі шешіліп, ол Бұхараға ұзақ уақытқа келген қонақ ретінде қабылданып, мейман сарайға орналастырылды. Бір апта өткеннен соң іші пысқан Мәделі, Жызаққа қайтуына рұхсат сұрауға әмір алдына кірген. Бұның соңынан Мұзафар да ілесе кірді. Әмір Насыролла әуелі Мәделінің айтқысы келген мәселесіне құлақ түретінін білдірген. Мәделі сонда да кейін шегініп, Мұзафарға жол беріп еді, әмір Насыролла:

-Мәделі қарағым, сен алыстан келген меймансың, Мұзафар әрқашан осында ғой, әуелі сен өтінішіңді айта бер – деп, рұхсат етті. Мәделі Мұзафардан ыңғайсызданса да, әмірдің айтқанын орындап, өз өтінішін білдірді:

-Маған, еліме, яғни Жызаққа қайтуыма рұхсат беруіңізді өзіңізден өтініп келіп тұр едім, ұлы әміршім! – деп, басын иген. Мұны естіген Мұзафар:

-Жо-жоқ, Мұхаммед Али бек, елге қайтуға асықпа! Сені Бұхара мемлекеті әскери оқуға бекерге тегін оқытқан жоқ, тіпті қажет кезінде шәкітпұл алып тұрдың. Бұхарадан алған атақтарың мен марапаттарың тағы бар. Оларды алғаныңда бар дауысыңмен айтқан шығарсың «Бұхара үшін қызмет жасай беремін» деп. Әлде оны есіңнен шығарып, мұндағы Бұхара әскербасылары Шаһрисәбізде оққа ұшып жатқанда, сен екі аяғыңды аспанға асып, Жызақта тыныш жатпақпысың? Олай істегің келсе, мұнда келмеуің керек еді. Ақыры келдің бе, бізге қолғабысыңды тигізіп кетесің, яғни ертең Гиссар тарапқа жүресің. Ондағы көтерілістерді басып, Ширабад пен Термиздегі отқа су құясың – деп, әмірзада Мәделіге қабағын түйіп қарап, сосын әкесіне жүзін бұрып, басын иді. Бұны естіген әмір жымыя күліп:

-Несі бар, шайқастан қорқатын Мәделі бар ма? Қайта өзі ол тарапқа сұранудан бізден ұялып тұрған шығар, мен білетін Мәделі болса, қайта бізге рахметін айта, айта жорыққа шығатын шығар, баяғыда Хазараспқа жорыққа шығу үшін тіпті әлгі сабаз Шируанмен таласып та еді ғой. Сонда менің Дармина қызым да бізді таң қалдырып еді-ау! Солай емес пе, Мәделі ханзада? – деп, еді әмір, Дарминаның атын естігенде Мұзафардың басы салбырап кетті. Ғашықтықтан ба әлде өзінің Мианкалға тапсырыс берген «қастандығы» есіне түсіп кетті ме, кім білген. Дарминаны күң етіп ала алмағанына өкініп жүрсе де оның оққа ұшып ешкімге бұйырмағанын естігенде көңілі орнына түскенді Мұзафардың.

Әмірдің сөзін ден қойып тыңдаған Мәделі:

-Әрине, әміршім, Сіз айтсаңыз мен қай жаққа да болсын, қуана-қуана бара беремін – деген, сыр бермей.

-Олай болса, Памир тауларының етегінде серуендеп қайтыңдар! – деп, әмір тағына қайта отырып, бір ойға кетіңкірегендей болғанда, Мәделі бас иіп, шығып кетті.

 

Бұхараның Памирдің арғы етегі мен Гиндикуштың бергі етегін біржолата ала алмай жатқандарына үш жылдан аса бастаған. Шаһарлар біресе беріліп, біресе қайта уыстан шығып, әбігерге түсіп жатқан кез еді. Төрт мың әскерді бастап, Мәделі Памирге жол тартты. Жолға шығар алдында Насыролла:

-Мұхаммед Әли балам, сенбара жатқан Шаһрисәбіз бен Китабты бұдан екі жыл бұрын өзім барып бағындырғанмын. Шаһарларды тонатпай, аман алып қалып, олардың енді бұдан былай қарай Бұхар әмірлігінің қарамағына кіретіндіктерін, жыл сайын екі рет зекет жіберіп тұруларын тапсырып кеткенмін. Кешегі күнге дейін бұйрық бұлжымай орындалып жатыр еді, кейін «бүлік шықты» деген хабар келді. Он мың әскермен әмірзада Мұзафар Шаһрисәбіз бен Китабтағы, Дюшамбе мен Жұмадағы , Ширабад пен Термиздегі бүлікшілерді басып-жаншып келген. Бірақ әнеукүні «тағы бүлік басталды» деген хабар келген. Ол маңайда тәжіктер, лоқайлар, қоңыраттар, қарлұқтар көптеп тұрады. Солар бірімен-бірі сыйыспай жатыр ма, әлде біздің белгілеп қойған зекет мөлшері ауырлық қылып жатыр ма, немесе ол жердегі біздің әумесер зекетшілеріміз бен раистеріміз жергілікті халықты қанап жатыр ма, соның анығын білгейсің. Ол жерге барғасын бажайлап қара. Жастыққа салынып, халықты қанға бөктірме! Не істесең де ақылмен істе! «Иттің малын шошқадан аяймын ба?» деген өздеріңнің мақалдарыңды қолданып, әскерді анаған да, мынаған да жұмсап, елді де, әскерді де қырғын таптырмағайсың балам. Мен түсінемін, ондай жерге барғанда, қандай әскербасы болмасын, жетесіне бір желік бітіп, ат ойнатып, қылыш қағыстырғысы келіп тұрады. Бірақ, мен сенің ондай емес, қайта ақылды қолбасшы екеніңді білемін. Сондықтан да Мұзафар айтқан кезде мен қарсы сөзге келмей, сені Пмирге жіберуге келісе кеткенмін. Егер Мұзафар айтпағанда да, мен сені сол тұсқа бір рет шолғыншылыққа жіберіп алар едім. Тіпті саған «енді Жызақты да, Ордабасыны да ұмытып, ендігі қалған өміріңді осы Бұхарада өткізсең де болады» деп, айтпақ та ойым бар, балам. Қоя тұрайын, сен ең әуелі осы сапарға аман-есен барып келші, сосын ол мәселені екеулеп асықпай шешеміз. Тіпті мен сені бас уәзірлікке алып қалуым да мүмкін. Бірақ мен қартайдым, ал сен болашақта Мұзафармен түсінісіп бірге жұмыс істей аласың ба, ол жа,ына көзім жетіп тұрған жоқ. Әңгімемді тағы болашаққа бұрыппын. Мейлі өзің білерсің, өз қалауың өзіңде, қаласаң еліңе қайтарсың – деген еді.

Әмір Насыролланың осы сөздерін көңіліне бек тұтып, Мәделі әскерін ертіп Самарқандқа келді. Бірақ «ел дүрлікпесін» деген оймен Самарқандқа кірмей, шаһардың оң жағынан айналып өтіп, тауға өрлей, жықпыл-жықпылмен жүріп отырып, Самарқандтан алпыс-жетпіс шақырымдай қашықтықтағы Китабқа келді. Тау халқы мына шұбатылған сансыз қарулы әскерді көріп, үйлерін тастай қашып, үңгір, аңғарларға тығылып қалуға асыққан. Китаб әкімі мен осындағы Бұхара раисы нөкерлерімен Мәделінің алдынан шығып, жерге бастарын тигізіп:

-Хош келіпсіз, ұлы сардар – деп, дәм-тұз ұсынған. Рәсімдер жасалып болғасын Китаб әкімінен жағдайды сұрады. Ол:

-Ұлы сардар, Китаб тыныш, өткенде азма-аз лаңкестік болды, бірақ тез тиып тастадық – деп, қолын кеудесіне қойды.

-Шаһрисәбіз қалай?

-Шаһрисәбізде де лаңкестік болғанын білем, оның әкімі – Баһрам бек шаһардағы лаңды екі күнде басып тастапты. Екі күнге созылғанына қарағанда лаң қатты болғанға ұқсайды, егер сол күні «лаң басылды» деген хабар келмегенде біз сол жаққа жәрдемге жүргелі отырғанбыз. Сіздерге де бір күн бұрын хабар бергенбіз. Сосын «Самарқандтан да көмек баратын шығар» деп үміттенгенбіз. Баһрам бек ерлепті, лаңды өзі басыпты, қазір тыныш, лаңкестерді өзінің үкімімен дарға асыпты. Оны көрген халық екіншілей лаңкестікке бармайтын шығар. Мен де осындағы он екі лаңкестң тірідей қстап алып, зынданға тастадым. «Шаһрисәбіздегі Баһрам бектің қолданған жазасын мен де оларға қолдансам ба?» деген ой келіп, мазамды алып жүр еді. Сіздің келгеніңіз жақсы болды, оларды не істейін, дарға асайын ба, әлде өмір бойы өамауда отыра берсін бе?

-Қазиың не дейді?

-Қази «дарға асқанымыз шли қаталдық болды» деп отыр.

-Онда сүдіріңе айт, тергеу жүргізсін. Әрқайсысын жеке тергеп, әскери адамдарға қарсы келіп, оларды өлтіргендерді қапасқа қамаңдар. Ал қарапайым халықты өлтіргендерді анықтап оларды дарға асыңдар, базар алаңына апарып, тілін салақтатып үш күн асуда ұстаңдар. Оларды көрген қайбір қарақшы-лаңкестер екіншілей қарапайым халыққа тиіспейтін болады. Бірақ нықтап айтам, сүдір ақиқатын анықтасын.

-Құп болады, ұлы сардар – деп, Китаб әкімі іске кірісіп кетті.

 

Мәделі әскер тынығып болғасын, жеті-сегіз шақырымдай жерде медіресе-мешіттерінің күмбездері көрініп тұрған Шаһрисәбіздің сол жағынан айналып өтіп, Қасқадариядан кешіп, арғы жағалауда тұрған Жаңа Бақ шаһарына келді. Мұнда жан-адам көрінбеді. Бәрі шаруаларымен жүр, әлде таудың жықпылдарына жасырынып қалған.

Бұлар шаһардың тыныш екенін бақағансоң, Шырақшы өзенінің Қасқадарияға құя беріс жеріне келгенде өзенің оң жаңына кешіп өткен. Ол жерде кішігірім Шырақшы шаһары тұр. Бұл жерде ешкім көзге түспеді. Мұнда да сол Жаңа Бақтың адамдарындай, тау арасына тығылып қалған. «Мейлі, мүсәпір ел екен, бұларды шошытпайық» деп, Мәделі төртмың әскермен Қаршыға беттеді. Қаршы шаһары Шырақшы қаласынан жетпіс-сексен шақырымдай жерде. Осы Қасқадарияны бойлап, төмен жүре берсең, алдыңнан Қаршы шыға келеді. Шаһардың негізгі көп бөлігі дарияның сол жағалауында орналасқан. Мәделі мұнда келгенде қым-қиғаш айқастың үстінен түсті. Ауыр әскер дарияның сол жағалауына түгел өткен кезде, айқас су сепкендей басылып, көтерілісшілер тым-тырақай қашып кетті. Мәделі «оларды, соңынан қуып жетіп, түгел ұстап әкелуді пансатбасыларға бұйырған. Жалаңдап тұрңан төрт мың әскер қоя ма, оларды «аспанға ұшқандарының аяқтарынан, жерге кіргендерінің шаштарынан тартып» бірін қалдырмай барлығын шаһар алаңына жинаған. Қала әкімі – Арзона бек Мәделінің дәл уақытында келіп қалғанына өте қатты қуанған. Тұтқындардың арасында бұлыш, ауған, пұштын, хазарлар көп екен. Негізі барлығы Балх пен Құндыздан келгендер болып шықты. Көтеріліс болуына жергілікті басшылардың кінасы жоқ екенін екшеп білген Мәделі, тұтқындардың бірін де қалдырмай көгендеп, Бұхараға айдауды бұйырды. Өзі әкімге «жәрдемге» деп, мың сарбаз қалдырып, Ширабадқа қарай жылжыды.

Ширабад тыныш екен. «Ендігі жерлердің барлығы тыныш шығар» деп, ойлаған Мәделі, қалған үшмың әскерді үшке бөліп, бір мыңдықты Мусабекке беріп, оны Балхтың шекарасы – Жиделі-Байсын елімен араласып жатқан, Сурхандария бойындағы өте бір көне шаһар – Термизге жіберді.

-Ал Мусабек палуан, ол жердің негізгі тұрғындары – қоңыраттар. Жиделідегі өз туысқандарыңмен мәре-сәре болып, өзің тіл табысарсың! Лажы болса мәселені бейбіт жолмен шешерсің, Термиз тыныш болса, тез бұрылып,Файзабадқа тарт. Мені сонда күт – деп, тапсырма берген.

Тағы бір мыңдықты Рысқұлбек батырға беріп, оны Кәпірстан (қазіргі Нұрстан) шекарасындағы Қабадиан шаһарына жіберді. Оған да сол Мусабекке айтылғандай тапсырма беріліп, қайтар жолда Куляп (Гүл арық) шаһарына соғып, ол жер тыныш болса бұл да Файзабадқа келетін болды.

Ал Мәделі бірмыңдықты соңына ертіп Гиссардың бел ортасына тартты. Ол жерлерді бақылап болғаннан соң Дюшамбеге барып, шаһардың тыныштығын тексеріп, сосын Файзабадқа келген. Бұл аеау екеуінен бұрын келіпті. Ол екі досынан хабар күтіп жатып әмірге де хабар жіберуді ұмытпады. Осындай жағдайлар болып жатқанын хатқа түсіріп, хабаршы арқыла Бұхара әмірі – Насыроллаға хат жіберді.

Бұл хатты алған әмір қатты қуанып қалған. «Мәделі оғлан Файзабадқа барса, онда арғы жағында Бадахшан елі, Дарбаз, Рушан, Шугнан, Рахан алыс емес. «Оған мен хабар жібертейін» деп, Мәделіден келіп тұрған хабаршыдан хат беріп жіберген. Ол хатта: «Мұхаммед Али балам, менің тапсырмаларымды аман-есен атқарып жатқандарыңды естіп, қуанып қалдым. Файабадта тоқтағаның өте орынды болған екен. Барлығын бақылап отыруға қолайлы жер таңдапсың. Енді қимылдамай сол жерде күт. Егер алда-жалда көтерілістер болып жатса, қасыңдағы батырларыңды сол көтерілістерді басуға жіберіп отырарсың. Мен енді бір бес-алты айда жақсы қаруланған бесмыңдық әскер жіберемін. Бәлкім денсаулығым көтерсе өзім де барып қалармын. Есендік көтермесе Мұзафарды жіберемін. Бізге жартылай бағынып тұрған Бадахшанның Дарваз тұсын, Рушан мен Раханды түпкілікті Бұхараға бағындыру жоспарын орындауымыз керек. Әскер ол тұсқа бәлкім мен айтқан мерзімнен де бұрынырақ барып қалуы мүмкін. Сондықтан «ұзын арқан, кең тұсаушылыққа» салынбай, жаттығуларыңды жасап, менен хабар күт. Құлағың түрік жүрсін. Бергі жақтағы өздерің аралаған шаһарларға үзбей тыңшылар мен жансыздарды, хабаршылар мен сыбырлақтарды аралықтан уақыт үзбей, «күн» демей, «түн» демей, жіберіп тұр. Бірінің айтып келгенін екіншісіне тексерткізуді де ұмытпа! Бізге әр екі жұма сайын хабаршыларыңды жіберіп тұруың ләзім. Амандықта көрісейік» деп, көрсетіпті.

Мәделіге бұл Файзабадта өткізіп жатқан күндері демалыстан кем болмады. Баяғыда Әмудария бойындағы Лебап тұста да осылай бір аунап-қунап еді. Сол демалыстарын ауыздарының суларын құрғызып екі досы – Мусабек пен Рысқұлбекке айтып берушітін. Сонда тыңдап отырып, екі досы қатты қызығатын. Енді міне, олар да дем алып жатыр. Баяғыдағы Мәделі жүргендей аптапты Қызылқұм мен Қарақұм емес. Бұл жер – қоңыр салқын тау арасы. Теріскейінде Қаратегін тауы, батысы – Гиссар, түстігі – Құндыз, шығысы – Дарваз, Таулы Бадахшан. Қасында гүрілдеп Вахш өзені ағуда. Оған таудан құлап мыңдаған бұлақтар қосылуда. Әсем табиғат – тау, орман, жан-жануардың небір түрлері. Сайрауық құстардың үндері, құлағыңның құрышын қандырады. Әсіресе қыздары қандай әдемі! Әппәқ жүзді. Бәрінікі бұйра, қап-қара, қолаңшаш. Ботаның көзіндей жанарлары – жәудір. Күлкілері қандай керемет! Сөздері қандай жұмсақ! Өте бір сұлу халық мекендейді екен, мына Файзабадта.

Мәделі әмір Насыролланың жіберетін әскерін айлап күтіп жатқанда, мұнда қыс та келіп қалған. Бұл жерде қыс бірден түседі екен. Тау іші суық. Күнгей беті бірден ысып, шеке қыздырып, бірден суып, бүрсеңдетеді. Аңғарлар мен жолдар қарға толып қалды. Желтоқсанда әмірден, көктемге дейін бұларға әскер жібермейтіні туралы, көктемде күн қыза бастағанда Қанжұт пен Шиттіарал тарапқа жорыққа шығатындарын айтқан хабар да келген.

Мәделі, Мусабек, Рысқұлбек ел мен шаһарларды тынбай аралап, зекетшілердің жұмыстарын қадағалап, бұл жердің тыныштықтарын қорғап, көктемді де қарсы алған. Қолдарына түкіріп, енді-енді «Гиндикуштан асып, Үнді жеріндегі Шиттіаралға жорыққа шығамыз» деп отырғанда, Бұхарадан бұлар күтпеген қаралы хабар келді. Сөйтсе, Тұран Әсиясының Ұлы әмірі – Насыролла шейх қайтыс болыпты. Қазақ халқының нағыз досы еді. Исламды өркендетуші, Тұран халқының қамқоршысы еді. Бұл хабарды естіген Мәделі екі батырын қасына алып, әскерлерін соңына ертіп, Бұхараға қайтып келген. Бұл 1860-жылдың көктемі еді. Әмір Насыролла жерленген соң, тақ мұрагері Мұзафар әмірлікті қабылдап, мемлекетті өзі басқаруды қолға алып, таққа отырды. Ол Мәделіге деген бұрыннан жиналып қалған ашуын да ұмытты. Бұрынғыдай ежірейе қарамай, тістене сөйлемей, өте дос та емес, жау сияқты қас та емес, кәдімгі таныс адамдардай қатынаста болып, Мәделілерді Жызаққа қайтарды. Енді бір-екі айда Шугнан, Шиттіарал, Қанжұт тарапқа өзі жорыққа шығатынын білдірді. Мәделіге «осы кеткеннен мол кетпей, Жызаққа барып тұрақтауларын» тапсырған, Көктіңұлы хандығын көксемеулерін өтінген. «Олар өз тағдырларын өздері шешкендері дұрыс» деп, ал Мәделі мен қос батырға тек Жызақты қорғап жүрулерін бұйырған.

 

 

ЖЫЗАҚҚА ОРАЛҒАНДА

 

                                                                   Мен неғылып атамнан қор боп тудым,

                                                                   Сен неғылып атаңнан зор боп тудың?

                                                                  Аз ғана ауыл  қожаны алты шауып,

                                                                  Зор болмадың, қожаға сор боп тудың!

                                                                  Майлықожаның Мәделіге айтқаны

 

Жызаққа келсе, бұларды «екі көзі төрт болып» Майлықожа кұтіп жүр екен. Оның мұнда келгеніне де алты айдан асып кетіпті. Диуанбегі сарайынаекі-үш күнде бір келіп, Мәделілердің Бұхарадан келген-келмегенін біліп кетеді екен. Кеше де келіп кетіпті. Осы хабарды Мәделіге жеткізген Машрап

-Мұхаммед Али бек, сенің сол жиеніңе түк түсінбедім, үш күн сайын сені «келді ме?» деп, сұрап кетеді. «Ей, ол не үшін керек?» десем, айтпайды. «Жәрдем керек пе, мен-ақ көрсетейін» десем, басын шайқайды да, кетіп қалады. Сыртынан байқатып, тыңшыларымды жіберіп едім, осында бір қоңыраттың үйінде тұрады екен. Кәсібі – жыр жырлау, біреулерге «жоқтау» жазып беру, той-думанға қатысып, Бадам, Қосжарсуат атынан айтысқа түсу, бет ашу, қойшы әйтеуір сондай өнерлі тірлікпен айналысады екен. Егер әскері немесе есеп-хисапқа бейімді болғанда, осында қызметке алып, қаражат беріп тұрмақшы едім. Алғашқы кездерде, бір де келгенде, «Қаражатың бар ма, ақша жағынан жәрдем берейін, қайтарусыз» деп, қолына екі-үш алтын ділдә ұстатпақшы болып ұсынсам, «мен қайыршы емеспін, еңбекпен күнімді көре аламын» деп, алмай кетті, ол бір айтқанға жүрмейтін ел кезбе екен – деп, басын шайқаған.

-Онда оны тауып алайық, адам жіберіп алғызып берсең, жүдә жақсы болар еді – деп, Мусабек өтінген.

 

Майлықожа үш ағасын көре салысымен, еңірей жылап жіберген. Көңілдері көтеріңкі отырған төртеуі түкке түсінбей, күлкілерін сап тыйды. «Қайда жүрсіңдер, ағаларым-ау, елімізді қырды ғой, қырылдық ғой, біздің жазығымыз не еді-ау, бәрін сен ғой бүлдірген, Мәделі-ау, енді барып қылышыңды боққа шап!» - деп, Майлықожа тағы да гөй-гөйге басты.

-Әй, еңіремей, түсіндірсеңші, түге! – деп, Мәделі жекірді.

-Қырып салды ғой, Қанай деген датқа, бәрімізді елден бездіріп! – деп, Майлы қожа еңкілдеді.

-Әй, мынаның дені сау ма? Қырылғаны несі, Қанайы несі? – деп, Мусабек Майлыны жұлқылады.

-Қанай, ауылымызды алты рет шапқызып, тоз-тозымызды шығарды, енді бізде ел жоқ ғой! – деп, Майлықожа еңіреуін тоқтата алмады.

-Қой-әй, Майлыжан жылама, біз келдік ғой аман-есен. Ертең елге жүреміз,жау болса олардың әуселесін көріп аламыз, жылай бермей жөніңді айтсайшы! – деп, Рысқұлбек Майлыны құшаұтай, орнынан тұрғызды да, ол тағы:

-Өлеңшілер, жыршылар жылауық болады, сезімтал ғой шіркіндер, қит етсе қыз сияқты жылап шыға келеді, мейлі солығыңды бас – деді де, оны құшақтап, арқасынан біраз қағып отырған.

