Әкем  болса-ғой,  шіркін!

 

 повесть

              Бұл еңбегімді Екінші дүниежүзілік соғыста

               от кешіп, қан майданда ерліктің жарқын

               үлгісін көрсетіп, ұрыс даласынан

                оралмаған әкелердің рухына  арнаймын.      

                                                                                            Автор.

 

БІРІНШІ БӨЛІМ

 

                Әкем болса ғой, шіркін!

           

        Жиһанға жат болсын деп соғыс аты,                        

         Сақтаулы қол қойылған әлем хаты.

         Бала жас, ана жесір, әке құрбан,

         Болсын деп жаралмаған адам заты...

                     (ән жолдарынан)

   

       Ашық қызғылт сары шапағы шығыс жақтан арайлана төгіліп, айналаға ерекше, көз қызығарлық рең бергенімен, алтын күннің өзі жер көкжиегінен көтеріліп шығуға асыға қоймаған таңғы сәт.

       Көше бойы сары жез легенін  даңғырлатып, таң бозынан  тезек  теріп жүрген 9 – 10 жастар шамасындағы тәпене бойлы, тыриған арық қара баланың қимылы асығыс. Емпең қаққан оның есі – дерті көбірек тезек жинау болғанымен, көңілі әлденеге алаң екендігі байқалады. Анадайдағы жатаған үйге жиі-жиі жалтақтай қарап, қос шырағының қиығымен де сол жақты бағып жүргені көрер көзге білініп тұр.

            - Әй,  жүгермек,  өз  жағыңа  барып  тер. Бұл  жерден  өзім  терем.  Тезек тек  сендерге  ғана  керек  пе?! – Бұл  баяғы көрші тәтесі Қалишаның  жағымсыз  тарғыл  даусы.

       «Қап, ұсталып қалғаным-ай.Сайтан құсап қалайша тез сап ете қалды...» деп ойлап үлгерген ол жез легенін сүйреген күйі бұл маңнан жылыстап ұзай берді. 

      ... Анасының: «Қой, балам, қазақта «көрші қақысы –Тәнірі қақысы»деген тәмсіл сөз бар. Қоңсы отырғанды ғана емес, тегі, кімді болса да ренжітуге болмайды. Бұйырғаны болар, тезекті өзіміз жақ пен үлкен көшеден тере берсеңші» деген уәжіне Сәмет онша құлақ аспайтын. Сондықтан,  көбінесе Қалиша тәтенің өзінің түсінен аумайтын тарғыл сиырын  ауыл  шетіне табынға  қосуға  кеткен кездегі  уақытты  пайдалана  қояды.  Сол  үшін  ерте  тұрады  да,  тезек теруді Қалишаның  үй жағынан бастап, сол маңның бар тезегін  сыпырып  әкетеді.  Өзі  ішінен:  «Ал  ендеше,  қайтер  екенсің»  деп  мәз  болып, ұрысқақ қап- қара тәтеден қулығын  асырғанына  дән риза.

            Тезек терген бір рахат өзі.  Маңдайың   тершіп,  арқаң  көктемгі еріген жыбысқы қардай жіпси  жүгіре-жүгіре  терген  тезегіңді  қапқа   аударып  саласың да, қайтадан  легеніңді  қаңғырлатып сүйрей  жөнелесің.    Жинағаның  орта  қаптан асқанда, иығыңа  қабыңды   асып, тезек  толы  легеніңді  сүйреген күйі үйдің ауласына әкеліп, жайып  қоясың.  Тезек  әбден  кебуі  керек  қой...

         Сәмет таңертеңгі  шайға  шейін  екі,  кейде  үш  рет  осылай  әкеп  тастайды.  Шайын   ішіп, әлденіп  алғаннан  кейін  тағы  да  тезек жорығына аттанады.

         Бұдан бөлек, жаз  бойы  анасымен  ауылдың  сырт  жағындағы  жыра  бойынан  қурай,  мия  орып, арқалап  үйге  жеткізеді  де  қораға  басады.  Орған  ермен,  қурайлары  жер-көкке  симайтындай  көп  көрінгенімен,  Сәметтің қора ішінде әрі-бері ойқастай  жүріп  таптауынан  соң  шөгіп,  азғантай  болып  қалады. Дегенмен,  күнде,  екі  күннің  бірінде  шама-шарқыларынша  орып, үйе  берген  соң, қораның іші  қурай,  мияға  лықа  толады.  Толуын   толады-ау,  бірақ  суық  түсе  соларды  жаға  бастаса, аз  күнде  ортайып,  енді  бір-жар  аптадан  кейін  түгесіліп  те  үлгереді. Одан  кейін  бұлар даладағы  үйілген  қамысқа  қол  салады.  Бар  болғыр, қамыс та қурай құсап қауқиып,  жер-көкті  алып  тұрғанымен  қызуы  жоқ.  Лап  етіп  тез  жанады да, тез сөнеді. Шіркін, ауыл іргесіндегі мына  станса тұрғындары  тас  көмір  дейтін  отын  жағады.  Оны қора-қора  қылып  үйіп  әкелудің  керегі  жоқ  екен. «Екі-үш  тоннасын  түсірсек -  біздің  үйге  жетіп  жатыр.  Күніне  бір  жарым-екі  шелек  жақсақ  болды,   үй  монша  боп  ысып  кетер еді.  Бірақ,  бізде  таскөмір  алатын  ақша  қайда?!» деп,  анасы  көмірдің тамашасын  талай  әңгімелеп,  қызықтырып  қойған.

            Апыр-ай,  ақшамыз  болса  біз де  қыста  көмір алып,  үйді  қыз-қыз   қайнатып  қояр  едік.  Сонда мен жаз  бойы тезек теру,  қурай  орып,  арқалау  бейнетінен  құтылар  едім.  Былтыр  көктем  ұзаққа  созылып, үйілген үш шана қамыс  та, Қамет ағасы  мен Ғалым  бөлесі  шауып  әкелген  екі  арба  көкпек  те,  жаз  бойы  өзі терген  тезегі, анасы Ғазизамен  орған  қурай, ермені тақа таусылған. Көршілерден: «қарызға бір арқа   қамыс бере тұршы»  деп  анасы  бірнеше  рет  сұрап  алған.  Олардың  да  жетісіп  отырған  жайы  белгілі.  «Ренжіме,  өзімізде  де  аз ғана  қалды.  Міне,  көріп  тұрсың-ғой»  деп  ерінбей  қорасына  апарып  көрсетеді.  Сонда-ғой,  қораның  бұрышында  атам  заманнан  бері,  нағашылары бұлармен бірге  тұрған  кезден  бері жатқан жыртылған керзі, рәзіңке етіктер, тозығы жетіп, киюге келмейтін пима, өкшесі  кере  қарыс  боты  дейтін дәу бәтіңкелерді  жаққаны.  Сөйтіп,  ілдәлдалап  наурыздың  жылымық  күніне  шейін    әупірімдеп  жан  сақтағандары  бар.  Жанғандағы түтін исі ғана емес, аяқ киімдердің қоламтасы мен күлі құрығырлардың  қолқаны қапқан иісі  мұнша   ащы, мұнша сасық  болар ма...?!

         Мұнда дүниенің  пәлесі жыра бойынан  қурай  ору-ғой.  Анасы «кепкен қурай»,  «піскен  мия»  десе  де  өздері  зілдей  ауыр.  Анасының  орғанын  бұл  әр  жерге  жинап, оның көмегімен, буған кезде бір қолтықтан сәл ғана асатын мия, қурайды  арқасына  салып  алып,  мықшыңдап  үйге  жеткенше  неше  демалады.  Кендір  арқан  алақанын удай ашыта  қиып,  ақ  тер,  көк  тер  болып,  «үх»  деп  үйге  де  жетеді-ау,  әйтеуір!  Бүйтіп, итшілеп  қурай  орғаны да, от жаққаны да  құрысын...

            Анасы:  «Сен  әлсізсің. Өзің сияқты  Сағым мен  Ораз  күшті.  Мен   көтергенді  қиналмай көтеріп  әкетеді», - деп  ұлын  қайрап-қайрап  қояды.  Мұның  намысы  келіп, жақтырмай шамданып қалады.

       - Жаяу жарысқанда  мен ылғи олардан озып,  шаң  қаптырып  кетемін.

       - Е, сенің озып  кеткеніңнен  не  түседі?  Үйге  пайдалы іс істеуден  озық  болу  керек.

       - Олар  күшті  болғанымен  менімен  төбелесуге  қорқады.

       - Сені  ерегесуге,   төбелесуге  қоя  бер.  Оған  мәстірсің-ғой! – деген  анасы  сөзді әрі  қарай  тереңдетпейді.  Әйтпесе,  намысқой  ұлының  өткен  жолдағыдай:  Ендеше сол Оразың мен Сағымыңа  көтергіз отыныңды – деп,  арқалаған қурайын  тастай  салып, айдалаға  қашып  кететінін  біледі.

      - Олардың  әкелері  бар.  Ет-майды  сенен  көбірек  жейді. Сондықтан  денелері  ірі.  Нешауа, Құдай бізді  де   жеткізер.  «Жас  өсер,  жарлы  байыр»  дегендей,  Қамет ағаң  мектебін  бітіріп  жұмыс  жасаған кезде  біз  де ел қатарлы соғым  соярмыз.  Сары  ешкінің  сүті  ғана  емес,  ет-майға  да  жарып,  қарық  болармыз. Сенің де денең солар сияқты өсіп, күшті боларсың.  Құдай  сол  күнге  тезірек  жеткізсін, -  деген  анасы  талай рет көз жасын мінезі шәлкес ұлына көрсеткісі келмей кемсеңдеп,  сырт  айналып  кеткені  бар.

        ...«Ораз», «Ораз»  дейді-ғой.  Сол  Оразының  мектептегі  түрін  көрсе – білер  еді. Өмірі  сабаққа  дайындалмайды. Қайдан дайындалсын, мектептен  келісімен  тамағын  іше  салып,  тап  бір  жұмысқа  асыққандай,  үйінен  безе  жөнеледі.  Көше  кезіп,  қаңғып-қаңғып  кешкі  тамаққа  бірақ  келеді.  Мұғалім  сабақ  сұрап  тақтаға  шығарған кезде сыныптастарына: « Қалай  еді?  Не  еді?» – деп  иегін  көтере  ымдап,  мүсәпірсіп тұрғаны.  Достары оны жамандыққа  қалай  қисын,  сыбырлап,  мұғалім  сұрағының  жауабын  айта  қояды.  Өзінің қалқиған құлағы  мұнша  сақ  болар ма,  анадайдан  естиді.  Бұлардың  сыбырлағанын  шала-пұла  қайталап,  әйтеуір  бірдеңені  айтқан  болады.  Солай мүләйімсіп,  «қалай  еді?» - деп  тұрғанына  намысы  келмейді  өзінің.  Мұғалім  де  қашанға  тықақтай берсін,  «келесі  жолы  дұрыстап  оқып  кел»  -  деген  ескертуін  айтып, қимаса да, амалсыздан  «үш»  деген  бағаны  қойып  береді.  Ойлап  отырса,  бұл  Ораз  мектеп  табалдырығын  аттағаннан  бері  үштен  жоғары    баға  алып  көрмепті.  Көрші тұратын Сағым  екеуі  Ораздай  емес,  әр  сабаққа  мұқият  дайындалады.  «Мен  айтайыншы,  ағай»  - деп,  қолдарын  көтеріп  тақтаға  шығады.   Тақылдатып   тапсырманы    айтып  беріп  бес  алады.  Кейде  төрт  алады.  Төрттің  өзіне  бұлар  намыстанып,  келесі  жолы  беске  түзетуге  асығады.   Күлшәт тәтейлері  бұларға  разы  боп:  «Міне,  Сәмет пен Сағым, Өмірсерік пен Қажыгерей сияқты беске оқыңдар»  -  деп, басқа сыныптастарына  үлгі  етіп  отырғаны.  Мақтағанды  жек  көрсін бе,  бұлардың  көңілдері  марқайып,  қоқиланып  қалады. 

            Бірақ, сол Ораздың жақсы жақтары да бар. Дауысы керемет енді! Әнді нақышына келтіріп қалай құйқылжыта шырқайды. Денесінің ірілігінен бе, қара күшке де  мығым. Қар күреу, отын жару сияқты жұмыстарын мұның шамасы жетпей, мықшыңдап жатқанында: «Сәмет, қане мен көмектесіп жіберейін» - деп, шешіне сап кіріскенде, шаруаны опырып жібереді. Өткенде-ғой, Ораздың төменгі сынып оқушылары арасындағы шаңғымен үш шақырым қашықтыққа жүгіруден мектеп чемпионы атанғаны. Сол жарыста суық өзіне оңбай тиіп, ауырып жатқанында көңіл сұрап барып:  «Ораз досым өліп қалмаса екен» деп мұның қыстыға жылағаны бар. 

        Бүгін де, міне, ертелетіп «тезек жорығын» баяғы Қалиша көршінің үй маңынан бастап кетті. Легенін сықита толтыруға жақын қалғаны сол еді:

• Ей, жынды шата, аузыңа сиейін! Бұл жерге өзің

 білмейтін қай әкең, қай заманнан бері тезек жайып, саған даярлап қойып еді?! – деген оқыс шыққан қарлығыңқы дауыстан селк етіп, арт жаққа бұрыла жалт қарады.

Тап жанында бетінің қазан түбіндей қап – қара өңі шұбар ала секпілмен өрнектелген көршісі Қалиша әзірейілдей өзіне төніп тұр. Ашудан түтігіп кеткен түрін көріп шошып кетті. Қорыққаннан қапелімде аузына жөнді сөз де түспеді:

       - Мен азырақ тезек жинап алайын деп...

        - Әй, мыйсыз, біздің үйдің маңындағы тезекті тересің де әкетесің, жылан жалағандай етіп тересің де әкетесің. Өз жағыңа бар да, тере бер деп қанша рет айттым. Енді біз жаққа жолағаныңды көрсем, айтпады деме – тура аяғыңды сындырамын, қу шата!

       Қорқып тұрса да, жан алардай болып тепсінген көршісіне жасқана, көздері жыпылықтай қарап:

      - Тәте, мен шатақ болып не істедім сізге?

      - Әй, мен сені шатақ деп тұрғаным жоқ. Шата деп тұрмын. Сен тылақтай болып шата ғана емес, шатақтығың да бір басыңа жетерлік екен ғой – деп жұлқынған Қалиша мұның қолын қағып жіберіп, сүйреу үшін жиегі тесіліп жіп өткізілген сары жез шылапшындағы тезегін жерге аудара салды.

      - Бар, шата деген сөздің мәнісі шақша басыңа кірмей тұрса, шешеңнен сұра да, біліп ал...

        Бір жағы леген толы тезегінен айырылғанына іші удай ашыған, екіншіден,«шата» деп шала бүлінген қара қатынның қысастық қылығына жыны келген Сәмет үйіне жұлқына кірді.

• Мына қара Қалиша  мені «шата»,«шата» деп шаптығып, әбден шамыма тиді. Мен бұрындар естіп көрмеген, білмеген ол не сөз?
• Оның үйінің маңынан сол тезек құрығырды теріп нең бар еді, құлыным-ау. Неше рет айттым емес пе ол жаққа жуыма деп. Ақыры, міне, ауыр сөз естіп келіп отырсың, - деген анасы иегі кемсеңдеп, көзі жасаурай, бетін теріс қарай бұрып әкетті.

        - Ауыр болғанда «шата» деген не сөз өзі?

        - Білмей ақ қой. Жаман сөз ол. Бишара, долы қатынның өзі кім, сөзі кім?! Оның өзін де, сөзін ойлама, есіңе де алма...

      ...Жасы 40-45-тер шамасындағы, өзінің өңіне өмірі   шыр бітіп, денесіне ет жиналып көрмеген тыриған арық, қатқан қайыстай қақиған Қалишаны ауыл адамдары сол пошымына қарай «қара қатын» атап кеткен. Оның ашуланшақ, сөз көтермес долы болатын жөні де бар. Өзінен оншақты жас үлкен күйеуі Сүйеудің өңеші өмірі арақтан кеуіп көрмеген, ел атап кеткендей «алқаш». Ауылға тиіп тұрған стансаның көмір базасында көп жылдан бері жүкші болып істеп жүрген оның ішпейтін күні жоқ. Жұмыста жүргенінде вагон түсіріп, ара – арасында біреулердің көмірін, ағашын тиеп, өзі айтпақшы, «қалым» жасайды. Одан қалса, мәстір, забскладтың көздерін тайдыра бере бөтелкелестерімен бір-жар қап көмірді жасырын сату арқылы арақтық пұл түсіріп, тамақ жібітетін Сүйеу жанұяның жағдайына бас ауыртып көрген жан емес. Балаларының тамағы, киімі бар ма, үйге отын, су түсірілді ме, оны да ойлауға мұрша жоқ. Қалишаның бір дәтке қуат ететіні:  әйтеуір, ішкіш күйеуінің  стансансадағы жүкшіліктен жанын жалдап тапқан азды- көпті еңбекақысын ол емес, аяғымен барып, шашауын шығармай, өз қолымен  санап алады. Түнеу жылдары: «ақшаны анаған ұстап қалды», «мынаның құнын мойнымызға басты» деген сылтаумен үйге жарытып ақша әкелмей, діңкені құртқан. Оның жұмыс орнына барып білген Қалиша  Сүйеудің айтқанының бәрі ойдан құрастырылған ертегі екендігіне көзі жеткен. Баздың басшылығына бар жағдайды айтып, содан бері алқашының еңбекақысын кассадан өзі бір тиынын қалдырмай сыпырып алатын болған.

       Қазақтың: «Құдай баланы ұятты болсын деп қызға береді, жарымасын деп жарлыға береді» деген тәмсілі рас-ау. Өздерінің балалары да біраз бар. Құдды,бірі бірінің көшірмесі сияқты 8-9 қара домалақтарының алды мектеп бітірген, үш–төрт ұл – қыздары мектептің оқушылары да, кейінгілері бет ауыздары жағал-жағал, шаштары ұйпа-тұйпа болып, мұрын қорасындағы «ақбоз аттары» кезекпен «шауып шығып», қайта кіре жарысып жүретін оқу жасына толмаған балақайлар. Инкубатордан шыққан балапандардай, бірі біріне аумай тартқан балалары үлкенінің киімін кішісі киіп тоздырып, мектептен  берілетін ауыз толырып айтуға келмейтін атаулы көмек – киім-кешектің септесуімен, тоңбас қамын ойлап, әйтеуір, ілдәлдалап жан бағып жүрген жандар. Ауылда тұрса да, өмірі бақша салып әдеттенбеген, соғым соймақ түгіл, қорасына тышқақ лақ бітіп көрмеген берекесі кеткен жанұя.

       Басына тартса, аяғына жетпейтін шарасыздық күйін кешіп отырған отбасының осындай жағдайында далбасалап жүрген Қалиша ашуланшақ, көкдолы болмай қатсін? Оны айтасыз, «күйеуі бар» деген аты болмаса, қыс қамын ойлап, азамат басымен үйлеріне ағаш, көмір түсіру міндетін де Сүйеу, өзі айтпақшы, «қайыстай қара қатынының» мойнына жүктеп қойған.

        Отын-суды ертерек қамдауға күйеуінің «ақаңнан» қолы босамайтындығына көзі әбден жеткен ол «сенген қойым сен болсаң» дегендей, қолды бір сілтеп, жаз бойы тырнақтап жиып, көр-жерге тығып ұстайтын тиын – тебеніне қыстың көзі қырауда өзі дірдектеп жүріп стансадан көмір, ағаш сатып алады.Оның өзінде, бүкіл қыс бойына жетерліктей отын алуға ақша қайдан құралсын, от жағу маусымы бойына көмірді бір-екі тоннадан бөліп-жарып түсіріп, «өлмеген құлға жаз да келер» деп, көктемге жетеді.

       Дана қазақтан сөз артылған ба, «жақсыдан жаман туар, ауызға атын алғысыз, жаманнан жақсы туар адам айтса нанғысыз» дегеніндей,бір таңданарлық нәрсе: олардың тұңғыш ұлдары Тоқбай үйінде жөні түзік тәрбие көрмесе де, мектепте сабағын тек «беске» оқыды. Онжылдықты тәмәмдаған соң облыс орталығындағы құрылыс техникумына қиналмай түсіп, ойдағыдай оқып кетті. Анасының айтуы бойынша, техникумдағы білімі де, тәртібі де кілең «бес» көрінеді.

       Ұлының әжептәуір дауысымен көркемөнерпаздар үйрмесінде әуелете ән айтып, спорт жарыстарында алдына жан салмайтын желаяқтығымен өзі оқитын техникумның намысын қорғап, жүлдегерлер қатарында жүрген беделді студент екендігін анасы көршілерге, кәдімгідей, мақтанышпен жария етіп жүреді. Енді қайтсін-әй, әркім өзінде барын базарлайды емес пе?!                       

                        ................................

       - Зейнел,  Зейнел-ау. Әй,  Зейнел!  -  Құлақтың  жарғағын  жарып  жіберердей  ащы дауыс  көше  ғана  емес,  бүкіл  ауылдың  үстінде  қаздай  қалықтап  ұшып, жаңғырығып  тұрғандай.  «Әу» - деген  жауап   болмаған  соң  әлігі  дауыс  бұрынғыдан  да қаттырақ,  ашулы  шықты.

       - Уай, Зейнел,  жер  жұтып  кетті ме, қу ғана қаншық?! – Бұл – қызын  күніне  неше   жоғалтып,  неше  тауып, қарғыс толы айқайға  басып  жататын  Шәукен   тәтенің  әдеттегідей  әуені-ғой.

       Апырай,  Зейнел қайда  кетіп  үлгерді  екен?  Шешесінен  тағы  таяқ  жейтін  болды-ау! Тәтенің  ашуы  қатты,  долданғанда  қызын аямай  соғып  тастайтын  әдеті  бар.

Ойына  бір  қулық  сап  ете  қалған Сәмет  үй  тасасынан  Зейнелдің  даусына  салып:

        – « Әу-у!» деп  созылта,  әндете  сызылтты.

        - Үй,  тілеуің  құрымағыр,  тез  үйге  жет!

        - Қа-а-зір... – Дауысын қыз   үнінен   айнытпай   салған ол қарсыдағы  Зәуре  апаның  үйіне  жүгіре  жөнелді.  Ойлағанындай-ақ  Зейнелдің  қаперінде  ештеңе  жоқ,  көрші  апаның  қызы  Сәниямен  төргі  бөлмеде  бестас  ойнап  отыр.

      - Зейнел,  тәтең  ауылды  басына  көтеріп  сені  іздеп  жатыр.  Таяқты сағынып қалмасаң, үйіңе тезірек жет, тағы да  тоқпақ  жейсің.

      Анасының  ашуынан  қатты  қорқатын  қыз  қолындағы  жаз  бойы үздіксіз ойнағаннан майланып,  жып-жылтыр  болып  кеткен  бестасты  тастай  сала  құстай  ұшты.

            ...Зейнел  екеуіміздің  тұзымыз   жеңіл  өзі.  Аналарымыз  іздей  қалғанда,  ойын  қызығына  алданып тез  ести  қоймай  бір  таяқ  жейміз.  Айтқан  тапсырманы  ұмытып  кетіп,  орындамағанымыз  үшін  екі   таяқ  жейміз.  Ақжар  апамның  Жұмашы   да  шешесінен  жиі  тоқпақ  алып  жатады. Ол өзі пысық,  бәрін  айна – қатесіз  тындырымды  істейді.  Бәрібір  Ақжар  апаға    жақпайды,  қит  етсе  Жұмашты  соғып  тастайды.  Ой,  ол  апа  тіпті  келіні  Күлпәшті  де  шықпыртып  алады.   Мінезі  адуынды.  Өткенде  осы  Шәукен  тәтемен    ұрсысып  қалып,  Ақжар апа  оны жерге  еркектерше  алып  соғып,  төмпештегені  бар.  Ауылда  ол  ападан  бәрі  қорқады.  Тіпті,  еркектердің  өзі  ол  кісіден  сескеніп,  ығына  жығылып  жүреді.  Бірақ,  ашуы  қайтқанда  одан  қайырымды,  одан  мейірімді  адам  жоқ.   Қолындағы  ең  соңғысын  көршілерге  бөліп  беруге бар.  Қысқасы,  үлкендер  айтпақшы,  «бірде  көл,  бірде  шөл»...

            Кезекті  бір  таяқ  жеген  соң:  «Әй,  енді  осыдан  кейін  сақ  болып,  анамның  айтқанын  бұлжытпай  орындап  жүрермін-ау.  Сонда  тоқпақтан  аман  болармын» - деген уәжге бекінемін. Бекінгенімді қайтейін, артынша әйтеуір  тағы  бірдеңе  бүлдіріп,  тәтемнің ащы  шыбығының  дәмін  татып  жатамын. 

            Өткенде-ғой,  Ерлік  пен Теңдік    Серікбол  ағаларының  жирен  байталын  жеккен  арбасымен  бүкіл  көшені  даңғырлатып  келе  жатыр  екен.

            Бұл  Ораз досы  екеуі  жатаған үйінің  көлеңкесінде  «бір-екі»,  «бір-екі»  деп,  екілене  ләңгі  теуіп,  қызығына  беріліп  жатқан. 

      - Ей, Сәмет,  Ораз,  жүріңдер  тезек  тереміз.  Арбамен  кәтәтсә   етеміз – деген  Ерліктің  сөзінен  кейін  ағалары  жұлқынып тұрған байталының басын тартып,«тр-р» деп  тоқтатты.

      -  Қазір  мен  үйден  қап  алып  шығайын. – Ораз үйіне  қарай  тұра  жүгірді.  Артынша  қоңыр  жамау  салынған  ақсұр  кенеп  қапты  қолтықтап,  жүгіре  келіп  арбаға  қарғып  мінді.

            ... Тап төбеде алаулап тұрған мыс табақ – күн  шыжып тұр.  Басына  қалпақ  та  кимеген  мұның  шекесінен  күн  өтіп, үстінен тер  дегенің  ағыл-тегіл  ақты.  «Ой, Сәмет,  мәләдес»  деп  Серікбол  мақтаған  сайын  сап-сары  боп  күнге  кепкен  тезекті  жүгіре-жүгіре  теріп,  орта  қап  қылып  қайта-қайта  арбаға  әкеліп төгеді.  Жер-көкті өртеп жіберердей күйдіріп – жандырып тұрған күннен  қап-қара   боп  түтіккен бұлардың үйден алып шыққан екі торсық сулары баяғыда таусылған. Ыссылап, тілдері ауыздарына сыймай  шөлдеген  тезекшілер күн  ұясына  қонуға  бет  алғанда  ауылға  кірді-ау,  әйтеуір.

      Үйге еніп, бір бақыраш суды демалмастан, езуінен ағыза қылқылдата жұтып, жан шақырғаны сол еді, анасы есікті  іштен іліп алды. «Тағы бір таяқ жеу сойқаны басталады – ау» деп ойлағанша болмады,  әйда,таяқ деген тажалың тақыр басына бұршақша төпелей жауып кетті.