Жігіттер шай қайнатым уақыт үнсіз отырған соң, Майлы солығын басып, тілге келді. Басын көтеріп, көшілік алдында тізерлеп отырғанын көрген Мәделі:

-Әй Майлы, биыл жиырма беске келдің, әлі бестегі бала сияқтясың! Ызақорлық та жақсы шығар, ол да бір жігерліліктің бір түрі болса да, сен сияқты жылап емес, тістеніп көрсетуі керек. Мақұл, кәне кемсеңдемей, жөндеп түсіндір, басынан бастап түсіндір! Біз сенің сөзіңді бөлмейміз! – деді, қатқылдау түрде.

-Сіздер кеткелі елде тыныштық болмады. Қанай «бүкіл Көктіңұлына аталық атағын алдым» деп, бірақ сонда да датқалық қызметін атқарып жүріп, ауылдағы аз қожаға тізесін батырып жүр. Өздеріңіз білесіздер, өткендегі Мырзабидің зекет жиын оқиғасынансоңОрдабасыданқожалардыңкөбісі,Сапақ бидің ағайындары, Тәнен мен марқұм Байбақ батырдың ағайындары Арыс құлап, Сырдың бойына көшіп кетіп қалып еді ғой. Ол жерде көше алмай қалған біз сияқты сіңірі шыққан кедей қауым ғана қалған. Енді сол кедейлерді де Қанай Қоқан зекетшілерін жіберіп, қинап жатыр. Ол жерден мен кетіп қалмай тұрғанымда аз ғана қожа ауылын алты рет шапқызды. Тышқақ лағымызға дейін алыа кетіп жатты. Менен басқаларының мал мен шаруашылықтан қолдары тимейді. Менің шаруаға «жоқ» екенімді білетін ағайындар, мені Қоқандықтар мен Қанайдың көздеріне шалдырмай, түнделетіп осы Жызаққа жіберді, «Сіздерге хабар айт» деп. Келгеніме міне алты айдвң жүзі болды, былтырғы күзден осындамын, қазір көктем өтіп барады. Ауыл енді аман ба, әлде аштан қырылып қалды ма, еш хабарым жоқ – деп, Майлы тағы еңкілдеуге басқан.  Бұл хабарды естіп, Мәделі:

-Қой құрысын, бүгін жүрейін, ертерек жетейін. Қанай көкемді жын қаққан шығар, датқа-аталық болғандағы ісі мынау, егер хан болса бәрін қырып жіберер ме екен, қайтер екен? – деп, тісін шықырлатқан.

-Жігіттер, асықпай ойланайық, қазір үшеуміз әскер тартып Ордабасы-Бадамға кіріп барғанда өз ағайынымызды шабамыз ба? Ақылға келіп, ойланайық! – деп, Рысқұлбек басу айтты.

-Ақылға несіне келеміз, егер мына Майлының айтып отырғаны рас болса, Қанай көкем ағайынгершілікке салынып отыр ма? – деп, Мусабек Майлыға қараған.

-Менің сөзіме әлі сенбей отырсыздар ма? – деп, Майлы орнынан тұрып кетпекші болғанда,

-Отыр! – деп Мәделі ақырып жіберді.

-Қойсайшы, Мәделі, онсызда қамкөңіл болып отырған баланың зәресін алмай! – деп, Мусабек Майлыны өзінің қасына отырғызды да -  Мәделінің айтқаны дұрыс, бүгін осы төртеуміз Ордабасыға аттанайық – деген. Рысқұлбек басын изеді.

 

Қанайдың арнаулы қойған тыңшысы Жызақтан Ордабасыға Мәделілерден бір күн бұрын жетті. Қанайға Мәделінің Бұхарадан Жызаққа келгенін айтып барған. Жызақта Мәделіні күтіп Майлықожаның былтырдан бері жүргенін білетін Қанай, Майлының Мәделіні ертіп Ордабасыға келетініне сенімді еді. Сөйтіп өзінің тыңшыларынан хабар алғаннан соң, Шымкентке хабар айтып, ол жерден нөкерлер алдырды. Нөкерлерді ертіп әкелген Дәуренбек би, қожалардың үйлерін аралап, зекет жинай бастаған. Осыдан бір ай ғана бұрын жиналған зекет, екінші рет тағы да жинала бастағанына түсінбеген қожалар, бидің зекет жинағанына таңдана, Дәуренбекке қарсыласып-ақ бақты. Зекетшілер мен Қанайға керегі де осы еді, қожалардың қарсы шыққандарын байлап-матап, Бадамдағы қапасқа қамап тастады да, Мәделінің келуін күткен.

 

ТҰТҚЫН

 

                                                                                Дәуренбек бимен шаншысып,

                                                                                Үй ара жау боп аңдысып,

                                                                                Мусабек өтті қоңыраттан.

                                                                                                      Майлықожа

 

                                                                Келіп ем Дін Ыслам қаласынан

                                                                Алланың үмітім бар панасынан

                                                                   Келіп ем жұрт сағынып, «көрейін» деп,

                                                                   Жаппастың тыншымадым жаласынан

                                                                  

                                                        

                                                                Келіп ем Дін Ысламнан-Бұхар ауып

                                                                Көбейді мал даулаған бізді тауып.

                                                                «Бөрінің жемесе де ауызы қандай»

                                                                 Көбейді айғақ-куә, жала жауып.

                                                             Мәделінің Тәтенге айтқаны 1860ж

 

Қас қарая Бадамға келгендерінде, бұл жерде Мусабек қалып қойды. Ал Рысқұлбек тікелей Алтынтөбеге тартты. Мәделі мен Майлықожа Қотырбұлақта қоныстанып отырған Майлықожаның үйіне келген. Келсе Ғазизайым апасы аңырап отыр екен. Мәделіні көріп одан сайын аңырады.

-Апа не болды? – деп, Мәделі мен Майлы құшақтай алған. Ғазизайым апа біраз жоқтау айтты. Жүсіп хан, Ыса, Асқарқожа, өз күйеуі Сұлтанқожа, Дармина туралы жоқтау айтып, біраз боздады. Сосын Қойхан апаның Қосжарсуаттан бірде-бір рет келіп, хабар алмағанына қапаланатынын айтты. Екі бүйірін таяна, аңырап отырып, Мәделіге де өкпесін жеткізді.Жағдайлары болмай, Ұлы көшке ілесе алмай, осы Қотырбұлақта қалып кеткен оншақты үй – қожаларға тізесін батырған Қанай туралы айтып, еңіреді.

Осылай отырғанда Мусабек келді. Оның да үйі Сапақ биге ілесіп, Арыстың төменіне көшіп кеткен екен. Ол Алтынтөбедегі сіргелілердің біразы Бақабұлақ, Бағаналы тарапқа көшіп кеткенін біле келіпті. «Онда Рысқұлбек те келіп қалатын шығар» деп отырғандарында, ол да сәлем бере, үйге кіріп келген.

 

Осылардың бір жерге жиналуын аңдып тұрғандай, Дәуренбек-дәу қасындағы ерген қырық нөкерімен Майлықожаның үйін қоршап алғанды. Аттардың тұяқтарының дыбыстарын естіп, сыртқа шыққан төртеуі, дәл алдарындақылышын жалаңдатып, нөкерлерімен төніп тұрған Дәуренбекті көрді.

Майлықожа қайта ішке кіріп кетті де, үш батыр қылыштарын қындарынан суырысты. Сонда Дәуренбек-дәу:

-Ақымақ болма Мәделі, сенің мұндағы кедей жатақ туысқандарыңның отбасын асырайтын еркектері түгелімен Бадамдағы қапаста қамаулы, қазір бізге қарсы қылыш көтерсеңдер, шабарманым Бадамға шауып барып, әлгілердің бастарын алады. Ал мен нөкерлеріммен бірге сендермен шайқасамын. Жеңілсек Шымкенттен әскер тағы келеді. Сені бәрібір тұтқындамай қоймаймыз! – деп, жерге бір түкірді.

-Сендерді осы тұрған үшеуміз қырып салатынымызға сенімім мол, бірақ ағайындарыма обал, мені не үшін ұстамақсыңдар, ең болмаса түсіндір!

-Нақты не үшін екенін білмеймін, анығы Қоқан ханы – Моллабектен басталады. Сосын Қанайдың «арзасы», Сосын Жаппастардың «арзасы» және оларға Қанайдың куәлігі.

-Ол не үшін?

-Жаппастар үшін.

-Бұл, Таскент беглер бегінің пәрмені ме?

-Бұл – Қоқан ханының жарлығы.

-Кінәм не сонда?

-Жаппастарды тонапсың, өлтіріпсің, қырып-жойыпсың...

-Сол үшін бе?

-Негізінде сол үшін!

-Ал анау сіңірі шыққан кедей қожаларда не ақыларың қалып еді?

-Сені осында келуге мәжбүрлеп ұстау еді.

-Сонда ол байғұстар мен үшін жапа шегуде ме?

-Йә, тура солай!

-Онда мақұл, берілеміз! – деп, Мәделі қылышын төмен түсіре беріп еді, Мусабек:

-Жоқ, Мәделі, берілмейміз, алысып өлеміз, берілсең сені Қоқанға әкетеді, Моллабек ханға сенім жоқ – деп, қылышын Дәуренбекке тақай берді.

-Ақымақ болма, Мусабек, саған ешкім тимейді, сен боссың, сен де боссың Рысқұлбек! Екеуің де боссыңдар, бізге керегі – Мәделі! – деп, Дәуренбек жақындап келген Мусабектің қылышын қағып жібермекші болғанда, Мусабек одан бұрын қимылдап, Дәуренбектің қылышын өз қылышымен қағып түсірді де.

-Мен сонда жан досым – Мәделіні сендерге беріп қарап тұрамын ба? – деп, сол қолымен Дәуренбектің ауызына ұрған. Дәуренбек-дәу жерге оңбай түсті. Істің насырға шабатынын түсінген Мәделі:

-Тоқтаңдар, тоқта Мусабек – деп, Дәуренбекті енді тепкінің астына алмақшы болып жатқан Мусабекті қапсыра құшақтай тоқтатты. Сонда да Мусабек Дәуренбекті екі рет оңдырмай теуіп үлгерген еді. Ал Рысқұлбек жерде домалап, сұлап жатқан Дәуренбекті орнынан тұрғызған. Қырық нөкер қылыштарын қындарынан суырысқандары болмаса, мына дәу денелі үш батырға шабуылдауға бата алмай, әліптің артын күткен. Мына жағдайдан соң Мәделі:

-Мусабек, сен түсін, біз бұлай қарсы келіп бұларды қырып салсақ, ертең олар халқымызды қырып салады. Мен берілейін, халқымыз аман болсын. Мені шынымен өлтірмек болса, сендер бар емессіңдер ме, хабар алып көре жатарсыңдар. Мен беріле тұрайын, жағдайдың соңын бағайық – деп еді, Мусабек:

-Өй, Мәделі сен енді осылай кете бермекшімісің, ал біз көзіміз бақырайып, осылай үн-түнсіз қала береміз бе – деп, жерді тепкілеген.

-Басқа амалымыз жоқ, ертеңге дейін шыдап бағайық, ертең көреміз! – деп, басу айтқан Рысқұлбек Дәуренбекке қарап:

-Әй Дәуренбек! Мына Мәделінің басынан бір тал шашы түсетін болса, әр талына он адамнан төлейсің, жанұяңнан да бездіріп жіберемін! – деп кіжінді.

-Жарайды, жарайды, тіпті сендердің жұдырықтарың мен тепкілеріңді де кешірдім. Ал, Мәделіні Түркістанға алып кеткенше, Бадамның қапасында жата тұрады, еш қысым көрсетпейміз. «Тамағы тоқ, көйлегі көк» болады.

-Түркістанға деймісің, Шымкент ше?

-Жоқ, Шымкентке апармаймыз, бұл күші жойылған Көктіңұлы хандығы енді Түркістан әкіміне бағынысты әкімшілік болып қалды. Қанай сол Мырзниязға ақпарат береді. Қази да, сүдір де сонда.

-Қашан Түркістан жүресіңдер?

-Ертең не бірсікүні – деп, Дәуренбек қанаған ауызын орамалмен сүрткіштеумен болды. Мәделі өз еркімен беріліп, Бадамдағы қапасқа айдалды.

 

Майлықожаның үйінде қалған Мусабек пен Рысқұлбек еш нәрсеге түсінбей, азанға дейін дөңбекшіп, ұйықтай алмаған.

Ертесіне таң алакеуімде төсектерінен тұрған екі батыр Бадамға барған. Бұлар барса бұл жерде де абыр-сабыр. Ел құлағы елеңдеп, жұрттың бәрі ұйықтамаған күйде таңды атырған сияқты. Тұтқынға Мәделінің түскеніне ешкім түсінер емес.

Бадам әкімсарайының қасындағы қапас алдына көп адам жиналыпты. әшейінде әкімсарайдың алдына келтіре алмайтын халық, мына қапастың алдына жиналуына тек ғана Мәделінің мұнда болған – себебінен екеніне жұрттың бәрі түсінерді.

Рысқұлбек пен Мусабек күн енді ғана ұясынан шыға бергенде, дәл сол қапасхананың алдына барғанды. Ығы-жығы халық. «Біреулер оларды әдейі ұйықтатпай осында жинаған ба?» дерсің. Екі жігіт кімге жолығарын білмей тұрғанда, соңғы жақтарынан аттардың тұяқтарының дүсірі естілген. Қараса, бұлар кірген қақпадан жүз шақты қоқандықтар кіріп келеді екен. Киімдері – әскери. Бстап келе жатқаны – не даруға, не амляктар. Әлде киімі сондай ма? Олар жақындап келе мына екі жігітке сәлем берген.

-Әликіссалам! – деп, екі жігіт қатарласа жауап қатқан.

-Айыпқа бұйырмаңдар, сендер кімдер боласыңдар? – деп, жаңағы келгендердің басшысы – дәу, жуан мұртты кісі Мусабектің бетіне үңілген.

-Біз осы жердің тумаларымыз, мына жерде бізге түсініксіз жағдайлар болып, соны таразыға салғалы келіп тұрған бетіміз еді.

-Түсініксіз жағдай болса, соны анықтау үшін мен Шымкенттен келіп тұрмын, Ол түсініксіз жәйт шамасы кеше басталған болу керек, себебі біщге сондай хабар түнделетіп жеткен – деп жуан мұртты сардар мұртын ширатты.

-Сонда Шымкенттің михтарысыз ба?

-Жоқ, менің есімім Таскентше – Дада Ахмет, Шыназша – Тәте Ахмет, ал ауылда – Тәтен. Шыназдың датқасымын. Беглер бегінің Таскенттегі қазақ мәселесі бойынша кеңесшісімін. Шымкентте қазақтар туралы біраз мәселемен жүр едім, Шымкенттегі кеңесші – Құмар Сарай бек, түнде осы жақтан хабар алғасын, мағанда хабар айтты. Ал сендер неғып , мұнда жүрсіңдер?

-Біз мұндағы мына қапаста қамалып жатқан Мәделі батырдың жолдастарымыз. Оны босатып алуға казір ғана келіп тұрмыз. «Берсе қолынан, бермесе жолынан» деп, күшпен тартып алуымыз да мүмкін – деп, Мусабек те мұртын ширатып, арғы ойын білдіріп қойды.

-Бізден – яғни қоқандықтардан қорықпайсыңдар ма?

-Не үшін қорқамыз? Жолдас үшін – жан пида!

-Бәсе, бәсе, байқап тұрмын Мәделі үшін екеуің де, қалай да, шыбын жандарыңды аямайтындарыңды, үзір, үзір батырлар, мен де Мәделінің жақсы ағасымын. Ол екеуміз Шыназда көп көп пайдалы іс атқардық. Ал Жызақта...

-Қоя тұрыңыз, Сіз Тәтен көке, есіңізде ме, әлгі Қоқан ханы Құдаярды Жызаққа жеткізгеніңіз? – деп, Рысқұлбектің есіне Жызақтағы жағдай түсті.

-Ия, ия ол кісіні Жызаққа түнде апарып, Мәделінің қолына тапсырып, тез арада Шыназға кетіп қалғанмын, бірақ ол жүдә бір құпия болуы керек еді ғой, мені қалай біліп қойдыңдар?

-Біз – Мәделі, Мусабек және мен үшеуміздің арамызда еш құпия жоқ. Сіз де елеңдемеңіз, сыртқа айтпаймыз. Сіздің сол ерлігіңіз-ақ, Сіздің бізбен дос болуға жетеді. Сіздің ініңіз – Мәделі мына қапаста жатыр, біз оны күшпен босатуға келдік, түнде біз де Сапаққа хабар жібергенбіз, ол кісі асықпас бес мыңдай әскер жинай алады, ал асығыс келсе екі-үш жүздейімен енді бірер мезетте шаң беріп қалар. Ал біздің ойымызға қарсы болсаңыз Сізбен қалай шайқасамыз? – деп, Рысқұлбек Тәтенді састырды. Бірақ Тәтен:

-Батырлар, бұл жерде айқасатын да, шайқасатын да дәнеме жоқ. Қанай датқа «кінәлі» деп тапқан Мәделі батырды біз Түркістанға апарамыз. Онда әкім мен қази алдында сұрақ-жауап болады. Егер Мәделі шынымен кінәлі болса, зынданда үш-ақ жыл жатады, мал-мүлкі тәркіленеді. Батыр жігітке үш жыл деген не? Мал-мүлік мықты жігіттің жолында жатыр. Бәлкім кінәлі емес шығар, дәлел табылып қалар.

-Қайдағы дәлел?

-«Жаппастардың малын тартып алмады» деген!

-«Тартып алмағаны» несі-ей? Біз бәріміз, мына үшеуміз жапасты тонап, малдарын кедейлерге үлестіріп бердік ғой! – деп, Мусабек ентелеп еді, Тәтен:

-Қой, әй Мусабек! Онда сен үшеуіңді де қапасқа қамар еді ғой, сендер тазасыңдар, дәлелің бар ма, бар болса көрсетсей! – деп, миығынан күлді.

-Қайдағы дәлел, негізі мұны кім шығарып жүр? Қайта Қанайды қапасқа қамау керек, Ордабасыдан көше алмай қалған қожаларды қоқандықтарға қайта-қайта шапқызған – деп, өршеленді Мусабек.

Осы кезде бұл жерге тағы да екі жүз шақты аттылы қарулы топ, келіп қалды. Бұлардың көңілдері енді соларға ауған. Келген топтың басшысы Сапақ би екен. Ол Рысқұлбек пен Мусабектің қастарына таяу келіп:

-Амаесыңдарма-ей, інілерім?! Қожа достарыңды қаматып қойып, «не боқ бітіріп» тұрсыңдар, мұнда? Сендердің қолдарыңнан Мәделіні босату келмесе де, менің қолымнан келеді. «Байлар-жандар» Мәделі жиеніміз үшін атқа қонды, қазір мына жердің ойранын шығарамын! Қанай қайда, шақырыңдар! – деп, ақырған.

Сапақтың осы сөзін күтіп тұрғандай дарбаза алдынан Қанай пайда болды. Ол да жүз қаралы Қоқан жауынгерлерімен келіп қалыпты. Бадам әкімсарайының алдындағы алаң атты әскерге толып кетті. Екі қарсы топ екі жаққа бөлініп, қарама-қарсы тұрып қалды. Бір тарапта Қоқан жағының тобы – Қанай мен Тәтеннің екі жүздей әскері, екінші тарапта Сапақтың екі жүздей сарбаздары қарама-қарсы тұрып қалды. Әзірше үн-түнсіз, бірі-біріне қарап, міз бақпай тұрғанды. Екі жақтағы әскерде де оншақты сіргелілер болғаны болмаса дені көктіңұлылар еді. Кейінірек Мәделі бұл көріністі Қанайға қарап:

Датқа-еке, басың піскен асқабақтай,

Дау келсе, сөйлемейсің, жасқалақтай.

Жаппастың жүз ділдәсін қарпығанда,

Көктіңұлын соғыстырдың, тастабақтай.

• деп, жырлаған еді. Сапақ өзінің қашанғы өңмендейтін батырлығын көрсетіп:

-Әй Қанай, Қоқанға берілгенің былай тұрсын, енді «елдің «елім деп еңіреген» жігіттерінің көздерін жояйын» дедің бе?! Аз үй – қожаға тізеңді батырғаныңда, «өзі қояр» деп, үндемеп едім, енді басымызға шығып барасың! Доғар кілтипаныңды, босат Мәделіні, әйтпесе қазір үстіңде ат ойнатамын! – деп, ақырды.

-Әй Сапақ!, сен өйтіп маған дікілдеме! Қоқаннан бөлінгенде қайда бармақшысың? Елді тоздырасың! Мәделі сенің екі туып, бір қалғаның емес, сенің Мәделіге жаның ашып тұрғаның жоқ, сен менің аталық болғанымды көре алмай, ал өзіңнің «би» атағыңнан айырылып қалғаныңа налып тұрсың! – деп, Қанай датқа «отқа май құйып» еді, Сапақ бастаған көктіңұлы жігіттері бұл сөзге шыдай алмай алға ұмтылған. Шаң-шұң қылыш ұрыстырылу басталып кетті. Екі үшеуі аттан аударыла да бастады. Мынаны тез тоқтатпаса Көктіңұлы өзді-өзімен қанға бөгейін деп тұрғанын Рысқұлбек, Тәтен, Мусабектер тез түсініп:

-Араша, араша батырлар – деп, топ ортасына аттарын арқырата кірісіп кеткенді. «Тоқтаңдар, қойыңдар!» деп, жүріп Шыназ жігіттері де,килігіп арқаларын тоса беріп, кедергі келтіре бергесін, Сапақ жігіттері де, Қанай нөкерлері де саябырсый, тоқтасқан. Сапақ Қанайдың жағасынан ұстап үлгерген екен, енді аттан аудармаққа ниеттене бергенде, Тәтен өз қолымен «жұлқып-жұлқып» Сапақтың қолынан Қанайды босатты. Сосын:

-Әй, жақсылар мен жайсаңдар! Ханның бұйрығын орындамаған адам - әрқашан кінәлі! Ханға рахмет әлде де Мәделіні Таскентке не Қоқанға айдамағанына! Мына Түркістанға ғой. Бұл Түркістан өзіміздікі емес пе? Өлтіре қоймас. Әрі кетсе зынданға салар. Бәлкім Құдай қарасып, ақталып шығар. Көрейік, әліптің артын бағайық! Ал қазір Мәделіні қапастан шығарып, көрісейік, дидарласайық. Ол жаппастарға күш көрсетіп, қиянат жасаса жасаған шығар, ал бірақ біздер мен сіздерге жақсылықтан басқа не жасады?! Сондықтан батырдың көңілін жасытпайық, айдаладағы біреулерге істеген тірлігінде біздің не шаруамыз бар? Біздің көңіліміз баяғыдай! Сондықтан Мәделінің қол-аяғы босаулы күйде алдымызға шықсын – деп, Қоқан ханының уәкілі, Шыназ датқасы – Тәтен Қанайға сұқ саусағымен белгі берген. Уәкілдің айтқанын орындамауға Қанайдың ылажы болмады. Аз-кем уақыттан соң Мәделі көпшілік алдына шықты. Оны бірінші болып Тәтен датқа құшақтап алып маңдайынан сүйіп тұрып:

-Уай, ерім-ай, амансың ба? Боқ басып өттің бе, исі Қанайдың мұрнына барды ма? Ештеңе етпейді айналайын! Сен жалынды жырыңмен Байзақ пен Батырбек арасындағы болайын деп тұрған қырғынды тоқтатып ең, Қоқан ханының қылышынан Ордабасы маңындағы халықты аман алып қалып ең, енді ақындығыңды осында да бір көрсетші, бір өлең айтып жіберші осы жерде, көпшіліктің алдында – деп, қолқа да салды.

Мәделі көпшілікпен басын ие амандасып, Сапақ, Рысқұлбек, Мусабектермен құшақтасып көңілдерін демдегеннен соң, Тәтен датқаға бетін бұрып:

-Аға өткенде біраз қызметтес те болдық, сырлас та болдық, істеріміз оңға да басып еді, жас кезімде Таскентте «Пәлсафадан» дәріс те бердіңіз, ауызыңыздың дуалылығын сонда-ақ байқағанмын, өлең айт дедіңіз, Сіз үшін бір жырлайын деп, дауысын соза:

Тәтеке, «өлең айт» деп, қылдың бұйрық

Бәйгеден бабы келмей, озбас жүйрік.

Шашып, шапшып сөйлеуге жібермейді,

Жаппас жүр ақылымды қойдай иіріп.

 

Келіп ем Дін Ыслам – қаласынан,

Алланың үмітім бар панасынан.

Келіп ем жұрт сағынып, «көрейін» деп,

Жаппастың тыншымадым жаласынан.

 

Кеміді келемін деп жарым жасым,

Бойыма тарамады ішкен асым.

Он жыл болды тыныштық көрмегелі,

Жанжалмен әуре болды жалғыз басым.

 

Келіп ем, Дін Ысламнан – Бұхар ауып,

Көбейді мал даулаған бізді тауып.

Бөрінің жемесе де ауызы қандай,

Көбейді айғақ-куә жала жауып.

 

Жұртым жоқ, даудан басқа қарайтұгын,

Жаман күнге жақсы дос жарайтұғын.

Барамын Түркістанға зорлықпенен,

Ұлық жоқ әділетпен сұрайтұғын.

 

Тәтеке, өлең айтпақ көңіл хошы,

Мал тайса, қашық тартар ердің досы.

Орынсыз үкімменен мен барамын,

«Күн туса ер басына...» деген осы.

 

Бүгінде не сөз шықсын тілімізден,

Қата болса, өткейсіз мінімізден.

Даткаеке, дуаңызды аямаңыз,

Қызметкер жолдас болған ініңізден.

 

Бүгінде мүшкіл іс бар басымызда,

Басы сау, сөйлеуші едік, жасымызда.

Құтқарса Құдай аман бұл пәледен,

Бір барып сөз сөйлер ем, қасыңызда.

 

Күнәм көп, кешкей Құдай қатамыздан,

Бұ дәулет Сізге қалған атаңыздан.

Ауызыңның дуасы бар, ер едіңіз,

Үміткер болып барам, батаңыздан.

 

Қадірін ауырғанның білмейді сау,

Жылымшыған жанжалдан жақсы екен жау.

Датқаеке, дуаңыздан қалдырмаңыз,

Сүйегін қожа ініңнің жасытты жау!

 

Бұл толғауды естіген халайық «ах» ұрды. Кейбіреулер жылады. Содан ба, әйтеуір көпшілік Мәделі жағында болып:

-Босатыңдар, ақынды! – деп, айқай-шу шығарған. Бірақ қарулы топ күштілік қылып, оларға қарсы қолданар дұрыс амал болмады.

-Қап, Қанай осыдан ба, сені! – деп Сапақ іштей кіжінген. Сапақтың өзін тіпті жақтырмай тұрғанын байқаған Қанай, «мына Сапақ мына жерде тағы да қырғын бастамай тұрғанында бұл жерден ертерек кету керек» деген ойға келді де:

-Әй жігіттер, біздің мұнда өлең тыңдап, көңіл хошын тербеуге уақытымыз жоқ, Моллабек ханның жарлығын ертерек орындауымыз керек. Оның біздің өлкеге жіберіп отырған уәкілі – Тәте Ахмет датқа келіп отыр. Ол да ханның бұйрығын орындауы ләзім. Сондықтан ертерек мына тұтқынды алып, Түркістанға жол жүрейік – деп, астындағы атына қамшы басып еді, Түркістанға жүретін нөкерлер бөлек сайлана берді. Көпшілік енді не істерлерін білмей дағдарды. Тәтен заң-ережеге бағынатын кейіпке түсіп, ол да атының басын жолға бұра берді. Егер құрметті уәкіл – Тәтен заңға бағынатынын білдіріп тұрса, басқаларға не шара?! Басқалар құр әбігерге түскені болмаса, Қанайға қарсы еш нәрсе дей алмай алаңда қала берген. Сонымен Қанайдың соңына түскен топ Түркістанға беттеді. Мәделі, оның қасында қоқандық екі нөкер және Тәтен датқа ат арбаға жайғасып, кете барды. Олардың алдында бара жатқан

арбаға Қанай, Шымкент қазиының көмекшісі Істікбай, Таскент құсбегінің жәрдемшісі Пістікбай және аспаз төтеуі жайғаса отырыпты...

 

ТҮРКІСТАН  ТӨРЕЛІГІ

 

                                                                                             Хан, қараға қарсы боп,

                                                                                             Қасарса мойнын имеген.

                                                                                             Дұшпанға, қорған-дуалым,

                                                                                             Кетесің-ау, дүниеден...

                                                                                             Майлықожаның Мәделіге

                                                                                             соңынан қарап тұрып

                                                                                             айтқаны.

Түркістандағы әкімсарайға әжептәуір сандағы адамдар жиналды. Негізі Мәделінің үстінен жазылған арызды Түркістан шаһарының қазыйы қарау керек еді, бірақ қазый бұл істен ырғалып-жырғалып жүріп, бас тартқан. Әкім себебін сұрап еді, қазый:

-Дәулет Мырза, Сіз маған шынымен осы «Мәделінің мәселесін қарап бер!» деп, тұрмысыз? – деп, ежірейе қараған.

-Енді, мені «ләңгі теуіп тұр» деп ойлаймысың?

-Ләңгің не, тоғызқұмалақ ойнап тұрсыз?!

-Түсінбедім, себебін айт!

-Себебі, Мұхаммед Әли мырза қоқандық емес, ол Қоқанның хас жауы – Бұхара әмірлігінің сүдірі. Сосын мына жағдиятты біліп алыңыз, бізге қазыйлықты һәм сүдірлікті, Бұхараның Қазый-калян медіресесінің толық курсиін тәтәмдағанда әуелі Аллаһ, содан соң Бұхар әмірі мен бас Мыдарыс берген. Онда айтылғандай: «Бұхарада дәріс алған Ыслам мемлекеттерінің қазыйлары һәм сүдірлері Бұхара қазыйлары мен сүдірлеріне хүкім жүргізе алмайды. Әрбір күнәлі Бұхара қазыйлары мен сүдірлеріне тек ғана сол елдің падишаһы не болмаса уалият басшысы хүкім қолдана алады» деген қағида бар. Осы қағиданы «өле-өлгенше орындаймын» деп, ант бергенмін. Мен антымды бұза алмаймын, оны түсінерсіз! – деп, қазый алда-жалда бас тартқаннан соң Түркістан әкімі – Дәулет Мырза «не де болса, өзім көрейін» деп, ығай мен сығайларды және Қанай бастап әкелген кінәлілер мен кінәсіз куәларды өз сарайында қабылдаған.

Түркістан әкімі – Дәулетмырзаның әкесі емес, атасы Бұхараға қызмет жасап еді. 1814-жылы Омар хан Түркістанды алғанда, осы Қоқанның жақтастары осы Дәулетмырзаның атасын өлтіріпті.

Дәулетмырзаның әкесі – Мырзанияздың Қоқанға әбден еңбегі сіңген көрінеді. Бірақ Түркістандағы әкімсарайды жақсарта алмапты. Тек ғана осы Мәделі Кенесары көтерілісі кезінде нешемың әскермен келіп, әкімсарайды іске асқысыз жағдайға әкелгеннен соң ғана, жақсы, биік, әдемі әкімсарай салыныпты. Сондықтан Дәулетмырза іштей Мәделіге рахметін де айтуды ұмытпады. «Егер Мәделі зеңбірекпен ескі әкімсарайды бұзбағанда, жаңа әкімсарай салмай, бұрынғы қаусаған, көгеріп кеткен сасық сарайда отыра берер едік» деген ой, басынан кетпейтінді.

Сарайға Мәделі келгенде ол оған әбден тесіле қарады. Бұдан екі жыл бұрын көтеріліс кезінде көргендегіден өзгере қоймапты. Тек қалың мұрты салбараңқы көрінді. Сөйлескен кезде де бұған оның қарапайымдылығы мен батырлығы ұнап еді. «Шынында да мықты жігіт ғой, менің таңым бар, неге осындай келісті де, батыр атақты жігіттерге қастық жасалады екен? Неге олардың жолдарында кедергілер кездесе береді? Ғайыптан болса да, осы жігітті кінәдан ақтап жіберетін бір куә табыла кетсе жақсы болар еді» деген ойлар да келді. Сосын ол оның қасындағыларға қарады. Оның қасында тіпті басқаша болып көрінетін адамдар жүр екен. «Анау Шыназ бегі – сол аймақтың датқасы Тәтеахмет көрінісі батыр, ер көңілді сияқты болса да, бұл Мәделіге тіпті ұқсамайды. Мінезі де немкетті біреу сияқты. Оның қасында қанай датқа, көзі көк тұздай болғанымен, жасқаншақ, бір түйреуден әрі таса алмайтын адам сияқты, тез тайқып кететін, сақалы шоқша яғни әйел мінезді, әркімді алдап-арбап кететін мүмкіндігі көрініп тұр. Оның қасында анау Сапақ – қаба сақалды. Қаба сақалдылар бір беткей болады. Бұндай адам анау-мынау, майдаға көнбейді. Өзінікі қата болса да, дегенінен тез арада қайтпайтын мінез. Айтпақшы осы Қанайды емес пе, анау Мәделінің зеңбірек оғына өз кеудесін тосып, аман алып қалғаны. Ал сол Қанай Мәделіні жазалауға әкеле жатыр. Не деген әділетсіздік! Әй бұл қазақтарда сенім жоқ па дер қалдым» деп ойлап тұрып, Дәулетмырза басын шайқағанын да сезбей қалды.

Сонымен үкімет отырысы басталып кетті. Біздің таз ақазақы тілде қылмыстына жазалап, оған үкім айтатын құзырлы мекемені «үкімет» деп атайды. Яғни үкім етуші. Ал басқарушы мекемелерді «өкімет» деп атайды. Яғни өкім етуші.

Қазір үкімет бастығы болып, отырған Дәулетмырза бұл жиынның басты себептері мен болатын салдарлары туралы айтып болғасын, сүдірге сөз берген. Сүдір:

-Мәделі Жүсіпқожаұлына тағылар кіналарды тізе берсем бір күнде үлгермеспін – деп, бір кергіп тұрып, орамалымен сіңбіріп алды.

-Уақытты босқа өткізбей ісіңе көш! – деп Мырза Дәулет алдында тұрған шайнекті пышақпен ұрғылады.

-Төтесіне көшсем бұл батыр жаппастарды өзіміздің Қоқан жерінде тонаған, басқа жер құрып қалғандай. Әй олар Бұхарадан келеді ғой, неге сол Бұхара жерінде тонамадыңдар.

-Ол кезде ол жер Көктіңұлымен қоса Бұхараға қарайтын емес пе еді? – деп, қорғаушы дереу сүдірдің сөзін бөлді.

-Ал мейлі, мәселе жерде емес дейік, бірақ жазықсыздан-жазықсыз тонаған. Кісілерін өлтірген.

-Жерде де мәселе бар, бұлардың жаппастарды тонаған жер Арыстың Темірлан жақ беті, яғни Қоқанның жері еді сол кезде де – деп Қанай сүдірдің сөзін тірілтті.

-Әне көрдіңіз бе? Яғни Мәделі бұл жерде де кінәлі – деп, сүдір өз сөзінің рас болғанына қуанып, құнжыңдап қалды. Сосын сөзін одан әрі жалғады:

-Біз жаппас арызданушысы Есқараның бүкіл жаппастардың атынан жазған арызын қанағаттандыра қарауымыз керек.

-Қанғаттандыра қарайтындай Жаппас елі бізге кім еді? Олар Орысиетке қарайды. Орысиет біздің ата жауымыз. Біздің талай шаһарларымызды тартып алған жоқ па? Олаар қазір Жөлекте тұр. «Түркістанды қашан алар екен» деп, алақтап отырған жоқпыз ба? – деп, қарсы сөз айтқан қорғаушыға Шымкент қазыйының көмекшісі Істікбай дүрсе қоя беріп:

-Жағыңыз қарысып қалса жақсы болар еді! – деп, дүңк ете қалған.

-Сөзімді бөле бермеулеріңізді сұранамын, мейлі жаппастар Орысиеттікі болсын, бірақ Патша ағзам – Ескендір ІІ мен Моллабек ханның арасындағы «Саудагерлерді қорғау туралы» келісім бар ғой.

-Тонау уақиғасы Моллабек ханнан бұрын болған.

-Ол кездегі ханмен де Орысиет келісімге тұрған.

-Жоқ тұрмаған.

-Мейлі тұрсын, тұрмасын, әрі қарай жалға! – деп, төраға дауысын көтерді.

-Мақұл, бірақ Моллабек ханның бұйрығы бойынша үкімді жаппастардың пайдасына шешуді айтқан!

-Бағанадан бері солай демейсің бе? Кім ханның бұйрығын қарсы тұра алады?

-Әне, бәрі дәлелді екен. Енді куәгер Қанай сөйлесін – деп сүдір маңдайындағы терін қайта-қайта сүрткіштеп мінберден түсті. Менберге Қанай кердеңдеп шыұса да сөзін неден бастарын білмей мүдірген.

-Ал Қанай мырза, сөйле! – деп, Таскент беглер бегінің көмекшісі Пістікбай тіл қатпағанда әлі де тұра берер ме еді.

-Бұл Мәделі бұрын жақсы жігіт еді, кейін бұзылды. Бұны менің інім десе де болады, себебі бұның шешесі менің қарындасым. Бұл маған – жиен. Бірақ бұл маған жиен бола тұра, мені және мен басқарып отырған бүкіл Көктіңұлын мақара қылуда.

-Қалай, не себептен?

-Білмеймін!

-Қалай, қайтіп масқара қылуда?

-Анау Арқа, қалың қазақ бізге туыстас, қанымыз бір. Ол жазғандар Орыстардан қорлық көріп жатыр. Олар аш, олар жалаңаш. Олар «аз уақыт болса да күнімізді көрейік» деп, кіре тартып, керуен тартып, «нәпәқа табамыз» деп, Жызақ, Бұхарға өтеді. Ал оларды мына Мәделі жолда тонайды. Ешкімді өткізбей, қайта-қайта тонайды

-Ау, сонда Мәделінің керуен тонаудан басқа жұмысы жоқ па? Ол Жызақтың мыңбашысы емес пе?

-Аяғына дейін айтайын да, тоналған мал-мүлік біздің жауымыз – Бұхар әмірлігіндегі Жызаққа кетіп жатыр. Бұл біздің халықтың абыройын түсіретін қылық. Біздің туыстарымыз – Арқа қазақтарына, әсіресе жаппастарға деген қастық, сондықтан Мәделіні өте қатал жазалау керек!

-Қасыңда тағы куәларың бар ма?

-Әрине бар, бірінші болып өзім куәлік етемін, сосын міне үш адам бар – деп, өзінің үш нөкерін көрсетіп еді, олар-----

-Жаппастарды Мәделінің тонағаны рас. Өзіміз көрдік. Біраз кісілерін өлтірді.

-Бір өзі ме, әлде қасында батырлары болды ма, болған болса олар кімдер?

-Қасында сірә ешкім жоқ-ау. Көрмедік. Бір өзі тонады. Бір өзі өлтірді.

-Әлгі анау жан-достары бар емес пе еді, Рысқұлбек, Мусабек деген?

-Жо-жооқ, олар көзіме түспеді. Олар бұндай бейбастақ емес, тәртіпті жігіттер ғой! – деп, Қанай сөзге киліккен.

-Мақұл, қане кімде сұрақ бар? – деп, Дәулет Мырза көпшілікке қарап еді, көпшілік жаңа әлде ғана «хан солай бұйырыпты» деген сөзден соң ауыздарын аша алмай қалды. Алдында Дәулетмырза да, Тәтен де «Мәделіне ақтап а көреміз» деп, оқталып отыр еді, енді ханның аты аталған соң, ешнәрсе дей алмады.

-Үкім айтыңыз! – деп, сүдір өтінішін айтты.

-Мен не сұрайсың?

-Дарға асу керек!

-Ойланатын нәрсе екен, бірақ хан не деді екен? – деп, Пістікбайға қарап еді, ол:

-Әкім мырза, ол кісі ешнәрсе айтпады, «өздері шешсін дегені» шығар – деп, шынын айтты.

-Онда... – деп, Дәулет Мырза енді сөз бастай бергенде, бұл жерге кірер есікті теуіп ашып, біреу кіріп келді. Жұрт аңтарыла қараса, бұл кіріп келген Мусабек батыр екен. Мәделі таң қала қарады. Тәтен ырза көңіл білдірді. Басқалары кірпідей жиырылған. Дәулет Мырза орнынан атып тұрып:

-Бұл неғылған битәртіп, сақшылар неге рұхсатсыз кіргізген? – деп, алдындағы қоңырауды қос қолымен остап тұрып қаққан, бірақ сол мезетте Мусабекті танып:

-Ау Мусеке, бұл неғылғаныңыз?  Мұнда сіздерше «биалқа», біздерше «жазалау ісі» жүріп жатыр ғой – деді, басын кегжең еткізіп. Бұған қарап Мусабек дауысын гүжілдете:

-Әй Дәулетмырза, бағанадан бері есік алдында тың тыңдар тұр едім, мына Қанай ағамның Мәделіге таққан кінәсіне мұнда қарсы уәж айтар пенде табылмады. Сонда да «қайтер екен?» деп шыдап тұрсам, мұнда мқсылманшылық жасайтын бірде-бір пірәдәр жоқ болып шықты. Тіпті енді үкім оқуға кіріскелі жатырсыңдар! Ой, жарымағандар, сендерге Мәделіні ақтайтын куә керек пе, қазір осында кіргіземін!

-Сенің ондай құқың жоқ, сақшылар қайдасыңдар?! –  деп, сүдір орнынан тұра беріп еді, Мусабек:

-Мырза, әуре болмаңыз, сақшыларыңыз орындарында сұлап жатыр, одан да мына менің сөзімді тыңдаңыз, шығар есікте сіздердің сақшыларыңыздың киімінде Сапақтың жігіттері тұр, асықпай әділдікке жүгінейік. Егер де Мәделінің еш кінәсі жоқ екеніне көзіңізді жеткізетін дәлелім көңіліңізден шықпаса мен де осы Мәделімен бірге кінәлілер қатарына қосыламын, және қандай жаза қолдансаңыздар да разымын – деп, есіктен қайта шығып, сосын қолынан жетектеп әлгі Жартыбайды ертіп, көпшілік алдына қайта кірді. Сосын өңешін созып тұрып:

-Әй қасиетті Түркістандағы жайсаңдар! Бағанадан бері бұл қасиетті жерге лайық емес қасиетсіздер біраз малталарыңды езді. Енді бері қараңдар, мына Жартыбай деген бекті қайсың танисыңдар? –  деп, Қанайға ежірейді. Қанай бірден:

-Бұл әлгі сақау, мәжнүн – Жартыбай емес пе? – деп, оның бетіне үңілген. 

-Йә, сол сақау, мәжнүн, кемақыл, жынды аума-есер – Жартыбай. Мен білетін бұл Жартыбай, өз кезегінде жас болса да, нағыз бас болатын ақылды да батыр жігіт еді. Ол жылқы бағып жүргенде жаппастардың барымташыларының қолынан жарақат алып, содан есі ауып, жынды болып, мәңгіріп, есін білмей, аума болып, өзінің қайда екенін білмей, айдалада лағып жүрді. Біздер солай ойладық. Сөйтсек оны жаппастардың барымташылары өздерімен алып кетіп, солардың арасында амалсыздан жүріпті. Оны да кезінде анықтап, жаппас бекетін өртеп, адамдарын Арқаға дін-аман қайтарып жібергенбіз. Ол уақиғадан өздеріңіздің де хабарларың бар. Бірақ сол кезде бұның есінің ауысуына әлгі Тәнімсұлу атты келіншектің кінәлі екенін білсек те, еш шара қолданбай, Жартыбайдың есінің ауысуына себеп болған адамға қандай шара қолданарымызды білмей, оларды еліне қайтарғанбыз. Сонымен бұл байғұсты «осындай ауру жігіт» деп, жүре бердік. Сөйтсек бұл бәрін біледі екен. Қазір тыңдап көріңдер – деп, Жартыбайға:

-Кәне, шындықты сөйле! – деді де, Мусабек одан көз айырмай қарап тұрған. Жартыбайдың жүзінен нұр шаша, жұлдыздай жайнап, сөз бастаған. Жұрт таң-тамаша болды. Бұрын, «бың-дың, а-мә-мә» дегеннен басқа сөз білмейтін Жартыбай, өзінің басынан өткендерін айтып болғаннан соң, Қанайдың әлгі жаппас тыңшысы – Есқарадан бір қалта алтын – жүз ділдәні қалай алып, Мәделіні қаралауға сөз бергенін айтқанда, Қанайдан басқалары ауыздарын ашып, ал Қанай тұрған жерінен құлап қала жаздады. Барлық айтқан сөздерін дәлелдеп, түр-түсі, уақыты, кімнің-кім екені, аты-жөні, мінген көлігі, киімі, оның түсі, бәрі-бәрі дәлелденгеннен соң, Дәулет Мырзаның көңілі Мәделіге шынымен бұрылды. Сондықтан:

-Мәделіден басқаларыңыз бұл жерді босата берулерінізге рұқсат, кінәлілеріңіз менен емес, құдіреті күшті Алладан кешірім өтінерсіңдер! – деп, қызметшіге есік тарапты ымдаған. Қызметші есік ашып жатқанда, Мәделі Дәулетке қарап ернін шығарған. Оны түсінген Дәулет Мырза оған шақшасын лақтырды. Шақшаны әуеде қағып алған Мәделі, тілінің астына бір атым насыбай салып, біраз рахатқа батып отырды. Сосын сыздықдата  ашық терезеге түкірген. Оның насыбай атып болып, ауызы босағанын көрген Дәулет Мырза:

-Батырым, сен шли батырлығыңды көрсетпесең болмас па еді? – деген, жымия.

-Не істеп қойдым, нені сезіп қойдыңыз?

-Жең ішіндегі сапың не?

-Сіз де көрмейтінді көріп қалады екенсіз, шынында да өтірік сөз өрге басқанда, бұл сапы біреулердің жүректерін тоқтатар еді. Құдай әділдігін көрсетіп, өзі сақтады.