            - Есалаң,  өзіндей  Оразды  көрмеймісің.  Ол  үйінен  қап  алуға  жүгіргенде,  сен  де  бір  қапшық  ала  шықпаушы  ма  едің.  Серікбол,  Ерліктерге  де  көмектесіп,  дайын  арбамен  өзің де  үйге   бір  қап  тезек  алып  келсең  артық  боп  кететін  бе  еді, мыйсыз? Енді маған айтпай үйден бір адым аттап шығып көрші, тура мойныңды үзейін – деп, ұра – ұра жартысы сынып қалған таяғын қазандық жаққа лақтырып жіберіп, өзі де әбден шаршаған анасы жайдақ орындыққа «үһілеп»отыра кетті.

       «Оның  сөздерінің  бір  артығы  жоқ.  Бәрі  рас.  Өзім  де  топаспын-ау.  Біреулерге  иттей  болып  тезек  тергенім – терген-ақ,  бір  қапты  өзіме  де  толтырып  әкелсем  ешкім  «қой»  демейтін  еді-ғой.  Бүгін таяқ жеп, ертеңінде ұмытып кетіп, сол қателікті тағы қайталайтын өзіме  обал  жоқ!»

         Анасы  күйінбей  қайтсін,  ұрыспай  қайтсін!  Әкелері  соғыстан  қайтпай,  «хабар-ошарсыз  кетті»  деген  қағаз  келген екен...

       Оның: «бес бірдей баламды асырап – жеткізу үшін жарғақ құлағым жастыққа тимей, тыраштанып жүргенімді Құдай көріп, бір жақсылығын жібере ме деген үмітпен сарғая күтіп келемін. Бірақ, ондай күннің туары байқалмайды...» деп, көз жасы көлдей болып, көрші Зәуре апаға мұңын шаққанын естіген.

        Анасына аудан орталығындағы Әзиза әпкесі ескі болса да «болыскей кереует» деп мақтап-мақтап берген темір төсекке жату бақыты бұған қайдан бұйырсын. Нағашы ағасынан қалған, қозғалған сайын сықырлап, шамыңа тиетін ағаш төсегінде көрпені басына тұмшалай жамылып, өтірік ұйықтаған болып талай тыңдаған жаңағыдай әңгімелерді. Қамет ағасы қаладан келген кезде ол төсек те Сәметтің өзіне тимейді. Анасы сол ағаш төсекке екеуіне төсек салып береді. Қашан келсе де сіркесі су көтермей жүретін ағасы: « Мұнда жатпа, бар, төменге түсіп ұйықта!» деп, мұны итеріп-итеріп жерге сырғытып тастайды. Анасының: «Бауырың-ғой, жаныңда жатсын, жерде суық, тоңып қалады» дегеніне құлақ аспайды.

      ... Қамет ауылда  онжылдық  мектеп  болмаған  соң,  қаладағы  «Әйәй  тәтенің»  үйінде   тұрып  оқиды. Ағасы бұдан бақандай он жас үлкен. Әйәй тәтесі – анасы Ғазизаның әпкесі Әзиза ғой.

        Кішкентай кезінде -  тілі  жаңа  шыққанда  өзі  солай  атап  кетіп,  қазірге  дейін  «Әйәй  тәте»  деп  атайды.  Міне,  сол    тәтесінің  баласы Ғалым  мен   Қамет қыс айында шанамен аудан  орталығынан  ауылға  келеді.  Үлкендер  қала мен ауыл арасы  жиырма  шақырым  дейді.  Бұлардың үйіне  қонып,  ертеңінде  таң  қараңғысынан  тоғайдан  қамыс  шабуға  аттанады.  Тоғайдан  түн  жарымында  екі  бірдей  шананы  қамысқа  сықай  тиеп  оралады.  Түнделетіп  бір  шананы  түсіреді.  Үйіп,  жан-жағынан  арқанмен  байлап,  ағаш,  оны-мұнымен  бастырып   тастайды.  Сөйтпесе  болмайды,   өйткені, бір басталса апталап ұлитын атақты  «ебі»    желі  екілене   соғып кеп бергенде,  жолындағының  бәрін  ұшырып  әкетеді.  Тіпті,    кей  жылдары  боран  үйдің  төбесіне  шейін  қармен  басып,  үрлеп  тастайтынын  қайтерсің.  Қайсыбір   жанұялар  үйінен  шыға  алмай,  көршілері  олардың  есіктерін  аршып,  босатып  алып  жатқанын  өзі  сан  рет  көрді. Ол «ебі» жарықтықтың  жақсы  жағы  да  бар.  Төбе-төбе  қылып  үйіп  тастаған  қардың  басына  шығып,  етегіне  қарай  шаңғы,   шанамен  сырғанап, желмен жарыса құлдилаған  қандай  тамаша, қандай ғанибет!

            ...Қамет  ағамның  мінезі  қызық  өзі.  Өмірі  басымнан  сипап,  «бауырым»  деп  еркелетіп  көрген  емес.  Еркелеткенің  не,  зірк-зірк   ұрсып,    жылы  сөз  айтып  көрмепті.  Қарсыласа қалсам жағымнан дәу   шапалағымен  аямай  салып жібереді.

       «Қаладан  бүгін Қаметім  келеді» деп  қуанған  анасы  ең  соңғы  ұннан  бауырсақ  пісірді. Бұл Матренка аталатын кемпірден  кебекке  айырбастап,  қияр  мен  картоп  әкелді. Ет  жоқ,  анасы  кәртөшкені  майға  басып,  кәдімгідей,  қонақ  күтетіндей  дайындалды.  Дайындалмай  қайтсін, жаз болса колхозда  істеп  тапқан  тиын-тебенін,  басқа  кезде  біреулердің  қатты-қайырым  шаруасын  тындырып,  картөшке,  бидай,  ұн  алып,  соны  жиырма  шақырым  жерден  арба,  шанаға  салып  әкеліп,  асырап  тұрған  тұңғышы – асыраушысы  келгелі  жатса.  Соның  өзінде  мектептегі  сабағына  үлгереді  екен.  Анасынының  айтуы  бойынша  оқуының  бәрі  бес.

            Шибұт – Ораздың   еркелететін  ағасы  Бәкір  бар.  Жұмаштың  Ақай  ағасы,  Ерлік пен Теңдіктің  Серікбол  ағасы  бар.   Менің  ағам  әне,  бүгін  келе  жатыр.   Жаңағылардың  ағаларының бәрі  бауырларымен  әңгімелесіп,  әлденелерді  айтып,  шүйіркелесіп жүреді.  Рәгәткісін, садағын, қол арбасын  жасап  береді. Менің ағам соларды жасап бермек түгіл, маған  өмірі  жылышырай  танытып  көрген  емес.  Қашан  да    жақтырмай,  шытынап  жүргені.  Әрине,  Сағым,  Жұмаш,  Өміштерге: «ағам   қиын қатал, мені  жақтырмайды»  деп  айтпайды.  Ағам  келгенде  ананы  жасап  береді.  Кәңки,  шана  әкеп  береді  деп  мақтанады.  Өткенде  бұдан үш  жас  үлкен  семіз  Төкеш  құтыршақтанып  тиіскенде: 

        -Тұра тұр, бәлем,  төрт-бес  күннен  кейін Қамет  ағам  келеді.  Айтып әкеңді  таныттырамын  - деп,  дөңайбат  көрсеткен болатын. Анау сол өтірігіне сеніп, «мен қалжыңдап тұрмын ғой» деп, кәдімгідей қорқып, қипақтап  қалған.

            Бірде  анасы екеуі жеке қалып әңгімелескенде:

       - Барлық  балалар  ағаларына  еркелейді.  Менің  ағам  мені  еркелетпек  түгіл,  басымнан  сипап  көрген  емес.  Мені не  үшін  жек  көреді? – деп  сұрағаны  бар.

            - Ой,  құлыным-ау,  қаршадайынан  әкелеріңді  жоқтатпай,  бізді  асырау  үшін  қабырғасы  қайысып,  қара  жұмысқа  түскен  жалғыз  ағаңа  не  кінә  қоясың?  Бір жағынан  мектептегі  оқуы,  екінші  жағынан  бізді ашықтырмай,тарықтырмай жеткіземін  деп  мұрнынан  шаншылып  жүр  емес пе?!  Қайта  алдыңда сондай асқар  тауың  – ағаң  болғанына  қуанбайсың ба?  Ол болмаса  қалай  күн  көрер  едік?  Былтыр колхоздың  қырманынан  арбамен  аудандағы  зәгәтзернаға  астық  тасып  жүргенде  өгіз  үркіп,  ағаңның  арба  астында  қалғаны  ойыңда ма?

            - Ойымда.  Арбаның  астындағы  сом  темірі  арқасын  ырситып  кесіп  кеткен.

            - Әне,сонда сол темір арқасына емес,жазатайым басына  тисе  не  болар  еді?  Біздің  де  саудамыздың  бітіп, сорлап қалғанымыз  емес пе?!

            - Ораз,  Сағым, Ерлік пен Жұмаштарға  ағалары  ешқашан зекіп, ұрсып, соқпайды-ғой...

            - Сенің  өзіңнен де бар.  Ерегесесің.  Шамаңа  қарамай,  қарсыласа  кетесің.  Әке  орнындағы  асыраушы  ағам-ғой  деп,  өмірі  ағаңның  ыңғайына  жығылуды  білмейсің.  Тарығып  жүреді,  жұмыстан  жүйкелеп  шаршап  жүреді.  Сондықтан-ғой,  саған  қатал  боп  көрінетіні.  Әйтпесе,  сені  неге  жек  көрсін?  Жалғыз  бауыры  емессің  бе...?!

            Бұл үнсіз келіскендей,ойланып отырып  қалды.

            Әй, өзім  де  бір  жақсы-жаманды  айырмайтын  ақымақпын-ау.Асқар таудай ағамды бағалай  алмай  жүрген ессізбін. Шынында, ол болмаса қайтер едік...

            ...Қазір-ғой,  үлкенбіз.  Бірінші-екінші  сыныпта  оқып  жүрген  кішкентай  кезімізде  ағаларымызға  «телефон»  соғамыз.  Ерлік, Жұмаш,Сағым сияқты достар қосылып  күндіз-түні  ызыңдап,  әсіресе  суық  түскенде  қаттырақ «әндетіп»  тұратын  бағаналарды  айнала  қоршап  тұра  қаламыз.   Қолымызда  бір-бір  тас.  Бағананы  таспен  «тақ-тақ»  еткізіп  соғып-соғып жіберергенде, бағана бұрынғыдан да қатты  ызың  шығарып әндетеді.

        - Әлеу,  Бақтығали  аға,  Жұмәділ аға,  қашан  келесіз.  Халыңыз  қалай? – деп  бағанаға  құлақтарын  тосқан бұлар «телефонмен»  сөйлесе  бастайды.

        - Арынтай  аға,  маған  зауодски  қармақ  керек.  Тәтем  мен  Серікбол  ағама  балық  әкеліңіз – деп, балықшы  ағасымен Ерлік қызу  «сөйлесе»  бастайды.  Өзі   болса,  тіпті,  «сөйлеспейтін»  жері  жоқ.  Қаладағы  Ғалым  ағасымен,  көрші  колхоздағы Рахым  нағашысымен «тілдеседі».Таспен төпелеп  ұрған сайын бажылдай түсетін бағанаға  құлақтарын  тақап,  қызу әңгімелескен бұлар:  «Әне, ағам маған  ананы  әкелетін  болды,  мынаны  жасап  беретін  болды»  деп,   бір-біріне  даурығыса  мақтанады.  Ағаларының  дауыстары  естілмесе  де,  өздерінің  айтқандарына  өздері  кәдімгідей сенеді...

            ... Ол кез  қазіргідей,  үлкендер  айтпақшы,   «қой  үстіне  бозторғай  жұмыртқалаған»  заман ба? Ел  басына  зауал  боп  келген Екінші дүниежүзілік соғысының  аурытпалығынан  ел  еңсесі  тіктеле қоймаған,  тәй-тәй  басқан сәбише, жаңа – жаңа  бой  көтере  бастаған  кез.

            Қаз  балапандарындай соңынан үпір-шүпір  ерген бес бірдей  балаларын  асырау  үшін  анасы  колхозда  күні-түні  еңбек  етеді.  Осы  күнгі  сияқты  қол  ұшы  тиіп  кетсе  ай  соңында  айлығын  бір  тиынына  шейін  қалдырмай  санап  алатын  уақыт  емес.  Жасаған  жұмыстарына  еңбеккүн  жазылады. Еңбеккүн  есебіне  шәй,  қант,   кездеме  мен  киім-кешек   босатылады.  Ара  тұра  жазым  болып  мертіккен,  ауырып  қасапқа  түскен  мал  еттері  колхоз мүшелеріне таратылады.Колхоз  бақшасынан  алынған  қауын-қарбыздан  өз  есебіңе  жаздырып  алуыңа  болады.  Міне,  осы  алғандарыңның  бәрі  «қара  спискіден»,  мұрнынан  тізгендей  теріліп,  жыл  аяғында  еңбеккүннен   ұсталады.  Қалған  еңбегіңе өзіңе  тиесілі  астық  беріледі.

            Әй,  сол  кездегі  адамдардың  сүйектері  алмастай  асыл,  пейілдері  заңғар  аспандай  кең  еді-ау!  Қазіргідей  бәрін  өзі  істейтін  техника мен   механизмдер  қайдан  келсін?  Жұмыстардың  көбісі  қолмен  атқарылатын  болғандықтан,  колхозшылар  діңкелеп  шаршайды.  Сонда  біреуінің  бір  ренжіп,  қабақ  шытпайтынын  қайтерсің!  Аша, тесе, тырмаларын  мойындарына  салып,  жұмысқа  әндетіп  барып,  думандатып  қайтады.

      «Өзіме  қалмайтын  болды-ау» деген сараңдық атымен  жоқ.  «Көрші-ау,  өле  жегенше  бөле  жейік те»   деп,  бірін-бірі  дәмге  шақырып,  көше  бойына  балаларын  шапқылатып  жүргендері.  Ұйымшылдықтарын  айтсаңшы!  Біреу  қора,  не  үй  салуға  ниет  білдірсе,  бүкіл  ауыл  болып  жабылып  береді.  Бейнебір,  еңбекқор  құмырсқалардың  жанұясы  дерсің!  Қуаныш, қайғы, мұң-мұқтаждары  ортақ. Біреуінің   қуанышына  қуанса – шын  пейілмен,   кемерінен  асып  төгілген  көктемдегі  өзендей,  ақтарыла  шаттанады.  Ал,  қайғырса – ауылдасы үшін  қабырғасы  қақырай  сөгіле,  таусыла  қиналады.  Қолынан  келсе  сол  қайғының  жартысын  өзіне  аударып,  мойнымен  көтерісуге  бар. 

            ...Балаң  көңілінде  жатталып,  жиі  елес  беріп  өтетін  мына  бір  оқиға  Сәметтің  жадында  мәңгілікке  сақталып  қалыпты.  Ол  кезде  бұл  екіншіден  үшінші  сыныпқа   көшкен  болатын.

            Әр  ана  әдет  бойынша  жаңа  оқу  жылына   балаларын  қолдарынан  келгенше  дайындайды-ақ.  Ақшанқай  бәтестен  көйлек  тігіп,  «кәпірәтіптен»  шалбар,  аяқтарына  сандал  әпереді.  Әкелері  бар  балалар  көзді  қызықтырып  «парный»  кәстөм – шалбар  киеді  сықитып. «Жоқ  жомарттың  қолын  байлайды» демекші, бұл  жолы  анасы  Сәметтің  көйлегін  жаңартқанымен,  қысқа  жіптей  күрмеуге  келмеген  жадағай  жағдайы  шалбар  әперуді  көтермеді.  Сондықтан, ағасы  Қаметтің  шалбарын  кішірейтіп,  лекерлеп  беруге  тура  келген.  Оның  өзі  мұғалім  болып  істейтін  нағашысынан  ауысқан  дүние.  Пәлен  жыл  киіліп,  жуылып, оған  тарлық  еткен  соң  ағасының  иелігіне  көшкен  болатын.

            Үстіне  жаңа  киім  ілген  балалар  көрші- көлемдерді  жағалай  жүріп  «байғазы»  сұрайды.  Ондайда  үлкендер  де  тарылып,  сараңдық  жасамайды.  «Киімің  тозықты  болсын.  Өзің  киіп  тоздыр»  деп,   балаларынан  жасырылған  мәмпәси,  не  қанттан  уыстап  бере  салады.  Байғазы  сұраушы  баланың  арқасында  сол  үйдің  шуылдақтарының  да  «құдайы  жарылқап»,  ауыздары  тәттіге  тиіп,  мәре-сәре  болып қалады.

            Ертең  оқу  деген  күні  «байғазының»  жазылмаған  заңы  бойынша үйлеріне  Сәметпен  күніне  неше  араздасып,  артынша-ақ  ауыз  жаласып  шыға  келетін, өзінен екі сынып төмен оқитын  Өмеш досы  келе  қалмасы  бар  ма!  Үстінде  ине-жіптен  тап қазір шыққандай әдемі кәстөм-шалбар.  Аяғында  судай  жаңа қызыл  сандал.

            -  Туу-у,  Өмеш,  зауыттан  қазір  ғана  шыққандай  жарқырап  кетіпсің  ғой!  Киімің  тозықты  болсын,  өзіңнің  жасың  ұзақ  болсын!

            Анасы  қуанып,  баланың  бетінен  сүйді.  Әлі  бастықпай,  жаңа  болғандықтан  сіресіп  тұрған  киіммен  өзін  қолапайсыз  сезініп,  сопиып  тұрған  баланың  күткені  ол  тілек қана емес – басқа. «Тауықтың түсіне тары кіреді» демекші, жасырын  ұсталатын  көк   дорба  ішіндегі,  сары  майдай  сақталған  кәмпит пен мәмпәси.

            Досының  үстіндегі көз қызығарлық кәстөм – шалбарды  көрген  бұл  су  тиген  сабынша  бұзылып  сала  берді:

            - Бәрі  мектепке  жаңа  киіммен  барады.  Мен  не,  қайыршымын  ба?  Кимеймін  мұны!

            Үйдегі  жалғыз  «мебель»  -  қолдан  жасалған  ағаш  төсектің  басындағы,  ертең  мектепке  киюге  әзірленген  шалбарды  есік  көзіне  қарай  атып  ұрды.  Атып  ұрды да,  еңіреген  күйі  жерге  жата  кетті.

            - Ақымағым-ау,  енді  қайт  дейсің?  Жоқ  нәрсені  жерден  шұқып  табайын ба?  Обалың  әкеңнің  түбіне  жеткен  қарғыс  атқыр  соғысқа  болсын!  Әкең  тірі  болса  сен  де  жаңасын  кимес  пе  едің? – Баласын  тізерлей  отырып  құшақтай  алған  ана  қыстығып  жылап  жіберді.  Қос  жанарынан  сорғалаған  күйініш  пен  дәрменсіздік  жасы  ұлының  басына  тырс-тырс  тамып,  шаш  арасына  таралып,  жоғалып  жатыр.

            - Мә,  Сәмет.  Мынаны  сен ки.  Маған  тәтем  басқасын  алып  береді.

            Аналы-балалы  екеуі  жалт  қарағанда  Өмірзақтың  жүзінен  аяушылық  пен мөлтілдеген мейрімділіктің  ізін  көрді.  Өзі  жылауға  шақ  тұр.  Шалбарын  еденде  тұрған  жайпақ  орындық  үстіне  тастай  салды да,  балақтары  тізесінен  келетін  дамбалымен  далаға  қарай  безе  жөнелді.

            Анасы екеуі  «тостағандарын  жуып»,  біраз  шер  тарқатқан  соң  барып  сабаларына  түсті.  Енді  бір  сәтте  жаңағы  қылықтарына  ұялғандай,  ана  мен  бала  бірі  біріне  көз  астымен  ұрлана  қарап,  көрші  үйге  қарай  бет  алды.  Ғазизаның  қолында  оймақтай  ғана  сырлы  тостаған.  Тостаған  ішіндегі  не  екенін  сіз  өзіңіз  де  сезіп  отырған  шығарсыз,  әрине,  байғазы – кәмпит.

            Анасы Жәмилаға  Өмеш  болған  жәйді  қаз  қалпында  жеткізсе  керек,  есік  алдына  келгендерді  көршісі  жайдары,  күле  қарсы  алды.

            - Е, несі  бар  екен.  Досы  «пәдәркі»   деп  берген  соң  киіп  алмаушы  ма  еді?  Қане,  кие  ғой.

            - Жоқ,  көрші.  Өмеш  өзі  кисін.  Ниетіне  рахмет!

            - Ештеңе  жоқ. Киім баланың пәк көңілінен  артық  па?  Басқасын алармыз тағы да...

            Осы  сөздерді  айтқан  Жәмилә   көршісінің  қолындағы  кәстөм мен шалбардың  орауын  жазды  да,  Сәметке  өз қолымен кигізді.        

            - Міне,енді қатып кеттің. Өзің киіп тоздыра ғой.

            Иіліп  мұның  бетінен  екі  қайтара  сүйді.  Қолдарына  тәтті  тиген  балалар  үлкендерден  құтылғандарына  қуанғандай  тезірек  сыртқа сытылып  шыға  берді.

            Кішірек  кезін ой  сарасынан  өткізіп, Сәмет бала болса да, баз базында көңіл қанатымен қалықтай  ұшып,  өткенге  сапар  шегіп  кететіні  бар...

            Көздеріне боталай жас  алған  анасының  жүдеу,  шарасыздық  кейпі...  Бір  жағына  тартса – екінші  жамбасына  жетпей,  ашылып  қалатын  келте  тондай,   «жоқшылық»  атты  қолбайлау  анасының  жігерін  құм  етіп,  кеңпейіл  кеудесін  еріксіз  басатынын  білсеші. Колхоз  шаруасынан  қолы  қалт  етіп  босай  қалған  кездерде  көрші-көлем,  ауылдастарының  киім  кешек,  көрпе-сырмақтарын  тігіп,  қант-шәйлығын  айыратынын,  шелектеп, дорбалап  «қолүздік»  деп  берген  азын-аулақ  астық,  ұнды  күнкөрістеріне  қамзау  қылатынын  менің  келте  түсінігім  қайдан  білсін!

            Барды-жоқты  екі  бөлменің  «ішкі  үй»  аталатын  бөлмесіне  нешеме  түрлі – түсті  көрпелерді  жайып  салып:  «Көрпенің  үстінен  басқа  жер  құрып  қалды ма  ойнағандарыңа? Аулақ, жүнін  ысырасыңдар!» - деп, қарындасы Жауһар екеуінен қызғыштай  қориды.

      Анасының  «көрпе  науқаны»  әсіресе  қыс  айларында  қызып,  әлекке  түсіп  кетеді.  Өйткені,  колхоз  шаруасы  пәсейіп,  қолдары  босаған  ауылдастардың  әртүрлі  тойға  дайындығы  көбінесе  сол кезде басталады. Кей кездері, уәделесіп алғандай  бірнеше  қыз  қатарынан  тұрмысқа  шығады.  Ондайда анасының тіпті,  жарғақ  құлағы  жастық  көрмей,  мұрнын  сіңбіруге  уақыты  болмайды.  Енді  қайтсін,  қыз  ұзатушылар: «пәленнің  қызының  көрпесін  тіктің,  менің  баламның  жасауына  қол  үшін  бермейсің бе?» – деп,  кәдімгідей-ақ  өкпе  артады.  Анасының алаулаған әдемі жүзі қызылды- жасылды  көрпелердің нұрына  бөленіп, тыным таппай,  одан  әрмен  мұрнынан  шаншыла  түседі.

            Әйтеуір, бәрінің бабын, көңілін тауып, «бала – шағаңның қызығын  көр»  деген ақ  тілеу  алып  жүргені. Бір қызығы, бір де біріне: «менің мына ісіме  мынанша  төлейсің» деп, еңбегін ешқашан саудалап  көрген  емес.  Көп  берсе  «көп»  демейді, аз  берсе  «аз»  демейді, барына  разы.,,

            «Қызымның  тойына  шақырамын.  Өз  қолыңмен  атқарысасың ғой» - деп,  алғысын  жаудырған  көрпе  иесі  риза  болып  кете  барады.  Олай  дейтіндері анасы–Ғазизаның  гармон  тартып,  ән  айтатын, татарша нақышына  келтіре  жыр  жырлайтын  өнері  де  бар. Сөйтіп,балаларын жеткізу үшін,  балапанына  аузымен  су,  жем  тасыған  қарлығаш құсап тыраштанған  анасын  «жаңа  шалбар  әпермедің»  деп  қинағаны  есіне  түссе, Сәметтің анасына  деген  аяныш  сезімінен  жүрегі  сыздап,  өткір  біз  сұғып  алғандай  шаншып-шаншып  кетеді.

                    .................................

  ...Үш жыл қатарынан аудандық бәйенкөматқа шақырылғанымен, жеме-жемге келгенде,«Соғыс жесірінің балаларын асыраушысы болмауына байланысты міндетті әскери борышын өтеуден босатылсын» деген Үкіметтің Қаулысы бойынша

сонша жыл әскерге алынбай, жолдан қайтқан Қаметті биыл тағы да бәйенкөматқа шақырды. Ғазиза осымен төртінші рет қалаш-тоқаштарын, бауырсақ, жұмыртқа мен «суқари» аталатын пешке кептірілген қаудырлақ нанын қапқа салып,бәйенкөмға баласымен бірге келді. «Әскерге алып кете ме...» деген қорқыныш бойын билеп, көңілі алаң болғанымен, «жылдағыдай облыстық бәйенкөмнің пәрменімен ала қоймас» деген үміті де жоқ емес...

        Бәйенкөм ауласы у-шу, иін тірескен жұрт. Әскерге барушылардың ішінде «ақаңды» ішіп алып айқайға басып әндетіп жүргендер де, иықтарын ішке ала сүмірейіп, қабақтары түсіп кеткен боздақтар да жеткілікті. Ботадай боздап, «менің балам әскерден пәре беріп қалдырылып отырған пәленшенің баласының орнына бара жатыр» деп, бәйенкөм басшыларын қарғап-сілеп, жылап жүрген ата-аналар да баршылық. Енді бір топ  қолдарындағы арақ жартылай құйылған қырлы стақандарын қайта-қайта соғыстырып, «жол болсын»  айтудан жалығар емес.

       Қамет өздері достарымен «муму» атап кеткен аласа бойлы, әдеміше келген иманжүзді ақшулаң қызға қимастықпен үздіге қарап: «Қош бол, қалқа, көргенше, қайта айналып келгенше. Уәдеңе берік бол, мен сендікпін өлгенше...» деп, майда қоңыр дауысымен сызылта әндетіп тұр. Қайтсін-ай, бақандай үш жыл бірін-бірі көрмей, сағынысу кімге жеңіл тисін. Ақ білегіне жігітінің саусағының үші тиіп үлгермесе де, бірін-бірі іштей иемденіп, ынтық болып жүрген қыз бен жігіттің ортасына «үш жыл» деген сынақ мерзім сына болып қағылуы оңай ма?!