-Мейлі Мәделі, сенің кінәдан таза екеніңді білгенмін, бірақ дәлелім болмады. Мені кешір, үйіңе аман бар! Отырып, кәуәп жеп, шарап ішер едік, бірақ мынадай жағдайдан соң, сөз көп болып кетеді. Сыртта досың – Мусабек күтіп тұр, ертерек оған барып алғысыңды білдір! Жақсы жолдас екен, оның да аты тарихта қалады енді, ол сендей ел батырын бір келеңсіз жағдайдан құтқарды ғой – деп, Дәулет Мырза Мусабекке деген ырзалығын жасырмады. Сонда Мәделі:

-Оо, Сіз әлі білмейді екенсіз ғой, бұл Мусабектей дос та, туыс та енді қайтып маған бұйырмас. Ол нағыз батыр, біздер – Рысқұлбек үшеуміз Ұлы Даланы, Тұранды кездік, әділет үшін қызмет еттік. Бұл қызметімізді түркі жұрты, қазақ жұрты, бірі білер, бірі білмес, біреулері сүйсінер, біреулері бірімізге бірімізді жау қылар, тарих әлі алда, оны болашақ ұрпақ алға сүйрер, бірақ олар калай түсінер, қалай қайда бұрар, оңға ма, солға ма, жамандыққа ма, жақсылыққа ма, өтірікке ме, ақиқатқа ма, оны алдаға саясат білер – деп, орнынан тұрды.

-Дұрыс айтасың, сонда да сендердің халыққа істеген жақсылықтарыңды ең болмаса көшіліктің бір түйірі түсінсе, әне соның өзі қандай қуаныш! – деп, Дәулет Мырза Мәделімен «хош» айтысты.

 

ДЕУШІ ЕДІМ ЖАЛҒЫЗ ШЫНАР, ҚАНАЙ СЕНІ...

 

Әкімсарайдан шығып, өзін тағатсыздана күтіп тұрған Мусабекті қапсыра құшақтаған Мәделі:

-Ау Мусеке, мына сақау – Жартыбайды қалай сөйлеттің? – деген, таңдана.

-Бұл жігіттің қалай сөйлеп кеткеніне өзім де таңмын, бірақ негізі былай болды: Мен сенімен бірге Түркістанға кете алмағаныма өзімнен-өзім ренжіп, Рысқұлбек екеуміз Сапақ көкемнің үйіне барғанбыз. Сөтіп аттан түсіп, үйге жақындай бергенімізде алдымыздан арсалыңдап мына Жартыбай шыға келді де, Рысқұлбекті құшатай алды, сосын маған келіп, мені құшақтайын деп маған секіре беріп еді, «осы сенің-ақ ет бауырың езіледі де, жүреді екен, ертең Қанай көкем сияқты «хан» болсаң, сенен де опа таппаспыз» - деп, Қанайға да кеткен ашуымды кімнен аларымды бімей, қылышым суырмай қынымен басынан періп едім, «сақ» еткен дыбыс шықты да, қолымның қары тітіреп кетті. «Өлтірдің баланы!» деп Рысқұлбек айқайлады. «Қап, бас сүйегін сындырдым-ау» деп, жерде сылқ түсіп жатқан Жартыбайдың бетіне үңіле беріп едім, оның қуарған жүзіне қан жүгіріп, көзін лезде ашып алып, маған тесіле қарады да:

-Уа, Мусабек аға, қайда жүрсіз? Мені анау барымташылар қазір ғана ұрып, басымды жарып кетті, тез соңынан қуып, жылқыларды алып... – деп, тағы сылқ құлады. «Қап, қаб-ай» деп, Рысқұлбек екеуміз Жартыбайды сілкілеп көріп едік, ол аз-кемнен соң «су, кеуіп барам» деп, тілге келіп, басын көтерді. Су бердік. Ол суды ішіп алғаннан соң:

 -Енді бәрі есімде, бәрін айтам, Мәделі ағамды Түркістанға әкетті ме? – деді.

-Ия!

-Оны не себеппен әкеткенін білесіз ғой?

-Ия, білемі!

-Жоқ білмейсіз!

-Ол жаппастардың малын тонаған – деп, әдейі айтып едім, ол:

-Сіз де айтады екенсіз, Қанай көкеме сеніп, Қанай көкемнің не істегенін айтайын ба? – деді, маған күлімсіреп.

-Ал айта ғой, білгіш болсаң!

-Айтсам ол жаппастың Есқара деген саудагер-тыңшысынан жүз ділдә алды. Мен қарап тұрдым. Есқара мені көрсетіп, «мынау бірдеңені бықсытпай ма?» деп еді, Қанай көкем «ол жынды, меңіреу, қорықпа!» деп, жүз ділдәні алды – деп, Жартыбай сөзін одан әрі жалғастыра беріп еді, мен.

-Доғар, болды ендігісін Түркістанда жалғастырасың! – деп, оны осындағы бір жарау атқа мінгізіп, үшеуміз осылай қарай «Алла хақ-ай», «Алла хақ-ай», «Аллахай» деп айқайлай құстай ұшқанбыз. Міне үлгердік. Қанайдың бір пәлесінен құтылдық. Бір қоңырат жала жауып, екі қоңырат одан құтқарды. Енді біз ағалы інілі бауыр болмағанда кімбіз?! Әуелі Құдай оңдап, бабамыз - Әзіреті Сұлтан Қожа Ахмет қолдап, соңы жақсылыққа әкелді – деп, Мусабек бар ықыласымен күлген.

-Әй Мусабек нағашы, менің қоңыраттың жиені екенімді ұмытпа! – деп, Мәделі де оның күлкісіне күлкі қосты.

-Дегенмен Мәделі, сенің ақындық өнерің бар ғой, осы Қанай көкеме оның есінен кетпейтіндей, тіпті келер ұрпаққа да сабақ боларлықтай бір ғазал айтшы – деп, Мусабек оған күлімдей қараған.

-Мақұл осыдан Қанай көкем көзіме бір көрінсін, сонда айтамын ғазалдың көкесін – деп, Мәделі де Мусабекке уәдесін бергенді.

Ертесіне бұлар Бадамға кіре берісте соңдарына қараса, соңдарынан бір топ адам шауып келеді екен. «Күткен адамдарымыз емес пе?» деп, сәл бөгеліп қатты жүрістерін аяңға ауыстырып еді, әлгілер бұларды тез-ақ қуып жеткен. «Іздегенге-сұраған», бұлардың соңдарынан Қанай қосындарымен келіп қалыпты. Қанай бұларға жақындап келіп:

-Ау, батырлар, топтарың жарасып қалыпты. Мусабектің ісі мақұл-ақ, ол шындыққа жетіп шын досын құтқарды, ал менікі, әшейін сендерді бір сынау еді – деді шімірікпестен. Бұны естіген Мусабек:

-Қанай көке, егер мен Жартыбайды қылыштың қырымен ұрмағанымда, егер Жартыбай шындықты есіне түсіріп айтпағанында, егер мен шын досым Мәделіні іздеп бармағанымда, Сіз Түркістан әкімі – Дәулетмырзаға «бұл әшейін сын» еді деп, Мәделіні босатып қоя берер ме едіңіз? Не деп, өтірік мәймөңкелеп тұрсыз? Әй Мәделі, мына көкемізге айтшы бір, айтатыныңды. Тек ғана Ордабасыға емес, бүкіл елге сабақ боларлықтай етіп айт, бір ырза болайын, менің саған арнаған бір еңбегімді өлеңмен қайтар. Мына Қанай көкемнің жиеніне істеген қара ниетті тірлігін екіншілей ешкім қайталамайтындай қылып бір жыр төкші – деп, Мусабек кіжіне сөйлегенде, Мәделі де, «қан майданда бірге болған досым-ай, маған жаныңды да пида етуден тайынбайтын жандосым-ау» деп, іштей ойланып тұрды да, сосын тамаған қырнап-қырнап жіберіп, мына жырды төкті:

Деуші едім жалғыз шынар, Қанай сені,

Ілгері дастан қылдым, талай сені.

Айбаты Алатаудай інің едім,

Бауырға не себептен тептің мені?

 

Дәу едім, дұшпан қарсы келе алмаған,

Тұлпар ем, тынбай шауып дем алмаған.

Бауырға сен тепкенді білсе егер,

Қалмас-ау, ешбір дұшпан кек алмаған.

 

Бар еді қандай досың менен жуық?

Болғанда сен – кереге, мен ем – уық,

Жұлдызым саратаннан ыстық еді,

Сен мені не себептен көрдің суық?!

 

Алдымда ағам едің асқар таудай,

Ықыласың не себептен менен ауды-ай?

Соңымнан ит пен құсты шәуілдетіп,

Кекті өткен жеті атасы көрдің жаудай!

 

Датқа еке, осы жерде туып едім,

Саған келген жауларды қуып едім.

Бетіме бадырайтып куә болдың.

Тіріңде – пір, өлгенде – туың едім.

 

Қисайып қылған ісін мойнына алған,

Сен сияқты жаманның бірі ме едім?

Қалған соң сөзі жерде, өлді-ау деп ем,

Қабаттап кеп калыпсың, тірі ме едің?!

 

Бүйтпес едің нағашым Байбақ болса,

Батыр жауды ала алмас тайғақ болса.

Қожаның бір қылғаны осы ма еді,

Бұрын қазақ жоқ па еді айғақ болса?

 

Қорқады алдымдағы арынымнан,

Сырттағы жау сескенер сарынымнан.

Сен қоңыраттың баласын қорғаймын деп,

Сауыт жыртып, оқ тиді қарынымнан.

 

Басқа емес қоңырат елге жиен едім,

Өзім қатар жігіттен киелі едім.

Үш жүздің баласында асарың жоқ,

Ісіңді қай адамға жүйеледің?

 

Жау болсам мен сіздерге шаппас па едім,

Әлде сен қоңырат емес, жаппас па едің?

Күшім мен тынышым шыдатпайды,

Болмаса көжемді ішіп, жатпас па едім?

 

Датқа еке басың піскен асқабақтай,

Дау келсе сөйлемейсің жасқалақтай.

Жаппастың жүз ділдәсін қарпығанда,

Көктіңұлын соғыстырдың тастабақтай!

 

Бұл жырды естіген Қанай ләм-мим сөз айтпай, атын жетекке алып, әкімсарайға қарай бет алған. Нөкерлеріне «қала беріңдер» дегендей ишарат жасап кетті.

 

 

ІІІ-ТАРАУ

 

ҮЗІЛГЕН КҮДЕР

 

 

«ОРЫСТЫҢ ОТ КЕМЕСІ ӨРГЕ ЖҮЗДІ...»

 

                                                                                 Орыстың от кемесі өрге жүзді,

                                                                                 Ақыр алмай қайтеді тұрсақ бізді.

                                                                                 Аралап аралыңнан ағаш кесті,

                                                                                 Енді сенен Мәделі күдер үзді

                                                                                                                   Мәделіқожа

Йәә, тарих көші тоқтамайды екен. Әнеукүнгі, тағынан айырылып, бұхараға қашқан Құдаяр хан, тақ таласы кезде Мұсылманқұлмен көп айқасқа түсіп еді. Өзінің туған қайын атасы мұның алдындағы хан – Мұрадты өлтіріп, өзін осы таққа қойған Мұсылманқұлға қарсы шыққанын өзі де байқамай қалған сияқты. Бұның басын айналдырып, Мұсылманқұлды өлтіруге көндірген осы хандықтың уалият бектері еді.

Ол кейін осы ісіне өзі тақтан түскенде ғана пұшайман болды. Йәә, Құдаяр ханды өз туған ағасы – Моллабек тақтан тайдырды. Ол жан сауғалап, Бұхараға қашты. Бұл тірлікке де Құдаярдың өзі кінәлі сияқты. Ол хандықты дұрыс басқара алмады-ау, шамасы. Ол уалияттардағы бектерге сеніп, ел басқаруды соларға беріп қойған еді. Ал олар өз дегендері мен білгендерін істеп, мемлекеттің емес, өздерінің қарақан бастарының пайдасын ойлап, ақырында халық толқуын туғызып, көтеріліске дейін барғызды. Мұны түсінген Моллабек дер кезінде билікті өз қолына алып, уалият бектерін жазалап, зекеттер мен салықты екі есеге дейін азайтып, толқуды бейбіт жолмен басқан. Орысиетке елшілер жіберіп, Орыстардың осы кезге дейін басып алған Ақмешітке, Райым бекінісіне, №І-фортқа (Қазалы қаласы), Алма Атаға көңілі алаңдамайтынын Патша ағзамның осындағы уәкілдеріне жеткізді. Енді бері қарай орыс әскерлерінің жылжымауын өтініп, және Қоқан тарапынан да Орысиетке ешқандай әскери шабуыл болмайтындығын хабарлаған. Бірақ Орысиет оның өтінішін қабылдамады.

Молла ханның өз інісі – Құдаярды тақтан қуғаны Бұхараның қазіргі әмірі – Мұзафарға да жақпаған. Моллаханның ақылдылығы мен іскерлігі өз уәзірі - Әлімқұл молда мен қырғыз манабы, әрі нағашысы - Әлімбекке де жақпаған. Сонымен дұспан көбейіп, Молла хан олардың қолынан 1862-жылдың 25-ақпанында Қоқанда қаза тапты. Ертеңіне, яғни ақпанда Қоқан тағына Шаһмұрад отырды. Ол баяғы Шералы ханның қырғыз әйелінен туған екінші ұлы – Сарымсақтың баласы еді. Шаһмұрад хан он бес жасында таққа отырды.

Дәл осы кезде, сонау бұдан бес алты жыл бұрын қырық мың әскерімен Алма Ата маңайында Орысиеттің без жүздей солдатынын тас-талқан болып жеңіліп келген Қанағатшаһ он мыңдай әскермен Орысиеттен қорғанбақ болып, Түркістанда тұр еді. Ол Молла ханға берілген-ақ адам еді. Ол әрі бері ойланып жүріп-жүріп бірнеше айды өткізген соң, бір шешімге келіп, әскер басыларды шақырып, кеңес құрған. Сосын «бұл Шаһмұрадтың Қоқанға хан болып жарытпайтынын» айтып, Бұхараға адам жіберіп, «Құдаярды алдырайық» дегенді айтып еді, кеңеске қатысушылар бастарын шұлғи мақұлдаған. Осыдан соң-ақ Қанағатшаһ Бұхараға тез хабар жіберіп, өзі әскеріп бастап Таскентке келген. Ал Бұхарадағы Құдаяр Моллаханның жағдайын Қанағатшаһтан да бұрын естігенді. Бірақ ол не қуанарын бімей, не қуанбасын білмей, біраз найқатылып жүрген. Өзінен бір шешім шықпағасын, ол әмір Мұзафардың ақылымен Жызаққа жөнемекші болып тұрғанда Қанағатшаһтан да хабар келген.

Ол Жызаққа келіп, Мәделіге жолығып, өзін Таскентке жеткізуін өтінді.Мәделі Құдаяр ханды Мусабек пен Рысқұлбектерге ертіп, Шыназға жіберген. Олар Құдаярды Шыназға апарып, оның датқасы – Тәтенге аман-есен тапсырып кейін қайтқанды. Тәтен Құдаярды Таскентке жеткізіп еді, Таскент құсбегі – шейх Саьдидің сарайының алдында Қанағатшаһты кездестірді. Оның да Таскентке Құдаярды күткеніне біраз болған екен. «Іздегенге-сұраған», Қанағатшаһ Құдаярды кездестіргеніне қуана-қуана, өзінің оған адам жібіргеніндегі мақсаты оны Қоқанға хан ету ниеті бар екенін тағы да жеткізген. Бұны естіген Құдаяр, телпегін аспанға атып, әкімсарайға кіріп барған. Шейх Саьдидің отыратын алтын орынтағына отырып, өзін «Қоқан ханымын» деп, жариялады. Сосын екінші бұйрықпен Қанағтшаһты аталық және өзіне уәзір етіп тағайындағанын жариялады. Осы жағдай туралы Қанағатшаһтың өзі:

Амал фарманачи, номам Каноат,

Ба хукми подишаһи бо адалат.

Зи лутфи шоһи одил, зилли Холиқ,

Каноатшаһи гози шуд атолиқ. 

 

Бұны ол парсы тілінде айтса біз оны сөзбе-сөз қазақша оқиық:

 

Әлілетті падишаның өкімімен,

Амалым парманашы, есімім Қанағатдүр.

Әділетті шаһ пенен тәңірінің арқасында,

Ғази Қанағатшаһ – аталық болдым – деп, жырлаған екен, дәл сол күні.

Осы кезде Бұхарадан әскер тартып, әмір Мұзафар Қожандқа келген еді. Бұны естіп Құдаяр Таскент әскері мен Қанағатшаһ ертіп әкелген Түркістандағы Қоқан әскерін соңына ертіп, әмірдің алдына барады. Мұзафар Құдаярға тағы да әскер қосып беріп оны Қоқанға жөнелтеді. Құдаярдың Қоқанға келе жатқанын естіген молда Әлімқұл Сардия әскерін Қоқанға, Шаһмұрадты қорғау үшін қалдырып, өзі Қыпшақия әскерімен Қырғыз асып кетеді. Құдаяр Қоқанға кіргенде, екінші дарбазадан Шаһмұрад хан әскерлерін ертіп, Марғұланға қарай қашып шыққанды.

Сөйтіп, 1863-жылдың мамыр айында Құдаяр хан үшінші мәрте Қоқанға хан болып, ақ киізге отырғызылып, таққа мінді. Құдаяр хан әлгі Марғұланға қашқан Шаһмұрадтың соңынан нөкерлер жіберіп ұстатып, Қоқанға алдырды. Оның жастығын аяп, өлтірмеді.

Ал әмір Мұзафар Құдаярдың Қоқанға хан болғанын естігенсоң, Қожакенттен тіке Бұхараға қайтып кетеді. Мұзафарға риза болған Құдаяр хан, алпыс түйеге сый-сыяпатын артып, керуенге Қанағатшаһты бас қылып, Бұхараға жіберген еді. Әмір Мұзафар Қанағатшаһты Бұхараға келген заматта-ақ өлтіртеді. Себебі бұл керуен келмей тұрып-ақ, әмір тыңшылары Қанағатшаһтың арам пиғылы бар екенін әмірге жеткізіп қойғанды. Әмір жендеттері бұл хабардан соң Қанағатшаһтың Бұхараға келуін күн санап аңдып отырған.

Құдаярдың Қоқанда хан болып отыруы молда Әлімқұлды тыныш жатқызбады. Бір орнында тыныш отыра алмайтын өте айлакер және кекшіл молда, ханға қарсы айқасқа дайындалып, Илатияда әрлі-берлі ойқастады. (Илатия-өз елі) Ханға жақтас адамдардың бәрін дерлік тұтқынға алды. Парғана еліне әйгілі, әрі Құдаяр ханды жақтаушылар – Белбеушіхан, Шаһруххан деген мықтыларды өлтірді. Парғана аймағы Құдаярға емес, молда Әлімқұлға бағынып тұрғандай еді. Бұл жағдайды естіген Бұхар әмірі Мұзафар Қоқанға азғана ұшқыр әскерімен жетіп келген. Бұл жердегі қырғыз, қыпшақтарды алдына салып, қуып отырып, Алай тауына барған. Ол жер әмірден гөрі молда Әлімқұлға таныс жер. Әлімқұл Мұзафарды тау шатқалына қамап, қатты састырды. Амалы таусылған Мұзафар не істерін білмей тұрғанда, Әлімқұл елші жіберіп, «Хазіреті Әмір, бір құлдың соңынан қуып, осыншама тер төгіп қиналудың не керегі бар еді? Менің мына тауға қашқандағы бар ойым, Сіздің абыройыңызды асыру еді, «әмірдің екпінінен қорқып, Әлімқұл тауға қашып кетіпті» деп, жұрт айтсын деп едім. Сіз соны түсінбей , менің соңымнан қалмай қойдыңыз, ал енді бұл жерде ешкім менен аман құтыла алмайды. Бірақ әлде де айтамын, әскеріңізді алып, аман-есен кері қайтып, жолай Қоқаннан Құдаярды ертіп алып, Бұхараға сау-саламат жетіңіз! Мен бұл Парғана аймағында сіздердің әскерлеріңізді тек тау аңғарларында ғана емес, сонымен қатар Қоқан түбінде де жеңе алатыныма кәміл сенімдімін. Ең дұрысы әскерлеріңізді аман сақтап Бұхараға қайтыңыз, олар ертең Гиссар жаққа керек болады» деп сәлем айтқан екен. Бұл сәлемі әмір Мұзафарға майдай жағып, мынадай тар кезеңнен аман шыққанына қуанып, кері қайтқан. Жолай Қоқан тағына бір ай он күн отырған Құдаярды алып Бұхараға тартты. Осыдан-ақ Мұзафардың нашар қолбасшы екені білініп қалды.

Ол Бұхараға кетерінде Құдаярды қасына алғансоң, сол 1863 жылдың 7 шілдесінде, оның орнына Шаһмұрадты қайтадан Қоқанның хан тағына отырғызып кеткен. Бұған хан сарайындағылар түсінбей қала берген.

Ертесіне Қоқанға Әлімқұл келді. Ол Мағұланнан Моллабектің баласы – Сұлтан Саидті алдырып, Қоқанға хан қойды. Бұл жолы Шаһмұрад хандықты екі-ақ күн бойы басқарып, қайта орнынан алынды.

Сонымен 1863-жылдың 9 шілдесінде Құдаяр хан екі айға жетпейтін уақыт басқарып, одан соң Шаһмұрад хан екі күн басқарып, енді хан Сұлтан Саид болды. Бірақ Сұлтан Саид та қуыршақ ханның деңгейінде болып, оны да, хандықты да молда Әлімқұл басқарды. Йәәә, бұл шілде тіпті ыстық еді. Осы Шілдеде ыстығын басу үшін Әлімқұл молда Ыстықкөлге барып шомылса, біздің үш батырымыз Жызақтан арнайы келіп Қосжарсуатта Сырдарияға шомылатын. Үш жылдан бергі әдеттері сол еді, биыл да осында келді. Қосжарсуаттан дария төменіне қарай жайпаң жерге киіз тіктіріп, үш батыр бала шағаларымен, нөкерлерімен келіп демалушы еді. Бұлар содан соң Жызаққа барғаннан соң ол жерден Семендар, Машрап, Сабырлар, Самарқанд, Бұхарадағы үйлеріне, туысқандарына аунап-қунап қайтатын. Сонымен келесі жылға дейін қайта қызмет қарбаласы басталатын.

Шілденің ыстық күнінде Сыр суы қандай рахат. Осы бір пұшпақ – Қосжарсуат, Байтоғай арасы Қазақ иісі шығып тұратын жер болғандықтан Рысқұлбек, Мәделі, Мусабек шілде айы болды дегенше Жызақты тастай сала осында келетін. Осы Қосжарсуатта жүргендерінде ғана өздерін еркіндікте сезінетін.

Бірақ биыл мұнда келгендерінде бұл сезім де ұзаққа бармайтын секілді болып көрінгендей болған.