      ...  Жоқ! Бұл жолғы іштей дәмеленген үкілі үміті шорт үзілді. Ғазиза ананың ғазиз жүрегі кеудесіндегі қабынан суырылып шығып, қорабы березентпен қапталған «груз-такси» аталатын машинаға тиелген болашақ солдаттармен бірге ауладан ұзай берген ұлы Қаметпен бірге әлдеқайда аттанып бара жатқандай күй кешті. Басқы кезде қыстыға, тығыла жыламсырап тұрған,енді ұлының шынымен кетіп бара жатқанына көзі әбден жетіп, жылдағыдай қалдырудан үміті үзілген ана: «Құдай-ау, бармысың! Бала–шағамды ұлардай шулатып, жылғыз асыраушымды заңсыз әкетіп бара жатқан басшыларға қаһарыңды төк! Шиеттей балаларымның обал-сауабы кімге айтып шағынайын, Аллам-ау...» деп, көз жасы көлдей болып аңыраған Ғазизаның зарын естіген жиналғандардың көбісі ананың қасіретінің жанында өздерінің бастарындағы жағдай жеңіл-желпі, өткінші бірдеңе сияқты көрініп кетті.

• Сабыр ет, қызым. Соғыс жоқ, тыныш заман-ғой, әйтеуір. Құдай бала-шағаңа саулық берсін!-деп, сақалы белуарына түскен қария Ғазизаның иығынан қақты. - Міне, кәрі саулықтай, дәлірек айтсам, тоқсанға таяу жасым бар мен де екі бірдей немеремді әскерге жөнелтіп отырмын. Олар келгенше мен болам ба, болмаймын ба,бір Құдай ғана біледі. Сабыр ет...
• Кетті, әне, ағаң. Кімнің баласының орнына болса да, әкетті жолың болмағырлар – деп,үйге жылай кірген анасына не жұбату айтарын білмеген Сәмет қипақтап, екі алақанын бірі-біріне ысқылай берді.
• Мүмкін былтырғыдай Үштөбеден қайтарып жіберетін шығар...
• Үш жыл қатарынан қалдыра бермей, бірінші шақырғаннан-ақ алып кеткенде, міне,Тәкен, Ақандармен бірге қайтып та келетін еді... –деп жыламсыраған Ғазиза көк сандықтан Қаметтің көйлектері мен мәйкісін шығарып, иіскеп-иіскеп:

       -Балапаным-ау,өзі момын еді, қағынған орыстар қоңаштап, тиісіп жүре ме...? – деп, дауыс шығара жылап жіберді.

        - Иіскеп көрші. Ағаңның дәл өзінің иісі.

        - Ия, мен шөмішпен су құйып, ағам басын, мойынын жуғанда осы иісі бұрқырап тұратын...

            Қаңырап, боп – бос болып қалғандай үңірейіп тұрған үйге сыймай, екеуі екі жерде шоқиып, жетімсіреп отырғанда, қызы Күлжан мектептен оралды.

• Алып кетті ме?
• Ия, улап-шулап шағарып салып келдім, –деп кемсеңдеген анасына Күлжан мен Сәмет қосылып, үйдің іші азан-қазан болып кетті.

         Дәл осы сәтте үйге көршісі Шәукен мен оның күйеуі Қали кіріп келді. Оларды көрген анасы қолындағы Қаметтің көйлегін сандық үстіне қойып:

• Міне, ұлымның тер иісі сіңген киімдерін иіскеп, мәз болып отырмыз – деген Ғазиза көп жылғы көршілеріне шағынғандай, қайтадан жылап жіберді.

        -Құдай-ау, ел аман, жұрт тынышта осынша жылағандарыңа жол болсын! Отан алдындағы азаматтық борышын ел қатарлы атқаруға баруының өзі абырой емес пе?! Қан-қасап соғысқа да шығарып салып, күйеуіңді күні бүгінге шейін «келіп қалар» деген үмітпен күтіп жүрген сенің, тіпті де жылайтын жөнің жоқ. Болды, көзіңді жасқа шылай бермей, күнделікті оқитын намазыңда Алладан заманның тыныштығы мен баларыңның амандығын тіле. Жүрміз – ғой, міне, әскерге шығарып салатын бала түгіл, бір шикі өкпеге зар болған біз де...

      «Әншейінде ұшып, қонып, бей-берекет сөйлеуі, кіріспес жерге кірісіп, қыстырыла кетуі арқылы елден сөз естіп, жеккөрінішті болып қалып жүретін Шәукен тәтеден мынандай ақылға қонымды, жөн сөз шығады деп кім ойлаған. Тіпті,былтыр сол орынсыз ұшқалақтығы арқасында Ақжар ападан таяқ та жеген жоқ па еді?!» Сәмет осы ойдың жетегінде отырғанда:

• Ия, Ғазиза, сонша таусылатындай ештеңе бола қойған жоқ. Балаң көзден таса кеткеніне ішің қоңқылдап, жүреігің сыздап отырғанын түсінеміз. Шүкір, әне Венера қызың да, «көрінген таудың алыстығы жоқ» демекші, оқуын бітіріп, қызмет жасап, бір жағыңа шығысатын уақыты таяу.Сәмет ұлың мен Жауһар қызың әлі кішкене болғанымен, Күлжаның да мектебін бітіруге жақын. «Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді» деп, қазақ аталарымыз айтқандай, ұлың да әскери борышын атқарып, үйге жетіп келгенін білмей де қаларсың. Оның арғы жағында Қаметіңнің үйленіп, Арғын атаның бір шаңырағының көтерілуі, өзіңнің немере, шөбере сүйіп, сүйікті әже болып, төрде шәниіп отыруың да көрініп тұрған жоқ па?! – деп, Шәукеннің күйеуі Қали әңгімеге араласа бергенде:

        -Өйдә, мына қазақтар Қамет баламыздың бастаңғысын бізден жасырып жасап отыр екен–ғой деп, көршілері Жәмила тәте мен Зәуре апа есіктен әзілдей кірді.

       Сәлемдесіп, хал сұрасудан соң Қали сөзін әрі қарай жағастырып, қасындағы жары Шәукен екеуінің сонау Қарағандының ФЗУ – ында оқып жүріп танысқандарын, үйленіп, бірге еңбек еткендерін, орыстардың Азиялық ұлттарды бөліп, кемсіте отыра жасаған қиянаттарын жырдай қылып әңгімелеп берді.

        Сол арада Шәукендер келісімен қара қазанға салынған ас та пісіп шығыпты.

         -Аға, тәте, келіңіздер. Ас суып қалады-деген Күлжанның ауыз үйдегі даусы шығып, қолдарын жуған бұлар дастархан басына жайғасты. Тамақ артынан шай келіп, меймандар түн жарымына шейін әңгіме-дүкен соғып, көңілді отырды.

        - Ал, «кел демек бар, кет демек жоқ», біз қайтайық. Талайдан бері Ғазизаның дәмді шайын ішпеген едік, «той сылтауымен тон бітер» демекші, Қаметтің әскерге жүру сылтауымен басымыз қосылып, демалып бір серпіліп қалдық – деген Жәмиланың сөзінен кейін көршілер шығуға бет алды.

       - Ішіміз қоңқылдап, ұл-қызыммен үйге сыймай отырғанда әдейілеп келіп жұбатып, көңілімізді аулағандарыңа көп рахмет!

        – «Көрші қақысы –Тәңірі қақысы» емес пе! Қамет сенің балаң болса, бізге де бөтендігі жоқ.

• Балаңды көп уайымдай берме, айдалада жалғыз отырған жоқсың. Құдай ұлыңның аман-сау келіп, тойын бірге тойлауға жазсын – дескен көршілер үйді-үйлеріне тарасты.

      ...Ағасы әскерге кеткелі Сәметтің жүрегі сыздап, көңілін қорғасындай ауыр мұң басып, терең бір ой құшағынан арылмай жүр. 

«Қит етсем, ұрсып,зікінеп, мені жек көретін ағам аудан орталығында жүргенінде сағына қоймаушы едім. Алыс кетіп еді, көңілім алаң болып, ойымнан шықпайды. Бұл қалай екен? Әлде, жүректе қыжыл, өкпе болғанымен, іштей оны жақсы көрем бе? Демалысқа келіп кетсе жақсы болар еді. Әй, кеткені кеше ғана, әзір жібермейді – ғой» деген ойлар мазалап, өзі де түсінбейтін бір халде жүргенінде ағасынан хат келді. Анасы кемсеңдеп, «кәне оқып жібер» деп, ұлына ұсынды.

          Үйде жүргенінде ағасы көрші тұратын Ханша тәтеге өлеңмен хат жазып, бұл ешкімге білдірмей, оның қолына табыстап жүретін. Бұл хатты да солай өлеңмен жазыпты. Бастан аяқ қалай құрастырған десеңші! Анасы тыңдап отырып, жасаураған көзін қайта-қайта сүрткіштеп, көңілі босап отыр. Барып түскен жері – Украинаның Днепропетровск деген қаласы екен. Комбаттың машинасын айдап жүрген көрінеді. Бір топ жолдастарымен түскен суретін қоса салған екен, жансыз бейнесіне қарап: «түріңнен айналайын, момыным-ау» деп, фотоны «шөп» еткізіп сүйген анасы тостағанын да бір жуып алды.

• Ал, қане,тап қазір отыр да хат жаз.Оқып мауқын басып, сағынышын сейілтсін – деген Ғазиза хат мәтінін дауыстап айта бастады. Бұл бір сөзін қалдырмай жазып отыр...
• Соңыра Күлжан сабақтан келгенде әдрісін дұрыстап жазады,кәнбертке салып, дайындап қой.

       ... Сабағын оқып отырғандай сыңай көрсеткен Сәмет жаңағы хаттың соңына: «Ассалаумағалейкум, аға! Мені төсекке жаныңызға жатқызбай, итеріп-итеріп түсіріп жіберуші едіңіз. Қазір төсекке емін-еркін жалғыз жатып, жайлы болып қалған шығар. Өзім солай ойлаймын. Бірақ мен сізді бәрібір жақсы көремін,  сағындым...» деп жазды да, әпкем оқып жүрмесін деп, кәнберттің желім жағылған ернеуін тілімен жалап, жауып тастады.Солай істеген соң ол өзін, біртүрлі, жақсы сезініп, бойы жеңілейіп қалды...

                        ................................

        ...Үлкен әпкем Венераның да мінезі қызық осы.  Тура  Қамет ағамның   мінезіндей. Мені өмірі еркелетіп көрген емес.  Ұрсып,  қашан  болсын  мазақтап  жүргені.  Өзім тыриған арық болғандықтан «инелік»  дей  ме,  «тазеке»  дей  ме,  әйтеуір  қоймайтын  аты  жоқ. Ол мені «таз»  атағалы  қай  заман! Алты жасымда үй салуға батпақ алу үшін ойылған  құдықтың  лай  суына  шомылғаннан  басыма  саусақ  басындай  теміреткі  түсіпті.  Ауданнан  машинамен  арнайы  шыққан  доқтырлар  басында  теміреткі,  қотыр,  тіпті,  қызарған  бөрткен түскендерді көрсе болды,  бәрін  машинаға  лақша  тиеп  қалаға  әкелетін бір науқан басталды. Жалғыз мен  емес, ауылдан  Ерлік,  Теңдік, Өмеш, Амангелді мен  Аблайқаннан басқа тағы жиырмашақты бала бар.Бәрімізді шулатып апарып аурухананың тоқ машинасының  астына салды. Шалқамыздан,  етпетімізден,  екі  қырымыздан кезек  жатқызып  қойып,  тоқпен  шытыр-шытыр еткізіп  шашымызды  күйдірді. Кейбір қорқақ балалар бақырып жылап, аурухана ішін азан-қазан қылды. Сөйтіп,  он  күн  емдеп,  басымызға сасық  май  жағып, таңып тастады.«Үйлеріңе барған соң үш күннен кейін дәкені шешіп,бір ай үзбей жағасыңдар» деп, қосымша тағы сасық май берді. Өмеш,  Ерлік пен Теңдіктікіндей  емес, менің  шашым сол  күзде-ақ  қаулай  өсіп,  тоққа  түскенім  білінбей  де  кетті.   Бірақ Венера әпкем үшін  «таз»  атым  сол  күйінше  қалып  қойды. Мен  да  қарап  қалмаймын.  Ол  «инелік», «таз»  десе,мен  «жылауық»,  «қаңғыбас»  деп  мазақтаймын.  Екеуіміздің ұрсыс, төбелесімізге  анамыз  күйініп:  «Үлкенмін  деп    сен    ұялмайсың,  кішімін  деп  әпкеңді  сен  силамайсың. Өңкей  Жанахиннің  балалары деп,  ұрсып  жүргені.  Әпкесі  қолымен  ұрса,  бұл  қолына   не  түссе,  сонымен  салып  қалады.  Таяқ   жеп  жатса  да, ерегесуін тоқтатпай,  алған  бетінен  қайтпайды. 

«Жанахиннің  балалары»  деуінің хикаясын анасы: «баяғыда  Жыланды  ауылында  Жанахин  дегеннің  отбасы болған. Жанұяның  оннан  астам  балалары  бірі-бірімен  итше  ырылдасып,  күнде  төбелесетін. Үйінің  жанынан  өткен    адамдар олардың  ойбайлап,  төбелесіп-қырылысып  жатқандарын  көріп:  осыларға  не   жетпейді?  - деп  жағаларын  ұстайтын.  Содан  ауылда  бір  үйдің  балалары  төбелесіп,  ұрсысып  қалса:  «Өй, өңкей  Жанахиннің  балалары»  деген  сөз  мақал  болып  кетті.Сол сияқты,  бірі-біріңе  қырғидай  тимей,  үлкенің  кішіге  қамқор,  кішің  үлкенді  силап,  ауызбірлікті  болыңдар» - деп,  тәрбиелеп  отыратын.

            Венера әпкесі  жетінші  сыныпта  оқып  жүрген  кезінен  бастап  жазғы  демалыста  колхоздың  шөпшілеріне  тамақшы  болып  шығады. Жұмысшыларға  бөлінген  ет,  май,қанттан Венерамен  бірге  оқитын  Қалдықан  дейтін  қызы  екеуі  ақырындап  жымқырып,  үйге  жеткізіп  тұрады.  Ол да  әпкесімен  бірге  істейтін-тамақшы.

            - Біз  үшін жастайынан  масаға  таланып,   шыжыған  күн  астында колхоздың  жұмысында  жүр.  Сен  болсаң  әпкеңді  құрметтеудің  орнына  қарғадай  болып  төбелесуге  даяр  тұрасың. Үлкенді сыйлау, ұялу  деген  болу  керек-қой, - дейді  анасы.

            -  Өзі – ғой. Алдымен мені «таз» атап, мазақтап  тиісетін, - деп  ақталғанымен,  анасының  сөзіне  мойынсұнып,  әпкесіне  жаны  ашып,  өз  қылығына  ұялып  қалады. «Енді  ерегеспейінші»  деп  іштей өзіне  уәде  бергенімен,  ертеңіне-ақ, әйтеуір бір себеппен әпкесі екеуі төбелесіп  шыға  келеді.

        Кейде Венера мен одан кейінгі Күлжан әпкесі жанжалдасып қалады. Күйініп кететін анасы:

• Енді сен екеуіңнің төбелесулерің жетпей тұр еді -деп, қолына солқылдақ көк шыбығын алады.

Сол арада Венера анасының қолындағы шыбығына жармасып:

• Ағатай-тәтетай, ендігәрі төбелеспейін. Құдай ақына,соқпашы, тәтетай-деп жалынып, жалбарынып шырылдай бастайды.
• Соқ, соқ, тағы да соқ. Өлтір, өлтір! – деген Күлжан әпкесі жалынбайды да, шыбыққа да жармаспайды. Безірейіп алған күйінде мелшиіп тұрып алады. Көзінен шыққан бір тамшы жас көрмейсің. Таяқтан да қорықпайтын қайсар,намысшыл, жігерлі.  

Күлжан әпкесінің мінез -  болмысы  Венераға мүлде ұқсамайтын, қарама-қайшы. Әпкесіндей шапшаң, жеңілтек емес, салмақты. Мектептен үйге келіп, шай-пайын іше салып сабағын оқуға кіріседі. Сондықтан, Венера сияқты  үш пен  төртке  емес,  кілең беске оқиды. Сәметтің сабағын бақылап, мектепке  киімдерін дайындап, тазалыққа, тәртіп пен өнерге тәрбиелеп, ұқыптылыққа  үйретіп  отыратын  да сол.

        - Сен  «қазақ»  атты  батыр  да  батыл,  өзгеге  өзегін  жарып  беруге дайын – мәрт, қайсар  ұлттың  ұрпағысың. Өзің  ешкімге  қиянат  жасама,  ешкімге  есеңді  де  жіберме.  Қобыланды,  Алпамыс  батырдай  жаужүрек  жауынгерлердің  тұяғы  екеніңді  естен  шығармай,  оларды  мақтан  тұтуың  керек.  Солардың  атына  кір  келтірмеуге  тиіссің.  Өзің ылғи:  «Мен  Қобыланды  батырмын»  дейсің-ғой.  Міне,  сол  Қобыланды  атын,  Абай,  Жамбыл  аталарыңның  бай,  қасиетті  тілін  әрқашан  құрметтеп,  төбеңе  Ту  етіп  ұстау – парызың!  - деп,  миына  құйып  отырады.  Бұл  болса: « меннен  бар-жоғы  бес-ақ  жас үлкен. Мұның бәрін қайдан біледі?» – деп,  таң  қалып,  әпкесінің әр сөзін санасына сіңіріп алуға тырысады.

         Оған қоса әпкесі белсенді комсомол. Бұлардан  бір  сынып  жоғары  оқитын  Жұмаш, Қабден, Дариға мен Кемалдардың  отряд  вожатыйы.Соларға сабақ соңынан концерт  дайындатады. Табиғатқа  апарып,  әртүрлі  қызықты  ойындар  ойнатуға да  уақыт  табады.  Кеше  ғана  Бердібек  Соқпақбаев  деген  жазушының  «Жекпе жек»  деген  кітабын  әкеп:

            - Оқы, осы кітаптағы  оқушы, чемпион-боксшы Мұрат  Батырбаевтай  батыл,  еңбекқор,  тәртіпті де  үлгілі  бала  болып  өсуге  тиіссің.  Бұл  сенің  қолыңнан  келеді, - деп,  өзіне  сенім  білдіре,  қайрай  айтқан.  Кітапты  ала  сала  оқуға  кірісіп  кетті.    Өте  тартымды да, қызықты екен. Кешеден  бері оқудан  бас  көтере  алар  емес...

       Жанұяның ең кенжесі және ең еркесі Жауһар қарындасы.Кейде кенже болған соң еркелеп Сәметпен ұрсысып    қалатыны  болмаса,  қылығы  тәтті-ақ.  Өзі  сап-сары,  сүп-сүйкімді.  Жан  торсығы сияқты мұның  жанынан  бір  елі  қалмайды.  Күшеніп  турникке  тартылғыш-ақ.  Кіп-кішкентай  болып  ап  өзі  топ-толық,  әлді.  Бақа, Батыш, Оқан  сияқты  өзімен  жасты  ұлдармен  күреседі.  Сәметтің  үйретіп  қойған  мыту,  жата қалып лақтыру, жамбасқа  салу мен  іштен  шалу  әдістерін шебер  меңгеріп  алған.  Күрескен  кезде  әлігі  ұлдарды  сол  әдістердің  біріне  салып  лақтырып  жібереді. Қыздан  жығылғандарына ұялған олар жылап  қалады.  Намыстанған  Жұмаш  пен  Мұрат  ағалары  інілеріне:  Өй,  қортық!  Қыздан  жығылғаның  аздай,  жылағаның  масқара  емес пе? – деп  қайрап-ақ жүргендері.

            Домалаңдап,  жүгіріп  жарыса  жөнелгенде  де  ұлдардан  озып  кетеді.  Сәметпен  қосыла біраз жүгірген соң,  кішкентай  емес  пе,  «шаршадым»  деп  қалып қояды. Бірақ, сол дайындығының өзі денінің саулығына игі әсерін тигізуге де, ұлдардан  озып, алып соғуға да  жеткілікті  болып, «палуан», «желаяқ  қыз»  атанып  кетті.

       ...Кішкентай  кезімізде  қандай  ақымақ  болғанбыз.  Жаз  айларында  балағының  ұзындығы  тізеден  келетін,  тәте,  апалары  қолдан  тігіп  беретін  дамбалдан  басқа  киім  кимейді.  Жалаң  аяқ,  жалаң  бас  шапқылап,  ұзақ  күнге  ойнайды.  Толарсақтан  келетін  көшедегі бұрқыраған шаңды  кешіп,  құйындай  ұшып  келе  жатып,  табандарын  тас,  пияла  кесіп  кетеді.  «Ойбай», «Ойбай»  деп отыра  қалады да  аяқтың  ырсиып,  қанаған  жарақатына  топырақты  уыстап  құя  бастайды.  Арада  үш-төрт  минут  өте  ме,  жоқ па  қан  сап  тиылады.  Көштен,  қызық  ойыннан  қалсын  ба:  «ей  тоқтаңдар»  деп,  басында  елу-алпыс  қадам  ауырсынып,  қиқаңдай  жүгіргенімен,  әрі  қарай  түк  болмағандай  шапқылай  жөнеледі. 

        Ұят-ай! Бала  кездегі  «бомба  жаратын»  өнерді  алғаш  өзі  бастап,  Өмеш, Марат, тағы басқа  достары  қостаған  қылықтары  ойға  түсіп,  жымиып  күліп қойды...

            Бірінші  сыныпты  бітіріп,  екінші  сыныпқа  көшкен  жазғы  демалыс  болатын.  Достарымен  Сабырбай  ата,  Жұрқабай  аталарының,  сәл  кейінірек  Атамбай  ағаларының  үй  салғанда  қазған  құдықтарына  арықтағы  суды  жіберіп,  соған  күні  бойы  шолпылдатып  түседі.  Адамша жүзуді  үйренгені   былай  тұрсын,  итше  малтап,  екі  қолды  судан  шығармай екі  жанға есіп,  матросша  малтауды  үйреніп  алды.  Бірі-бірінен  асып  түсіп,  алысқа  сүңгуден  жарысады.  Құдай-ай,  сонда-ғой  Марат  досының  Шұқат  атты  бауырының  құдықтағы  суға  шомылып  жүріп  тұншығып  өлгені.  Байғұстың  қолындағы  тістелген  бір  кесек  наны  су  бетінде  қалқып  жүрді-ғой.  Шұқаттың  денесін  Серікбол  аға  судан  шығарып  алғанда  өлген  адамды  алғаш  көрді.  «Бұл қанды  су,  енді ол  құдыққа  түспеңдер»  деп  үлкендер  бұларды  тиып  тастаған. Он-он бес  күн  ол  құдыққа  қорқып түспей  жүрді  де,  семіз Төкеш  құдықтағы  суды  ағызып  жіберіп, жаңалап құйған  соң   қайтадан  шомылып  жүр. 

      ...Бүгін, әдеттегідей, ақ  таңнан  тұрып,  күн  сәл  көтерілген  соң-ақ  барлығы  құдық  басына  ақылдасқандай  бірінен  соң  бірі  келе  бастады.    Үстілеріндегі  жалғыз  киімдері – дамбалдарын  лақтырып  тастап,  тыр-жалаңаш  қалыпта  сүңгіп-сүңгіп  кетті.  Сол  түскеннен  мол  түсіп,  бірін-бірі  қуып, дәгәнәлкі ойнады. Түскі тамақ ішер уақыты  таянғанда қарындары әбден ашып, суға ұзақ  шомылғаннан  тістері  сақылдап  тоңды.  Сонда да  судан  шыққылары  жоқ...

        Бұлардың досы Жарқын  орысша  оқиды-ғой.  Орысшалап  кеткенде  барлығы  қызыға  да,  қызғана  қарап  қалады. Бірақ,өз ана  тілін  менсінбей,  орысшалай беретін мақтаншақтығы жаман-ақ. Ол:

            - Последний раз,  жопу  напоказ, - деп судан көтенін  жарқ  еткізіп шығарып, қайта  сүңгіп  кетті.  Бұлар  Жарқынның  сөзін  қағып  алып,  жамырай қайталап, суды қимай,  қайта-қайта сүңгіп  жүр. Қарын құрғырлары да бір жағынан бақа кіріп кеткендей шұрылдап  маза  берер  емес.

            - Ей,  қазір  тезірек  тамаққа  барайық  та,  түстен  кейін  жинала  қояйық.  Тағы  қуыспақ  ойнаймыз.

            - Дабай,  сөйтейік.  Әйтпесе  менің  ішіме  құрбақа  түсіп  кеткендей,  құрылдап  тұр – деп, Қодар – Сағым  Сәметті қостап қойды.«Последний раз жопу  напоказ»  десіп  соңғы  рет  көтендерін  жарқ  еткізе  сүңгіді де, судан атып-атып шыққан бұлар жаурағаннан тістері сақылдай  дірдектеп  дамбалдарын  киіп-киіп  алысты.

            «Шүу, қарақұйрық» десіп жапа  тармағай  жүгіріп  бара  жатқан  достарын  Сәметтің даусы  тоқтатты.

• Ей,  тоқтаңдар,  қазір  мен  бомба  жарам.
• Бомбасы  несі  тағы?
• Қайдағы  бомба? – дескен достары аң-таң.

Көшенің    ортасына    тоқтай    қалып,    қарасұр    дамбалын   тізеден  төмен  түсіріп  жіберген  Сәметтің  қылығына  бәрі «мынау қайтпек-ей» таң  қалысып, үдірейіп  тұр.  Қос  қолымен  толарсақтан  келетін  борпылдақ  топырақты  көсіп-көсіп  үйіп  жіберіп, жалаңаш  көтенін  үйілген  топыраққа  тақап,  күшеніп  кеп  «тарқ»  еткізді.  Әбден  күнге  кеуіп  кеткен  үлпілдек   топырақ мойын тұсқа  көтеріле «бұрқ» ете  түсіп, ауаға жайыла тарап жатыр.

• Өй  мынау шынында нағыз бомба-ғой...
• Мұны  қайдан  ойлап  таптың-ей?
• Қане,  біз  де  бомба  жарып  көрейікші!

Достарының    да     «бомбалары»     дайын     тұр   екен.   Дайын болмай  қайтсін,  ақ  таңертеңнен  бері  балық құсап судан  шықпай  шомылған  бұлардың  іштеріне  жел  қарысып қалды емес пе?!  Тек  «осырақ»  атанбас  үшін  бірі-біріне  естіртпей, ақырын күшене сыздықтататып,  жіберіп жүр ғой! 

       Сәметтің бұл ойлап тапқаны  жақсы  болды-ау, өзі... Достары   рахаттанып,  «бомба»  жару  арқылы  емін-еркін  іштегі  желден  арылып қалды.  Тіпті,  келе-келе  «менің  бомбам  күшті  шықты»,  «менікі  сенікінен  қатты  жарылды»  деп дауласып, «бомба жарудан»  өзара  жарысатын  болды.

       ... Төбеден ауған күн еңкейіп, екінді уақыты таяп қалса да, шілденің шыжыған ыстығы қайтпай, жер-көкті күйдіріп тұр. Жанға сая болар лүп еткен жел де жоқ. Қалидың үйінің көлеңкесіне жайылған қомша үстінде Сәмет пен Зейнел өздерінше әңгімелесе шүйіркелесіп, енді бірде, бала емес пе, бірдеңеге келісе алмай даурығысып бестас ойнап отыр. Сәмет ойыннан жалығып, оның үстіне күннің ыстығына шыдамай, мазасызданып кетті.

• Зейнел, дабай мына арықтағы суға түсейік. 
• Дабай, түссек түсейік.Мен де мына бықынатқан

ыстыққа шыдай алар емеспін.

       Көйлектерін шешіп,лыпашаң қалған екеуі мәз-мәйрам бола күлісіп, шалпылдата шомылып жүр.

• Әй, Сәмет, ойының осылғыр. Сенің-ақ осы

 ойының таусылмайды екен! – Үйінен әлденеге ашуланып, долдана шыққан Шәукен сіңілісінің суланып, тарамданып кеткен шашынан жұлқып-жұлқып, бетінен шапалақпен тартып жіберді.

       - Өй, сексиген қу ғана қаншық. Үйдің қарасын көрмей, қаңғисың да  жүресің. Бар, ыдыстарды жу... 

       Шәукен  ұдайы орынсыз жерге тұмсығын тығып,үлкенмен де, кішімен де еш себепсіз ұрсысып, тілінің ащылығынан бір рет өзінен едәуір кіші Ақаннан, енді бірде Ақжар ападан оңбай таяқ жеп, масқара болғаны бар.

        Елге де әбден сүйкімі кеткен Шәукен «таз ашуын тырнап алады» демекші, әлденеден туындаған ашуын өз жөнімен тұрған баладан алғысы келгендей:

• Сен, сәмиген Сәмет,«менің әкем Отан қорғаған»,«Елі үшін ерлік жасап өлді» деп, балаларға ылғи өтірік мақтанасың. Өзің математиканы білесің бе? Соғыс 1941-жылы басталып,1945 – жылдың мамырында аяқталды.Сен болсаң 1947 – жылы тудың. Сонда өзің құрсақтан шығуға асықпай, қанша уақыт іште жатқансың? Басқалар іште тоғыз ай, тоғыз күн жатса,сенің жатырда жатысың елден ерекше, төрт-бес жыл болғаны ма? Өтің жарылып, өліп кетсең де айтайын: сен некелі әкесіз – шата болып туғансың...! – деп, көздері қылилана шатынап, өзінің боғымен жасты балаға шайпулана шаптықты.

       Жазықсыз екенін білгенімен, ашу қанша қысып тұрса да, шешесіндей адамға қарсылық танытарын, не басқа бір ауыр сөз айтарын білмей,  состиып тұрып қалған Сәметті Шәукен:

        -Қағынып кеткір,бар үйіңе-деп, желкесінен түйіп қалды. Арықтың жиегінде қамсыз тұрған ойын баласының аяғы балшықтан тайып кетіп, суға былш ете түсті. Бұл жазым дегенді қойсаңшы, арықтың ернеуіне кірігіп, жабысып тұрған жалғыз ғана қырлы қара тасқа оңбай соғылған Сәметтің маңдай тұсынан қан бұрқ ете қалды. Шекесінің қанағанын аңғармаған ол ауырған маңдайын алақанымен сипап жібергенде, қолына жұққан қып-қызыл қаннан шошып кетті. Көздері алақандай болып, аңыраған күйі үйіне қарай жүгіре жөнелді.

         -Ойбай-ай, ойбай-ай!-деп, бақыра жылап, үсті-басы су, беті қан мен балшықтан көрінбейтін ұлын көрген Ғазизаның қорыққаннан көзі бақырайып кетті.

        -Құдайым-ау,сорлы басыма тағы қандай қасырет бердің?! Не болды? Кім тиді, ойбай? – Көз жасы көлдей болып бетін жауып, сасқалақтаған ананың есі шыға, «Аллам-ай», «Аллам-ай»-дегеннен басқа аузына сөз түспей, тек соны қайталай берді.

       –Тілің бар ма, не болды, айтсаңшы, балам–ау?

• Шәукен шибұт мені нұқып жіберіп, арыққа

құлатып тастады... Сен некесіз туған шатасың–деп, тағы басқа жаман бірдеңелерді айтты...

        Ақжар апа Шәукенді алып соғып ұрғандағы «шибұт» деген сөзі есіне түсіп, қазір ашу қысқан сәтте Сәмет сол келеңсіз сөзді қолданып тұр.

       - Жүр, не оны өлтірейін, не сол бедеу қатынның қолында өзім өлейін – деген Ғазиза ұлын сол беті-аузының қан-қан, балшық күйінде қолынан жетектеп, дедектете жөнелді.

       - Әй, Шәукен, жетім бала, жесір қатын деп бұл қай басынғаның? Өзіңнің боғыңмен жасты ес білмейтін балаға «шата» деп айтуға ауызың қалай ғана барды...? – Ызадан қалшылдап, бет әлпеті түтігіп кеткен ана әрі қарай сөйлей алмай булығып, дауыс шығара жылап жіберді.

       -«Шата» деп айтсам, шата екендігі өтірік пе? Оған неге сонша талағың тарс айырылып тұр.

       -Құдай жазаңды берсін шибұт. К...нен қатты боқтан басқа ештеңе шықпайтын сен қара қатын баладан садаға кет! Сол пейіліңе қарай ғой, Алламның бір шикі өкпеге сені зар қылып қойғаны... – Қара жерге бір тізерлеп отыра қалып, қыбыла жаққа екі қолын көтеріп, алақан жайған ана әлдебір дұға ма, аят па, бірдеңелерді күбірлей ұзақ оқыды да, дауысын қатты шығарып:

       -Уа, Тәңірім, мұң-зарымды естіші бір! Жетім бала, жесір қатынды басынып, зар еңіреткен мына Құдайдан қорықпайтын найсап қатынды балаға сол зарықтырған күйіңде зарықтыра гөр. Жіберші қосымша және бір зауалыңды. – Тағы да күбірлеп бірдеңелерді оқыды да, «Аллаһу әкпар» деп бетін үш қайтара сипады.

       - Сол сорлының сандалған сөзін қайтесің. Оның жазасын, көр де тұр, көп кешіктірмей Алла береді. Жүр, кеттік – деп, баласын қолтығынан алған Ғазизаның бағанағы әлем тапырық болған жүзіндегі ашудың ізі де қалмапты. Өзінің Тәңіріден жалына сұрағанын беретіндігіне, сондай бір сенімді, риза түрмен ұрсыс болған жерден жылыстап ұзай берді...

      ... Жаңағы зәрлі сөздің улы мағынасы басын айналдырып, миын тесіп жіберердей шанышқалатқан Сәмет анасының қолынан босап, үйіне жүгіре-жүгіре кірді. Көзінен аққан ащы жасы тоқтамастан сорғалап, көйлек омырауы шылқылдап кеткен. Үйге кірген бойы өксіп-өксіп жылап жіберген ұлының түтігіп кеткен жан аярлық кейпін көрген анасы шошып кетті:

      -Құдайым-ау,соншалықты күйрей таусылатындай саған не болды? Ол шибұттың өзі кім, сөзі кім? Іріген ауыздан шіріген сөз шығады. Есіңе де алма оның қотыр тілінен шыққан былжырағын-деп, қалбалақтап тұрған анасының жүзіне, жанары жасқа толы ұлы бір сәт сондай жеккөрінішті, жиіркенішті көзқараспен қарап қалған.

      -Аллам-ау, көз қарасың қандай суық еді... Балам-ай, жауыға қарайтындай не жаздым саған? Ең болмаса менің кінәмді айтып өлтірші...

      - Ешкімге де керек емес, не ағама, не әпкелеріме сүйкімі жоқ мені әкесіз не үшін тудың?       

        - Уай, Жаратқан ием, өз баламнан осы сөзді естірткенше, қара жеріңнің қойнына алсаңшы мені...

        ...Сәмет өзі  былтырдан  бері  жаздырып  алатын  «Пионер»  газетінен  соғыс жайында, советтік  батырлардың  фашистермен  айқасқан  ерліктері туралы   оқығанда:  «Менің  әкем  де  осындай  ерлік  жасады-ғой.  Неге  оны  жазбайды  екен?»  деп  талай  ойға  батқан.  Әкесінің  батырлық  шайқасын  ойша  елестетіп,   өзі  де  сондай,  әкесіндей батыл, қайсар да,  батыр  болғысы  келеді.

            Өмеш,  Марат,  Күләш пен Сағым  бәрі  бірі-біріндегі  әңгіме,  ертегі кітаптар  мен  батырлар  жырын алмасып,  кезектесіп  оқиды.  Алғаш  рет,  былтыр үшінші   сыныпта  оқып  жүргенде  «Қобыланды  батыр»  жыр-кітабы  қолына  түсті.  Паһ,  шіркін!  Басында  дулығасы,  үстінде жарқыраған сауыт,  қолында  үкілі  найзасы,  астында  қысылтаяңда  ақыл  беретін  Тайбурылдай  пырағы  бар  Қобыланды қандай  ер! Батырдың  қалмақтармен  шайқасып, оларды қынадай  қырған  ерлігін  айтсаңшы!  Міне,  содан  бері  кітап  оқығыш  болып  кетті.  «Алпамыс  батыр»,  «Қырық  қыз»,  «Қозы Көрпеш-Баян  Сұлу»   хиссаларын  іздеп,  балалардан  сұрап  алып  оқып  жүр.  Биыл,  4-сыныптан  бастап  ауылдағы  кітапханаға  жазылып,  соның  тұрақты  оқырманы  болып алды.  Кітапханашы  дегенің  әлемдегі  ең  бақытты  адам-ғой.  Керек  кітабын  таңдап,  газет-журналдарын  қажетінше  алып,  күндіз-түні  оқыса да  ешкім  қой  демейді.

            Төртінші  сыныптың   алқашқы  оқу  күнінде  Күлшәт тәтейлері:  «Қане  жазғы  каникулда кім,  қандай  кітап  оқыды?» - деп  сұрақ  қойды.

            - «Қазақ  ертегілерін» оқыдым.

            - «Балтық  жағалауы  халықтарының  ертегілерін»  оқып  шықтым.

            - «Кішкентай  Дик»  кітабын  оқыдым – деген  сыныптастары  жамырай  жауап  беріп  жатыр.

            - Қане,  Сәмет,  сен  қандай  әдеби  шығарма  оқыдың?

            - Владимир  Клавдьевич  Арсеньевтің  «Дерсу  Узала»,  «Қазақ  ертегілерін»,  «Қырық  өтірік»  және  «Қыз  Жібек»   хиссасын  оқыдым.

            -  Ал  осылардан  үзінді,  немесе  кітап  не  туралы  екендігін – мазмұнын  айтып  бере  аласың  ба?

            -  Айтам.

            Базарбайдың  Төлеген,

            Ерте  туып  көбеген.

            Он бес жігіт  басшы  алып,

            Алпыс  жігіт  қосшы  алып,

            Ақжайыққа  жөнеген.

            Өткен  айдың  нешесі?

            Ай  қараңғы  кешесі.

            Падишадан  кем  емес,

            Ер  Төлеген  мүшесі – деп,  мәнеріне  келтіріп қызбалана, тоқтаусыз  зуылдата жөнелгенде,  сыныптастары  тым-тырыс  ұйып,  қызыға  тыңдап  қалған.  Әрі  қарай  хиссаны  жалғастырып,  Төлегеннің  қалмақпен  айқасына  көшті:         

        Төлеген  сонда  тұрады,

            Алладан  пәрмен  сұрады.

            «Құдай-ау,  өзің  жар  бол» деп,

             Қалмаққа  мойнын  бұрады.

        Қорамсаққа  қол  салды,

            Қол  салғанда  мол  салды.

            Ақ садақты  қолға  алып,

            Шірене тартып  қалады.

            Зуылдап  жебе  кетеді,

            Қалмаққа  таман  жетеді,

            Жауына  енген  сұр  жебе

            Тесіп өтіп  кеудені,

            Үй  орнындай  төбені

            Аударып  тастап  кетеді...!

            Төлеген  батырдың  ерлігіне  сүйсінгендері  ме,  жоқ  әлде  Сәметтің өнеріне  риза  болғандықтан ба,  бүкіл  сынып  дуылтата  қол  соғып  жіберді.

      - Ой,  Сәметім,  жарайсың!  Тіпті,  хиссаны  түгелдей  жаттап  алыпсың-ғой...

   Сол  ерлікті  өзі  жасағандай қызбаланған бұл  сабасына  түсе  алар  емес.

            - Тәтей,  әрі  қарай  айта  берейінші.  Соңына   дейін  жатқа  айтамын.

            - Болады,  айналайын.  Түгел  білетінің  байқалып  тұр.  Көрдіңдер  ме,  балалар,  қандай  кітап  оқысаңдар  да,  Сәмет  сияқты  оған  мән  беріп, терең түйсініңдер. Тіпті  жаттап  алсаңдар  да  артық  болмайды.  Сол  әдеби  шығарманың  мазмұнын  біліп  қана  қоймай,  ойларыңа  тоқыңдар.  Жақсысынан  ғибрат  алып,  жаманынан  жиреніп,  оны  өз  өмірлеріңе  өзек  ете  біліңдер, - деген  ұстаз  сабағын  әрі  жалғастырды.

            Ер Төлегеннің ерлігімен  қанаттанып,  соның  әсерінен  арыла  алмаған  бұл  бір  сәт  қиялға  ерік  берді. Шіркін, Қобыландыдай  батыр  болсам... Қобыланды  батыр  жырын  оқып,  талай  жерін,  әсіресе,  батырдың  жаумен  шайқасқан  тұстарын  жаттап,  тоқталмай  айтып  бере  алатын ол содан  бері  өзін  Қобыланды  батыр бейнесінде сезінеді.  Сағым – Алпамыс батыр,  Өмеш – Толағай  батыр.  Әй, бәрінен де Қобыландының  ерлігі  ерекше-ау!  Сол  ел қорғаған баба  мен  өзімнің  болмысымда  бір  ұқсастық  бар осы.  Сондықтан да достарымның арасында Қобыланды  батыр аталып  жүрмін-ғой.  Өткенде  Қобыландының  кітаптағы  суретін  қолына  ұстап,  қабырғадағы  ортасынан  шытынап жарылған  айнаға  салыстыра қараған.  Батыр бабадан  өзінің  түрі  аумай  қалған  сияқты  ма,  қалай  өзі...

       ... Сабақтан  келіп  тамақтарын  ішіп  алған  балалардың  бәрі әдеттегідей  жыра  басына  жиналған.  Жыра  биік,  шананың  басын  қоя  беріп  зулай  жөнелгенде  сол  екпінмен  жыраның  қарсы  бетінің  жартысына  дейін  көтеріледі.  Ағыны  басылып,  бұрылып  кері  сырғанайды.  Биыл  тіпті  қар  көп  жауып, «ебі» жарықтық   жыра-жыраның  бәріне  үріп  толтырып  тастады. Тамаша, рахат!

            - Ей,  менің  шанам  бәріңдікінен де озып  кетеді.  Вот,  смотрите! – Темір  шанасымен  зырқырата  жөнелген  Жарқынның  айтқаны  рас.  Құйындай  жүйткіген  күйі  жыраның  екінші  беткейіне  шығуға  шақ  қалып,  бұрылған күйі кері салды. Бұлардың  қасына  қайта  келген ол:

       - Міне, осылай тебу керек – деп, риза кейіппен шанасын қоқилана сипап қойды.

            - Енді  сенікі  зауодски  шана-ғой...

            - Қолдан  жасаған  шанамен  зауодскиді  салыстырасың ба?

            - Сендер  де  заводской  шана  покупайте,  -  деген  Жарқын  Жұмаш пен Сағымның  бетін  қайтарып  тастады.

            Шынында, зауодтан әлігінде  ғана  шыққандай  жап-жаңа  шана  әдемі-ақ.  Әлумин  аппақ  табандары мен құрсауланған  арқалығы  жалт-жұлт  етеді.  Шабақтары  көк,  қызыл,  сары түспен  сырланған – көздің  жауын  алады.  Өзі  қалақтай  жеп-жеңіл  екендігі  көрініп  тұр.

     - Жарқын-ей,  бере  тұршы,  мен  бір  рет сырғанап  келейін. Бір-ақ рет...

     - Ия,  мен  сен  үшін алыппын  ба?  Өзің  сатып  ал да,  сколько хочешь теп!

     - Ақшам  болса  алар  едім.  Тәтемнің  шана  әперуге  жағдайы  жоқ-қой...

     - Әкеңді  ерте  жалмаған  өзіңнен  көр.  Я здесь при чем?

     - Өй,  шанаңды  да,  өзіңнің  де  аузыңды   ұрып   қойдым.   Бермесең  берме,  әкеге  неге  тіл  тигізесің? -  Жұдырығын  түйіп, Жарқынды  жақтан  салып  жіберуге  шүйлігіп  келді де, өзін әрең тежеп  қалды.  «Әкесі  педсәбетке  салып  жүрер».

     - Әкесі  мектеп  директоры  болған  соң,  кеудесіне  нан  пісіп  жүр-ғой.

     - Бізбен ойнап  не  қыласың.  Бар  өзіңнің  орыстарыңмен  ойна, - деп, Сәметтің достары  Жарқынға,  жеп  қоярдай,  жеккөрінішпен қарап,  жақтырмай жамырап кетті.

       Сағым  ызадан  жарылып  кетердей  болып  тұрған  Сәметтің  алдына ағаш шанасын сырғытты.

     - Ол  «шоқыншықтың»   сөзін  қайтесін.  Мә,  менің   шанамды  теп.

     - Ой, ондай  сатқын – орыспен  неғып  тәжікелесіп  тұрсыңдар! – деген  Жұмаш  Жарқынның  шанасын аяғымен теуіп  кеп  жіберді.  Шана жыра басынан төмен  қарай  зуылдай  жөнелді.

            - Шанамды  неге  тебесің?

       - Керек болса, мен сенің өзіңді де теуіп жіберемін-деген Жұмаш Жарқынды желкеден түйіп қалды.  – Бар, шанаңның  соңынан.

            Шанасының  артынан  ылдиға  домалап кеткен  Жарқынның  артынан  бұлар  үнсіз  қарап  тұр. Көңілдерінде «жазым  болмаса  екен»  деген  қорқыныш  та жоқ емес.

• Директор  әкесіне, не апасына  айтып  шу шығаратын  болды-ау...
• Жиналыс,  педсәбетке  салмаса  неғылсын...

        - Өй,  сендер-ақ  көлеңкелеріңнен  қорқып  жүреді  екенсіңдер. Мен соның  әуселесін  көріп  алдым.  Бұл  іске  сендердің  қатыстарың  жоқ.  Өз  мойныма  аламын, егер шу шыға қалса – деп Жұмаш достарының қорқынышын сейілтіп тастады.

            -   Мен  кеттім.  Сабақ  оқуым  керек – деген  Сәмет жазда тезек теруден босамайтын, қазір  шана  орнындағы,  ернеуінен  тесіп  жіп  өткізіп,  лекерлеп теуіп  жүрген  сары  жез  шылапшынға  отырып  төмен  құлдилай  жөнелді.  Етекке  жеткенше  неше  рет   айналып,  көп  ұзамай  тоқтап  қалды. Жаңағы орысбақай Жарқынның қылығынан кейін қызу  ойыннан  сән  кетті.  Әрқайсы  сырғанақ  майданын  тастап,  үйді-үйіне  көңілсіз  ілбіп  барады...

            Жарқын  бақытты-ғой.  Үстіне  ылғи  жаңа  киім  киеді.  Шанасы  да,  шаңғысы  мен  «ләстішкі»  кәңкиі  де  бар.  Әкем  тірі  болса,  менің  де  қағанағым  қарқ,  сағанағым  сарқ  болып  жүрер  едім. Оның әкесінің  Жарқынға әпермейтін  нәрсесі  жоқ. Тіпті,  қолына  сағат  тағып,  астына  «Орлөнөк»  белесебетін де мінгізіп  қойған.

       Зауодски  болмаса  да, Зәкер  әкелері  қолдан  жасап  берген  ағаш кәңкиі, шаңғы,  шаналары  бар Ораз, Базар, Жұмандар қандай бақытты десеңші!

       Зәкер  аға соғысқа  қатысып,  қан  майданнан  аман-есен, жеңіспен  оралған.  Өткенде отряд уажатый  Күлжан әпкесі Зәкер  аға  мен  Зәуре  апаны   мектепке  шақырып,  оқушылармен   кездесу  өткізген.  Алды Өрден,  медалға  толы  майдангер  аға  соғыстағы  ерліктерін,   достарының  майдан   даласындағы  батырлықтарын  жырдай  етіп  айтып  берген. Камунис Зәуре апа да соғыс жылдарындағы тылдағы еңбек ерліктерін жырдай етіп айтып, бұларды таң қалдырған болатын.

      – Сабақтарыңды  жақсы  оқыңдар.   Тәртіпті   болып,  шынығып   өсіңдер.  Ел басына   күн  туған  жағдайда  Ұлы  Отанды  қорғайтын сендерсіңдер -  деген Зәкер аға  майдандас    достарының  суретін де  көрсеткен болатын.

      Сәмет  майдангер  ағаға  қызыға қарап қалған.

«Үлкейгенде мен  де  солардай  боламын...!»

            Кей  кезде  балалармен төбелесіп  қалғанда,  Жұмаш, Сәмет, Ерлік  пен Теңдік сияқты әкесіздер бірігіп  кетеді.«Біз  бауырласпыз.  Әкелеріміз  қан  кешіп,  Отан  үшін  опат  болды.  Әкесі  барлар  тиіссе  маған  айтыңдар.  Әкелерін  танытам» - деп ешкімнен қорықпайтын, өзі күшті  Жұмаш  бұларды  қайрап-қайрап  қояды.  Жайшылықта  ойнап  жүргенде  бөлектенбегенімен,   ұрсысып,  төбелесіп қалған  жағдайда  әкесі  жоқтар  бірінің  сөзін  бірі  сөйлеп, бір жақ болып шыға  келеді.

                     ..................................      

 ... Қысқы  болсын,  жазғы  болсын  демалысты  Сәмет  асыға  күтіп  жүреді.  «Каникулда  қалаға  барам»  деп  достарына  алдын-ала  мақтанып,  жарнамалап  та  бітеді.  Қыста  барғанда  бөле ағасы  Ғалымның  шаңғысын  теуіп, «ләстішка»   кәңкиімен, әйдә,  құйындай  ұшады.    Қаладағы  Әйәй  тәтесінің  тамақтарын  айтсаңшы  бәрінен. Сонда жүргенде  екі  күннің  бірінде  пелмен,  бәлішке  тояды.  Олардың бақшасы,  алма  бағы  бар.  Тұздалған  қияр, қып-қызыл алмалары мен  қызанақтары  қандай дәмді!  Жеп  жатсаң  тоймай,  тағы  жегің  келе  береді.

        Біздің  ауылда  орыстар  ғана  бақша  салады.  Соларға көксүт,  кебек  апарып, айырбасқа  қияр, қызанақ,  сарымсақ  пен  қауын-қарбыз  алады.  Анюта баба мен төтә  Поля  жақсы.  Олар не берсе де,  молырақ  салып,  балаларды  риза  етеді.  «Керең  қатын»  мен  Матрөнә  кемпір  сараң.  Кебекті  көп  апарсаң  да,  аз  апарсаң да  бір қалыпты.  Шелектің  түбіне  ғана  салып  береді,  жарымағырлар.  «Керең  қатын»  дейді  бәрі  сол  сап – сары сүйкімсіз сараң  апаны.  Атының  нақты  кім  екенін  балалардың  бірі  білмейді...

      Бұлар да қу. Көксүтке су қосып, білініп қалмас үшін араластырып-араластырып апарады. Бір күні төтә Поляға апарған көксүтіне суды көбірек қосып жіберіп, ұятқа қалғаны бар.

       «Ай-ай-ай,Самет, как тебе не стыдно! Я и так тебя не обижаю, а ты воду добавил...» дегенінде, не сылтау айтарын білмей, ұяттан қып-қызыл болып кетіп, жерге қараған. Сөйтсе, орыс апасы мұның шелегіндегі сүтті өз шелегіне қотарған кезде, сүттің соңы суға айналып, ұрлығының бәрі әшкереленеді екен. Оны кім білген, ұят ай ... Содан бері сараң апаларға апарған көксүтке су қосқанымен, Поля тәтесіне барғанда су қоспай, таза күйінде апаратын болған.

       Үйлерін көшенің арықтан су келетін бас жағына салатын орыстарың не деген пәле десеңші! Сәмет солардың үйіне жеткенше, шелектің түбіне тапталып, деңгейі екі елідей түсіп кететін кебекке бес саусақты салып жіберіп, астынан қопсытып көтеріп-көтеріп қояды. Кебегі аз болса, алары да аз екенін біледі, енді қайтсін-ай...

            Біреуден  сатып  алған  азғантай  нәрсеге  адам  тоюшы  ма  еді,  өзіңде  болмаған  соң. Қалаға  келген  сайын  Сәмет,  әйдәй,  қарық  болады.  Жаздағы  жайқалған  бақтағы «скороспелка» аталатын  уылжып  піскен  сары  алмасын  айтсаңшы!  Күзде  барғанда қызыл алма мен  мөлдіреген  жүзімге  де  бір  тояды.  Мұны  Әзиза  шешесі  көп  жұмсамайды.  «Самауырға  жаңқа  жар»  деп  кішкентай  өткір  балтаны  ұсынып  жатып:  «байқа  қолыңды  шауып  алма»  деп  ескертеді.  Ара-арасында  өзі  «қалай  жарып  жатыр екен?»  дегендей,  сырттан  бақылап  кетеді.  Келген  сайын:  «Міне,  маладес.  Жігіт  болды  деген осы!  Ертең-ақ, анаңды  асырайтын  азамат  болып  шыға  келесің,  Құдай  бұйырса»  деп  мақтап-мақтап  қояды.  Мақтағанды  кім  жек  көрсін,  бұл терлеп-тепшіп  ағашты  екілене-екілене  жарып, жұмысты қызыға  істейді.  Таудай   боп  үйіліп  жатқан  жаңқаны  көргенде  өз-өзіне  риза  болып,  көңілі  толады.  «Дәу  шешемнің  керегіне  жарадым»  деп, өзінің істеген  ісіне  сүйсініп, марқайып қалады. 

        Анасы  Ғазиза бала кезінен:  жалқау  болма.  Әр  істі  тыңғылықты,  тындырып  істе.  Үлкендердің  тілін  алып,  көмектесіп  жібер.  Тіпті,  айтқызбай, өзің біліп  істе.  Одан  ештеңең  кетпейді,  алғысын  аласың. Үлкендер разы болып,  батасын  береді – деп, күні  бүгінге шейін құлағына  құйып  отырады.

       Бұған риза болған Әй-әй  тәтесі  тығып  қойған  кәмпит,  шикаладын,  мәрмеладын  уыстап  қалтасына  салып  береді. Өз  үйіне  мұндай  ас та төк молшылық дүние  қайдан келсін...?!