Бұлар суға шомылып жүргендерінде бұлар бұрынды соңды естімеген дыбыс шыққан. Бұрын естімеген адамға қорқыныш үрей әкеледі екен. Барылдаған да, гүрілдеген де, күңіренген де, емес. Тіпті басқаша. Шошытатын дыбыс. Сосын да бұл дыбыстың дауысы өте қатты екен. Егер құлақ түбінен шықса құлағыңды жарып жіберуі де мүмкін. Бұндай дыбысты бұрын-соңды естімеген жігіттер, судан жылдам шығып, дыбыс шыққан жақты ажырата алмай, айналаға құлақ түрді. Дыбыс тағы шықты. Дыбыс шыққан жаққа қараса, қара түтін будақтап, дария үстін алып кетіпті. Жігіттер не ойларын білмей, мына құбылысты тек ғана жын-шайтанға теңеп тұрғанда, түтін астынан үлкен, алып қайық шыға келді. Бұл орыстың өрге жүзіп келе жатқан от кемесі екен. Кеме өте дәу екен! Үстінде ауыздары үңірейіп, өзеннің екі жағына оқталып, қос-қостан төрт зеңбірек тұр. Солдаттар әрлі-берлі шапқылауда. Кеме гүрілдеп, парылдап сол су үстінде тоқтап, сосын сол кемеден кішігірім қайықтар туып, оған алтын жағалы, сары сақалды орыстар мініп, бері қарай жүзген.

Сонда ғана жігіттер Орысиеттің Қосжарсуатқа дейін келгенін ұққан. Сілейіп тұрып, оларды күткен.

Қайықтан үш орыс, екі қазақ түсті. Бесеуінің де иықтары жарқырайды. Сорақтау төрт бұрышты алтын тақта жапсырылыпты. Шалбарлары ақ, кемзалдары көк. Екі солдатының басында шүберектен тігілген бас киім, үшеуінің басында маңдайшасы бар дөңгелек қалпақ. Жігіттер бұндай киім киген талай орыс әскерлерін Кенесары көтерілісіне қатысып жүргендерінде тұтқындағанда, шайқасқанда. Тіпті бұлар қайсы офицер, қайсысы солдат, олады да ажырата білетінді. Яғни бұлардың пайымдауынша, қайықтан түсіп келе жатқандардың екеуі солдат, үшеуі офицер.

Алтын погондары жарқырап, дәл бір судан шыққан су қарақшыларындай, айқыш-ұйқыш қару асынған олар, сұс көрсете мынау үш жігітке жақындап-ақ келген. Ал жігіттер тез киініп алудвғ орнына, жағада жатқан қылыштарын қындарынан суырысып, жалаңдатып шыға келген. Осы кезде ғана мына үшеуінің өліспей беріспейтінін біліп, әрі өздерінің бұларды мылтықпен бір екпінмен атқанда-ақ жайратып тастайтындарын біліп, әуелі сөзге келген:

-Мұхаммед Әли аға,  Рысқұлбек, Мусабек ағалар!, мені танымадыңыздар ма? Мен Кенесарыұлы Ахметпін ғой! Қалипа апамның інісімін. Қылыштарыңызды түсіріңіздер, біз бейбіт келісімге келе жатырмыз. Елшілер десеңіздер де болады – деп, шеттегі бойшаң офицер сөзге келгенде, Мәделі оның жүзіне үңіле қараған. Сөйтсе шынында да Кенесарыға ұқсап қалған, көзі көкшіл. өңі сарғыш, бірақ бойшаң, құлағын жауыр тұрған шашы да сарғыш, тура орысқа ұқсап қалған жігітті көрді. Көрді де жіігіттеріне қарап:

-Қане қоя тұрыңдар, мынау менің қайын жұртым сияқты ғой! – деп, Мусабек пен Рысқұлбекке қараған. Екі жігіт тез түсініп, қылыштарын төмен түсірген. Қылышын төмен түсіріп жатып, жігіттің бетіне үңілген Рысқұлбек:

-Әй мынау, баяғыда Торғайда жүргенімізде, Қалипаның қасынан қалмайтын, қисық аяқ, мұрынбоқ, Ахмет ғой! – деп, оған қарай құшақ жая ұмтылған.

-Одан бері де онсегіз жылдай өтіп кетіпті-ау – деп күрсінді Мусабек Ахметті құшақтап тұрып.

 

 

«ЕСІЛ СЫР ҚАЛАСЫҢ-АУ ЕНДІ МЕНЕН...»

 

                                                                     Өзен Сыр қаласың-ау енді менен,

                                                                     Күдер үзіп отырмын мен де сенен.

                                                                          Енді маған сен қоныс бола алмайсың,

                                                                        Үстіңе орыс келген от кемемен.

                                                                        Енді саған бола алмас баянымыз,

                                                                          Келіп кетті жылан мен шаянымыз.

                                                                        Құс салып, Байырқұмда қуалаған,

                                                                        Аман бол қырғауыл мен қоянымыз.

                                                                                                   Мәделіқожа 1863ж

 

Сырдария өзені толқып-толқып ағып жатты. Сырдың толқыны жетер-жетпес жерде, осы қасиетті Қосжарсуатта орыс-қазақ әңгімесі жүріп жатты. Бұл әңгіменің мазмұны ешқандай патшалықта немесе уалиятта қалмады. Бұндағы әңгіменің майын да, сорпасын да ешкім  еш жерден тата алмас. Себебі мұнда болған әңгіме өте бір құпия еді.

Орыстың от пен түтін шашқан кемесі Ақмешіттен Қосжарсуат, Шардараға қарай жүзді. Бұл ешкім ойламаған нәрсе еді. Орыс әскерін құрлықта кері қайтарғаныңмен суда жеңу оңайға түспес. Орыстың Каспий флотилиясының Арал теңіз әскери бөлімі ашылыпты. Баяғы Жакып бек Жызақтан қуылып кеткеннен соң Қоқанға барғасын, хан оның қасына онмың әскер беріп Ақмешітке аттандырған еді ғой. Ол Орысиет әскерінен оңбай жеңілсе де, сондағы бөгетті бұзып келген еді. Ол бұзылған бөгет кемелердің Түркістан тарапқа жүзуіне кедергі келтірген еді. «Енді орыстар Сырдарияға одан да биік бөгет салыпты» деп естіп еді бұлар.  Енді Орысиет Қоқаннан бұрын Арал теңізі арқылы Хиуа мен Бұхараны басып алуы мүмкін екен. Бірақ бұл жағдай үшін Орысиет кеме жасау өнеркәсібін күшейтуіне тура келіп тұр. Қазіргі Аралдағы қолда бар бес-алты кемемен Екі мемлекетті алу оңайға түспес. Бірақ сонда да құрылық әскеріне қосымша күш болуға жарайды. Бұл кеме дәл қазір Сырдариямен жүзіп отырып Шыназдан әрі Қожандқа дейін бара алса, одан әрі Қоқан қол созым жерде. Осылай да, осылай әгімелер болып жатып, енді бір кезекте Ахмет Кенесарин Мәделіні жігіттерімен бірге Орысиет жағына өтуін үгіттеген. Оның бұл сөздерін естіп қалған қалипа інісіне:

-Ахметжан айналайын, сен «мені сағынып келген шығар» десем, бізді «кәпірлерге берілсін» деп, келген екенсің ғой, әкең орыспен он жыл шайқасып еді, ал сен әкем – Қасымның ағаларының жолымен жүріп, Орысиетке қызметке кетіпсің. Енді өзіңнің жөнсіздігіңді ескермей, менің күйеуім және оның жолдастарын азғырмаққа келдің бе? – деп, дүрсе қоя беріп еді, Мәделі:

-Қалипа, ашу шақырма! Інің тек ғана бұл жағдаймен емес, сені де сағынып келген ғой, бұл әшейін мына қасындағы шекпенділердің көңілдері үшін айтып жатқан ғой! – деп, басу айтты. Сосын Тағы:

-Бұлар емес, бұлар түгілі дәл қазір орыс патшасы – Ескендір келсе де біз бұларға бағынайын деп деп тұрған жоқпыз. Одан да тамағыңды тездет, ішімізге ел қонсын – деп, қосып қойды. Бұл сөзге шала түсінген полковник орыс Ахмет төреге біраз орысшалады. Полковниктің сөзін қазақшаға аударған Ахмет төре:

-«Александр патша туралы не айтты, мына қазақ», дейді, сосын бұларға айт, «енді бір оншақты айдың ішінде тек ғана бұл Қосжарсуат емес сонымен бірге Шардара мен Шыназға да от кемеміз ауыр артиллериясы бар әскермен кіріп барады, сондықтан не бізге қызмет етсін, не бұл жерден аман-есендерінде Бұхарасына кетсін», деп жатыр деді. Бұл сөзді естіген Мусабек қылышына жармаса беріп еді, Рысқұлбек оның иығынан басып:

-Тек отыр, бұлар мейман, біз қазақы дәстүрімізді ұмытпайық! – деген соң, Мусабек білдірмей қолын қылышының балдағынан кері тартты. Мәделі:

-Ахмет інім, мыналарыңа жеткіз, біздің дәл қазір ойланбастан жауап бере салуымыз әрине қиын. Егер бұлардың айтқан он шақты ай мерзімі рас болса, онда әл» уақыт бар екен. Мезгіл келгенше ойлана жата жауап берерміз. Өзің де келіп тұрарсың, біз де барып тұрармыз – деп мәймөңке жауап берген. Бұл сөздерді Ахмет орысшаға аударып еді, әлгі полковник тағы былдырлаған. Оның былдырын Ахмет қазақшалады, сөйтсе полковник:

-«Мына дәуге айт,біз ендігі келгенімізде мәселені түбегейлі шешсін. Не үстінде орыс әскерінің мундирі, не болмаса бұл жерде өздері түгілі көлеңкелері де болмасын, аман жібергеніме рахмет айтсын. Ендігі келгенде бір кемемен емес, жиырма кемемен, және олардың әрқайсысының үстінде төртеуден емес, сегізден зеңбірек болатындығын, ол жолы біз тек ғана Қосжарсуатқа емес, Шардара, Шыназға дейін баратынымызды жеткіз» депті. Бұл сөзге де, Мәделі салқынқандылық танытты. Әрі қайнысын, әрі жоғарғы дәрежелі меймандарды сыйлап, қазақы дәстүрді бұзбай,олардың алдына дәм-тұздарын беріп, аман-есен жолдарына шығарып салған. Олар кетерінде Орыс әскерлері Сырдың тоғайынан отын кесетінін, кеменің дауысы шыққан жерге халық малдарын жібермесін, солдаттар ерігіп оларды атып ойнауы, немесе сойып үлкен істікке үйітіп жеулері мүмкін екенін айтып кетті. Кеме қара түтінін будақдатып, көзден көрінбей кеткенше үшеуі соңдарынан қарап тұрған. Оларға қарап тұрып Мәделі:

-Жігіттер, жаңағы полковник Веревкинді бұрын естімегенімізбен, оның қасындағы майор туралы білесіңдер ме? – деген.

-Сонау баяғыда Торғай даласында жүргенімізде осындай адам ныспысын естіп едік ғой!

-Дұрыс айтасыңдар, Батыс Сібір тізбегінің қолбасшысы Жемчужников. Кенекең оны адастыруға Иман батыр мен Ораз батырды жіберіп еді ғой. Генерал Жемчужниковта да екі отряд, есауыл Лебедев пен сотник Фалилеевтің казактары бар еді.

-Ол бірақ генерал-майор еді ғой.

-Бұл әшейін майор, яғни оның баласы болуы керек – деп, үшеуі сөйлесіп тұрғандарында,  қастарына оншақты, аттылы қарулы топ жақын келіп қалғанды. Топты бастап келген қияқ мұртты өзбек жігіті атынан домалай түсіп, мына үшеуіне иіліп сәлем берді. Сосын:

-Маған Мұхаммед Әли бек керек еді, қайсыңыз боласыз? – деп еміренген.

-Мен боламын – деп, Мәделі басын изеді.

-Сізді онда, Таһир бек шақырып жатыр!

-Таһир бек мені Таскентке шақырып жатыр ма?

-Жоқ, ол осында, төменде тоғай арасында.

-Осында келе салмады ма, мейман болар еді, ас әзірлейміз.

-Жоқ, ол кісі «онда барсам, конақ етіп күтеді, астарын жеген соң мен оларға, келген шаруамды айта алмаймын, одан да осында келсін, шаруамды айтам да, кері қайтамын» деді. Бұл ұсынысты үш жігіт «мақұл» көріп, тоғайға бет алған.

 

Амандық-саулықтан соң Таһир бек: -Әй Мәделі көріп тұрсың, мен қартайдым. Сен сонау жылдары Шарқыбай бекті өлтіріп, Таскентте зынданда жатқан Кенесарыны босатып алып кеткенен соң мені Мұхаммед Али хан Төреқорғанға жіберген. Осы кезге дейін сонда болдым. Енді Сұлтан Саид хан мені Қоқанға шақыртып алды. Ол мұхтасиб – Әлімқұл молдамен кеңесе отырып, мені Таскентке бас кеңесші қызметіне жіберді. Мені олар Таскентке жібергенде бірден сен есіме түскенсің. Сенің ақылдылығың мен батырлығыңды әлі ұмыта қойған жоқпын. Сен туралы Нұрмұхаммедке айтып едім, ол «егер оны жақсы біліп оны көндіре алсаңыз, осында әкеліңіз, егер Таскентті жаратпаса Шымкентке келсін. Бүкіл Таскент беглер бектігінің әскери қолбасшылығын сол Мәделінің қолына беремін. Мыңбасыларын өзі таңдасын. Сен оны тауып, менің алдыма әкел, Жөлекке келіп, ентігіп тұрған Орысиет әскеріне қарсы соғыссын, Қоқанның абыройын сақтап қалсын. Басына бостандық, еліне еркіндік береміз, Қоқанның бір ұлындай болады» деді. Сол Нұрмұхаммедтің тапсыруы бойынша келіп тұрмын. Оның осы ұсынысын қабыл ал да, келесі жұмада Шымкентке кел. Ол жерге Әлімқұл қазақтың барлық атақты билері мен батырларын жинамақшы. Мына қасыңдағы сенің жан аямас батырларыңды да апар! – деп, Мәделінің жүзіне үңілген. Ол Мәделінің бетінен ешқандай бір қуаныштың не бір келісімнің нышанын байқай алмай, керісінше, Мәделінің өрттей түнерген кейпін көріп:

-Сосын айтып қояйын, өркеуделігіңе салынып, беглер бегінің айтқанын қылмай қиқаңдасаң арты жақсы болмайды. Нұрмұхаммед сені таба алмаса, молда Әлімқұл сені жерге кіріп кетсең де тауып алады. Ешкімге білдірмей мына келісімізді көріп тұрған шығарсың. Жасырын келген оққа ұшып кетіп жүрме! – деп, Таһир бек Мәделілерге «хош» айтып, атының басын Шымкент тарапқа бұрды. Үш жігіт үн-түнсіз артқа бұрылып кете беріп еді, Тахир бек қайта тоқтады да:

-Әй Мәделі, сенің мінезіңді мен жақсы білемін. Егер алда-жалда біздің айтқан нұсқауларымызға қарсы шығып, «Ұлы Қоқан хандығын Орыс жаулардан қорғамаймын» деген арам ниетің болса, онда оны да жеткіз. Егер үн-түнсіз жата берсең Таскент пен Қоқаннан аяушылық күтпе! Онсыз да сендердің Көктіңұлы хандығының күлі көкке ұшқан. Оның әрі қарай өмір сүруіне балта шапқан өз қоңырат-көктіңұлыларың. Өзбек пен сарттың, ұлы жүз бен көтеншілердің ешқандай да зияндығы тиген жоқ. Бірақ енді бізге бағынбай қиқаңдайтын болсаң, бізден жақсылық күтпегейсің! Көктіңұлы көшінің соңына ере алмай қалған анау Бадам, Ақбұлақ бойындағы, Арыс жағасындағы, тіпті мына Сырдың бергі оң жағалауындағы елің зар еңірейтін болады. Бұл менің сені қорқытқаным емес, бұл менің саған айтқан ақылым. Көп ойланбай Таскентке кел, келмесең көресіні көресің! – деп, атына қамшы басып, жөней берді. Соңынан мың сан жауынгерлер сап түзеді. Үш батыр ойланып қалды.

-Бұл өзі жағдай не болып барады? Орысы жыландай ысқырып, «бізге қосыл,бізге бағын!» деп, ол кетті. Мына Қоқан шаяндай у шашып, бұл кетті. Енді не істейміз, жігіттер, үйге жүріңдер, бір жақсылап кеңес құрмасақ болмас – деп, Мәделі қасындағы екі досына қолқа салған. Мусабек:

-Шынында да бізге бұл бір ойын сияқты көрінгенмен, шындамасақ болмас – деп, Рысқұлбекке қарап еді, ол:

-Ойын сияқты болып көрінетіні рас, бірақ бұл екі жағдай да шындық. Екеуіне де біз керекпіз, себебі Қоқан мен Орысиет дәл қазіргі тоқтап тұрған Жөлек арасын қосып та, ажыратып тұрған осы біздер сияқтымыз, яғни – Бұхара! Яғни – Жызақ!  Олар бізден қаймығады әрі тайсалады. Келіңдер асықпай отырып кеңесейік – деп, дария жағасындағы құмдауытқа шынтақтай жата кеткен.

 

 

ТӘУКЕ ХАННЫҢ ҚАЗАҚҚА ТИГІЗГЕН КЕШІРІЛМЕС ЗАРДАБЫ

 

Үш батыр да құмдауытта шынтақтасып жатты. Бірі ерніне жиде жапырағын қыстырса, бірі мұрнын қамыспен қытықтап отырғанда, Мәделі сөз бастады:

-Таң атпай жатып, біз ұйқыдан тұра салысымен шомылуға барғанымызда, кемесінен от шашатын орыстан шыққан шаян келді, олар кетіп, алыстамай жатып, Қоқаннан шыққан жылан келді. Бәрі ысқырып, уын шаша келді, «бізге жақтасыңдар» деп. Бұларына мен түсінбедім. Амалдары құрығаннан ба, әлде арқан-тұзақ сөз алдау ма? Сен қалай түсіндің Рысқұлбек, сөзіңді тыңдайық!? – деп, Рысқұлбекке қараған Мәделі «әлі сенің де сөзіңді тыңдаймыз» дегендей, Мусабекке иек қаққан. Рысқұлбек:

-«Сасқан үйрек құйрығымен сүңгидіге» келе ме десем, ол мақалға келіңкіремей тұр. Орысы да, Қоқаны да әлі сасқалақтап тұрған жоқ. Менімше бұлардың бізге сөз салып келіп тұрғаны, бұлардың бізді жақсы білетіндігінен. Бізге Орыстың келетін себебі, біз оларға Кенекем кезінде ойрандар салдық емес пе? Ал Қоқан біздерді әлімсақтан бері біледі емес пе?

-Мейлі ғой – деп, Мусабек сөзге араласқан – мейлі бізді білсе білер, бірақ біз олардың айтқанына көніп,солардың сойылын соғып, соғысқа араласады деп, қалай ойлайды?

-Олардың бүйтіп ойлайтыны, бізде бір жеке мемлекет жоқ, хандық өзінен өзі жойылды. Біз дәл қазір керек десең өз халқымызға қалай қызмет етерімізді білмейміз. Халқымыз өзі қайда? Қай мемлекетте? Негізгісі қайда? Терістікке қарасаң Орысиет табанының астында жатыр. Күнгейге қарасаң Қоқан астында жатыр. Шығыстығы Шында жатыр қазақтар. Батыстағы Хиуа мен Бұқараның қол астында қазақтың жартысы, Еркін жүрген Көктіңұлы жері қыспаққа алынып. Қызылқұмға сіңіп кетті. Не шаһарымыз жоқ. Не қаламыз жоқ. Енді не істейміз. Бұған өзі әу баста кім кінәлі? ӘзТәуке кезде іргелі ел едік. Әз Тәуке өлді, мемлекет өзімен бірге құрдымға кетті. Неге?

-«Әз Тәуке», деп мақтаймыз, шындығына келсек осы болып жатқан жағдайдың бәріне сол кісінің істеп кеткен мемлекет басқарудағы өзгерістері кінәлі. Қабылдаған жарғысының көбісі дұрыс емес!

-Не деп кеттің, неге?

-Ойланып көрейік, талқыға білгенімізше салайық.

-Алл?

-Тәуке хан бұкіл қазақтық құрылтай шақырып, Түркістанда жиын өткізді ме?

-«Йә» делік.

-Сол жиында қазаққа қосылса да жүзге қосылмай жүрген руларды жүздерге жіктеп қосты ғой. Сол жиынға қатыса алмай қалып кеткендер әліге дейін жүзге қосылмай, төре мен қожадан басқасы  жетім қозының күйін кешіп жүр. Ал сол кездері қосылғандардың ең мықтылары «тоқсан екі баулы өзбек ұлысынан» бөлінген – рамадан, телеу, жағалбайлы, керейіт, тама, табын, кердері қазақтың соңғы көшіне ілінді. Яғни кіші жүзге үшінші ата болып кірді. Осы түгендеу аяқталғасын үш жүзге жеке сұлтандар тағайындады. Бұл сұлтандар ханның әр жүз бойынша уәзірі сияқты құқыққа ие болды. Хан онымен тоқтамай әр жүзге жеке-жеке пір сайлады, оның үстіне әр жүзге бас билер тағайындады. Бұл енді әр жүзді дайын хандық десе де болатындай еді. Бұның рахатын көретіндер де, сорын көретіндер де Әз Тәуке өлгеннен соң көрді. Тәукеден соң тақ таласында билерлің арқасында жеңіп шыққан Болат аз ғана уақыт хан болса да атақты Аңырақай соғысын сол басқарып еді. Содан соң Тәукенің орнында аз ғана уақыт хандық құрған Болат та жастай кетті. Тақ таласы қасқыр ұлдардың арасында қайта басталды. Тақ таласында тақ бұйырмаған соң, әр сұлтан әрқайсысы бір-бір жүзді бөлектеп алып бөлініп кете баруға ниеттенген. Бұрын тікелей ханға ғана бағынып үйренген «жетіру» елі «тіпті қазаққа бағынбаймыз» деп, Бұхар жеріне кіріп барып, ол жерден Нұрата мен Зараушанды иеледі. Өздерің де білесіңдер ғой Бұхар әмірінің тарихқа әйгілі «еттіруғ» шапқыншылығын әрең басқанын.

-Йә, әрине, сол кезде емес пе,  Тәукеден атасы бөлек, бабаларының ешқайсы да хан болып көрмеген Әбілқайыр сұлтан да өзін кіші жүзге хан жариялап, Байұлы мен Әлімұлын Қазақтан бөліп алып жеке кеткені?

-Тек ғана Әбілқайыр емес, Сайрам билеушісі Күшік сұлтан да Сайрамды жеке мемлекет деп жариялап, Қазақтан бөлініп кетті ғой!

-Ал Жолбарыс сұлтан ше, ол да Ұлы жүзді Қазақтан бөліп өзін ханмын деп жариялап Таскентте жатып алды.