            Өткен  жылы-ғой  жазғы  демалыста қалаға келгенде  тышқақтап,  масқара  болғаны.  Түскі  тамаққа  Әйәй  тәтесі пәрәмәш  пісірді.  Майын  ағызып,  ыстық  пәрәмәшті  тойғанша  жеді.  Алма  жеді,  ерте  пісетін  жүзім  жеді.  Бақшада «пәсклөн»  деген  бүлдірген  уылжып  пісіп  тұр  екен,  содан үзіп қомағайлана  асады.  Көзі  қимай  арық  жағасындағы  «ежевика»  аталған  қара  бүлдіргенді рахаттана  жеді.  Рахаттанғанын  қайтейін,  кешке  қарай  барлық  жегені  желкесінен  шықты.  Іші  бұрап,  ыстығы  көтерілді.  Аузынан  да  кетті,  артынан  да  кетті.  Қайта-қайта  дәретханаға  жүгіріп,  есі  шықты.  Құса-құса  тамағы  қырнап  ауырып,  жұтындырмай  қалды.  Ғалия  әпкесі  доқтыр  емес  пе: «әр  нәрсені  жеп  сасықкеңірдек  болып  қалғансың-ғой. Сен будущий солдатсың, ештеңе  етпейді.  Мынаны  іш,  тәуір  боп  кетесің»  деп,  қапшықтағы дәріден  ішкізіп  жүр.  Түн  жарымына  шейін  дәретханаға  жүгіріп,  әйтеуір  бір  уақытта  ұйықтап  кеткен.  Сол  ойына  түссе:  Өмірімде түк  көрмегендей, бәрін  сонша жей  бергенім  не?  Біразын  ертеңінде  жесем де  қолымнан  ешкім  қақпайтын  еді-ғой – деп,  кәдімгідей  ұялып  қалады.

        Қаланың мөп – мөлдір көк аспанында алақандай да бұлт жоқ. Тас төбеге көтерілген күн жарқырап, ауа райы шайдай ашық. Сәмет ыстықтамас үшін жеңіл-желпі киініп, өзін үлкендерше сезініп, көңілі көктемдегі судай тасып базар аралап келе жатыр.

        Жылда қалаға келер алдына ол, кәдімгідей, дайындалып ақша жинайды. Жыра бойына барып, көкмайсада арақ ішетін ағалардың арақтан босаған шөлмектерін дүкенге өткізіп, әдеттегідей кәмпит, прәндік емес, ақшалай алады. Кейде сатушы ағаның:

       -Кассада ақша аз, басқа бірдеңе ал-деп кергіп қалатыны бар.

        -Аға, кәникүлде қалаға барайын деп едім, тиынмен беріңізші. Көп ақша емес қой – деген мұның өтінішін жерге тастамай, басын  шайқаған сатушы ағасы сылдырлаған тиындарды қолына ұстата салады.

         -Рахмет, аға, деп қуанған бұл өз жөніне кетеді.

        Сәметтің табыс табатын басқа да өнері бар.

Оның жасаған рәгәткісі мен садағына, кәдімгідей, «зәкәз» түседі. Өйткені, садақтың ағашын жұмсақ, оңай иіле салатын жіңішке ағаштан емес, таңдап жүріп діңі жуандау, мықты ағаштан жасайды. Жебенің ұшын қаңылтыр қиығын иіп, ерінбей әдемілеп, үшкір етіп жасайды. Ол  садақ, әрине өзгелердікі сияқты емес, алысқа атады және дәл тиіп, «кірш» етіп қадала кетеді. Рәгәткісін де серпіні қатты рәзіңкеден жасап, соларды Өмеш, Шолан, Мұқан мен  Марат сияқты әкелері бар балаларға сатады. Әкелері жоқтардың ақшасы да жоқ...

         Міне, осынша «байлықпен» алшаң басып қалаға келген Сәмет  жайма базардан  алманың  ұнтақталған  ұнын,балмұздақ, ұйғыр акадан  шашлық алып жеді.  Базардың күншығыс  жағындағы  кішігірім  үйшіктің  алды  ығы-жығы  халық. «Не  сатып жатыр екен топырласып  кезекке  тұратындай?» Жақын келгенде байқады:  елдің  бәрі «бокал» аталатын үлкен күрешкеге  құйған  мөп-мөлдір,  ашық  қызыл  түсті  көз  қызықтыратын  бірдеңені  сатып  алып  ішіп  жатыр.  Сыра  дейін  десе,  сары,  не  қоңыр  емес.  Шарап,  сыра  болса,  балалар  ішпес  еді-ғой.        Не  де  болса  ішіп  көрейін  бұл  көздің  жауын  алардай  мөлдіреп  тұрған  нәрсені. Кезек соңына  таман  келіп:

        -  Вы  последный? – деп, білгенінше  орысшалады.  Кезегі  келді-ау,  әйтеуір! Алатын нәрсесін не деп  сұрарын  білмей  тұрған  мұның  көзі  үйшіктің  маңдайшасына  үлкен  әріптермен  жазылған  «Ларёк»,  астына  кішірек  әріптермен таңбаланған «Учаральского  сельпо»  деген  сөздерге  түсті.«Байлығына» мақтанғандай марқайып, бақандай үш  сомдық  кесек ақшаны  сатушыға  ұсынды.

• Ларёк  дайти!
• Что-что? – деген  сатушы  бұған  жымия  қарап тұр. Кезекте тұрғандар да жамыраса ду күлді.

       - Вот эти дайти!  - Бірдеңе  бүлдіргенін  сезе  қойып, сасқанынан дәу ағаш бөшкені нұсқады.

       - Это  морс  называется,  -  деп   бокалды  толтырып  ұсынған сатушы  да,  кезектегілер де   күлкілерін тоқтата алар емес.

            Масқара  етіп,  күлкіге  қалдырған  морс  деген  пәлесін  апыл-құпыл ішіп,  тезірек  ол  жерден  тайып  тұруға  асықты.

                      ..................................

       ...Анасы бұл  ес  білгелі  қаз  ұстайды.  «Үйрек пен  тауық  лас  құстар,  нәжіс  жейді» - деп, оларға  жоламай,  тек  қаз  асырайды.  Колхоздан  күзде  еңбеккүнге  алған  екі-үш  қап  бидайды  ұшырғанда  шыққан  қалдығын,  ұнның  кебегін  беріп,  семірту  үшін  қаздарды  жаз  бойы  жемдейді.  Қысқа  қарай  сары  ешкінің  есейіп,  текешік  болған  лағын, оған  қоса  сол  қаздарды  сойып  алады.  Үлкен  соғым  союға  жағдай қайдан келсін...

            Зәуре  апа:  «көрші  қақысы,  тәңірі  қақысы»деген ғой.  Осы  қаздарыңнан  тұқым  алсам»  деп  анасына  көптен  бері  қолқа  салып  жүретін.

            Кеше  колхоздан  бір  жылдың   еңбеккүнін  бидаймен  алған  екен.  Бүгін   біздің  үйге  келіп  отыр.  Қолында  орта  қап  бидай.

            -  Көрші-ау,  көп  жылдан  бері  силасып,  ағайыннан  жақын  болып  кеттік.  Мынау  Сәметіңе  әкелген  жейдем.  Мынау балалардың  шайына – деп, үлпілдеген, жұп-жұмсақ байкы  жейде  мен  газетке  оралған  біраз  кәмпит,  прәндікті  жайдақ  үстөлдің   үстіне  қойды.

            - Япырмай,  көрші,  болмадың-ғой.  Көңіліңнен   садаға.  Арнайы қалап  келген  екенсің, алшы.  Өзімнің  ата  қазым  мен  ана  қазымнан  басқасын, қалағаныңды таңдап  ал.  Сәния қызыма  ырым  қылып  асыра.

            -  Уай,  бәрекелді! Бала-шағаңның  қызығын  көр!

            ... Зәуре  апаға  берген  ата  қаз  бен  ана  қаздан  балапан  дегенің  биыл  өріп  жүр. Есесіне  біздің  қаздардан  береке  қашты.  Ана  қаз  жұмыртқаларын  басып  жатқанда-ақ  біраз  жұмыртқа  шіріп  кетті.  Балапан болып  оншақтысы  шығып  еді,  оның  төрт-бесеуі  өліп  қалды.  Сәметтің есіне  «біреуге  берсең – сол мал – құс  берген  адамыңа  ауып  кетеді»  деген  анасының  бұрындар  айтқан  сөзі  ойына  түсті.

            - Тәте, Зәуре апаға  қаздың  тұқымын  бекер  бердің.  Әне,  олардың  балапандары  шұбап  өріп  жүр. Біздікі төрт-ақ балапан.Сағым: «біздікі  көп» деп  ылғи мақтанады.Бермеу керек еді–деп,ренжіген Сәмет  жыларман болып тұр. 

        - Көршінің  көңілін  қимадым-ғой.  Солай  боларын  білсем де  беруге  тура  келді.  «Сәнияма  арнап»  деп  қалап  келген  соң  қалай  бермейін? Қазақта  силаған адамың қалаған  нәрсені  қимай  тұрсаң  да  беретін  ағайыншылық  жол  бар,  балам.  Сен  оған  ренжіме.  Түсінем,  өзің  бағып – қаққан  қаздарыңа,  әрине,  ішің  ашиды-ғой.  Құдай  берерін  тауыспай,  бас  аман  болсын...

      Ақ  таңертеңнен  көк шөпте  жайылтып,  түс  кезінде  қаздарды  қораға  балапандарымен  қамап,  демалдыратын  тәртіп  бар.  Сол  әдетімен  Сәмет  құстарын  айдап  әкелуге  көшенің  арғы  бетіндегі  көк  шалғынға  барып  еді,  қаздары  жоқ  екен.  Әрірек барғанда анадайдағы  Ақжар  апаның  үй  салғанда  ойған  құдығында  Сағымдыкімен  бірге  жүзіп  жүрген  өз  қаздарын  көрді.

• Кіш, кіш! –  Жерден  доң  алып  қанша лақтырса  да, құстары  жағаға  жолар емес.

       - Тига, тига... – Бар  болғырлар,  сендерді  қазір  шығарам. – Сәмет үстіндегі  мәйкесін  сыпырып  тастап,  суға  түсті.  Құдықтың  ортасына  «кіш-кіш»  деп  жеткені  сол еді,  Зәуре  апаның  ата  қазы мен  өзінің  ата  қазы  екі  жағынан  кезек  шұқып,  талай  бастады.  Тістегендері  мұнша  ащы  болар ма!  Қолымен  «кіш-кіштеп»  жасқаса  да  қоятын  түрлері  жоқ.  Мойнынан  келген  су  ішінде  не  тебе  алмайды.  Жағаға   қарай  қашайын  десе  екі  жақтап  шұқып,  жүргізер  емес.  Бір  уақытта  екеуінің  де  мойны  қолдарына  ілікті-ау. Екеуін де қылқа мойындарынан қылқындыра ұстады.

• Ал, енді қайтер  екенсіңдер, бәлем...

        Бірақ, ерте  қуаныпты.  Шұқуға  мұршалары  келмеген  қос  ата  қаз  мұны қанаттарымен  сабалай  бастады. Бас-көз демей ұрғылаған құрығырлардың қанаттарының  қаттысы-ай!  Анасының  ашуланған кездегі  шыбықпен  соққаны  да  мұндай  ауыртпас.  Амалсыздан,  мойындарынан ұстаған қолдарын  босата  салып,  су  астына  сүңги қашты.  Сол  сүңгігеннен  жағадан  бір-ақ  шықты.

            - Ит – шошқалар!  Көрсетем  қазір  мен  сеңдерге! – Қыстыға  жылаған  Сәмет  жүгірген  бойы  үйінің  қорасындағы ағаштардың ішінен  төрт-бес  құлаштық  жуан  сойылды таңдап  алды. Мұның  тасұр-тұсырын  естіп,  үйден  жүгіре  шыққан анасы:

            - Өй, балам, не болды? Андағы  сойылың не, тағы  кіммен  төбелестің? – деп, шошып кетті.

            - Қаз, қаздар  талады... Судың  ішінде... – Ызадан  қалш-қалш еткен ол анасын  айналып  өтіп,  құдыққа  қарай  жүгіре  жөнелді.

            Жеңістеріне  масаттанған  қаздар   құдықтан  шығып,  үпір-шүпір ерткен  балапандарымен  қара  жолға қарай бет алған екен. Сойыл  көтеріп,  өздеріне  қарай оқша зулап  келе  жатқан  мұны  көрген  қаздар  жан-жаққа  бытырай  қаша жөнелді.

            - Мә,  саған!  Міне,  сенің  сыбағаң!  - Тістене  сыбырлап,  өз қазын  сойылымен  құлаштай  осып-осып  өтті.  Өзі  долданып  жылап  жүр.  Басын  қорғалақтай  қашқан  қазды  тағы  үш-төрт рет  періп-періп  жіберді.  Енді  бұрылып  Сағымның  ата  қазын  сойылымен  екі рет ұрды. Осыдан кейін ғана  ызақорлана  ышқынған  Сәметтің  ашуы  қайтып, сабасына түсейін деді.  «Көршінің  қазын  өлтіріп  алсам,  тағы  шу  шығып, әдеттегідей  мен  кінәлі  болып  қалармын» - деген  ой  қылаң  беріп,  сойылын  жерге  түсірді.

            Өзін жаудың бетін қайтарған Қобыландыдай сезініп, кегі  қайтып,  бойы  жеңілейіп қалған ол жанына  анасының  келгенін  байқар  емес.

            - Құдайым-ай, өзіміздің  ата  қаздың  топшысын  сындырып  жіберіпсің-ғой.  Обал-ай,  обал-ай.  Сонша  дүлейленбесең  қайтер  еді, құлыным-ау...

            - Неге  өздері  мені  талайды.  Сол  керек  өзіне!

            - Олар  балапандарын  қорғаштады-ғой. Қай ата-ана,  қандай  жан-жануар  болмасын,  балаларын  қорғайды  емес пе?!  - Анасының  түрі  бұзылып,  аяушылықтан  көздерінен  тарамданып  жас  ағып  тұр.

            - Өзімнің   қолымнан  жем  жеп  жүріп,  өзімді  талағаны  дұрыс па?

            - Әй, балам-ай, олар  хайуан-ғой.  Адамның  ойлағанындай  ой,  ақыл  қайда оларда? Адам баласының  жан-жануардан  айырмашылығы – сол ақылы, ойлау,түсіну, аяушылық қабілетінде емес пе?!

            Үйге  айдап  келісімен  ата  қазды  Сәмет пен анасы  қора  ішінде  қаумалап  ұстап  алды.  Сала  құлаш  дәкемен  сынып, жер сызып жүрген  қанатын  жоғары  көтеріп,  екінші  жақ  қанатына  іліндіріп  байлап  қойды.  Байқұс, әбден зәрезәп болып қорқып  қалған екен. Жан-жағына  жалтақтай, елең-елең  ете қарап,  аяқтарын  әрең  ауырсына  басады.

            ...Сәмет топшысы  сынған  ата  қазды  көрген  сайын  аяп,  жүрегі  сыздап  қоя  береді.  Ол  да,   жүрегінің  шайлыққаны  болар, мұны  көрсе  болды – айдалаға  қаша  жөнеледі. Қанаты да жазылмай, қатты  жүдеп-жадаған  қазды  анасы аяп, «босқа арам өледі» деп бір айдан  кейін  сойғызып  тастады.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       

            Біраө еті  көкбақа  болып  кетіпті,  жеуге  де  келмеді.  Келесі  жылы  да  балапан  шығып  мандымаған  соң,  анасы күз түсе,  қалған басқа қаздарды  түгелдей  сойғызып  алды. Сонымен, жанұядағы қаз асырау үрдісі де доғарылып тынды.

            Бірақ,  сол  ата  қаздың жалтақтаған үрейге  толы  көздері,  бұрынғы  қайратынан  айрылып,  қорқып  қаша  жөнелетін  мүсәпір  кейпі  Сәметтің  көз  алдынан  әлі  күнге  шейін  кетер  емес. Ойына түскен сйын: «ақылсыз  хайуанның  обалына  қалғаным-ай»  -  деген  өкініші  өзегін от түскендей  өртеп  кетеді...

      ...Бұтақсыз  теп-тегіс  ағашқа білегі мен тақым күшінің көмегімен мысықша  өрмелеп шығудан, ләңгі тебу,түрнікке тартылудан  алдына  жан  салмайтын  Сәмет  жүгіруге  де  ұшқыр  еді. Ауылдағы «таз  көше»  аталатын  сырт жақ  көшенің  балаларымен  жүгіруден  жарыс  өткізіп  жүргендеріне үш  жаз  болды. Міне, бүгін де жарыс. 

       ...Бұлардан  төрт-бес  жас  үлкен, өзі жақсы штангист қана емес, көпсайыс спорты бойынша аудан чемпионы атағы бар Жеңісбек  жарысқа   төреші  болуға  келіскен.  Қолында қысқа ғана сабы бар желпілдеген қызыл  жалау.

            - Қане,  стартқа  дайындалыңдар, - деген  ол  қайдан,  қай  жерге  шейін  жүгіру  керек  екендігін  түсіндіріп  жатыр.

            - Низкий  старт  жасайсыңдар.  Қане,  на  старт!  Внимание! Марш!

 - Қызыл  жалау  сілтелісімен  желаяқтар сөреден  ыта-ыта  жөнелді. Әр  командадан  бес-бестен, он  желаяқ  алғашқы  онбес-жиырма  метрін  қатарлас  жүгіріп  өтті.  Әрі  қарай  бірі-бірінен  аралары  алшақтай  бастады.  Ең  алдыда  құйындай  ұйтқыған  Сәмет. Артында өкшелей қуып  келе  жатқан  Сағынайдың Серігі.  Ол – «таз  көшенің»  желаяғы.  Одан  кейінгі  Ерлік – біздің  көшенің  намысын  қорғаушы. Осы тәртіппен мәреге зуылдай жетіп, қалған жетеуі қашықтықты іркес-тіркес аяқтады.

Екі  жүз  метрге  жүгіруде  бірінші  орын  мен  үшінші  орын  бұларға  бұйырғанына  намыстанған  Әсен жылдағы сияқты  тағы  шу  шығарды. Ол өзі  төртінші  болып  келген болатын.

       -   Мен стартта кешігіп тұрып  қалдым.  Қане,  қайта  жүгіреміз.

       -   Жақсы,  қайта  жүгірсек,   қайта  жүгірейік! –  Қаны қызған  бәйге  аты  сияқты тыпыршып, тағы  да  жүгірісті қалап тұрған Сәмет келісе кетті.

            Жеңісбек  тағы  қызыл  жалауын жоғары көтерді.

        -   На старт!  Внимание!  Марш!

        -  Ытқып,  зырылдай  жөнелген  жүйріктердің  ішінде  бұл  жолы  тағы  да  Әсен  төртінші  болып  қелді.  Бірінші  орын  - Сәметтікі,  екінші – Серік,   үшінші – біздің  Ерлік.

        -Енді бір шақырымға жүгіреміз. Көреміз кімнің озғанын. –Бұл тағы да «жығылған күреске тоймас» дегендей, жеңілісіне намыстанған сол Әсен.

          Бір шақырым қашықтық шамамен қай жерден қай жерге дейін болатынын, өзі де сол қашықтыққа жүгіріп жүргендіктен, мөлшермен білетін Жеңісбек қашықтықты белгілеп, желаяқтарға түсіндіріп өтті.

        -На старт! Внимание! Марш!

Бұл жолы сөредегі спортшылар саны сегіз.

Қашықтықты біршама жоғары жылдамдықпен бастаған Әсен алғашқы жүз метрде алдыға шықты. Шамамен екі жүз метр өткенде, Сәмет бұл жылдамдық өзіне аздық ететінін сезіп, қадамын ширата түсіп, басты қарсыласының алдына түсіп алды. Біраз өкшелеп, соңынан ерген Әсеннің демалысы жиілеп, ентіге бастағанын байқаған Сәмет «бәлем, қайтер екенсің» дегендей, бастаған жылдамдығын түсірмей жалғастыра берді. Қашықтықтың бір бұрылысында көз қиығымен арт жаққа қарағанда, Әсеннің төртінші болып келе жатқанын көрді. Мәреге екі жүз елу метрдей қалғанда Сәмет шалт «жұлқыныс» (рывок) жасап, өзінің артындағылардан тіпті алыстап кетті. Енді бір сәтте мәре сызығын жеке-дара кескен ол басты қарсыласын шаң қаптырғанына ғана емес, өзінен кейін ентіге жеткен Ерліктің ерлігіне де сүйсініп:

       -Ерошкам, жарайсың! Намысты қолдан бермедің!-деп, командаласын құшақтай алды.Үшінші орында-Сағынайдың Серігі.Төртінші орында тағы сол – Әсен.

 «Таз көше» бұл жолы да осылайша жеңілді.

            - Сен,  Сәмет, жылдамдықты тым арттырып, бәрімізді әдейі шаршаттың. Оның  арамдық! – деген Әсен  мұның  қолынан  ұстап  жұлқып  жіберді.

            - Неге  жұлқисың!  Күшті  болсаң  кел.  Екеуіміз  жеке  жарысайық.  – Ашу қысқан Сәмет те  оның  қолынан  жұлқи тартып  қалды.

            - Ой,  әкеңнің... – Әсен қарсыласына  қолын  құлаштай  сілтеп қалды.  Еңкейіп  үлгерген  Сәмет  қарсыласын  сол  қолмен  іштен  «ыңқ»  еткізді  де,  оң  қолымен  шықшыттан  перді. Есеңгіреп, шалқалақтай  құлауға  шақ  қалған  Әсенді  ұмтыла беріп ұстап   қалған Жеңісбек:

            - Қане,  доғарыңдар!  Спортты  шынығу  үшін  пайдалана  ма  десем,  сендер шекісу  үшін спортпен  айналысады  екенсіңдер-ғой. Мені  төбелестеріңе  төрелік  етуге  шақырдыңдар ма? – деп, қатты ашуланған ол екеуін де желкеден түйіп-түйіп жіберді.         - Мен  ұрайын  дегем  жоқ. Өзі  қол  жұмсаған  соң, қорғандым.  – Сәмет спортшы  ағаларын  төрелік  етуге  арнайы  шақырып,  ақыры төбелесіп, масқара  болғандарына ұялып, көзімен жер шұқып тұр.

            - Екеуің де жетісіп тұрсыңдар..., - деген  Жеңісбек  қолын  бір  сілтеп,  оралған  қызыл  жалауын  желп-желп  еткізіп  кете  барды.

            Жарыстан да,  ойыннан  да  осылайша  сән  кетті.

       Ол  төбелестегі  жаңағы  әдісті  бокспен бұрыннан айналысып жүрген бөле ағасы Ғалымнан  үйренген.

«Әттең, сол  бөлемдікіндей «лапа», бокс қолғабым мен соққылайтын «мешөгім» болса ғой...

            «Жекпе-жек»  кітабын үш-ақ  күнде  оқып  тауысып,  қатты  әсерленген  Сәмет  алдына   таудай  мақсат  қойды.  «Қайтсем  де боксшы Мұрат  Батырбаев сияқты шымыр, күшті спортшы болам...!»

       ...Өмеш пен Сәмет ала таңнан  ерте  тұрып,  төмен  жақ – ауыл  сыртындағы  диірменге  қарай  желе  жорта  жөнелді.  Үш шақырымдай  жүгіріп  келген  соң  денешынықтыру  жаттығуларын   бастады.

            - Өмеш,  қане  енді  штангага  кезек  берейік. 

Сәмет өткен жылдың күз айында  «ДТ»  тракторының  каток  дөңгелектерін  лом  темірге  кигізіп  штанга  жасап  алған  болатын. Жаттығудың бір  түрін  бітірісімен  кезекті  Өмеш  досына  берді. Сәметтен үш жас кіші ол егіздің сыңары болғандықтан, әлжуаздау, күші де өз қатарластарынан кемшін еді. Темір   көтерген  төрт  ай  ішінде  бұлшық  еттері  білеуленіп,  екеуі  де  кәдімгідей,  спортшыға    ұқсап-ақ  қалған.

            - Қане,  енді  сен  кіріс.

               Өмеш те ақ  тер,  көк  тер  боп,  білгенінше  жаттығуларын жасап жатыр.

            - Сен  пресс  жаттықтырғанда   тізелеріңді  бүкпе.  Ішке  түсетін  салмақты  азайтып   аласың.  Міне,  былай.  -  Сәмет  штанганы  мойнына  салып  белін  бүгіп,  қайта  тіктелетін  жаттығуды  көрсете  бастады.  Еңкейіп,  тіктелген  сайын     рахаттанып,  қимылды  үдете  түскісі  келеді.  Бұлшық  еттері  бұлт-бұлт  еткен оның денесі  бусанып, терлеп кетті.

            Енді  екеуі кезектесіп,  штангамен  «сығымдап көтеру»,  «жұлқа  көтеру»  әдістерін  меңгеру  жаттығуларын жасай бастады.

       - Бүгінге осы жетер. Тер қатып қалмас үшін денені  он-он бес  минуттай  суытып  алып,  сумен  шынығуға кірісейік...

      ...1-Мамыр  мерекесі  қарсаңында  өткелі  тұрған  оқушылардың  жеңіл  атлетикадан  мектепаралық  жарысын  тамашалауға  халық  көп  жиналды.

        - Құрметті  оқушылар,  спортпен  шұғылданып,  денешынықтырумен  айналысқан  адамның  дені  сау,  шымыр  болып  өсетінін  сендер  жақсы  білесіңдер.  Әмин  Тұяқов,  Ғұсман  Қосанов  ағаларыңдай  жүйрік,  Қажымұқан,  Балуан  Шолақ  бабаларыңдай  ер  де,  батыр,  Бауыржан  Момышұлы  аталарыңдай  қаһарман, қазақтың  намысын  жыртатын  қайратты  да  жігерлі  азамат  болып  өсетіндеріңе  мен  сенемін.  Ертең  Отанды  қорғайтын    патриоттарымыз  да  сендерсіңдер, - деген  мектеп  директоры Жақыпов  ағайлары  құттықтау  сөз  айтып,  жарыстың  басталуын  жария  етті.

      - Қане,стартқа  дайындалыңдар! –Денешынықтыру  пәнінің  мұғалімі,  гимнасшы  Георгий  Георгиевич  әмірлі  даусымен  жарыс  тәртібін  түсіндіріп жатыр:

         - Алдымен  5- 6-7-сыныптардың  спортшылары  60, одан кейін 100  метр  қашықтықта  сайысады.

Сәмет  «таз  көшенің»  желаяқтарымен  жарысып  жүргенімен,  мынандай  көпшілік  алдында  үлкен сайысқа  түсіп  көрмегендіктен  жүрексініп  тұр. Оның  үстіне  қарсыластары:  Черненко,  Кульбякин,  Ширяе пен Тепляковтардың  бойлары  сорайған-сорайған  биік,  сирақтары  ұзын.  Сәметтің  бойы  олардың  иығынан  ғана  келеді.

        - На  старт! -  Төреші  қызыл  жалауын  көтерді.

         «Бисмилләрахмани  рахим.  Алла  өзің  қолдай  көр». – Сәмет күбірлеп Құдайға  сиынып  алды. Анасы бұған жастайынан солай үйреткен.

• Внимание! Марш!

Мұның алдындағы іріктеу жарысында Сәмет ең жоғары көрсеткішке жетіп, одан кейінгі бес спортшы да осы финалға шыққан болатын.

        Алты  желаяқ  финалдық  старттан  ытқи-ытқи  жөнелді. Ал дегеннен суырылып алдыға шыға берген Сәмет осы 100 метрлік жарыста құйындай  ұшып, сол  аққан  бетімен  қызыл  лентаны  бірінші  болып  кеудесімен  қиып  өтті.

• Бәрекелді,  Сәметім!  Тәрбием  бекер  кетпепті.

Жарайсың, жеңісің құтты болсын!

        «Мынау  алғаш  қолыма  қалам  ұстатып,  әліппені  жаттатқан тұңғыш   ұстазым Жәмила   тәтейімнің  даусы-ғой». 

            Есі-дерті  де,  барлық  сана – сезімі  де  озуды  ғана  ойлаған  Сәмет айналасындағыларды көріп,   ажыратудан  қалған. Бірақ, алғашқы ұстазын дауысынан таныды. Өзінің  желдей  ескен  екпінінен  бе,  жоқ  әлде,   жастары қатарлас  болғанымен,  өзінен  бойлары  ұзын,  денелері  де  үлкен  қарсыластарын  шаң  қаптырған   жеңіс  қуанышынан  ба,  әйтеуір  көздеріне   ыстық  жас  толып,  кімнің  кім  екенін  тани  алар  емес.  Бәрі  тұман  арасындағы  сияқты,  еміс-еміс...

            Сәмет пен Өмеш  досы  екеуінің  бір  жыл  бойы  ертелеп  жүгіріп,  турникке  тартылуы,  штанга  көтеріп,  суық  сумен  шыныққан еңбектері арқасында 100  метрге  ғана  емес, 60 және 200 метрге  жүгіруден де алдына  жан  салмады.  Сәмет – мектептің қысқа қашықтыққа жүгірудің  чемпионы! 

        400 метрге жүгіруден бұрындар стадиондағы жаттығуларда байқалмаған, орыс сыныбында оқитын Өмірсерік Сапаров атты оқушы жеңіс тұғырына көтеріліп, Сәмет екінші орынды иеленді. Өзі көп сөйлемейтін момын, бірақ сабақты тек «беске» оқитын Өмірсерік үндемей жүріп-ақ талай нәрсені тындыратын болып шықты. Күнде таңертең станса жаққа ары екі, бері екі шақырым жүгіріп келген соң, үй ауласындағы турникке тартылып, штанга көтеріп шынығатын жақсы спортшы екен!

         Кейінірек, оныншы сыныпта Сәмет оқитын қазақ сыныбына ауысып келген Өмірсерік спортта ғана емес, оқуға да мықты екендігін дәлелдеді. Әсіресе, мый ашытарлық математика, химия, геометрия мен физика пәндерінен Қажыгерей Қасымжанов екеуі жарысқа түскендей, тақтаға бір есепті бес-алты түрлі жолмен шығарады. Тіпті, еш ойланып жатпастан, шемішке шаққандай, тақтаны тақылдата есеп шығарып  жатқанда, сыныптастары: «мыналар соның бәрін қалай естерінде сақтайды екен» деп, ауыздарын аша таңданып отырады. Бір жақсысы екеуі де есептерін көшіріп алуға достарына дәптерлерін беріп жатып: «құр көшіре бермей, ойланып, саналарыңа тоқып алыңдар. Институтқа түсерде бәрі алдарыңнан шығады» деген жанашырлықпен ескертуді де ұмытпайды. Әсіресе,сынып старостасы, мінезі қатал Қажыгерей  Қасымжанов достарын «жалқауланбай, жақсы оқыңдар» деп біраз қамшылап алады.

      ...Жарыстың ең қызықты 1000 метр қашықтыққа жүгіру додасына он екі желаяқ стартта тұр. Төреші қолындағы қызыл жалау желп етіп, «марш» деген әмірлі бұйрығымен қатар шықты. Ал дегеннен алға ытқи шыққан орыс сыныбындағы Эм Генаның жылдамдығы ерен. Оның соңынан қалыспауға бекінген Темірбай атты атлет Генаны өкшелей қуып келеді. Өкшелегенін қайтейін, шама-шарқы жарты айналым, яғни 200 метрге ғана жетті. Бірте-бірте жылдамдығы пәсейе түсіп, төртінші болып келе жатқан Сәметтің соңына сырғыды. Екінші айналымда жылдамдығын арттыра түскен Сәмет алдындағы Жұмаш, Сағыммен бәсекелесе жарты айналым қатар жүріп, енді солардың алдына түсіп алды. Өзінің мүмкіндігін дәл мөлшерлей білетін ол соңғы 200 метрде күтпеген жерден жұлқыныс (рывок) жасап, оқша зулап келе жатқан Генаны өкшелей қуды. Ұлты кәріс пәлекетіңнің артқа сақтаған күші әлі бар екен, жеткізбей кетті. Ешкімге дес бермеген Эм Гена чемпион атанып, екінші жүлдені Сәмет жеңіп алды.  

      Жақын күндері, жеңіске жетіп, жүлдегер атанған спортшылар  аудандық  спартакиадаға  мектеп  намысын  қорғауға  баратын  болды. Сәмет Өмеш екеуі ертеңгісін өздерінің үйдегі бұрынғы жаттығу жоспары бойынша, ал кешкісін   мектеп стадионында командаластарымен тер  төге  жаттығып  жүр...

                    .............................

       ... Мектепті орташа тәмамдаған Венера облыс орталығындағы кәпірәтіп техникумына түскен еді.  Бір жарым жыл оқып, оны ойдағыдай бітірген соң, қызының тезірек үйге қайтуын Ғазиза асыға күтіп жүргенінде, ауылға қатынаған бір таныс адам арқылы Венера анасына:

«Мұнда мені біреулер жібермей жатыр. Келіп алып кет!» деп асығыс жазған үшбу хатын таныс арқылы беріп жіберіпті.Не жағдай екенін анық білмей, пұшайман болған Ғазиза: «Апырай, жібермей жатқан кім болды екен?». «Тәксиге отыра салып барып, алып қайтсам ба екен, әлде...?» деп, ойланып –толғанғанша, артынша қызын алып қашып кеткені туралы хабар келді.

         Арада бір ай уақыт өтті. Құдалар жақтан еш сыбыс жоқ, тым – тырыс. Не «қызыңыз бізде, уайымдамаңыз» деген, не «пәлен уақытта барамыз» деген хабар-ошар келмеген соң, Ғазиза не ойларын білмей қорқып, уайымдап жүр. «Милицияға хабарлау керек»деген ойға бекінген жаздың ұзақ күнінің сәске кезінде Венера қызы ойламаған жерден үйге  сап етіп жетіп келді. Қасында ұзын бойы еңкіш тартқан арық, бір көзі ақшиып аспанға қараған, өңі сұп-сұр, түсі суық орта жастардағы ер адам мен аласа бойлы, оның да түксиген жүзінен жылулық атаулы сезілмейтін жас жігіт бар. Есіктен ене салысымен Венера анасының мойнынан тарс құшақтаған күйі ботадай боздап жыласын кеп. Топ-толық  боп домаланған, қызыл алмадай екі беті томпиып, үріп ауызға салардай сұлу қызының екі жағы қушиып, жүдеп-жадап кетіпті. Өңі боп боз болып, көзінің қарасынан ағы көбейіп, сүлесоқ халде тұрған оның түрін көрген ана шошып кетті.

• Балам – ау, сені тірі аруаққа айналдырған не жағдай? Мен көрмеген екі айдың ішінде не халге түскенсің? Әлде, сені зорлап алып қашып кетіп, қорқытып ұстап отыр ма...?

       Қызы тіс жарып ләм-мим демей, тек жылай береді. Бір сәтке жылауын тоқтатса, артынша қайта өксік қысып, боздап қоя береді.

• Венера, болды. Жетеді жылауың... – Зірк ете түсіп, қызын көзбен атып, алара қараған жас жігіт күйеу бала болып шықты.
• Қазақта: «дидар ғайып, нәсіп ғайып, неке ғайып» деген үш ғайып бар. Сол айтқандай, ғайыптан, ойламаған жерден, екі бала өздері келісіп,сіздермен құда болып отырмыз. Менің атым –Дүйсембі, мына отырған менің балам – Теміртас. Торғын атты құдағиларыңыз бар, ол науқастанып, келе алмады.
• Дәм қосып, құда-құдағи болуды Құдай жазған екен, айдан астам уақыт тым-тырыс жатып алғандарыңыз қалай? Не ойларымызды білмей, қатты қорқып қалдық...
• «Ештен кеш жақсы» дегендей, реті солай болды.

 –Құданың ақшаңдаған көздері жерге қадалып,  бет аузы да тыржыңдап кетті. Жақтырмаған сыңайы.

            -Ең болмаса «бара жатырмыз» деп, бір-екі күн бұрын хабар айтып жіберсеңіздер де болатын еді, сынағандай болмай. Дайындалып отырар ек...

-Оқасы жоқ. Біз асығыспыз, бір шай ішеміз де,

 бүгін кешкі  аптабозбен қайтамыз.

         ... Сонымен, бұл құдалық елде, жерде жоқ, қазақта болып көрмеген ерекше құдалық болып шықты. Ақи көз құда айтса-айтқандай, олар сойғалы тұрған қойға бата жасағанымен, тамаққа қарамай, бір шай ішті де, жау қуғандай жөнеліп кетті.

       ... Мінезі ашық-жарқын, не бір қиындыққа мойымай, ерлерше қасқая қарсы тұрып, жеңбей тынбайтын батыл әпкесінің ботадай боздауын, жүдеген түрі мен пәс көңлін көргеннен – ақ, бала болғанымен түйсікті, жаны нәзік, өте сезімтал Сәмет бұлар біліп үлгермеген бір келеңсіздіктің бар екендігін сезген. Екі шырағы көз жасынан ісініп, адам аярлық мүсәпір кейіптегі Венераның анасының құшағынан босап, мұның бетінен сүймек болып ұмсынған сәтінде, бағанадан қыстығып тұрған Сәмет шалт бұрылып,өкіре жылаған күйі үй іргесіне тиіп тұрған жыраға қарай жүгіре жөнелді. Не себепті олай – су тиген сабынша бұзылғанын өзі де білмейді. Әпкесінің күйеуге тиіп кеткен «сатқындығына»  ма, әлде кеше ғана таң шолпанындай жарқырап жүрген (Венера деген сөздің өзі Шолпан жұлдыздың аудармасы-ғой!) апайының жүдеп-жадап, ботасынан айырылған аруанадай боздағанына ма, жоқ ес білгелі сол тентек тәтесімен ерегесіп, төбелескен кездеріне өкінгеннен бе, әйтеуір, адасып, құлан түзде жол таппай аласұрған жолаушыдай, өзі де түсініп болмаған бір күй кешкен еді...

        Жылай – жылай екі көзі көнедей ісініп, әлсіреп жатып жырадағы көк майса үстінде ұйықтап кеткен інісін «қадірлі құдаға» шәй беріп шығарып салғаннан кейін Күлжан келіп оятып алды.Анасының: «не болды қарғам-ау, ауырып қалдың ба, әлде?» деген сөзіне жауап та берместен төсекке жата кетті. Басын тұмшалап жауып алған күйі, ұйықтағаны, не ояу екені белгісіз, қимылсыз сұлқ түсіп жатыр...

                         .................................

        ... -Апай, әнеу күнгі алған кітабымды оқып бітірдім. Енді басқа кітап алсам деп едім...

           - Бәрекелді, Өмірсерік! Үшінші сынып оқушысы үшін бес күн ішінде мына кітапты оқып бітіру дегенің өте жақсы үлгі. – Кітапты қолына алып, іші-сыртының бүтіндігіне көз жеткізген Күлжан:

       - Өмірсерік, қане, кітаптың авторы кім екенін және ол не туралы жазылғанын қысқаша айтып бере аласың ба, айналайын?

          -Авторы – Владимир Клавдиевич Арсеньев. Кітап Тайгада өмір сүріп, табиғатты, аң-құстар мен жабайы жануарларды жанындай сүйетін Дерсу Узала деген аңшы туралы айтылады. Ол аң-құстарды жөн-жосықсыз ататын қатыгез адамдарды жек көреді және аң, құстарды қорғайды. Кітап оқырмандарды табиғатты сүюге, оны аялап, қорғауға тәрбиелейді...

         - Болады, айналайын, мәләдес! Түгел мән беріп оқып шыққаның да, мазмұнын жақсы ұғып алғаның да көрініп тұр. – Риза болған Күлжан оқушының басынан сипап, арқасынан қағып қойды.

        -Өмірсерік, енді қай кітапты оқитын ойың бар. Мен тез тауып бере қояйын.

          - Апай, Бердібек Соқпақбаев ағаның «Біз де бала болғанбыз» атты кітабын берсеңіз. Үлкен балалар соны қызық кітап деп мақтап жүр.

          -Қазір, қазір, бауырым. – Ішкі бөлмеге кіріп кеткен кітапханашы көп кешікпей қайта шықты.

          -Мінеки, қызыққан кітабың. Кәртішкенің мына жеріне қолыңды қоя ғой...

           -Рахмет, апай, Сау болыңыз-деген құртақандай оқушы күлімдеген күйі есіктен асығыс шыға берді.

          Ойы – өзін қызықтырған кітабын оқуды тезірек бастап кету...          

        Кітапхана техникумын тәмамдап, сол жылы – ақ ҚазМУ-дың қазақ тілі мен әдебиет факультетінің сырттай бөліміне түскен Күлжан кітапханашы болып істегеніне үшінші жыл. «Кітап – білім бұлағы» деп, қазақтың ұлы педогогы Ыбырай Алтынсарин айтып кеткендей, сол екі жылдан астам уақыт оған қаншама білім, қаншама ілім, қаншама биік рух сыйлады. Былай қарап отырсаң, кітапханашы дегенің келген адамыңа сұраған кітабын беріп, кәртішкесіне жазып қойып, қарап отыратын оңай қызмет сияқты. Іс жүзінде бәрі басқаша! Әрине, берген кітабын тізіміне алып, сонымен іс біттіге санап, тып- тыныш қарап отыратын кітапханашылар да бар шығар.

         Кітапты білімнің қайнар көзі ғана емес, тәрбиенің нағыз қуатты құралы деп білетін Күлжан Исақызы оқырмандармен ой бөлісу, жаңа шыққан әдеби кітаптарды бірігіп талқылау, пікірталас (диспут) пен конференциялар өткізуді жолға қойды. Атаулы күндерге байланысты тақырыптық кештер  мен кітап оқырмандарын патриоттыққа тәрбиелейтін  Соғыс және еңбек ардагерлерімен кездесу ұйымдастыру    сияқты көптеген игі істерді атқару арқылы, білімді, танымы зор, рухы биік саналы ұрпақ тәрбиелеуде кітаптың маңызы зор екендігін әріптестері–кітапханашылардың облыс бойынша өткізілген тәжірибе бөлісу семинарында дәлелдеп, үлкен үлгі көрсетті. Ол тәжрибесі облыс бойынша таратылып, Күлжан Исақызы Республикалық сала басшылығының Құрмет Грамотасымен марапатталды.     Институттың үшінші курсын аяқтап, мұғалімдік қызметке ауысар сәтте жас  оқушыларын, өзінің сүйікті кәсібін қимай, қатты қиналды. Алайда, бала кезден ұстаз болу арманының орындалатындығына деген қуанышы басымырақ еді...

     ...Солдатқа алынғанына бір жыл өткенде, бала кезден еңбекқор, өтірік сөз, көлгірсу мен алдау мен арбау сияқты жаман қасиеттерге қаны қас Қамет командирлеріне, Жарғы мен әскери міндетіне адал болып, жақсы қызмет еткені үшін, жол сапарына кеткен күндерді есептемегенде, туған елінде он тәулік демалыста болып қайтқан-ды.

       Уақыт, шіркін, сағат тіліндей тоқтаусыз зымырай өтіп, әскери қызметі аяқталып, үйге қайтар мерзімі де таяп қалды.

       Аяулы анасын, қарындастары мен жалғыз бауырын үздіктіріп, сағындыра күттірген Қамет Отан алдындағы үш жылдық борышын абыроймен атқарып елге келгенде, жыл мезгілі-ақ қар, көк мұз, «қыбыла» желі апталап соғып, бір күн дем алса, «сеннен мен кеммін бе?» дегендей, қарымтасына үш-төрт күн «ебі» аталатын дүлей бораны тоқтамастан азынай соғатын қыс айы еді. Оралғанына үш күн өткенде жанұядағы өзінен кейінгі қарындасы Венера күйеуімен келіп сәлем беріп қайтты. Өзі аудан орталығындағы Әзиза шешесіне, көрші ауылда тұратын нағашыларына барып амандасып келді.

         -Балам, үш жыл ел қарасын көрмедің, біраз демал. Достарыңа барып арала, қыдырып, көңіл көтер-деген анасының сөзіне Қамет:

         -Тәте, қазір қыдырыстап жүретін уақыт па? Тезірек жұмысқа орналасу керек. Мына өзіміз-өсіп өнген қара шаңырақ та «қартайып», әр жеріне тіреуіш қойылып, ескіріп кетті. Ел қатарлы үй салып, жағдайымызды түзеп алмаса болмайды-деген Қамет сол күннің ертеңінде аудан орталығына жөнелді.

       Автобазаға жұмысқа орналасып, алған машинасын екі апта жөндеуден өткізген соң, тауға қарағай тасуға аттанды.

      «Құдай-ау, өзі ескі машина екен, баламды жол қырсығынан, апат-қиындығынан сақтай-гөр» деп, анасы әр намазында дұғасына қосып, тілеуін тілеп жүр. Тілемей, алаңдамай қайтсін, «ГАЗик» аталатын шүкиген машинасы жиі бұзылып, жүргенінен тұрғаны көп. Тамыр-танысың болмаған соң жаңа машинаның кілтін бұған кім ұстата қойсын. Суық жерде астына кіріп жөндеген болады. Қалың қарлы, бораны азынаған қыста тау ішінде қарағай тасу қай бір оңған шаруа? Неше рет көлігі бұзылып, таудың жолында түнеп қалған күндер де бастан өтті. Бірақ, онсыз да көңілі алаң анасы : «ойбай, құрысын, таста мына ескі машинаңды» деп байбалам салмас үшін жолда қалғанын ешкімге тісінен шығарған емес. Кейіннен, бір жарым жыл өткен соң, астына жаңа машина тигенде ғана: «Қанша лекерлесең де, ескінің аты ескі емес пе, бір күні түн ішінде тау аңғарында машинам жүрмей қалды. Түнімен оталдырып машинаны жылытып отыруға бензин қайда? Тісің тісіңе тимей сақылдап, дірдектей тоңған кезде таң да атпай қояды екен. «Жыртық үйдің Құдайы бар» дегендей, бір кезде үздіге күткен таң атып, таудан түсіп келе жатқан дәу машина тіркемесіне алып, әупірімдеп аудан орталығына жеткізді»-деп әңгімелеп бергені бар.

       «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» демекші, уақытпен санаспай, жанды сала еңбек етуінің арқасында Қаметтің тасы өрге домалап жүре берді. Азын-аулақ мал бітіп, сиыр сауып, жыл сайын ел қатарлы соғым соятын болды. Бұл кезде кітапхана техникумын қызыл дипломмен тәмамдай сала, сол жылы Университеттің сырттай бөліміне түсіп, мектепте мұғалім болып қызмет жасап жүрген қарындасы Күлжан Қаметтің бір жағына шығысып, жанұя жинақ кассасына ептеп ақша салу жағдайына жетті...

       Қазақта: «Жүргенге жөргем ілінер» деген жақсы тәмсіл бар. Сол айтқандай, өздері тұрып жатқан сапқоздың құрылыс ушаскесіне шопыр керек дегенді естіген Қамет шаруашылық басшысымен келісіп, сонда орналасып алды. «Май шайқаған бармағын жалайды» демекші, ішінде жүрген соң қарап қалсын ба, сапқоздан жартылай бағасын төлеп те, кейде төлемей, ептеп-септеп те құрылыс материалдарын жинай бастады. Әкесіздік пен жоқшылықтың дәмін ерте татып, жастайынан өз бетінше тіршілік жасауға, ерінбей еңбек етуге дағдыланғаны, әсіресе, осы кезде пайдаға асты.

        Енді бір жылдан соң ауылдың өздері тұрып жатқан көшенің жоғарғы жағындағы Першин атты орыстың үйін сатып алды. Ол үйі ескірек болғанымен, ушаскесі мен бақшасы кең, алдында салына бастаған үйі де бар екен. Уақыт өткізбестен, сол жылы-ақ жаңа үйдің құрылысына кірісіп кетті.

 

                       ..............................

 

       ...Мектепті бір кісідей-ақ жақсы аяқтап, Қазақ Мемлекеттік Университетінің журналистика факультетіне құжаттарын өткізген Сәмет емтиханға жатпай-тұрмай дайындалып жүр. Жалдап тұрып жатқан пәтерінде түннің бір уағына шейін кітап кемірсе, күндіз Горький паркінің көкмайсасына әкесінің үйінде жатқандай жамбастай жайғасып алып сабаққа дайындалады. Барлық емтиханды жақсы тапсырып, бір пәннен «бес», екі пәннен «төрт» алып, «Құдай бұйырса түсемін ғой» деп, емексіп жүр. Ойша студенттік өмірін көзге елестетіп, тәтті қиялдың жетегінде жүргенінде, «кәлладағы тәтті қиялды базардағы ащы нарық бұзар» деп «өз ағам» - өзбектер айтпақшы, әдемі әйдік жоспарын «конкурс» деген қызыл көз пәле быт-шыт етіп бұзды да жіберді.

        «Мен ұрлық қылғанда ай жарық болды» деп, ұрлық үстінде ұсталып қалған нашар ұры айтпақшы, 

сол жылы екі бірдей түлек – мектептің он бірінші мен оныншы сыныбын бітірген мыңдаған үміткер оқушылардың университеттегі конкурс додасында мұның бағы жанбады.

        Арман болған Алматы қаласында оқып, студенттік өмір кешу бақыты бұйырмай, дәу қоңыр шабаданы мен сыйымдылығы кішігірім қаптан кем бір де кем емес торкөзге  артынан ерген қарындасына, анасы мен әпкесіне, ағайын-туғандар мен көршілердің балаларына базарлықты сықита толтырып, «қайтқан малда береке бар» демекші, ауылға «береке» болып оралды.

       Кешінде сапқоздың құрылыс ушаскесінің машинасын айдайтын ағасы жұмыстан келді.

• Қалай, студент болуыңмен құттықтайық па?
• Ол бақыт бұйырмады. Оқасы жоқ, оның есесіне мына бітпей тұрған үйдің құрылысын аяқтап аламыз.
• Міне, міне, «болар бала – боғынан» демекші, азамат болатын бала солай айтса керек – деп, қуанып кеткен ағасы: – «Өзің комсомолсың, өзің талқан жейсің» деп, қомағай немересіне баяғыда бір ата айтқан екен, сол айтпақшы, өзің жақсы спортшысың, келешек солдатсың сенен не жұмыс артылады? Құдай бұйырса, күзде әскерге жүргеніңше жаңа үйге қоныстанып та қалармыз...

        Қашан болсын өзіне қабақ түйіп, жылы сөз айтып көрмеген мінезін білетін Сәмет ағасының көңілденіп,  бұған адамша сөйлеуіне бір жағынан таңданса, екіншіден, «жақсы сөз-жарым ырыс»демекші, өзін жақсы сезініп, көңілі өсіп қалды...

• «Темірді қызған кезде соқ» демекші, діттеген оқуыңа дер кезінде түсіп кеткенің жөн болар еді. Екі жыл әскерге берген уақыт біліміңді қарайтып тастайды-ғой. – Бұл Сәметке бала кезінен тәрбие беріп, оқу-жазуын бақылап, жөн сілтеп қана қоймай, өзінің ісімен үлгі көрсетіп жүретін кіші әпкесі Күлжанның сөзі.

       - Жарайды, «сабақты ине-сәтімен» демекші, атқарған әскери міндетің еңбек өтіліне баланатын да тәртіп бар. Сондықтан, солдаттан қайтқан соң да оқу кеш емес. Сол екі жыл өтіліңнің конкурс кезінде көмегі тиеді – деп, әпкесі бауырының көңіл – күйін түсіргісі келмей, сөзінің соңын жаймашуақтатты.

       ...Бұрындар Қамет үй шаруасын шаруалаған кезде қасында жүріп: «ананы әкел», «мынаны былай ұстап тұр» сияқты жұмыстарды атқарған Сәмет енді ағасы істеген сол шаруаларды өзі жасап жүр. Ағасы бауырын таң бозынан тұрғызып алып, бүгінгі істелуге тиісті жұмысты: «былай жасайсың» деп көрсетіп, тапсырма береді.Сәметті ерте оятқан баласына анасы:

       -Әлі жас қой, сонша ерте оятпай – ақ қойсаңшы, тағы біраз ұйықтай тұрсын – деп, кіші ұлына жаны ашиды.

        - Ештеңе етпейді. Қайта осы бастан жұмысқа ширап шынықса, әскердегі қызметі жеңіл болады...

        Шынында, үй салу кезіндегі үлкен етіп құдық қазып, көрші атаның тор биесін сұрап алып атпен балшық айдау, үй ішіндегі бөлмелерді бөлу, сол каркас керегелерді сабан араласқан балшықпен сылау сияқты шаруаларды өз бетінше істей береді. Сәл кейінірек терезе, есіктердің  жақтауларын (откостарын) теп-тегіс етіп шығара алатын дәрежеге жетті. Осы        жұмыстарды ағасы көрсеткендей етіп ойдағыдай жасағанына өзі қуанып, бір уақыт істеген істеріне мақтанышпен тамашалай қарап тұрады да, қасына анасын шақырады.

• Тәте, қараңыз, қалай әдемі жасадым.

        - Бәрекелді, азамат болды деген осы! Міне, ағаңды жалғызсыратпай, бір жағына шығысып жүрсің. Өстіп-өстіп құрылыстың барлық жұмысын өз бетіңше жасай алатын жағдайға жетесің-деген Ғазиза ұлының мақтаныш араласқан жүзіне ризалықпен елжірей қарап тұрады.

       -Ия, ағамның: «Бауырым, жарайсың! Бір жағыма сүйеу болып жүрсің» - деген сөзін өмірімде естіген емеспін. Көрсетіп кеткен тапсырмасының кішкентай бірдеңесін дұрыс жасамай қалсам:

        -Әй, қу жалғыздық-ай! Жалғыздықтан құтыла алмадым-ау!-деп, қашан болсын күйініп, таусылады да жүреді. Тапсырмасын қанша тырысып жақсы істесем де мен оған жақпаймын...

       - Көрсеткен ісін дұрыс жасамағаныңа ашуланып айтқаны шығар. Әйтпесе, қайдағы жалғыздық...

       - Анау күні бір тойдан мас болып келгенінде де салынған төсегіне жатпай:

      - Мен жалғызбын. Майдангер әкеден қалған қу жалғызбын!-деп жылағаны есіңізде ме? Сіз, «Сәмет, ағаңның жанына барып құшақтап, төсегіне жатқыз» - дегеніңізде, қолтығынан демей берген маған ала көзімен жақтырмай қарап, итеріп жіберген...