-Қазақ хандығы тек Түркістан мен осы Көктіңұлының жерінде қалды да, Қазақ ханы болып Әбілмәмбет сайланды. Орта жүз хандығының тағына Сәмеке отырып, Қайып  сұлтан алғашқы да хан ақылшысы болып жүрді де, соңынан Хиуаға кетіп ол жерде көп уақыт өтпей Хиуа ханы болды да шыға келді.

-Менің есімде қалмапты, Тәукенің балалары осылардың қайсылары еді?

-Тәукенің ұлдары – Болат, Сәмеке (Шаһмұхаммед), Қайып сұлтандар, ал Қазаққа хан болған Әбілмәмбет Болаттың баласы. Бұл ханның хан деген аты болмаса заты хандыққа сай болмады. Одан гөрі Абылайды халық сыйлап, оны хан дәрежесіндегі билеуші санады.

-Яғни Болат өлгесін сұлтандар бірі-біріне бағынбай, қазақ үш хандықа бөлініп, ұлы жүзді – Жолбарыс хан, орта жүзді – Сәмеке хан, кіші жүзді - Әбілхайыр хан басқарды емес пе?

-Йә, бірақ «бөлек кеткен қойды бөрі жейді» дегеннің кері келіп, Әбілқайыр хандығын башқұрттар, қалмақтар, Хиуа хандығының қарақшылары талай бастағасын ол Орысиет патшайымы – Анна апамызға өтініш айтып, етегінің астына кіріп алды. Бұдан соң Қазақтың үш ханына да бағынбай, өзі бір мемлекет болып жүрген Барақ сұлтан да 1742 жылы Орысиет императрицасы Елизаветаға Сырымбет деген елшісін жіберіп, өз сұлтанатын қолтығына алуын өтінген. Бұл апамыз да бұған қуана-қуана келісіп, тіпті Барақ сұлтанға алтын жалатқан қылышты сыйға жіберіпті.

-Сен одан онбір жыл бұрын яғни 1731 жылы Орта жүздің Сәмеке ханы тілмәш – Мәмет Тәуекел арқылы Орысиет патшасына хат жазып, жылына екі мың түлкі, мың қарсақ төлеп тұруға уәде беріп, бұларды да бодандыққа алуларын өтінгенін айтпай кеттің ғой.

-Олардан кейінгі жағдайды айтсақ, ондағы хал тіпті мүшкіл екенін білеміз.

-Ұлы жүз туралы ма?

-Йә, ұлы жүздің билері – Қодар би, Төле би, батырлары – Сатай, Хангелді, Бөлек батырлар жиылып, Орысиетке бодандыққа алуын сұранып патшаға Аралбай және Рыскелді батырлардан өтініш жібергендерін де тарих біледі. Жолбарыс ханның тұсында Орысиет бодандығын қабылдағанымен Ұлы жүз қазақтары түгелдей Орысиетке қараған жоқ, себебі жер шалғайлық қылды. Олар Ұлы жүзді ауызша басқарды. Дегенмен 1848 жылы Орысиет өкіметі Ұлы жүз приставтығын құрды да, ол Батыс Сібір тізбегіне қарады. Яғни сол кездері бүкіл қазақтың жағдайы өте қиын болып тұрған. Қиналмаса біреудің қол астына кіріп нелері бар.

-Бұл қиындықты әкелген сол хандардың өздері, олар таққа таласпай, бөлінбеулері керек еді.

-Орысиет Орта жүз бен Кіші жүзді бодандыққа қабылдағанымен Ұлы жүзді алуы оңай болмады. Себебі тіпті шалғайда еді. Оның орнына Орысиет патшасы Кіші жүзге өз ішінен тағы бір хандық ашып берді. Оны «Ішкі Бөкей ордасы» деп атап, хандыққа Бөкейді 1801 жылы қойды. Бөкейден соң Шығай (1815-1823), одан соң кешегі Жәңгір (1823-1845) хан болды. Солармен қатар Үлкен Кіші жүз ханы Әбілқайырдан соң Нұралы (1748-1786), Ералы (1791-1794), Есім (1795-1797), Айшуақ (1797-1805) және соңғы хан – Шерғазы (1805-1824) болды. Ал Орта жүз де Орыстардың боданы болып отырып, Абылай керек кезінде өз саясаттарында қатар жүргізіп отырды.

-Негізі Орта жүздің де Қазақтың да соңғы ханы Абылай болды ғой.

-Негізі Абылай өлгенен соң Орта жүз ханы Уәли болды, бірақ 1815 жылы Орысиет орта жүз хандығын екіге бөліп, тағы бір орта жүз хандығын ұйымдастырып, оған әлгі еш хандыққа бағынбай өзі қазақ сұлтандығын құрып оған хан болып, Орысиетке болдан болған Барақ ханның баласы Бөкейді қойды. Сонда қазаққа Бөкей деген бір хан аз болғандай екінші Бөкейді де хан тағайындады. Орысиет қазақ ішіндегі хандықты орта жүзде 1822 жылы, кіші жүзде 1845 жылы жойды емес пе?!

-Йә оны білеміз ғой, сол жылдары Кенекемнің сарбаздары емес пе едік?

-Кенекем ше, ол кісіні де Қазақтың ханы десек жарасар.

-Әрине, ол кісінің жөні бөлек ғой. «елім – деп, еңіреген» сол кісі ғой!

-Абылайды Таскенттен келе жатқанында Қазығұртқа жете бергенінде жаулары тұтқиылдан шабуылдап, өлтірді. Бұл 1781 жыл болатын. Осыдан соң-ақ, Қоқанның Таскентке тәбеті ашылып, бұл шаһарды Қазақтан тартып алуға талай күш жұмсады. Он-онбес жыл бойы қайта-қайта шабуылмен ала алмағасын Таскент ішіне іріткі салу амалын ойластырған Қоқан биі (ол кездері Коқан «хандық» емес «бектік» болатын Бектікті би басқаратын)  Төле би қайтыс болғаннан соң дегеніне жетіп, Төле ұрпақтары мен шаһар құсбегі – Юнус қожа арсына от тастатып, ақыры Төлеби әулеті Таскентті тастап Қазығұртың бергі етегіне қоныс аударады. Қоқанның алдауына түскен Юнусты Қоқан басып алады, ол онысымен тоқтамай Шымкентті, Әулие Атаны, Түркістанды кейін Созақты басып алады,

-Йә біздің Көктіңұлы хандығы сол Абылай қайтыс болғанда пайда болды-ау деймін?

-Дұрыс айтасың, менің де естуімше, Абылай хан кезін де Жызақ шаһары Қазақ хандығының бір пұшпағы болды және оның ішіндегі Көктіңұлы сұлтандығының астанасы еді.

-Йә сол кезде Жызақты билеп тұрған Рүстем қожа еді ғой!

-Сол Рүстем Абылай өлгеннен соң-ақ «Орыс боданы болмаймын» деп, Бұхара әмірі Хайдардың қоластына өткенін білеміз.

-Сол әмір Хайдар емес пе Рүстемді «хан» деп жариялап, Түркістаннан Нұратаға дейінгі жерді «Көктіңұлы хандығы» деп танығаны?

-Рүстем хан «Нұратаны қарақшылардан тазартамын» деп жүріп, Уаламиханның оғынан мерт болды.

-Қоңыраттар хандыққа Жая қожаны сайлады, бірақ Жая хан Арқаға қашып кетті!

-Неге?

-Сен білмеуші ме ең?

-Тіпті соған көңіл аудармаппын.

-Тарихты білгенің жақсы ғой, осы Торғайда жүргенімізде бір әңгіме қылмап па едік?

-Соған мән бермеппін.

-Жая хан елпелектеп қалған кісі болған, кейде ойлаған нәрсесін іске асыруға асығатын адам да болған. Ол өзін хан сезіну үшін Қоқан, Бұхара, Хиуа хандары секілді біреуді дарға асқысы келеді. Ол кездері Бұхара әмірі Насыролла еді ғой. Насыролла Жаяның осал кісі екенін білгеннен соң «Жызақты Қоқанға беріп қояр» деген оймен Жаяны Жызақтан шығарып, оған Сырдарияның арғы бетінен Орда тігуін бұйырады. Жая хан Сырдарияның бергі бетіне өтіп, өзіне Орда боларлық жер іздеп, жүріп Қазығұрт етегін таңдайды. Бұны көрген Көктіңұлы билері «ойбай-ау, бұл Төле атамыздың жері ғой» деп, қауқылдасқанда Жая хан «А солай ма?» деп әрі қарай кете беріпті. Жігіттер осы тұста бір күлісіп алды. Сосын Жая хан бір жерлерге келген де «ау, бізге Орда болар жерлер қайда, өзі?» деген екен. Билер қарқылдай күле, «біз әлі Ұлы жүз Ордасының жерінде жүрміз» депті. «Біздің Көктіңұлы қай тұста?» десе, «мына тұста» деп билер батысты нұсқапты. Сүйтіп Шымкенттен батысқа шыға берісте Орда басы тауын көріп, «Анау Қасиетті Ордабасы ғой, Көктіңұлының жеріне енді келдік» деп қуанған екен.

-Сен оның қалай елден қуылғанын айтпадың ғой!

-Ол Дария бойына келіп Қосжарсуатқа Орда тігеді. Сөйтіп жүріп ерігіп отырғанда бағанағы айтқан ой келеді. Кәдімгі хандар сияқты біреуді дарға асу ойы. Гәптің қысқасы малын жоғалтып жоқ іздеп жүрген біреуді «Менің хан Ордамның маңайында неғып рұхсатсыз жүрсің» деп дарға астырады. Оны астыру үшін ауыл ішінде балалар қорқар деген оймен дарды Айғырұшқанан аулақтау тегіс жерге құрғызып астырған екен. Кейін ол жер «Дарбасы» болып аталып кетіпті. Соң әлгі дарға асылған адамның туысқандары іздеу салып, Бұхар әміріне шағым түсіргенін естіген Жая әмірдің қаһарынан қорқып, Арқаға кетіп қалған екен. Одан соң хандық Жүсіпқожаға бұйырыпты.

-Енді сонда біздің қазақтың дәл қазіргі мүшкіл жағдайына кінәлі нәрсе – бірлікке ұмтылмай, бөлек-бөлек болып, бөлінуі ғой!

-Әрине, сол бөлінгеннен соң Қазақта не хандық қалмады, не мемлекет қалмады, енді жер де қалмайтын шығар. Енді қайтеміз?

-Негізі бұл жердің барлығын Орысиет алады, біз соған қосылсақ, онда біз олармен бірігіп Қоқанға қарсы соғысуымыз керек. Ол кезде біз бірден Қоқан шаһарына соқтықпаймыз ғой, әуелі Түркістанды, сосын Иқанды, Төрткөлді, Темірланды, Шымкентті, Шаралхананы, Дербісекті, Таскентті алу үшін соғысымыз. Сонда қырғын соғыста кім өледі. Әрине қазақ өледі. Біз Орысиет үшін кімді өлтіруіміз керек, әрине қазақты. Сонда біз өз қазағымызды өзіміз өлтіруіміз керек пе? Кім үшін, не үшін? Орыс үшін бе? Орыстың келешегіне бола иісі мұсылманды, оның ішінде, қазақты, өзбек, сарт, тәжік, қырғыз, қыпшақ бауырларымызды құлға айналдыру үшін бе? Жо-оқ, олай болмас! Яғни Ахмет Кенесарин мен полковник Веревкиннің айтқанына көнуге болмас.

-Онда әлгі Таһир бектің айтқанын таразыға салайық. Ол ең әуелі бізге Байзақ датқаны жамандады. «Ол Қоқанды жақтамайды, орысты жақсы көреді. Оның ол ойы шын көңілінен шықпаған, әшейін ауыл арасындағы араздық, сендер оған ұқсап орысты жақтап кетпеңдер, біз бәріміз мұсылманбыз. Бұл түсіне білсеңдер мұсылмандар мен мұсылман еместер арасындағы соғыс» – дей бергенінде Мусабек «Үзір, Таһир бек, егер бұл соғыс шынымен Сіз айтқандай мұсылмандар мен мұсылман еместер арасындағы ғазауат соғыс болса, шаһарлар мен елді мекендерді басып алмай-ақ, екі діндегілер ашық далаға шығып, күштерін сынаспай ма?» – деп, дұрыс сауал қойғанды. Бұл сауалға Таһир үндей алмай қалды ғой. Мәселе Таһир бектің білімінің таяздығында емес. Мәселе олардың жағына шығып, біз Орысиетпен соғысуымыз қажет пе, әлде жоқ па?

-Менімше осы екеуінің соғысына сырттан қарап, «қай жеңгенің менікі» деп отырған дұрыс-ау!

-Оның жөн, себебі біз орыспен бірге болсақ бағана айтқанымыздай өз бауырларымызға зиянымызды еш себепсіз тигіземіз, яғни Орысиетке болыспаймыз.

-Егер Қоқанға болыссақ ше, онда бұрынғы біздің Бұхара туын көтеріп, Қоқанды қиратқанымыз қайда қалады? Осы Көктіңұлының, Шымкент уалиятының, Әулие Атаның, Созақтың, Түркістанның небір қазақ боздақтары Таскент үшін, Қоқан үшін болған 1841-43 жылдардағы соғыстарда талайы қоқандақтардың қолынан уапат болған жоқ па? Соны басымыздан кешіріп отырып, енді Қоқанға жақтаспақшымыз ба? Әсіресе Қоқанның Қазаққа істеген небір небір қылмысты тірліктері біздің естен кетпек емес. Далада еркін келе жатқан жалғыз аттылы қазақты көрсе ұстап алып, қорған салу, құрылыс жұмысына айдайтын заңдарының өзі қалай жүректі айнытпайды? Зекет пен салыққа себеп етіп, қазақтың небір байлығы Қоқан қазынасына әкетілген жоқ па? Әсіресе біздің Көктіңұлына көрсеткен қыз зекеті ше? Қап әтесіне нәлет? Сол қыз зекетінің соңы бектер қырғынына ұласып, ақыры Көктіңұлы хандығының түпкілікті құлауына әкеліп соқтырған жоқ па? Нәлет жауғырлар, осылары еске түскенде орысқа болысқың келеді!

-Асықпай, аптықпай шешім шығарайық, болмашы нәрседен қателік жасап алмайық!

-Йә, асықпайық.

-Асығыстық жасап, ертең өкініп жүрмейік.

-Йә, төбе басына шығып ысқырсақ он мың сіргелі, жиырма мың көктіңұлы атқа мінгелі тұр, бірақ ойланайық!

-Сонда да ертерек бір шешімге келгеніміз дұрыс, қапыда қалып жүрмейік.

-Тағы кімдерден ақыл сұрасақ екен, Қалипа не айтар екен? – деп, Мусабек Рысқұлбекке көзін қысқан еді. Себебі осы кезде бұларға Қалипа жақындап қалған. «Бұл сөзімді Қалипа естісін» деп, Мусабек дауысын қаттырақ та шығарған еді.

-Йә, ол Ұлы хан – Абылайдың немересі ғой, соған да айтып көргенде болатын еді – деп, Рысқұлбек те сөзге май құйған. Теріс қарап отырған Мәделі Қалипаның бұларға жақындап қалғанын байқамаған. Ол:

-Қалипа Ұлы ханның немересі болса, солай шығар, бірақ ол менің тоқалым екенін естен шығармаңдар – деген еді, бұл сөзді естіп қалған Қалипа:

-Сен қожа уәдеңде тұрмадың, мені «тоқал» деп атамаймын деп айтып сендіріп едің ғой, мені тоқалдыққа аларда, енді мен саған жоқпын – деп, дарияға қарай жүгіре жөнелді.

-Қап Мәделі-ай, сенің бір сөзіңе бола мына қуырдақтан қағылдық-ау! – деп, Рысқұлбек алаша үстіндегі жаңағы Қалипаның лақтырып кеткен ыдысынан төгілген еттерді жинай бастаған. Осы кезде Мусабек дарияға қарай мойнын созып:

-Әй мына келінді жын қақты ма, әй анау суға батып барады ғой! – деп, орнынан тұра бергенде, одан Рысқұлбек шалт қимылдап, су жағасында су ішіп жатқан күреңге секіріп мініп дарияны кеше шапқан. Ортасына дейін күрең ат жүзіп барып, ағып бара жатқан Қалипаның шашынан ұстап сүйреп, Рысқұлбек оны жағаға шығарған. Мәделі Қалипанының аяқ-қолдарын әрі-бері қимылдатып бетін бері қаратқан кезде жағадан қыз-келіншектер келіп, Қалипаны арқалап үйге алып кетті. Жігіттер алаша үстіне қайта жайғасты.

-Түх, мына келіннің ашуын-ай, Наурызбайдан да асып түскен ғой!

-Ии, өзі қият, шешесі қалмақ ғой, әке-шешесі қазақ болса үйтпес еді.

-Мына мінезбен, қалай шыдасып жүрсің?

-Әрең жүрген шығар.

-Біздің қатындар үйтпейді, «қатын» десең де «тоқал» десең де жата береді.

-Әзілдеріңді қойыңдар-ей.

-Еркек болып туылғанда, біздің қасымызда көсем болып отырар ма еді?

-Қырғызда басы қалар еді. Еркек болмағанына да шүкіршілік!

-Қой мәслихатымызға көшейік!

-Сонымен не істейтін болдық, қайсысына бағынамыз, Веревкинге ме әлде Әлімқұл молдаға ма?

-Сен шынымен солардың әкіреңдегеніне көнбекшімісің?

-Қайдам, ең болмаса жерімізді қорғап қалмаймыз ба дегенім ғой.

-Қалай қорғамақшысың, қайсысына жақтассақ та, қайсысы жеңсе де «мә мынау сенің жерің еді» деп саған жер бөліп береді деп отырсың ба?

-Әй қайдам бере қоймас.

-Олай болса, ешқайсысына да бағынбай, өз жөнімізбен, кәдімгі қызмет істеп жүрген Жызағымызға барғанымыз дұрыс болар.

-Кейінгі ұрпақ не дер екен? «Жерін қорғамай Бұхарға кетіпті» демей ме?

-Жерімізді кімнен қорғап кімге болыссақ та жерімізден айырылатынымызды түсінетін шығар олар да!

-Одан да былай істесек ше, Веревкин әскері жүретін жердегі барлық ауылдарды Жызақ Нұрата тарапқа аудыру керек.

-Йә, табылған ақыл, еліміздің мал-жанын әскер тонай алмайды. Оларға қаншама азық-түлік қажет. Қыз-келіншектерді жұмысқа жегеді. Одан соң не істейтіндерін кім білсін.

-Дұрыс, жігіттер, Жызақ бөтен жер емес, Көктіңұлының ежелгі астанасы, Мырзашөл – ата қоныс.

-Йә, Қоқан мен Орыс соғысып, бірі өліп, бірі қалсын. Ақырында қайсысы жеңсе, уақытша амалсыздан соған бағынып тұра тұрармыз. Біздерден де бір мықты ұлдар туатын шығар, әйтеуір бір азат болармыз. Үмітті үзбеуіміз керек. Қазақтардың да күні оңынан туатын шығар. Әзірше елді Бұхара жеріне көшіре тұрайық. Сонда ғана қазақтың өзіне тиесілі байлығы өзінде қалар. Ал біз өзіміз Жызақта жүре тұрармыз. Сол жерде жүріп көшіп барған қазақтарымызға жәрдемімізді тигізерміз.

-Дұрыс па?

-Дұрыс сияқты!

-Дұрыс, өте орынды!

-Онда қол алысайық.

-Олай болса ел ақсақалдарын ертеңнен бастап, Қосжарсуатқа жинайық, айтып түсіндірейік, Орыс пен Қоқан бір жақты болғасын, қонысымызға қайта көшіп келерміз. Болмаса сол ескі қоныста қалып та кетерміз.

-Дұрыс!

-Бәрекелді!

-Ал кеттік!

Жігіттер осылай бір мәмлеге келіп, ертесіне ауыл-ауылға шабарман жіберген, және Шымкент тарапқа тыңшы жіберуді де ұмытпаған. Келесі жұмада келісім бойынша Қосжарсуатқа ауыл билері мен ақсақалдар жиналды. Үш батыр болған жайтты ортаға салып, ендігі тірлік яғни Орыс-Қоқан соғысы аяқталғанша ескі жұртқа қоныс аудара тұру туралы айтты. Сосын бұрын да қоныс аударғандарды қазір Мырзашөл мен Нұратаға үйренісіп, сіңісіп кеткендерін, олардың шаруаларының мәз екенінде айтқан. Жиналғандардың арасында құптағандар да, құптамағандар да болды. Құптағандар келесі екі жұмадан соң осында жиналып, Жызақ тарапқа көш түзеуге келісіп кетті. Құптамағандар «ата қоныстан кетпейміз, қорлық көрсек осында көреміз» деп тарап кетті.

Жиын кезінде Шымкентке жіберілген тыңшы да біраз хабар әкелген. Ол Әлімқұл молда Таскент уалиятына қарасты барлық елдегі батырлар мен билерді Шымкентке шақырып жатыр екен. Оның оларды Шымкентке шақыру себебі – Орысиеттен Қоқанды қорғау үшін екен. Шақырылғандардың ішінде Нұр датқа, Байзақ датқа, Түркістан маңайындағы Қарнақтан Сыздық төре, Шардарадан Дәулетияр датқалар бар көрінеді. Ал енді аты әйгілі Мыңбай, Молда Қошық, Бердімұрат Дәулетиярұлылар шақырусыз-ақ бұрыннан Қоқанды қолдайтындар болғасын, оларға айтылмапты. Жігіттер бұл мәселені де көпшілік ортасына салып, өздерін Шымкентке шақырту хабарын Таһир бек келіп айтып кеткенін жеткізгенде, билер:

-Біз өмірімізде Қоқанға да, Орысиетке де бағынған емеспіз. Сонда олар біздің осы жерімізді екеуінің қай қалағаны егеленсін деп оларға жәрдем беруіміз керек пе екен? Жооқ, оларға жәрдем беріп, соғыста жігіттерімізді шығындағаннан, бәрібір айырылатын жерімізді тастап, ескі қонысқа көшкеніміз дұрыс – деп, шешкен.

 

АТА ҚОНЫСҚА АУУ

 

Сонымен үш батыр Көктіңұлы елін аралап, бұлардың айтқандарына көнгендерін, дарияның сол жағалауына өткізіп, өздері туған-туысқандарымен Бұхара жеріне түпкілікті аууға ниеттеніп, керуен-керуен болып, жолға шықты. Көктіңұлының шұрайлы жерлері, Қабанжелкеден бастап, Ақдала, Жиделі, Айғырұшқан, Байтоғай жерлері босаңсып қалды. Көштен соң көш пайда болып, баяғы ата қоныс Жызақ пен жетіру, әлім қоныстанып отырған Нұрата тауларына қарай көш түзелді. Көңілі босаған Мусабек Рысқұлбекке қараған. Рысқұлбектің басы тіпті салбырап кетіпті. Мұны көрген Мусабек қамшысының сабымен Мәделіні түрткен. Мәделі де қайбір жетісіп келеді дейсің. Сонда да «жігіттердің не көңілерін көтерейін, не жігерлерін көтерейін» деп, бір «әу»-ге басқан. Көпшілік көліктерінің жүрістерін баяулатып, бір сәт Мәделінің толғауына құлақ түрді:

 

Аман бол, Қосжарсуат – туған жерім,

Кіндік кесіп, кірімді жуған жерім.