       - Сен де қай-қайдағыны ұмытпайды екенсің. Оның бәрі атың өшкір арақ шайтанның айтқызып тұрғаны ғой – деген Ғазиза мұңайып, иығы қушия еңкіштеніп, терең ой құшағына батып кеткен...

 

                       ................................ 

     

      ...Томпаң қағып, «заготзерно» аталатын шағын ауылдағы қызмет орны – балабақшаға күнде таңертең асыға басып, үйінің жанынан өтетін орта бойлы, бұйра шашы толқындана желбіреген қараторының әдемісі – Әлия қызға Қамет қақпа ішінен ұрлана қарап, қызығып жүргеніне біраз уақыт болған. Келе-келе әдемілікке қызығушылығы ыстық сезімге, ал ол сезімі махаббатқа ұласқанын өзі де білмей қалды. Өзінен он жас кіші болғандықтан ба, жоқ әлде, ес білген кезден көрші тұрып, ата-анасымен аралас-құралас ағайын іспетті, қыздың өзі қарындасы сияқты болып кеткендіктен бе, әйтеуір, жақындасып, көңіл білдіруге жүрегі дауаламай-ақ қойған. Бір жағынан: «мен сізді аға тұтып жүрсем, мынауыңыз ұят-қой...» десе, мен не бетімді айтамын деген қорқыныш та жоқ емес. Сөйтіп, әрі-сәрі болып жүргенінде Құдайдың өзі сәтін салды. Таңертеңгісін ерте үйдің жанында машинасының капотын көтеріп қойып, кешеден бері жанармайды дұрыс бермей тұрған карбюраторын шұқылап тұрған.

• Сәлеметсіз бе, аға! – Сыңғырлаған қоңырау сынды әуезді дауысқа жалт бұрыла қарады.

Дәл қарсы алдында өзінің бір ауыз сөз айтуға батпай, қиялын шарықтатып, тек сырттай қызыға тамсандырып жүрген әдемі қарындасы – Әлия тұр.

• Сәлемет бол, айналайын! Үйге кіре-ғой, шаруаң

бар болса анам үйде. – Күтпегендіктен сасқалақтап қалып, аузына түскен сол сөзді айта салды.

• Жоқ, рахмет, аға. Ертелетіп бақша шөптеп жүріп сағатқа қарамаппын да, жұмысқа кешігіп қалатын түрім бар.Уақытыңыз болса, апарып тастамас па екенсіз?-деген қыздың қарлығаш қанатындай қиғаш қасы қиылып, алма жүзі алаулай бұған өтінішпен қарап тұр.
• Уақытым жеткілікті. Отыра-ғой, қарағым-деп, машинаның капотын «тарс» еткізіп жапқан жігіттің көлігі орнынан жәйімен қозғала берді.

       «Жылқы кісінескенше, адам сөйлескенше» деген емес пе атам қазақ. Бірі сұрап, екіншісі жауап беріп, жол бойы әңгімелескен олар қызмет орнына жеткендерін байқамай да қалды. Машинадан түсуге ыңғайланған қыздың жұмыс телефонын сұрап алып, ұмытпас үшін ойша бір қайталап өткен Қамет:

        -Әлия, айып етпе, бүгін, не ертең бірге киноға барсақ қайтеді?-деп, қызға сұраулы жүзбен қарады.

         -Ретіне қарай көрерміз, аға. Телефон соғасыз-ғой-деген қыз майысқан сүйрік саусақтарымен қоштасу рәсімін жасап, асыға, типың қағып машинадан ұзай берді...

        Тегінде, бұл Әлия қыздың өмірі де шекер мен бал емес-ті. Ата-анасы ерте қайтыс болып, тұл жетім қалған апалы-сіңлілі екі қыз бен алдыларындағы ағасы аталас ағайындылардың жанұялы балаларын әке ретінде паналап, солардың қолында үшеуі үш бөлек тәрбиеленіп жатқан.

       Обалы не, Әлияның кейінгі әкесі де, шешесі де мейірімді, момын адамдар еді, қолға алған қызына өгейлік көрсетпей, өздерінен туған ұл-қыздарынан кем қылмай асырап, жеткізген. Екі көзі қарақаттай, бұйра шашы толқындана желбіреген қарлығаш қас, алма мойын, қараторы келген әдемі қыз – Әлия десе дегендей болып бой жетті.

         Үй шаруасын қолы қолына жұқпай, тиянақты істейтін еңбекқор, үлкенді үлкендей сыйлап, өзінен кейінгі бауыр, сіңлілеріне қамқорлық танытып, айналасына мейірім шашып жүретін қуақы, әзілқой қыз ауылдағы талай жігіттердің көз құртына айналды. «Құдай қосқан құда болсақ» деп, оның әке-шешесін жағалайтындар да баршылық.

        Міне, осындай толған айдай толықсып, күзде піскен қызыл алмадай уылжыған қызға, өмір көріп, оның ащы-тұщысын татып өскен Қаметтің қырындап, жар етіп, жанұя құруды ойлауы-табиғи нәрсе емес пе?! Араларын бөліп тұрған он жас дегенің не тәйірі!

«Ерлі – зайыптылардың жас айырмашылығын төсек теңестіреді» демекші, Құдай бұйырса, күні ертең екі-үш балаға ана болған кезде, екеуінің жас айырмашылығы жойылып, теңесіп кететіндігі де талассыз шындық.

       ...Қыздың ер адамға қарағанда тез есейіп, оң-солын ерте бажайлайтындығы өмірдің заңы іспеттес.

Әлия да жігіттің жастайынан еңбекке араласып, өзінен кейінгі қарындастары мен жалғыз бауырын жеткізіп, оқытып, ел қатарына қосу үшін жарғақ құлағы жастыққа тимей,өз бетінше үй салып, тіршілік жасап жүргенін көрші тұрғандықтан көріп, біліп жүр.

Ақылды қыз соларды ой елегінен өткізіп, жігіттің:

              Тілейтінім: өмірлік боп бірге жүрсең,

               Махаббаттың отына жанып-күйсең.

               Маңдайыңа ешқашан күн тигізбей,

               Адал жарың болар ем мені сүйсең» - деп, ыстық ықыласы мен сүйіспеншілік сәлемін өлеңмен өрген ынтызарлық хатына, ғұмырында мұндай ерік-жігерді сиқырлап тастаған ғашықтық сезімді  басынан өткеріп көрмеген қыз ақын болмаса да, жанары жасқа толып, жүрегі елжірей:

            Көгаршының болайын,

            Оң қолыңа қонайын.

            Айлық емес, жылдық емес,

            Өмірлігің болайын...– деп, жаздың толықсыған айлы түніндегі кездесу сәтінде жігітке әсерлі де, әуезді әнмен жауап берген.

       Әлия бала кезден ән десе ішкелі отырған асын жерге қоятын ән құмар еді. Ел аузында жиі айтылып жүрген әндерді ғана емес, жаңадан шыққан әндердің әуенін радиодан ести сала қағып алып, сөзін іздеп жүріп жаттап, құйқылжыта шырқайтын-ды.

        Ғашықтық құдыреті емес пе, Қаметпен кездескен сайын жүректегі нәзік, сырлы сезімін әнмен жеткізіп, содан өзі де, жігіті де жан ләззатын алады. 

       Өткен аптадағы кездесу кезінде, жүректерді жалындатып, жандарына балдай ләззат сыйлаған алғашқы ыстық сүйістен соң қол алысып, серт байласқан. Бұл серттесудің өзіндік мән-мәнағасы бар еді. Өйткені, Әлияның әкесі көрші ауылдағы бұрыннан аралас-құралас болып жүрген беделді ақсақалдың баласына қызын беріп, құда болуға сөз байласып жүрген екен.

       Сол сөз байласуды анасы сөз еткенде қызы:

        -Менің жүрегімнің қалауы-Қамет. Одан басқа жігіттің басы алтын, кеудесі күміс болса да, судай тасыған байлығы да маған қажет емес. Берсеңдер-қолдарыңнан, бермесеңдер-жолдарыңнан кетемін-деп, кесіп айтқан. Айтқанынан қайтпайтын қиқарлығын да, қандай жағдайда болмасын, сертінен таймайтын мәрттігін де, адамгершілігі мен бірбеткейлік мінезін де жақсы білетін ата-анасы амалсыздан қайсар қыздарының дегеніне көнген.

        Сол жылдың жапырақтары сарғайған сарала күзінің сәрсенбісінің сәтінде, Ләйлі мен Мәжнүндей жүректері бірге соғып, бірінсіз бірі тұра алмайтын қос ғашық шаңырақ көтеріп, үйленіп тынған.

       ...Жас келіннің анасының Ғазизаға бұрындар тікелей болмаса да, құдашалық жақындығы бар – тын. Сол себепті, өзімен түйдей құрдас болғанымен, екі сынып төмен оқитын Әлияны Сәмет жақын санап, «қарындасым» деп сыйлайтын. Тентек балалардың қылжағынан қорғаштап, қамқорлық танытып жүретін. Болашақты кім болжап білген, бір күндері өзіне жеңге боларын құдыреті күшті Құдайым сездірді ме әлде, әйтеуір, араларында сырт көзге білінбейтін аға-қарындастық сияқты рухани жақындық бар-тын.

     Бұрындар қарындас ретінде сыйлайтын жан енді туған жеңгесі болып шыққан соң арадағы сыйластық арта түспей қайтсін?! Бақша шөптесе де, құдықтан су тартса да, басқа да шаруа істесе де, екеуі егіз қозыдай жарасып, шүңкілдесе әңгімелесіп жүргендері. Оның үстіне екеуі де әнқұмар. Қай жұмысты жасаса да, қосыла әндете шырқап, ауланы думандатып жүргендері. Несін айтасың, жырлары да, сырлары да бір – ортақ! Жеңгесі өзінің сүйікті жарына деген сүйіспеншілігін, ынтықтығы мен іңкәрлігін жыр етеді.

Оның да өзіне деген сый-құрметі мен ынтызарлығын, жар ретінде ғана емес, өмір көріп ысылған, қай мәселеде болмасын, ақылшы аға ретіндегі сұңғылалығын, тіпті, өзін жақсы көретіндігі сонша, үстіне қонған шыбыннан да қызғанатын қасиеттерін әңгімесіне арқау етеді.

        Сәмет болса, әлемге әйгілі суретшінің «Мона Лиза» картинасындағы айдай ару сынды, жеңгесінің өзі де жақсы білетін, ауылдағы  Риза сұлуға деген іңкәрлігін, ыстық сезімі мен сүйіспеншілігін сыр етіп шертеді. Оның артынан жүгірген екі жылдан астам уақыттан бері, білегінен де ұстатпаған алғашқы махаббатының ұстамдылығын, періштедей пәктігі мен ар мен намысты Ту етіп көтерген өнегелі тәрбиесін жыр етіп тауыса алмайды.

         «Жеңге» атты тату, жүрекке жақын, мұңдассаң мұңыңды ұғып бөлісе білетін, сырлассаң сырыңды жүрекпен қабылдап, жанымен түсіне алатын адамым бар мен қандай бақыттымын! Бұрындар мұндай шаттыққа толы, құс қанатын байлап, аспанға шарықтай қалқығандай тамаша, бір керемет, ғанибет тіршілікті кім басынан өткеріп көрген?!»

       Жеңгелі болу – Сәметтің өміріне ерекше бір өзгеріс енгізіп, таңғажайып күйде жүр. Бала кезден әкесіздіктен көрген құқайы, рухани күйзелістері, жанұядағы арқа сүйер  ағасының «жалғызбын», «мен жалғызбын» деп, мұны санға да, санатқа да қоспай бөлектенуі – жанын жабырқатып, жүрегін ауыртушы еді. Венера әпкесінің де зікінеп, қағып жіберуі, мұны өмірі басынан сипап көрмеген суықтығы, осы шаңыраққа жеңгесі түсіп, мұңдасып, сырласқаннан бері, көңіліне көгілдір көктем келгендей жас жанына шуақ құйылып, бәрі ұмыт бола бастаған еді.

     ...Қыркүйек – ерте күздің басы болғанымен, жадыралы жаздың жылуы мен алтын күннің қызуы әлі қайта қоймаған шуақты бір күнінде Сәмет пен жеңгесі бақшада жұмыс жасап жүрген. Кәртөшкінің сабағы сорайып өсіп кеткендіктен, бұл-екінші қайтара түптеуі. Әдеттегідей, екеуінің де қолдары істе болса, ауыздары әңгімеде. Ара-арасында қосылып, әндете шырқап та жібереді. Жеңгесінің: «Ыстықтап кеттік, он минөт демалып алайық» деген сөзімен бір сәтке екеуі тізе бүккен болатын.

         Әлия жеңгесінің мінезі салдыр-гүлдір, тіл ұшына келгенді ойланып жатпай, аңқаулықпен лақ еткізіп айта салатын қожанасырлау  –тын. Әңгіме арасында:

• Бүгін бір қызық болды. Ағаң екеуіміз ұйқыға жатып, таңертең оянғанымыз сол еді, Қамет:

       -Мен түнде сені құшақтамақ болып едім, сен «Сәмет, қойшы...Қойшы енді, Сәмет...» деп, ұйқылы-ояу ыңырсып, теріс қарай аунап кеттің – дегені...

       Жігіттің жүрегі зырқ ете қалып, жеңгесінің әрі қарай не айтқанын естіген жоқ. Тұла-бойы тоқ соғып жібергендей қалтырап кетті. Мыйы «зың-зың» етіп, басы шыркөбелек айналып жүре берді...

        Отырған жерінен ұшып тұрып, үйге сүріне-қабына жүгіре кіріп,төрдегі қомшаға домалай құлады.

        «Құдай-ау, мынау сұмдық-қой! Әке орнындағы ағамның меннен әйелін қызғанғаны масқара екен! Сонда есебі: ол жоқта мен жеңгеме қол жүгіртеді екенмін-ғой...Сұмдық! Сұмдық! Некесіз туып, әкеміз бөлек болғанымен, бір ананың құрсағында жатып, сол ананың емшегін емген бауыры емеспін бе... Солай арамдық ойлауға қалай ғана дәті барды?! Масқара! Масқара! Мені кішкентай кезімнен жек көріп, зіркілдеген қатыгездігінің себебі де мен некесіз туып, екеуміздің әкеміз бөлек болғандықтан  екен ғой...» - Осы ойлар миына оқша қадалып, жүрегін парша-паршасын шығарардай шанышқалатып жіберді. Бүк түскен күйі өзін тоқтата алмай, өкс-өкси жылап, көйлек омырауы малмандай су боп кетті. «Ешкім басымнан сыйпап, жылы сөз естіп, емірену көрмеген мұндай итшілеген өмірінің тақ әкесінің аузын ...»

 

                      ...............................

     

      ...Әй, шаршап – шалдығу дегенді білмейтін, шіркін, қайран жастық-ай десеңші! Сәмет ала таңнан тұрып үйдегі құрылыс жұмысына жегіліп жүрсе де, кешкісін құрбы, құрдастары арасында болатын ойын-сауықтан, «вешерден» қалып көрген емес.

       «Мынаны бітіріп тастайын» деп, жасап жатқан жұмысын қимай, күйбеңдеп жүргенінде Марат досы асығыс жетіп келеді.

• Түһ, осы сенің-ақ шаруаң бітпейді екен. Шал

құсап пыш-пыш етіп, түртіншектейсің де жүресің. Жұмыс ешқашан таусылып көрген емес. Өлген күні ғана бітеді. Жүр, вешерден кешігіп қаламыз – деген досы мұның басына шөмішпен шелектегі салқын суды құйып, тездетіп жуынуына көмектесіп жібереді. Кейде қылжақсыз, қалжыңсыз жүрмейтін ол ожау толы салқын суды ышқырдан әрі сар еткізіп, «мынау сенің жайбасарлығың үшін» деп, досын «баж» еткізіп қоятыны да бар.

       Міне, бүгін де кешкісін, өмірі бітіп болмайтын құрылыс шаруасын мұрынынан шаншыла істеп жүрген Сәметке Марат досы әдеттегідей «мынау әлі пышылдап, өгізше жұмыс жасап жүр ме – ей» деп емес, жайдарылана, күле келді.

• Әй, Пышеке, саған мына деген қыз тауып

қойдым. Өзі аппақ, сұлу, бізден екі жас кіші. Ең бастысы: оның өзі саған сыртыңнан ғашық екен. Дабай, таста жұмысыңды. Тезірек жуын да, киін.

• Мен танимын ба, қай жердің қызы екен?
• Танымайсың, бірақ танысасың. Көрші ауылдың

қызы. Есімі елге ерте жарияланған, атына заты да сай – Жәрия. Самый главный: басқа қыздардай бәлсінетін қыз емес екенін естіп келдім. Етегі ашық, ешкімнің көңілін қалдырмайтын ышқыры бос қыз көрінеді. Сол көңілшектігінен ғой, «Сәмет досыңмен таныстыр, мен оған ғашықпын» деп, маған өз аузынан айтуы.

• Мына хабарың рас болып, бәрі ойдағыдай

 шықса, саған менен бір «домбай портвеин».

       ...Марат бастаған үш жігіт пен Жәрия жәләп ұйымдастырған, қыз деген аты бар үш жас әйел түнімен «жынойнақ» салды. Сараң әйелдің құйған шайындай  таң бозамықтанып атуға таяп қалғанда, кетуге ыңғайланған Сәметті құшағындағы қыз оңайлықпен босатқысы жоқ.

     -Кетпеші, кетпеші... Болшы тағы қасымда. Бұрын сені қалай көрмегенмін? Қолым енді ғана жеткен арманымсың, аяулымсың сен... -  Жігіт ернінен сүлікше жабыса сүйіп, «ең болмаса тағы бір-екі сағат жатшы қойнымда» – деп, мойынынан тарс құшақтап, мауыға ыңырси тіл қатқан оның құрсауынан әрең құтылған Сәмет:     

• Жәрия,тағы кездесеміз ғой.Үй салу шаруасы

бастан асады. Күзде әскерге жүргенге шейін  бітіруіміз керек – деп, қыздың жанынан тезірек кетуге асықты.

       «...Алла-ай, жеңілтек қыздардың қалада көп кездесетінін, олардың жігіт құшағына өздері құлайтындары туралы студент жігіттерден естігенім болмаса, мұндай арсыздықты кім көрген? Қала жарайды – қала. Ауылда да осындай болады екен -ау. Сұмдық! Олардың ата-аналары, аға-әпкелері қайда қарайды екен?! «Қызым – үйде, қылығы – түзде» деген тәмсіл осындайдан айтылған шығар.

       Екі жылдан бері соңынан салпақтап еріп жүрсем де, ернінен бір сүйгізіп, сүйгізгенің не, білегінен сипатып көрмеген Риза – нағыз періште екен-ғой! Мектептегі би кештерінен, немесе кинодан кейін  шығарып салған кезде үйіне екі көше жетпей:

• Рахмет, осы жерден әрі барма. Әкем көріп

қойса – масқара болады – деуден танбайтын оның анасынан алған тәрбиесі мен үлгі-өнегесі неткен керемет!...»

       Осы ойлардың жетегінде үйіне тізелері қалтырай, белі сыздап, шаршай жетіп, «бір-екі сағат болса да ұйықтап алайын» деген оймен, төсегіне шешінбестен қисая кеткен Сәмет лезде қор ете түсті.

       ...Қанындағы жастық жалыны отша лапылдап, тағат таптырмай жүрген жас жігітке керегі де осы еді. Жәрия аптасына ең кемі екі рет «сені сағындым» деп, майысып Сәметті өзі іздеп келіп тұрады. Оның бұл ауылда  «подругам» дейтін өзі сияқты ойын-сауық, «вешерді» аңсап тұратын қыздары да көп екен. Бірде ана үйде, бірде мына үйде вешер - «жын ойнақ». Өзін әке-шешесі іздемейтін, сұрауы жоқ қыз ба, әйтеуір, «ана ауылдағы подругама бардым», «мына ауылдағы туған күн кешінен келдім» деп, қыдырыстап-ақ жүргені. Қыздың айтуы бойынша, мектептегі сегіз сыныпты тәмамдағаннан кейін «денсаулығына байланысты» оқуды доғарыпты. «Күнде жиын, күнде той жүрген жерім-ай» деп, әнде айтылғандай, мына жүріске тәні де, жаны да ауырмайтын Жәрияның оқуға келгенде «денсаулығы жарамай», тұралап қалатыны таңданарлық екен... 

        Осындай әуейілікпен жадыралы жаз да, жапырақтары сарғайған күз де өтті. Қырбық қары жер бетін ала–құла жапқан қарашаның қара суығында Сәмет,Сағым, Марат пен Ораз сияқты сыныптастарды ағайын–туған, дос-жарандар әскерге улап–шулап шығарып салды...

                          .............................

     ... Көрші аудандағы бір жылдан бері көрмей сағынған және осыдан бір ай бұрын босанып, ұл туған қызының үйіне Ғазиза артынып, тартынып жетті. Венера анда-санда, әйтеуір, пошта арқылы телефонмен аман-саулығын айтып хабарласқаны болмаса, құданың баяғыдағы «ерекше келуінен» үш-төрт ай өткенде, қазақ салтымен  «төсек-орын әкелу» рәсімінен кейін олар көріспеген еді.

         Қызының кейіпі дәп былтырғыдай жүдеп-жадаған болмаса да, өңі сынық, көңілі пәс. Тағы да анасын бас салып, ботадай боздап қоя берді.

• Көрген күнім-күн емес, тозақ – деп, бір жарым

 жылдан бергі күйеуінен көрген азапты өмірін еңірей отырып айтып берді.

• Өзі іше ме, саған сонда не қылмайсың дейді?
• Ішеді, ішпесе де жетісіп тұрған жоқ. Бірге істесіп жүрген азаматтар қонаққа шақырғанда, немесе, өзіміз әріптестерін шақырып, сыйласақ та, артынан міндетті түрде жанжал шығарады. Басты сылтауы: «анау саған қадала қарады», «мынау екеуің бірі-біріңе жұмбақтана көз тастадыңдар...». Кетіп қалайын десем, ел-жұрттан ұят. Мүмкін, сәбиі туған соң, соған алданып қоятын шығар деп дәмелендім. Бәрібір сол жаман әдетін қояр емес...
• Әке-шешесін шақыртып, айтпадың ба?
• Айтылды ғой. Олардан қайыр жоқ, қайта ушықтырып, жел беріп кетеді. «Біз әпереміз деп көздеген қызды алмай, қайдағы бір татардың қызын алған өзіңнен көр» деп, келген арада әкесі де, шешесі де ұлын қайрап-қайрап құтыртып кетеді  –деп, көз жасын тия алмай отырғанда, есік ашылып, орта жастар шамасындағы ақшулаң келген, өңі жылы әйел сәлемдесе кірді.

       Танысып, жөн сұрасып, шәй ішіп болған соң:

• Құдағи-ау,сіз қызыңызды құлдыққа беріп қойғаннан саусыз ба? Мен мына Теміртас күйеу балаңыздың аталас жақын ағайынымын. Бірақ, шындығын айтайын,мен ұл өсіріп келін алған, қыз ұзатып, немерелі болып отырған ана болсам да, ғұмырымда тап мынандай безбүйрек, аяусыз жанды көрсем көзім шықсын. Қызыңыздың көрген күні күн емес. Теміртас екі күн сау болса, бір күн мас.
• Сонда қызыма не кінә қояды, не істе дейді?
• Құдай-ау, жындыға дауа бар ма, пәлен деп қояр

 кінәсі де жоқ.Тіпті, ішпеген күннің өзінде мас адамнан әрмен қатыгез, айтып жеткізе алмайтын мейірімсіз.Венераның ақ қар, көк мұз құрсаулаған қыстың түн жарымында жалаң аяқ, жалаң бас, ішкөйлекшең біздің үйге қанша рет қашып келген есебінен жаңылып та қалдым. Неше рет көгала қойдай қылып сабап жатқанында, айқай- шуды естіп, арашалап алған күндер болды.

       Ол менің өз туысым-ғой, сізге жағынайын деп айтып отырғаным жоқ. Менің де сондай балаларым бар, бір күні «қата тимесе, бата тиіп» дегендей, жазатайым мертігіп, немесе,Аллам       бетін әрі қылсын,одан жаман жағдайға ұшырап қала ма деп қорқамын.

       Байқаймын, қызыңыз да, өзіңіз де Құдайға қараған, қақ-соқпен ісі жоқ момын адам екенсіздер...

         «Тәңірім-ау,атың өшкір соғыстың ащы запырандай зардабы – жетім-жесірлікті, жоқшылық пен жан күйзелісін көп көріп, енді ел қатарына қосылдық па деп жүргендегі көрсетпегің осы ма?! Қара нан мен қара суға қарасақ та, барымен базар болып, ешкімді басындырмай, ешкімге алақан да жаймай, өзіміз бен өзіміз шүңкілдесіп, «тәуба» десіп отырғанымыздың өзі бір ғанибет екен ғой. Қызым жастайынан әкесіз қалғанына жаны күйіп өсіп, енді есейгендегі алар сыбағасы осы ма еді...?!»

       Мыйын зыңылдатып, инедей шанышқылаған осы ойлардың жетегінен шыға алмай, ұйқының ауылы алыстап, түн жарымына шейін дөңбекшіп жатқан Ғазизаның көзі іліне бергенде,тосын айқайдан шошып оянды. Орнынан тұрып үлгергенінше:

        -Үйдің айналасы толған аттың ізі. Мен жоқта кім келді? Қане, айт шыныңды,- деп зіркілдеген күйеу баласының зәрлі дауыс шықты.

         Ауыз үйге сүріне-қабына жүгіріп шыққандағы көргені: Теміртас жерде жатқан қызының бұрымын қолына орап алып, үстіне жан алар әзірейілдей төніп тұр.

       -  Әй, қызымның не жазығы бар? Бұл қай басынғаның, іздеуші, сұраушысы жоқ деп пе едің?-деген анасы оның қолын қағып жіберіп, Венераны тұрғызып алды   .

        Енесінің келгенінен хабарсыз ол  қылмысының үстінен түскеніне айтуға сөз таппағандығы ма:

        -Қызыңыздың кінәсі де, айыбы да жетерлік-деп, ақталғандай, бірақ істеген ісіне ұялған, не абыржыған түрі байқалмай, бедірейіп тұр. Ішкен демесең, есін білмейтін мас емес, сөздері мірдің оғындай ап-анық.

          -Жарайды, түн жарымында сенімен салғыласар жәйім жоқ, Құдайдың таңы атсын, ертең сөйлесем,-деген Ғазиза қызын жанына алып, төр бөлмедегі төсекке жатып қалды.

        Ертесіне тұрғанда күйеубаласы енесінің жүзіне қарауға беті болмады ма,үйден кетіп үлгеріпті...

         Венера анасын үй сыртына шығарып, айнала түскен ат іздерін көрсетіп:

         -Міне, түнделетіп оралғанда, әдейілеп үйді айнала ат ізін салады да, «кім келдінің» астына алып тиседі.Артынша таяқтың астына алады.

       -Мынау сұмдық екен! Енді не ойың бар? Күнде өстіп жазықсыз сөз естіп, ащы таяғын жеп, осындай итшілеген өмірмен тұра бермексің бе?