Желі тартып, жем беріп, бедеу атқа,

Дүрілдетіп жылқыны қуған жерім.

 

Жарсуат, жайлаушы едік, қыстаушы едік,

Кәмшат бөрік дұқаба тыстаушы едік.

Сыртына Қосқұдықтың жылқы салып,

Құр ат қып жайшылықта ұстаушы едік.

 

Қосқұдық қой, түйенің қонысы едің,

Арпатөкті, Ақдала қобысы едің.

Жер қарада мал жетіп жайылмаған,

Қара жусан, Қойлық от сонысы едің.

 

Қара мал Әлімтауға қаптаушы еді-ай,

Соны емес от аузына жақпаушы еді-ай.

Қосқақтағы бауырдай қара жусан,

Мұз қатқанша малымызды сақтаушы еді-ай.

 

Тосқотан ыққан малдың панасы едің,

Қос тұстың Айғырұшқан саласы едің.

Қар жауғанда екі мал араласқан,

Сіргелі мен қоңыратқа талас едің.

 

Бөріойнақ жылқы малға жағушы еді-ай,

Жоқ жоғалтқан сол жерден табушы еді-ай.

Алты ай мінген арық ат айдау жүрсе,

Қабырғасын бір айда жабушы еді-ай.

 

Айтайын қайран жердің қасы бірін,

Сыр бойына Құдайым төккен нұрын.

Бұл орыстың келерін білгеннен соң,

Қожасы Бұхар кетті бір жыл бұрын.

Кімге қоныс боларын Құдай білсін,

Замана жылдан жылға келді қырын.

 

Өзен Сыр, қаласың-ау енді менен,

Күдер үзіп отырмын мен де сенен.

Енді бізге сен қоныс бола алмайсың,

Үстіңе орыс келген от кемемен.

 

Орыстың от кемесі өрге жүзді,

Ақыр алмай қайтеді тұрсақ, бізді!?

Аралап аралыңнан ағаш кесті,

Енді сенен Мәделі күдер үзді.

 

Енді саған бола алмас баянымыз,

Келіп кетті жылан мен шаянымыз.

Құс салып Байырқұмда қуалаған,

Аман бол қырғауыл мен қоянымыз.

 

Қаршығаны қайырып салған жерім,

Қырғауыл мен қоянды алған жерім.

Аман бол қызыл қоңырау қара шеңгел,

Шалбар-сымды қылатын өрім-өрім.

 

Қаршыға алып қалыңды жақтаушы едім,

Қалың шеңгел қоянды сақтаушы едің.

Қораз қуған қаршығам қонып қалса,

Қоңырау даусы шықпаса таппаушы едім.

 

Аман бол көк жапырақ тораңғы тал,

Бүлдіргені мейіздей, жидесі бал.

Қаш қуысты қайыққа қаратпаған,

Желқайықтан ілгері ысқадан сал.

 

Аман бол қара өлең мен қамыс, мия,

Үстіңе қонушы едік пішен жия.

Есіл Сыр қаласың-ау енді бізден,

Сендей қоныс бола ма Сұңқарқия?!

 

Ақбаттауық аралға жарасушы ең,

Күштілікке арпамен таласушы ең.

Түбің көктеп тұғырды жалдандырып,

Аттың майын бергендей қарасушы ең.

 

Өзен Сыр жайлы жер ең күздемекке,

Ат жаратып мереке іздемекке.

Көргенше аман болғын Омандария,

Құдай сене көтерді тұз-дәмекке.

 

Мәделі Бұхар барып қоныс алар,

Бір жылдан соң бұл жерді орыс алар.

Шымкент пен Түркістан жеті кентті,

Асып барып Таскентке қолын салар.

 

Кәпірлердің қауымы көршімен өрт,

Әзір мені кәрәмат айтты дер жұрт.

Менің сөзім далаға кетпейтұғын,

Келгенде болатұғын бәрі де мұрт.

 

Балалар күлісерсің хош уақытта,

Әзір жағаң кәпірден бос уақытта.

Біздің сөз еш далаға кетпейтұғын,

Жетпейді ендігі жыл осы уаққа.

 

Ұзаққа созылған толғау аяқталғанда керуен арасынан сыңсу дыбыстары шыға бастаған. Елін, жерін қия алмай кетіп бара жатқандардың іштен шыққан ащы үні еді. Қимастық үндер еді.

Шұбатылған көш бейбіт өмір іздеп, алға жылжыған. Бұл кетіп бара жатқан көш енді Жызақ халқын еселей түсер. Бұл жағдайды Мұзафар естісе, Жызақ жерінде қазақ санын көбейтпеу үшін тағы да Гиссардан тәжіктерді Жызақ даласына көшіретінін үш батыр білетін. Сонда да ұзақ уақытқа дейін Жызақ даласы нағыз қазақтың жері болып, елдің бейбіт өмір сүретініне іштей қуанған.

 

АҒЫЛШЫНША ЖАЗАЛАУ

 

Батырбек датқа алдағы алдағы қайғылы тірлік болатынын білді ме, әлде білмеді ме, оны осы кезге дейін ешкім дөп басып айта алмайды. Бірақ Байзақ датқаны Әлімқұлдың алдына Шымкентке шақырып келген Батырбек датқа еді. Алдына барып, Әлімқұлдың өтінішін жеткізіп тұрған Батырбекке Байзақ сенген. Сенгені сонау бір күндері екі жақ енді соғыс ашайын деп тұрғанда Мәделі келіп жарастырған кезде бұл қуанышқа толқып, Батырбектің де, Байзақтың да көздеріне жас келген. Сонда екі ағайынды бауырлар өздерінің бірі-біріне шын туысқан екендіктерін шын мойындай, сезген. Енді бұдан былай екі ағайынды бұлар – датқалар, тек ғана өздерімен өздері емес, сонымен бірге руларының да ұрыс таласқа бармайтындықтарына іштей уәде бергенді. Осы уәдені бергендіктен де молда Әлімқұл Байзақты өзінің алдына алдыру  үшін оған Батырбекті жіберген. «Байзақ мұнда бір келсе, осы Батырбектің ғана айтуымен келер» деп, ойлаған Әлімқұл қателеспепті.

Әлімқұлдың бұл жерге қазақтың батырлары мен билерін жинамақ болғаны рас еді. Бірақ бұл жерге жиналған мықтылар Әлімқұлдың «ақ дегенін алғыс көріп, қара дегенін қарғыс» дегеніне көсе ғана олар жақсы, ал көнбесе...

Бірақ Байзақ Әлімқұлдың «ақ» дегеніне де, «қара» дегеніне де көнбеді. Әйтпесе Әлімқұл Байзақтың қолымен «әй, біраз» от көсемекші еді.

Шымкенттегі Қошқар Ата өзені мен Бадам дариясының аралығындағы биік дөңестегі алаңшаға қала халқы өте көп жиналыпты. Қоқанның әпербақан нөкерлері әрі-бері жүгірісуде еді. Бәрінің атқармақ міндеттері – бүгін қазақтың аяулы ұлы, иісі Қазақ Тұранының төбе биі – Байзақ Момбекұлын зеңбірекке байлап ату. Байзақпен бірге алты адам жазаланды. Оларға тағылған кінә – қазақтар  мен қазақтар тұратын жерлердегі халықтарды орысқа берілуін үгіттегені үшін және Қоқанға халықты қарсы қойғандары үшін.

Орыстар қасиетті шаһар – Түркістанды алды. Бұл жердегі айқас та онша ұзаққа бармады. Орыс әскерлері құрлықпен келгенімен, Сырдариядағы кемелерімен Балтакөл тұста зеңбіректерін түсіріп, шаһарды екі жақтан қыспаққа алып, бағындырған. Сол соғыстың алдындағы «Қарамұрындағы» ашық айқаста қазақтардың небір асыл ерлері шаһид болды. Халық есінде қалғаны әсіресе, қоңыраттың жетімдерінен шыққан батыр Телқожа мен Кенесарының ұлы – Тайшықтың қарсы келіп қалуы еді. Кенесарыұлы Тайшық та Сыздық ағасына ұқсаған нағыз батыр, әрі ержүрек болып туылғанын небір айқастарда көрсеткен еді. Мына «Қарамұрын» шайқасында оған үш бірдей батырлар қарсы келіп қалған еді. Олар әлім – Жалаңтөс батырдың ұрпағы Бектібай батыр, Жөлектік батыр Айдарбек және аты әйгілі Телқожа еді. Осы Телқожа туралы осы кезде Молда Муса ғазал шығарған екен. Сол ғазалдың арасында: «Телқожа келеді» десе біреу, кетуші едің үйіңнен шыға қашып» деген жолдар бар. Сол батыр әрі қаһарлы Телқожа, сол «Қарамұрын» соғысында Тайшыққа найза сұққан еді. Айқас аяқталып, бірін-бірі ала алмай, екі жақ екі тарапқа кеткенде, Тайшық ауыр жараланғанын біліп, Ақмешітке қайтады. Ол сол жарақаттан мерт болды. Бұл Ахметке қатты әсер етіп, қоқандықтарға одан сайын ызаланған. Тіпті сол қоқандықтарда қызмет етіп жүрген өз ағасы – Сыздықты кездестірсе де оны аямауға бекінген.

Сондықтан Ахмет төре полқовник Веревкиннің жанын қоймай жүріп, ертерек Түркістанға шабуыл ұйымдастыруды талап еткен. Осының әсері ме, әлде Әулие Атадағы Байзақұлы Ақмолда асықтырған генерал Черняевтің көрсетуімен бе, мінезі қойдың мінезіндей жуас Перовский  полковник Веревкинге Түркістанға шабуылдауға астыртын рұхсат берген. Түркістан тез-ақ алынды. Бәлкім Түркістан тез алынбас па еді, егер Әлімқұл Түркістанға әкім қылып Мазқұр деген тәжікті жібермегенде. Мазқұр Түркістанға келе салысымен, мұндағы елді әбден тонады. Байлардың алтын-күмістерін алды. Базарды талан-таражға салып, өз қазынасын толтырды. Өзінен артылғанын ғана Қоқанға жөнелтті. Әй қайдам, одан еш нәрсе артылмаған шығар?! Бұл жағдайды көрген бұл жердегі қазақтар Мазқұрға қарсы көтеріліске шығып, бүліктер ұйымдастырды. «Іздегенге – сұраған», осы кезде Орыс әскерлері де, шаһардың есігін сығалап тұр еді, мына жағдайдан соң қалаға кіріп келген. Содан қала оңай алынды. Шаһарды орыстардың дәл осы жылы алатынын бұдан сегіз ғасырдай бұрын Ахмед Яссауи айтып кеткен екен. Ол:

Мың екі жүз сексен бірде орыс келер,

Түркістанның атырабын басып алар – деген екен. Міне сол айтылған мерзім келіп, хижраның 1281 жылы мелодий бойынша 1864 жылға тең еді.

Байзақтың зеңбіреке байланып атылғанын естігеннен соң, оның баласы – Ақмолда Әулие Ата уалиятына Черняевтің әскерінің тездетіп кіруіне ықпал жасайды, және орыс әскерлеріне бірнеше мың қазақ сарбаздарын қосып, Шымкент тарапқа жорыққа шыққан кезде, Түркістан тараптан төрт жүз казак жауынгерімен капитан Мейер әскері Бадамға жақын жердегі Бөріліжар маңайында келгенді. Бүл кезде, Ұялыжар да, Бөріліжар да қаңырап бос тұр еді. Бадамда Қоқанға қарасты аздаған елді ұстап отырған Қанай Бадамды тастап, Шымкентке өткен. Екі қарсылас жаудың нағыз кездесетін жері – Ақбұлақ еді. Бұл Ақбұлақты соғыс орталығы етіп бекерге алынған жоқ. Орыс саяси ақпараттары бойынша және әскери хабарлар бойынша Бұхараға қарасты Көктіңұлы хандығының ең ұрымтал тұсы – осы Ақбұлақ еді. Ол Шымкенттен оншақты шақырым ғана ара қашықтықта. Егер осы Ақбұлақты алса, ол жерде Бұхар тұсқа ауған Көктіңұлы елінен босап қалған қыш үйлер өте көп. Әскери тұрақ жасауға өте қолайлы жер. Суы мол. Бұндай жағдай Қоқан әскерлеріне де өте жағымды еді. Сондықтан олар да ең әуелі осы Ақбұлақты әскери орталық етуге ұмтылған. Сонау баяғыда осындай қолайлы жерді Ордалыққа таңдаған Жүсіпқожа нағыз білгір кісі екен.

Тарихтағы аты әйгілі «Ақбұлақ соғысы» осы жерде болған еді. Бұл жерде айтатынымызды көркемдемей-ақ сол кездегі көріп-естіген тарихшылардың жазып кеткендерінен азма-аз үзінді келтірейік. Парғана тарихшысы Ыбрат сол кездері Ақ бұлақ соғысы туралы былай деп жазыпты: «Мыңбай екі жерінен жарадар болғасын оны қос ішіне жатқызып қойған екен. Ол Әлімқұлдың мұнда келуін өтінген екен. Әмірләшкәр – Әлімқұл келгенде оған: -Әй Әлімқұл, бұрын кішкентай едің, енді үлкен болдың, мынадай жағдайлар болып, қаншама мұсылманның өмірі қиылды. Енді іс қолдан кетеді, әуелгі мемлекет бітті. Құрама мен қыпшақ үлкені мен болсам, біржарым сағаттық өмірім қалды. Енді саған айтар бір насихатым бар, құлақ салсаң, барлық ақ ту, қара ту әскерлеріңді ал, Бұхараға барып, әмірге қосыл, әмірмен бірге, оның жақтастарымен бірге әрекет ет. Әйтпесе бұл ісіміз қолдан кетеді – дегенді айтыпты. Әлімқұл:

-Ағажан, жан тәттілігін етіп, қорқып қалыпсыз! – дегенде, Мыңбай датқа бар ашумен ұрысып:

-Мұсылмандардың өлігін қалаған жеріңе таста, ақымақ! – дегенде, Әлімқұл бұрылып жүре беріпті. Қолбасшы Әлімқұл шатырына жеткен кезде, соңынан жүгіріп келген нөкер Мыңбайдың өлгенін хабарлағанда, Әлімқұл шатырына кірмей қайтып барып, Мыңбай датқаны Шымкент мазарына жерлепті. Бұл туралы мұндағы әскерлер:

-Бізді қақаған қара суыққа тоңдырып, аш қалдырады екен, әскербасшымыз Шымкент мазарында қалды, енді мұнда біз де қалмайық! – деп, барлық әскер Шымкентті тастап, Таскентке қашып кетіпті.

Сосын жас кезінде осы соғысқа өзі қатысқан Смирнов пен әкесі қатысқан Павлов сол соғыстан соң аз ғана уақыт өткен соң былай деп жазыпты, аздап үзінді келтірейін:

«Ақбұлақтағы айқаста Әлімқұл Сыздыққа жаяу әскерді басқартып, капитан Мейердің отрядына шабуыл жасауды бұйырды.

Қолына ту ұстаған Сыздық жаяу әскерін шабуылға бастаған. Орыстар жауды жақынырақ жіберіп алып, зеңбіректен оқ атқан кезде Қоқан әскерінің біразы қырғын тауып, өңгесі қорыққаннан жерге жата-жата қалып еді.

Жатқан әскер басын көтеруге де қорқады. Сыздық сол туды ұстап тұрған қалпы, оларды ұрысқа шақырып текке арамтер болды. Атқыштар Сыздықты нысанаға алып, оқ жаудырып еді, біреуі де дарымады. Туды бірнеше жерінен оқ тесіп өтті.

Әлімқұл сарбаздардың рухын көтеруге тырысқан Сыздықтың бос әурешілігін көріп, оның үстіне, «жүрек жұтқан жалғыз батырымнан айырылып қалам ба» деп, сұлтанды кері шақыртты. Сыздық шегінген соң, сарбаздар орыс шебінен тым-тырақай қашты. Бұлардың қайсысын оқысаң да қоқандықтардың орыстардан қалай қашқандарын суреттейді.

1864 жылғы 22 қыркүйекте Шымкент пен Ақбұлақ түбінде мұсылман әскерлерінің өліктерін тастап, Әлімқұл Таскентке қашып кетті. Шымкент үшін ұрыста Әлімқұлға жақтасқан бірен-саран қазақ болмаса, қазақтардың негізгі күші Байзақұлы Ақмолда жағында болып, Шымкентті қоқандықтардан алу үшін шайқасты.

 

1865 жылдың көктеміндегі Таскент айқасында орыс оғынан Әлімқұл молда шейіт кетті. Оның орнына Қоқан әскерінің бас қолбасшысы Кенесарының баласы Сыздық төре болып Орысиеттің бақайшағына дейін қаруланған әскеріне өте қатты қарсылық көрсеткен. Бірақ сарттар Сыздықтың мына жанкешті әрекетін көре алмады ма, әлде өздері қорықты ма, әлде «қазақ» деп бөлді ме, әйтеуір Сыздықты тастап, өздері 1865 жылдың І7 маусымында Қоқанға қашып кетті. Осы күн Таскенттің – Қазақтың сонау бір жылдардағы астанасының орысқа кеткен күні еді.

Таңертең тұрған Сыздық төре өзіне ғана қарасты әскерлерінің қалғанын көріп, таң қалып, санын бір-ақ ұрған екен. Сонда ғана түсінген. Ол: «Қап, менің жездем Мәделі, өте дұрыс істеген екен, Орысиеттің оларға ең керек шаһарлар – Шымкент пен Таскентті орыстардың қайтсе де аларын білген екен. Ол жолдастарының амандығымен бірге бүкіл Көктіңұлы хандығының адамдарын, сіргелі, қожаларды Жызаққа, Нұр Атаға көшіргені – нағыз білгірлігі екен. Енді менде амал қалмады. Мен бәрібір Мәделіден кешірім сұрай алмаймын. Мен енді өле-өлгенше осы Орыспен соғысып өтемін. Мен Мәделіні білемін ғой, ол тек өз жағдайын ғана ойламайды, ол бүкіл халықтың жағдайын ойлайды. Менімше ол Жызақты бекітіп жатыр. Мен соған барайын. Мені кешірер жездем. Кешірмесе өзі білер, бірақ Қалипа апам айтар. Маған Мәделі Жызақ бір мыңдығын берсе болды, мен жан-тәніммен енді Бұхара шекарасын Орысиеттен қорғаймын» деген оймен, өзіне қарасты нөкерлерін алып, Шыназға барды.

Шыназда Тәтен датқа да не істерін білмей отыр екен. Ол:

-Сыздық төре сен менің немерем қатарлы болсаң да мен саған бағынамын. Себебі сен батыр қолбасшылығыңнан емес, негізгі себебі менің ата-бабаларым Шыңғысхан ұрпағына бағынып келе жатқандағынан ғой, сондықтан ата-баба салтын ұстап мен де саған бағынамын, енді айта бер не бұйырасың?! – деген.

-Тәтенеке Сізге ырзамын – деп, Сыздық та басын иген.

-Олай болса Сыздық төре, Орыс әскерін осы Шыназда күтеміз бе?

-Бұл Шыназ мына Шардарадан келетін топты күтетін шамасы бар шығар. Бірақ Сіз мұнда бүкіл Орысиеттің әскері келетінін біліп алыңыз! Біздің Орыс-жауымызды ендігі күтетін жеріміз Бұхара шекарасы, яғни баяғы замандағы Көктіңұлы астанасы – Жызақ шаһары. Ол жерде менің жездем – арыстан жүректі батыр әрі ақылы дариядай Мұхаммед Әлі ханзада – Мәделі батыр бар. Соған барамыз – деген. Бұл сөзді естіген Тәтен:

-Ау, Мәделі менің інім ғой, мен де солай ойлап отыр едім, бірақ енді мен басқаша ойлап отырмын. Менде саған жетерлік әскер бар, Орыс тек ғана құрлықпен келе жатқан жоқ, олар сумен де келе жатыр. Орыстың от кемесі Шардараға келіпті. Біз Жызаққа бармай тұрып, Құдайы көршіміз – Шардараны орыстан азат етсек деймін.

-Мынауыңыз ақыл екен!

Осы сөзден соң Сыздық төре Тәтеннің әскерін өзімен бірге алып Шардараға барған. Үлкен күшпен барған Сыздық Шардарадағы Орыс әскерін ойпаң-тойпаңын шығарып, Қосжарсуатқа дейін қуады. Сосын Шардарадан Қосжарсуат аралығындағы дария бойындағы кемелерге отындық ғып даярлаған орыстардың ағаш-отындарының бәрін өртеп, орыс кемелерін қуатсыз қалдырады.

 

Жызақ Орысиет соғысына өте ыждыхаттылықпен дайындалды. Ұратөбедегі, Қожандтағы зеңбіректер мен мылтықтарды жинатқызып Жызаққа әкелді. Ол жердегі екі шаһардың еріктілерін де Бұхара шекарасын қорғауды үгіттеді. Қатыны мен бала-шағасын көшіре алмайтындар осы екі шаһарды қорғауға қалды да, бастары бос әскерлер мен жас жауынгерлер Жызаққа жиналды.

Жызақ пен Шыназ арасында Мырзашөл деген далада Ержар деген алқап бар еді. Таскентті Орыстар ала салысымен олар «Қоқанды жеңілді» деп санап, тек ғана Қоқан шаһарымен сол маңайдағы кішігірім елді мекендерін оған беріп, «Орысиет қол астындағы Қоқан хандығы» деген жақсы ат беріп, оларды жайына қойып, бері қарай, яғни Бұхар тарапқа ойысқан еді. Жызақты қорғауға әмір – Мұзафар Мир Саидті Керменеден осында жіберіпті. Ол Мәделінің және оның қасындағы батырлары – Мусабек пен Рысқұлбектің Жызақты қорғауға келгеніне қуанып қалды да, олардан «алдыңғы шепке баруғак қалайсыңдар?» деп сұраған. Үш жігіт «мақұлдан» басқа не айтады?

1865 жылдың жазында Орысиет әскері Бұхараға қарай жорыққа шыққан еді. Ержарда (кейін Кеңес дәуірінде Гагарин қаласы) Көктіңұлы әскерінен тас-талқан болып жеңіліп, кейін қайтты. Бұл жеңілістен соң Таскенттегі генерал – Черняев ойлана бастаған.

Черняев Шымкент пен Таскентті алуға тек өзінің бастамасымен кіріскен еді. Ол туралы тек Орыс патшасы емес, сонымен бірге ол жақта отырған жан адам білмейтін. Ол тіпті бұл жоспарын Петерборғтағы Ескендір патшаға да, хабарламаған. Сонымен бірге Орысиет патшасынан да бұл кезге дейін Таскент пен Шымкентті алу бұйрығы болмаған еді. Генерал Черняев Қоқанның бас қолбасшысы Әлімқұл молданың Шымкентте жазықсыздан-жазықсыз Байзақ пен тағы басқа адамдарды зеңбірекке байлап атқылағаннан соңғы халық наразылығын тыңдап, және мынадай тек Орысиет жауы – Ағылшындар қолданатын жазаны енді мынадай майда хандықтар қолдана бастағанына ашу шақырып, мынадай қаныпезерлерді ертерек жоймақ үшін, Шымкентке, одан Таскентке шабуылға шыққан Черняев өзінің дұрыс істегеніне сенген.

Енді Ержарда жеңіліп, қайтып келген әскерлерінің көптеген шығындармен, қару-жарақтарының азайғанына есеп беруге келгенде генерал бар шындықты Орыс патшасы Ескендірге жайып салмаққа бекінген. Йә, барлық болған жайытты айтып, Петерборғқа пошта жіберді. Үш айда пошташы дін аман қайтып келген. Патша ағзам айтыпты, «Мейлі, біз Думада мәселеңді қарадық, оныңды қолдаймыз. Ал мен өзімнің патшалық атымнан саған ризалығымды білдіремін» депті. Сосын пошташыдан ауызша: «анау Ыслам орталығы – Бұхараны тезірек тізе бүктіргейсің, біз Түріктер мен Ағылшындардан қалып кетпейік» депті.

Бұны естіген Черняев барлық әскерін Жызаққа тағы да төкті. Жызақ әскері оларды тағы да Ержарда күтіп алып, тас-талқанын шығарып, Шыназға дейін қуып әкеліп, дариядан асырып жіберген. Бұл жеңіс әрине Көктіңұлы жігіттерінің оның ішінде «Үш батырдың» жеңісі еді.

Осылай қалтырап-дірілдеп 1865 жыл да өте шықты.

Тұра тұрыңдар, айтпақшы, бұл кездері Қоқан патшалары не халда екен, соны екшейік.

Сол 1865 жылғы 17 маусымда, яғни Таскентке шабуыл болған күннің екінші күнінде қала ақсақалдары мен жайсаңдары генерал-майор Черняевтің алдына келіп, өздерінің бағынғандарын мойындап, бас иген. Ал енді Қоқанға жаңа ханды қыпшақтар мен қырғыздар Худайқұлы бекті ылайық көріп, хан тағына отырғызып еді, ол антұрған он төрт күннен соң, хан сарайындағы барлық қазынаны алып, Қошқарға (Орысша-қазақша «Кашгар» деп қате жазылып жүр. Қошқардың қасында Құлжа деген де шаһар бар. Құлжа – киіктің еркегі, Қошқар – қойдың еркегі) қашып кетті. Мәссаған, міне нағыз «хан»!

Бұл хабарды естіген Бұхара әмірі – Мұзафар баяғы Құдаяр ханды қолынан ұстап жетектеп, Жызаққа келді. Ол келгенде Жызақ диуанбегі – Хасан бек әмір Мұзафардың аяғына жығылып:

-Әмір сардар, мына жақындап келе жатқан орыстардан құтқарыңыз, бүкіл Туран әскерін Таскентке салайық – деп, жалынғанда, әмір Мұзафар:

-Ей Хасан бек, тұр орныңнан, мен қазір мына Құдаярды Қоқан тақтына отырғызуға бара жатырмын. Ол бүкіл Парғана ойпаты мен Алай тауының әскерін жинап осында келеді. Ал мен Самарқан мен Шаһрисәбіз әскерлерін сендерге жіберемін. Орыстың сол бұрынғы екі рет кері қайтарған Ержарда күтіңдер – деді де, асығыс Қожандқа жүріп кетті.

Ол мұндағы мұздай қаруланған қазақ батырлары – Сыздық төреге де, Мәделі қожаға да, Мусабек қоңыратқа да, Рысқұлбек ұлы жүзге де қараған жоқ.

Әмір Мұзафар Қожандтан Таскенттегі мырзаларға «бізге медет қылыңдар!» деп, хабар жіберген еді, ол жақтан ешқандай ілтипат білінбеген. Үнсіз қайтып келген хабаршылардан еш мағлумат ала алмаған әмір өзі Құдаярды Қоқанға апарып таққа төртінші мәрте отыруына жағдай жасап, өзі тез Бұхараға қайтты. Сонымен бүкіл Туранның Ыслами падишаһы – Мұзафар әмір, Таскентті орыстарға, Қоқанды Құдаярға тастап, өзі қасиетті Бұхараға қайтып келді.

Бұл жағдай сонда да Мұзафардың көңілін, жаман пәсейтті. Бұл жердегі көп нәрсе қолдан кетіп бара жатқанын байқады. Тіпті бұл жағдайдың боларын сонау заманда, яғни бұдан жеті-сегіз ғасыр бұрын қасиетті бабамыз – Қожа Ахмет Яссауи біліп, айтып кеткен екен. Ол:

-Дар сали «ғураф» бимони, бини Мулку, малику, миллату дин барбардад» яғни «ғураф» жылына дейін өмір сүрсең мүлік, патша, ұлт және діннің кеткенін көресің» деген екен. «ғураф» дегенің (ғ,р,ф) әріптерінің «әбжат» есебі бойынша жиындысы – 1280 дегенді көрсетеді. Әне, Бұхара әмірі – Мұзафар бұны да көрді. Ол Бұхараға барғанда бұл жағдайдан хабары бар сарай ғұламасы бұл жағдайды оған айтқанда, ол:

-О, мұғаллим, бұны маған өзіңіз ертерек айтпадыңыз ба, мен әуре болып, Қоқанға бармас едім! – деген екен. Оны жұбатпақшы болған ғұлама:

-Ұлы әміршім, көңіліңізді еш пәсейтпеңіз, Әзірет Сұлтан Ахмет Яссауи бұл ғазалында Бұхара мен Таскентті айтып тұрған жоқ, ол өзінің туған жері – Сайрам мен соңғы мекені – Түркістан шаһарын меңзеген. Сайрам мен Түркістан қайда, біз қайда? – депті.

Әмір Мұзафар қайтар жолында Жызақтағы диуанбегі сарайына бектер мен батырларды жинап:

-Бідің қасиетті Бұхараның алтын табалдырығы баяғыда Түркістан шаһары еді. Оны мына Қоқаннан шыққан ақымақ бекзадалар арадай талап бізден алып қойды. Мейлі жергілікті қазақтар бізден шын жандарын сала өтінбеген соң, біз Түркістан үшін Қоқан бектерімен ұрысуға онша құлқымыз да болмады. Енді ол жерді Таскентпен қоса орыстар алды. Яғни бүкіл Туран Қазақиясы Орысиеттің қол астында. Енді Узбекия мен Сардия қалды. Менің ойымша Орысиет Қоқанда ханды қалдырып, өздерінің бір аймағы деп есепке алды. Енді олар бар күшті бізге қарсы салады. Сондықтан сендер де бар күштеріңмен қорғанысқа көшіңдер. Ал сендердің Орыс әскерлерін Ержарда екі рет кері қайтарғандарыңа көп алғысымды білдіремін. Ылажы болса Жызақты жауға бермеңдер! Мен Самарқан, Бұхара әскерін алып, осы жақын арада қайтып келемін – дегенді.

Генерал Черняевтің патша ағзамды алдын ала ескертпей Шымкент пен Таскентті өзім білермендікпен басып алғанының да бір себебі, Әлімқұл молданың бұл жердегі халық басшыларын зеңбірекке байлап атқан – қаталдығы еді. Және әлгі кісілердің жанашырларының Черняевтен өтінгендерінің де әсері болды. Черняев Таскентті алғаннан соң барып, есін жиып, істеген істері туралы Петерборғқа ақпарат берген. Бұл жағдайды естіген Патша Ағзам Черняевтің ісін қуаттап, оған небір сыйлықтар мен марапаттар жіберді.

Орынборғ генерал-губернаторы Крыжановский 1865 жылдың қыркүйегінде Таскентке келді. Ол келе салысымен Таскент уалиятын Қоқаннан егеменді деп жариялады. Сөйтіп, Черняевтің соғыс әрекетін құптамағанын білдіргенді. Ал генерал Черняев осыншама адам шығынын жасап Шымкент пен Таскентті алғанын Орынборғ генерал-губернатарының құптамағанына ерегісіп, сол жылдың күзінің аяқ жағында Жызаққа тағы да жорыққа шыққан. Черняевтің бұл жолғы жорығын да Жызақтың жігіттері оны тас-талқан етіп жеңіп, кейін шегіндірген. Черняевтің өзінің рұхсатынсыз мына әрекетін, және орыс әскерлерінің Ержардағы үшінші мәрте қатты шығынға ұшырағанына айыптап, Крыжановский оған «Черняев Бұхараға дейінгі елді мекендерді қанға бояп, Бұхара түбіне барғасын, әмірмен сөз байласпақшы болып жүр» деген айып тақты.

Осы айыптан соң Черняев 1866 жылдың наурыз айында Орынборғқа, одан әрі Петерборғқа шақыртылып алынды да, орнына генерал Романовский жіберілген. Енді Романовский тікелей Крыжановскийдің бұйрығымен Ержарға келген. Оның тез арада Ержарға келе қоятынын Жызақ басшылары білмей қалды да, Ержардағы шекара әскері Орыстардан тас-талқан болып жеңілді. Енді әккі Романовский әскерін тіке Жызаққа апармай Қожандқа бұрып, оны осы жылдың 24 мамырында алды. Бұдан соң Романовский тағы да Жызаққа бармай әскерімен Таскентке қайтып келген. Ондағысы Жызақ яғни Бұхара әскері «орыстар енді бізге шабуылдамас» деп, қаннен қаперсіз отыра берсін деген ойы еді. Романовский әскері Таскентке келгеннен соң, Крыжановский Таскентті, Қожандты және Шыршық өлкесін Россия отары деп жариялап, жарлық шығарды. Бұны естіген әмір Мұзафар қыркүйек айында Қожанд шаһарына өзінің елшілерін жіберіп, «енді бұдан былай қарай бейбіт өмірде болайық» деген ұсынысын айтқан. Бірақ әмірдің бұл ұсынысын қабылдамаған Орынбор губернатары Крыжановский Ұратөбеге әскер жіберіп, 2 қазан айында ол шаһарды да бағындырады. Ал 18 қазанда Орысиет әскерлерінің тайлы-таяғын жинап, ауыр артиллериямен Жызақ түбіне кеген.

 

 

ҮШ БАТЫРДЫҢ СОҢҒЫ ШАЙҚАСЫ

 

Бұл кезде Жызақта Көктіңұлының алты мың атты әскері Жызақтың онекі мың аралас әскері, Самарқаннан келген жеті мың, Кермене мен Зарафшанның бойынан келген, Китаб пен Шаһрисәбізде жасақталған бірнеше мың әскерлер бар еді. Жызақ түбінде Бұхара әскерлерінің бұндай көп мөлшерде күтетінін Крыжановский білгенді. Себебі алғашқы бекіністері – Ержарда да осындай болып, орыс әскері үш рет ала алмай соңғы төртінші реткі байқатпай жасаған шабуылының арқасында әрең алғанды. Сол жеңістерін тарихта қалдыру үшін құжат толтырып, Петерборғқа жіберген. Ал оның алдындағы Ержардағы жеңілістері туралы ләм-мим сөз айтылмаған. Енді мына Жызақ түбіндегі айқас алапат болғалы тұр. Бұл туралы құжатта көрсетілмесе де болады. Себебі бұл туралы Ағылшындар мен басқа да Жаурупа, әсіресе Түрік мемлекеті білсе, халықаралық дәрежеде Орысиетті айыптауы мүмкін. Сондықтан әккі генералдар Крыжановский де мен Романовский де гәптерін іштеріне бүгуге бекемденгенді.

Жызақ түбіндегі шайқасты айтып жеткізу өте қиын. Тарсыл-гүрсіл қым-қуыт соғыс болды. Ызы-қиқулаған жауынгерлер дауысы, кісінеген аттардың дауысы, күркіреген зеңбірек дауысы...

Бұхара тағдыры тек осы жерде шешілетінін біліп, қорғанушылар жан аямай шайқасқа кіріскен. Ал ьорыстар абыройларының не үстем болатынын не төгілерін осы Жызақ шайқасы шешетінін біліп, қайта-қайта шабуылға шығып жатты.

Үш батыр – Мәделі, Мусабек, Рысқұлбек ұрыстың алдын ала бастап, атты айқасқа кіріскен еді. Орыс атты әскерінің беттерін қайтарып, әскери Ордаға келіп, орыстардың ендігі шабуылын күткен. Атты әскер шабуылдарынан ешнәрсе өнбегесін, орыс әскер басшылары жаяу әскерді жіберді. Оларынан да ешнәссе өнбегесін, Романовский артиллерия командирі Лимановскийге:

-Мына басурмандарды текке қырғым келмеп еді, енді өз обалдары өздеріне, негізі әскери заң-әдіс бойынша әуелі артиллериямен атқылауым керек еді. Оларды аяп едім, енді болмайды. Бір-екі шабуылдан соң берілер десем, берілер түрлері жоқ. Енді ауыр артиллериямен атқыла. Ақ ту алып шықса да қарама! Оқтарың таусылып, зеңбңрек оқпаны қызып-балқығанша ата бер! – деп, бұйырды. Қолын әп-сәтте шекесіне апарған Лимановский зеңбірешілерді дереу өз міндеттерін орындауға бұйырған. Жаяу айқас болып жатқан шаң-нөпірге қарай зеңбіректердің оқпанын бұра, атқылауды бастап жіберген. Зеңбіректер екіжарым сағат бойы күркіреген. Романовскийдің бұйырғанындай оқтары таусылғанша атқылады. Ол жердің шаңы мен түтіні сейілгенше жарты сағаттай күткен. Шаң сейіліп, дүрбі салып қараса, майдан даласында қыбырлаған жанды көре алмады. Генерал дереу жаяу әскерді жіберіп, жаралыларды жинауға бұйырған...

 

Лазарет ішіне Ахмет Кенесарин кіріп келгенде, бұрыштағы кереуетте көзі ашық жатқан Мусабек оны бірден таныды. Орнынан тұрмай, басын көтеріп сәлемдескісі келіп еді, онысы болмады. Сосын ол көзінің қиығымен, көрші кереуетте жатқан Мәделіге қараған. Ол түсінбей, басын көтерген. Мусабек ымдағанда ғана түсініп, есік тұсқа қараса, қайнысы Ахмет төре кіріп келеді екен.Кешеден бері есі кіргелі түсінбей жатқан мына жағдайларын бұларға айтып беретін жанның кездескеніне қуана, орнынан атып тұрмақшы болып, ұмтыла беріп, қайтадан жатып қалды. Мәделінің оқыс қимылдап, керуетіне қайта құлаған әрекетін түсінбеген Рысқұлбек те басын көтеріп алған еді, Ахмет төре:

-Әй қазақтың батырлары, тыныш жатыңдар, қозғалмаңдар! – деп, өзі еңкейіп келіп, үшеуіне кезек-кезек қолын ұсынып сәлем берген. Сосын бұрышта тұрған шиқылдақ ағаш табуретканы алып, соған отырды.

-Ау Ахметжан, аманбысың, сен қайдан жүрсің?! – деп, Мәделі Қалипа үшін оны жақын тартып сөйлеп еді, Мусабек:

-Өй, мынау құда бала әлгі, бізге «орысқа беріліңдер» деп, келмеп пе еді? – деп гүрілдеген.

-Орысқа беріл десе, дұрыс айтыпты, енді орысқа берілмегенде неміз қалды, мына жатысымыз не? Солардың тамағын жеп, емін қабылдап, сәл-пәл адам болып келе жатқан жоқпыз ба? – деп, Рысқұлбек шын көңіліндегі сөзін айтқан.

-Міне Рекең дұрыс айтады. Мына жездем, мақұл «әпшеңнің сүйіктісімін» деп   назданып жатқан шығар, ал Мусабек аға, Сіз бен Рекең менің ағаларым емессіздер ме? – деп, Ахмет төре бұларды өзіне жақын тарта сөйлеп, жымия күлді. Оның мынадай ақкөңілдік сөзіне иіген Мусабек:

-И-ии, інім-ай, мынадай халде жатқан адам не айтпайды, көңіліңе алма! Хабар айт, бұл өзі біздерге не болған, мына жатысымыз не? Білсең соны айтшы, көңіліміз көншісін, ес жыйғалы бері көңіліміз күпті, дым білмейміз, кейде бірі-бірімізді кінәлап, ұрысып қаламыз, ал сосын көңіліміз қайта жарасып үпір-шүпір боламыз.

-Ә-ә, батырлар, сонау Қосжарсуатта менің дегеніме көнбеп едіңдер, «орысы құрысын» деп, дегенмен сіздерге ризамын. Елді соғыс жолынан көшіріп алып кеткендеріңізге. ОРыс әскеріне тамақ керек. Көшпей қалған жұрттың біразы сорлады. Нешеме малдарынан айырылды. Нешеме қатындары әскерге қызметші болып алынды. Құрысын соғыс деген жаман нәрсе ғой, ол елге жұт әкелетінін білсе де ел басшылары бәрібір осы әрекетке барады.

-Мейлі, біз туралы айтшы, мұнда қалай келдік? – деп, Рысқұлбек мойнын созды.

-Сіздер туралы айтсам, ерлікткріңізге дән риза болдық. Сіздерді жай соғыспен ала алмайтынын білген генерал барлық зеңбірекпен күркіреткен. Атыс аяқталған соң мен де майдан даласына барып, өліктерді араладым. Менің негізгі іздегенім – Сыздық ағам еді. Ол кісінің не тірі денесін, не өлігін таба алмадым.

-Ол ағаң біздерден бөлек еді, жаяу әскерді басқарып сендермен соғысып жатқан – деп, Рысқұлбек анықтама берген.

-Ағамды іздеп жүріп, топырақта жартылай көміліп жатқан сіздерді көрдім. Әр жерден мен сіздерді тапқаннан соң кеуделеріңді тыңдап көріп едім, тіршілік нышаны байқалды. Сосын сіздер сияқты жағдайда жатқан жүздеген жауынгерлерді осы лазаретке әкелдірдім. Бұл лазарет өзіміздікі болсын, жаудыкі болсын, жаралыларға жәрдем береді.

-Енді не істейміз, бізді жарадарлығымыздан жазып болғасын, атып тастай ма? Әлде қара жұмысқа сала ма? – деп, Мусабек сұрақ қойған.

-Жо-ға! Бұл орыс әскері, сіздерден сұрайды «енді не істемекшісіңдер?» деп. Сізден жауап болмаса, «бәлкім орыс әскеріне қосылып, қызмет жасарсың?» дейді. Егер Сіз «жоқ, отбасыма барып, соларды асырайын, енді жаугершілікті қойдым, халқыма қызмет жасап, егінін егіп, малын көбейтейін» десеңіз, елдеріңізге жібереді – деп, Ахмет төре жаңалық хабар айтқан. Үш жігіт біріне-бірі Ахметтің сөзіне сеніңкіремей қараған.

Ахмет төре шын айтыпты. Генерал Романовский тұтқындар жарақаттарынан жазылып, өзді-өзіне келгесін, кеңсесінде қабылдап, олардың шын мақсаттарын білген соң елдеріне қайтарды. Ол:

-Елдеріңе қайтқандарың дұрыс, біз мұнда – осы Орта Әсияға өркениет енгізу үшін келдік. Елді қырып, құл қылу үшін емес. Өнеркәсіптеріңді, білімдеріңді, мәдениеттеріңді, өнерлеріңді көтеру үшін ғана келдік – деген. Бірақ байлықтарыңды Орысиетке тасыймыз дегенді жасырып қалды. Ол сөз әзірше үш батырға керегі де жоқ еді. Олар бастарына еркіндік тиген соң Ахмет төремен қоштасып, Жызақ даласындағы жайбарақат жатқан елді қайтадан Ордабасы – Ақбұлаққа, Бөріліжар, Ұялыжарға көшіріп, Бадам бойына қайтып келген. Сөйтіп тозған елді қайта жаңғыртты. Бос қалған жұртқа ел қайта келген соң, береке мен ырыс тола бастады.

Бұл жер енді Түркістан генерал-губернаторлығы деп аталып, Орысиеттің патшасы Ескендір-ІІ өзінің өте жақын туысы – инженер-генерал К. П. Кауфманды осы өлкенің генерал-губернаторы етіп тағайындады.

Бұл кездегі жағдайды Майлықожа былай деп, өлеңмен суреттеген еді.

Орысты жайлы болды деп,

Әуелінде мақтады.

Жақын көріп жақтады.

Бірнеше жыл өткенсоң,

Енді опа таппады.

«Әділетті екен» деп,

Аңдамай бұрын бағынды-ай,

Аңсыз жатқан жұрт едің,

Айдаланың аңындай.

Айдатып малың не болар?

Алдырсаң шалғын, шабынды-ай.

Арғымақтың оңлысы,

Арбада кетті шабылмай,

Мұсылманның жақсысы,

Абақта кетті табылмай.

Әкіммен орыс іс қылды,

Бұқараға жалынбай.

Орыстан ақша жегендер,

«Орыс жайлы» – деп келді.

Жайлы деген орысың,

«Жайыңды бер» – деп, өктеді.

Қашып құтылар жері жоқ,

Тіріде енер көрі жоқ.

Қатташылық тезденді,

Тарту қылар зері жоқ.

Қарсы сөйлер ері жоқ.

Осы уақытта ел мен жұрт,

Жетім бала көзденді.

Жалтыратып танадай,

Тақтырды шынжыр мойнына.

Мақтанышпен талтаңдап,

Қуанышы сыймай қойнына.

Тамырдан алған тазыдай,

Қарашы қулық ойнына.

 

ЭПИЛОГ

 

Әне Майлықожа солай жырлады. Осы бір теңсіздікті теңгереміз деп, Ленин бабамыз 1917-жылы төңкеріс жасап, кедей халыққа теңдік әперіп еді, ол өлген күні-ақ оның армандарының бәрін теріске шығарылып, мақсаты орындалмай қалды. Ленин бабамыздың қазаққа істеген жақсылығы – Қазақстанның бұдан үш ғасыр бұрын ұмыт болған шекара сызық қартасын сол қалпында қайта сыздырып, еліміздің мемелекет екендігін бекітіп бергені еді. Оны мойындауымыз керек. Бұл жағдайға «Алаш» қозғалысындағы қазақ зиялыларың да орасан еңбегін ұмытпауымыз керек. Сол картада Қазақстан территориясына қазіргі Қарақалпақстан, Орынбор облысы, Бостандық ауданы кірген еді. Ленин өлгеннен соң-ақ Кеңес одағының керітартпа «саясаткерлері» және шовинистері ол территорияларды солақай саясаттың әсерінен басқа мемлекеттерге беріп жіберді...

 Содан уақыт өте келе 1991 жыл да келіп жеткен еді. Кеңес одағы ыдырап Қазақстан тәуелсіздік алды. Өткен ғасырларда бостандық үшін күрескен бабаларымыздың армандары қазір орындалып жатыр.

 Қазақстанның тәуелсіздігі жасай берсін! Қазақ ұлты жүзге, руға, жершілдікке, жікке бөлінбей, біртұтас әрі бақытты болғай. Аумин!!!

(үштомдықтың соңы)