       -Тағы біраз байқай тұрайын. Арақ ішпегенде, кей  кезде болмаса, маған көп байланыспайды. Мүмкін тағы бір баласын туып берсем, ақылы кіріп қояр...

       -Мен не дейін, зорлап алып қашып кеткені аздай, таяқтан көзіңді аштырмай жүрген күйеуіңді қимай  тұрған сияқтысың. Ішіме сыйған сыртыма да сиясың. «Байқай тұрайын» дейсің, балаң бар,бір оймен ол да дұрыс шығар. Жетім бала, жесір қатынның көрген күнін, мұң мен зарын бір адамдай тарттық қой. Бірақ, әйтеуір сақ болшы, қызым, қата тимесе, бата тиіп, жазым етіп жүрмесін...

                     .................................

          ...«Қалиды қамап қойыпты» деген суық хабар ауылға телефон сымынсыз-ақ тез тарап кетті.

        -Не үшін қамапты? Оны кімнен естідің?

         -Обал-ай, не бүлдіріп қойды екен? – Сұрақты бірі-біріне қойып, таңданғандары болмаса, анық-қанығын ешкім білмейді. Арада бір апта өтті.

         -«Масқара, түнделетіп біреудің өгізін ұрлап сойып алғаны үшін тұтқындалыпты!» - деген қауесет рас болып шықты.Тергеу жүріп, тағы үш-төрт апта өткеннен кейін, жаманат жерде жата ма, «сот Қалиды төрт жылға кесіп жіберіпті» - деген сөз ауыл ішінде гу-гу етіп кетті.

         Күйеуінің күйігі жанына батып, өзін қоярға жер таппаған Шәукен не істерін білмей, торға түскен торғайдай шырылдап жүр.

         -Ол жала! Шалым ұрлық жасайтындай жанына не зор келіпті. Қастық ойлаған біреулер біздің қораға малдың бас-сирағы мен терісін, қан-жынын қасақана тастап кеткен-деп, зар илеуден танбайды. Мал ұрлығының дәлелі сол үйден шығып отырса милиция қайтсін, іс қозғап, ақыры сот соттап тынған.

       Күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан айырылып, құса болған Шәукен бір күні кешкісін апақ – сапақ мезгілде Сәметтердің үйіне кіріп келді. Келе еңірей жылап, көршісінің аяғын құшақтай құлады.

        -Ғазиза-ау, менің түнеу күнгі ақымақтығымды кешір. Үйден Қалиымның бір қылығы үшін ашуланып шығып, сондай иттік істегенімді өзім де аңғармай қалдым. Кешіре гөр, айналайын тәтетай...

        -Ашу ашуымен,өзіңнің Зейнел сіңіліңмен қатар өсіп келе жатқан, балаң іспетті Сәметіме қандай ауыр сөздер айтып, жүрегін ауыртқаның ойыңда шығар?

        -Ойымда, бәрі ойымда. Балаңнан да кешірім сұрайын, тек сен кешірші...

        -«Қалған көңіл-шыққан жан» деген. Шыққан жанды қайта кіргізе аласың ба? Кешірім сұрап, кішірейіп қайтесің, маған күнің түсіп тұрған жоқ...

        -«Мүйіз сұраймын деп құлағынан айырылған» демекші, бір шикі өкпеге зар болып, Құдайдан бала тілеп жүргенімде, тоқал ешкінің күйін кешіп, шалымнан тірідей айырылып зарлап қалдым ғой мен бейшара бейбақ...

       -Естіп жатырмын. Құдай қайырын берсін.

        -Айып шапан ретінде мына сыйлығымды қабыл ал, көрші. Мынау Сәметіңе деген пәдәркім-деген Шәукен сөмкесінен қағазға ораған әлденелерді сылдырлатып шығарып жатыр.

        -Жоқ, әуре боп қайтесің. Сыйлық дәметіп  отырған жоқпын. Тәуба, барыммен – базармын. Сен қалай табалап айтсаң да, Құдай жеткізсе-жетіп келе жатырмыз. – Ғазиза жаңағы бунақ-түйнектерді қайтадан Шәукеннің сөмкесіне салып қойды.

       -Тәтетай-ау, құлдығың болайын. Кешірші мен жынды қатынды, кешір. Құраның қолыңда, Аллаң ауызыңда – қасиетті адамсың ғой,-деп зар еңіреп, көршісінің аяғын қайтара құшақтай жығылған Шәукен өлердегі сөзін айтып жалынды.  

       -Жарайды, өз кінәңді біліп, түсінсең болды. «Мұсылман адамның өкпесі шәйі орамал кепкенше ғана созылуы керек» деген исламның қағидасы бар, кешірдім – деп, көзіне жас алған Ғазиза зор қайғы арқалап отырған құдайы көршісін құшақтап, бетінен екі қайтара сүйді.

        Көңілдің нәзік пернесін дұрыс баса білсең, адам баласының  әп сәтте өзгере салатын қасиеті қызық қой. Үш ай бойы бірінің бетіне бірі қарамай, дүрдараз болып жүрген көршілердің көңілдері көктемдей құлпырып, арада түк болмағандай, жадыралы жаздай жайнап шыға келді.

        -Кешіріміңе рахмет! Бала-шағаңның қызығын көр. «Сый қылсаң-сыпыра қыл» демекші, шалыма пал ашып берші. Басына түскен пәледен құтылар ма екен.

        -Қой, ойбай! Аллаға Серік қосу-күнә, шариғатқа қайшы. Жас кезімде басына іс түсіп келген бір-жар адамның көңіліне қарап, пал ашып берген едім. Қазір ондай күнәлі іспен айналыспаймын...

        -Айналайын, тек саған үкілі үміт артып келіп отырмын, соңғы тілегімді орындашы-деп, жыламсыраған көршісінің көңілін қимаған Ғазиза:

        -Жүр, қасиетті Кітапты қолға алмас бұрын екеуімізде тазаланып келейік – деп, екеуі ауыз үйге шығып дәрет алып, қайта кірді. Боқшаға салынған Құранын сандығынан алған Ғазиза оны төбесіне көтеріп үш қайтара сүйді. Жайдақ дөңгелек стөл үстіне қасиетті кітабын жайып, әлдебір дұғаларды күбірлей оқыған соң, төрт қырлы тиекті жоғары қарай бас бармағымен шертіп жіберді.

«Әліп!» Осы тәртіппен тиекшені тағы үш қайтара лақтырды. « Екі әліп, бір жим, бір дал». – Құранды парақтай ақтарып отыр. « Екі әліп, бір жим, бір дал» - деп, қайталай күбірлеген ол сол тақырып (әрине, арабша) жазылған бетті тауып оқи бастады.

       - Бәрекелді, саған ұзақ жол-сапар түсіп тұр.Алла бұйырса, сол сапардан соң, Юнус пайғамбар Саллалаһу ғалейкум Ассаламның басына түскен пәлекеттен арылғаны сияқты, Қалиың да мына шырғалаңынан құтылып келеді. Одан көп ұзамай қыз – сәби сүйесің. Құдай қаласа, артынша тағы жүкті болып, бір қыз перзент көресің...

        -Ой, Жаратқан ием-ай, баласы бар болсын, бәрінен де шалым аман-есен келсе екен-деп, жыламсырай кемсеңдеген Шәукен көршісін тарс құшақтап бетінен сүйіп-сүйіп алды. – Әмин, айтқаның айдай келсін...!

                    ......................................

         Шәукен қанша айтқанымен, жастайынан Қарағандының ФЗУ-ында оқып, сол жақта жұмыс жасап, өзінің зеректігі мен арсың-гүрсің өжеттігі арқасында орысша да әжептәуір үйреніп алған-ды.   

        Күйеуі Қалидың соттығына қатысты құжаттары мен өзінің ССРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты Беляевтың атына жазған өтінішін, тағы басқа қағаздарға толы қоңыр папкасын шамаданына сықай салып, «бисмиллә» деп Мәскеуге аттанған ол дәл он екі күннен кейін қайтып оралды.

        Бірінің қуанышына бірі шын жүректен қуанатын, қайғысы да ортақ ауыл тұрғындары емес пе, көрші-көлемдер мен басқа көңіл жақындар Шәукеннің есігіне тыным бермей кетті.

        - Ия, не жақсылық, не хабар бар?

         - Сапарың сәтті болып қайтты ма? –дескен тілектес жұртшылыққа екі езуі екі құлағына жетердей қуанып қайтқан ол әңгімесін айтып тауыса алмайды.

        «Сұрай-сұрай Меккеге де жетесің» деген рас екен, қызыл, жасыл шамдары жарқыраған Мәскеуге түнде жетіп, тәксимен қонақүйге келіп орналастым. Барар жеріңді айтсаң болды, тәкси сөзге келмей жеткізіп салады. Ертеңінде тағы да сондай көлікпен Отанымыздың жүрегі – кіремілге бірақ жеттім...»

       -Ойбай, барғанның бәрін кіремілге тексермей кіргізе бере ме екен?

        -Қалай қорықпай бардың? Кезек көп күттің бе?-деген сұрақтар сөзін бөліп жіберген Шәукен:

        -Сендер сөзімді бөлмеңдер. Мен өзім бәрін «пә пәрядку» әңгімелеп берем-деп, хикаясын әрі жалғады.

       -  «Неден қорқайын, онда отырғандар да өзіміз сияқты адамдар. Мен секілді әртүрлі мәселелермен барғандар көп екен, кезекке жазылып күтіп отырдым. Бірақ, бірінші күні кезегім келмей, ертеңіне сол жазылған кезек бойынша алғашқылардың бірі болып кірдім. Депутаттың қабылдау бөлмесіне:

• Здірәстите, тәуәріш Беләев-деп кіріп бардым.

Ол төрдегі орнынан ұшып тұрып өзіме қарсы жүріп, ұсынған қолымды алды. «Сәдитес» деп орындықты нұскап, мен жайғасып алған соң, саған өтірік маған шын, хал-жағдай сұрастырды. Құдай-ау, біздегі шекесінен қарап, аспанды тіреп тұрғандай, сыздап әрең сөйлесетін шікірейген шенеуніктер сияқты емес, өте қарапайым екен.

       Жинап апарған барлық құжаттарыммен әбден танысып алғаны көрініп тұр, мені көп ұстаған жоқ.

        -Уайымдамаңыз, алаңдамай үйіңізге қайта беріңіз. Бәрі дұрыс шешіледі – деп, есік көзіне шейін шығарып салып, қол беріп қоштасты».

        -Шәукен, шыныңды айтшы, депутатқа қанша ақша бердің? – деген Зәуренің сөзіне ол шамданып:

       -Ойбай, ақша сұрайтын біздің парақор шенеуніктер сияқты деп пе ең. Соқыр тиын да бергем  жоқ. Бәрінің қатаң тәртіпке бағынатындығы мен қарапайымдылықтарына таңдай қағып, бізде де сондай тәртіп орнаса ғой, шіркін-деп, өзім де таң қалып, қатты сүйсінгенімді несін жасырайын.

       ...Мәскеу сапарынан кейін арада екі айдай уақыт өткен. Шәукеннің ойында ештеңе жоқ, Зейнел сіңілісі екеуі таңертеңгі шәйін ішіп отырғанда есік ашылды.

       -Мені тосып отырған адамдар бар ма...? – Екі езуі екі құлағында, ыржия күліп Қали кіріп келді.

          -Тәңірім-ау, менің мұң-зарымды естіп, көрген екенсің...Аман-есен келдің бе, арысым-ау...

         Шәукен орнынан сасқалақтай үш ұмтылып әрең тұрып, күйеуін дауыс шығара жылап бас салды.

         -Жә-жә, жылама. Шынымен күйеу керек екен өзіңе. Мәләдес, сенің арқаңда шықтым ғой, әйтеуір.

        -Менің емес, бір Құдайдың арқасы деп айт.

         Ешкімге де, тіпті Шәукеннің өзіне де  «келе жатырмын» хабарын жібермегенімен, тез арада бірі-бірінен естіп: «аман-есен келдің бе?» «ұзағынан сүйіндірсін» десіп, сәлемдесуге келген ел қаптап кетті. Көп кешікпей қой сойылып, кешкісін шағын болса да той рәсімі жасалды.

       ... Арада төрт ай өтті. Денесі түсіп, өзін біртүрлі жайсыз сезінген Шәукен кешкісін ертерек жатып қалған. Қатты ұйықтап кеткен екен, бір уақытта біреу қарнынан түрткендей болып, оянып кетті. Қасында жатқан Қалидың шынтағы тиген шығар деген оймен екінші қырына аунап түскені сол еді, іші бағанағыдан да қаттырақ солқ-солқ етіп қозғалып кетті. «Құдай-ау, шынымен сол ма...» - Сенер-сенбесін білмей, қыбыр етпестен тың-тыңдап жатыр. Арада бес-алты минөт өткен шамада іші алай-түлей болып, бір жағындағы қозғалыс екінші жаққа қарай «зыр» етіп ауысып кетті.

       «Жаратқан ием-ау, көз жасымды көрдің бе, тілеуімді бердің бе...? деп, жыламсырай күбірлеген Шәукен күйеуін жұлқып оятты.

• Қалкен, сүйінші! Құдай тілеуімізді берген

сияқты. Бойыма сенің ұрпағың бітіпті...

       -Ақсарбас, ақсарбас! Аллам-ау, он бес жыл бойы үмітімді үзбей күтіп жүруші едім... Өлгенім тіріліп, өшкенім шынымен-ақ жанатын болды ма? – деп, сот төрт жыл абақтыға кескенде де, көзіне жас алмай, безірейіп отырып алған арыстай азамат еңкілдеп жылап жіберді.

        ...Табиғат-ананың бусанып, жер-көкті алтын күннің шуақты да, шырайлы сәулесі құшағына алған көгілдір көктемнің алғашқы күні Шәукен уақыты жетіп босанды. «Дүниеге мен келдім» деп сүйінші сұрағандай, үй ішін іңгалаған сүйкімді үнге бөлеген қыз туып, ауыл-аймақ қуана тойлаған еді.

         Арада тағы жыл жарым уақыт өткенде, яғни келесі жылдың жадыралы жазы өтіп, жапырақтары сарғайған сарала күзінде Қалидың қара шаңырағында және бір шілдехана тойы тойланды. Бұл жолы да Шәукен күйеуінің аузынан түсіп қалғандай, аумай тарқан қыз туып берді.

        ...Жаңа туған шақалақтың қырқынан шығару тойына «той десе, қу бас домалайды» деген емес пе, көрші-көлемдер көп жиналды. Артық-ауыс байлығы болмаса да, «қазақ» атты, жиған-тергенін бала үшін аямай шашатын ұлы ұлттың бір бұтағы емес пе, Қали талайдан бері осы тойға деп семіртіп жүрген екі жасар өгізшесін сойып тастапты. Ас желініп, шәй ішіліп, қырқынан шығарудың барлық рәсімі жасалған соң, топ ортасына толқи, даусы дірілдей шыққан Шәукен:

• Ау, жарандар! Мына менің сары шалымның

темір тор қапастан аман-есен шығуына да, бір шикі өкпеге он бес жыл бойы зар болып жүріп, перзент көру бақытына ие болуымызға, Тәңірім тілеуін бергір, Ғазизаның қатысы бар. Түнеу жылы, бір қарағанда қарапайым, елге жақсылық қана тілеп жүретін осы көршімді, жалғыз оны ғана емес, мен сияқты тентектеу мінезі бар баласы Сәмет екеуін қатты ренжіткен едім. Еш жазығы жоқ жандардың жүрегін жаралап, таудай назасына қалған болатынмын...- деп, әрі қарай сөйлей алмай қыстығып қалды. Сәл тыныс алып, сөзін  жалғастырған ол ана жылғы болған жанжалды бүге-шүгесін қалдырмай түгел баяндап берді.

        -Ой, оның дұрыс болмаған екен.

        -Жазықсыз жанның жүрегін жаралаған адамның назаға қалары хақ қой-деген дауыстар әр тұстан естілді.

        -Дәл солай! Мен Ғазизаның назасына қалдым! Бірақ, иманы кемел, кешірімінің кемшіндігі жоқ көршім менің ақымақтығымды кешіріп, Қолына қасиетті Құранын ұстап, дұғаларын оқу арқылы өз назасын қайтарып алды. Қайтарғаны сол емес пе, Ғазизаның кітап көтерген кезінде қасиетті Құранында жазылған: «Юнус пайғамбарымыздың басына түскен пәлекеттен құтылғаны сияқты, Қалиың тар қапастан босайды. Аман-сау келіп, сәби-қыз сүйіп, артынша тағы бір перзент-қыз көресіңдер» деген сөзінің бәрі айна-қатесіз келді. Осы жақсылықтардың бәрі – бойына қасиет дарыған Ғазизаның Жаратушыдан жалбарына сұрап, тілегінің қабыл болуынан – деп, Шәукен қайталай жылап жіберді.

       -Бұрын екеуіміз жеке отырып кешірім сұрасам, енді, міне, ел-жұртымның алдында аяғыңа жығылып кешірім сұраймын. Мынау менің саған деген шексіз алғысымның белгісі, азырқанбай қабыл ал. -Көршісін құшақтап екі бетінен кезек сүйді де, саусағына жақұт көзді алтын сақинаны баппен кигізді.

         -Бәрекелді, міне, жөн білгендік.

         - «Адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан соң» дегенің осы да! – Гуілдескен жұрт Шәукенге ризалықтарын білдіріп жатыр..

         -Көрші, пейіліңе рахмет! Анаңның дүниеден өтерінде өзіңе сыйлап, көзіндей болған сақинаны өзің тақ. Сен бердің, мен алдым деп есепте-деп, Ғазиза сақинаны шешіп, қайтадан Шәукеннің саусағына салды.     

        Шәукен айтса айтқандай, Ғазизаның шыққан жері киелі, тектілердің қатарынан еді. Әкесі Нүсіп марқұм жыл – он екі ай бойы намазын қаза етпейтін тақуа, Құран көтеріп, ем-дом жасайтын емшілік қасиеті бар-тын. Тау баурайындағы ауылда  тұратын ол жылт етіп көктем шығысымен тау-тасты аралап емдік шөптерді жинап кептіріп, олардан дәрі-дәрмек даярлайтын. Тіпті, неше жыл бала көтере алмай жүрген келіншектерді емдік шөптерімен емдеп, дұғалық жазып, үшкіру арқылы сәби сүю бақытына жеткізген қасиетін марқұм болып кеткен ескі көздер білгенімен, кейінгі толқын ұрпақ қайдан білсін?!

         Ғазиза да дініне берік анасы Мәдинамен бірге бала кезінен намазға жығылып, дәретсіз жүрмейтін тазалығымен, бес уақыт намазын қаза қылмайтын тақуалығымен ерекшеленді. Әкесі де, анасы да дүниеден өткен соң, қасиетті Құран Ғазизаның қолына өтіп, ол кітап көтеру, дұғалық жазып, үшкіріп емдеу қасиеттері арқылы ел аузына ерте  іліккен. Бірақ, кеңестік сұрқия саясатының қудалауынан сескеніп, ондай қасиеттерін жария қылмаушы еді.

                          ...............................

       ...Сәмет өзі махаббаты жастайынан оянып, ерте «қағынған» жігіт қой. Әскерге дейін өзінен екі жас кіші болғанымен, онан да ертерек «қағынған», ышқырының тым бостығы, еркек атаулының қолын қақпайтын   «көңілшектігімен» аймаққа ерте жария болған, атына заты сай, Жәрия атты, қыз есебіндегі әйелмен әуейі болып жүрген еді. Екі жыл әскери  борышын атқарып, елге қайтқанында, жастайынан ерте «ауызданып», қатын қызығының дәмін татып қалған қу емес пе, қыздардың соңынан салпақтап, сөз айтып айналдыруды артық жұмыс санады. Екі жыл етек көрмей, «ашығып» келген ол қыз іздеп бос әуресі не, ешкімге «аулақ» демейтін дайын тұрған баяғы Жәриясының үйреншікті ыстық құшағына кірді де кетті. Сол кіргеннен мол кіріп, онымен екі күннің бірінде кездесіп, өмірлік жар таңдауға мұршасы келмей, ұлыққан арланша әуейіленді де жүрді.

«Ат аунаған жерде түк қалар» деген аталарымыздың сөзі рас екен. Пушкин жарықтық айтпақшы, шырылдауық шегіртке сияқты ыршып, көгалда ән салып «кайф» болып жүргеніне сегіз – тоғыз ай өткенде Жәрия:

       - «Сәмет, сен әке атанатын болдың. Құрсағыма сенің шаранаң біткелі үш айдай уақыт өтті»  деп, жерден жеті қоян тапқандай ыржия күліп тұр.

Қызықтап жүріп ондай күннің туып қаларын ойлап жүрген кім бар, жігіт шошып кетті.           

       - Менің балам екендігіне көзің жете ме?

       - Ішімдегі тұңғыш сәбиіммен ант етейін, сенімен жолыққалы мен ешкімді маңыма жолатып көрген емеспін. Өзің ойламайсың ба, екеуміз күнде, күн ара бірге болып жүрміз. Сонда мен басқамен қай уақытта кездесіп үлгеремін? – деген сөзіне қуану қайда, қарсы уәж айта алмай, сілейіп тұрып қалды.

       Қыздан қулық артылған ба, Сәметтің сөзден ұтылғанын пайдалана қойған ол:

     - Бір мінім бар, сол өзіме батады,

       Бәрінен де жаман ғой соның атағы.

       Адасқанның айыбы жоқ, кешірсең,

       Көңілімде қуаныш боп жатады – деп басталған оншақты шумақ өлеңмен қоса, көзінің жасы да даяр тұр екен, көлдете төгіп – төгіп жіберді. – Бәрін түсінемін, сен менің өткен – кеткенімнің бәрі көңіліңде сайрап тұр. Достарыңның алдында да ұялатыныңды білемін. Бірақ, ойнақтап жүріп от басқан мендей бейбақтың бар кінәсін кешіре біліп, маған үйленсең, бетіңе жел боп тимес едім. Өмір – бақи қарыздар болып, құлың боп өтуге әзірмін – деген ол жігіт мойнынан тарс құшақтап, өксіп-өксіп ұзақ жылады.

       Жас бала мен әйел атаулының көз жасын көрсе ет жүрегі езіліп, қоса жылауға шақ қалатын, тезірек жұбатуға асық болып, қолдан келгеннің бәрін жасауға тырысатын ол не айтарын білмей:

• Жәрия, жылама. Болды, жылама – дей берді...

 Сәметтің «бұрандасы» босап, қобалжып тұрғанын сезген әккі қу қыз ағыл – тегіл болған көз жасын сүртпестен:

    «Қара да болған шашыма,

Уайым түсті басыма.

Азабын жардың тартқанда, ей тартқанда,

Жасыма жүрек, жасыма!

Сүйемін сені, сүйемін.

Үнемі ойлап жүремін.

Ақырғы жауап алғанша, ей алғанша,

Лүпілдеп соғар жүрегім...–деп, жаңағы жылағанынан болар, сәл қарлығыңқы, құйқаңды шымырлатар дауыспен бір аянышты, мұңлы әуенге салып әндетіп қоя берді.

Көңілі босап, ләм – мим деп тіс жармай бұл тұр.

-Алмаймын десең ашығын айт. Ертең барам да аборт жасатып, балаңнан құтыламын. Сонда сенің жазықсың сәбиіңнің көгермей жатып көктей солатындығына кінәлі кім боларын бір Құдайдың өзі біледі... Тереңірек ойлан, Сәмет! – деген ол кілт бұрылды да, қасынан тездете басып ұзап кетті.

       Қыз аты бар бұл әйелдің тағдырының бұзылу тарихын содан бұрынырақ, өкси – өкси жылай отырып баяндап берген оның өз аузынан естіген еді.

        «Екінші дүниежүзілік соғысына қатысқан әкем Қасен соғыс аяқталып, ауылға келген соң, майданда немістерге тұтқын болып түскені үшін Сталиннің тұсында «Отанына опасыздық жасаған сатқын» ретінде 25 жылға сотталып кетеді. Оның аман келуінен күдер үзген анам, тірі жан емес пе, пендешілікпен  біреуден ұл туып қояды. Алайда,  «амнистия» жарияланып, ол үш жылдан соң қайтып оралды. Әрине, намысшыл әкем шешеме қайта барсын ба, көрші ауылдағы бір жас қызға үйленді. Балалы-шағалы болып, қалған өмірінде ұстаздық етіп, зейнеткерлікке шықты. Жасы жетіп, дәмі таусылғанда жарық дүниеден өтті.

        Әкем тұла бойы тұңғышы мені еркелетіп қасынан шығарғысы келмесе, мен оны жанымнан артық жақсы көрдім. Анам да жақсы, әкем одан да жақсы, екеуін де қимай, екі оттың ортасында өскен мен бірбеткей, ерегескіш, бая – шая болып өсіп келе жаттым. Екі ауылдың арасында жортып жүріп, тәрбием де кемшін  түсті ме, әйтеуір сабаққа да зауқым соқпайтын құлықсыз болдым.

       ... Он төрт жасымда алыстағы Жарбұлақ ауылына шешемнің: Қыстың көзі қырауда қайда барасың? Үсіп өлейін деп пе едің?» дегеніне қарамай, бір құрбымның үйіне баруға жолға шыққан едім. Жолшыбай орта жастардағы бір орыстың жүк машинасына қол көтеріп тоқтатып, отырып алдым. Отырғанымды қайтейін,  жарты жолға жетпей, машинасының ішінде әлігі жолың болмағыр сары сапалақ мені шыңғыртып, қызыл қанымды ағыза зорлады. Арада оншақты шақырымнан кейін тағы, одан кейін тағы, қысқасы діттеген ауылға жеткенше бірнеше рет зорландым...

      «Біреуге тіс жарып айтатын болсаң, бауыздап өлтіремін». – Осылай қорқытып, артынша «мынаған кәмпит алып же» деп, қолыма бес сом ұстатты да, өзі ауылға кірмей, кері қайтып кетті. Шамасы, «біреуге айтып, милицияға ұстатып жіберер» деген қауіптенгені болар.

Сүйтіп, жетінші сыныпта оқып жүрген мен он төрт жасымда қатын болдым. Содан кейін – ақ есейгендік өмірім басталды. Тәлейлі тағдырыма ерегескен түрім бе, жоқ «енді жоғалтар нем қалды» дедім бе, әлде шынымен еркек құшағының табы ұнап қалды ма, әйтеуір маған көз тастаған беті жылтыр еркектің бірінің қолын қақпай, құшақтарына құлай бердім» деген ол біраз жылап алып, хикаясын әрі жалғады.

      -Бұл жиіркенішті қылықтарымды айту маған оңай тиіп отырған жоқ. Алайда, сен барлық шындықты біреудің аузынан емес, өзімнен естіп, білсін деп ағымнан жарылып отырмын. Бірақ, міне, он сегіз жастан асқан шағымда, қол жетпес арманым – сен жолығып, өмірде шынайы махаббаттың бар екенін түсіндім – деген ол жігіт мойнымнан тарс құшақтаған күйі, тоқтай алмай, ботадай боздап жыласын кеп!

       Әкесіз өсіп, жетімдіктің, жоқшылықтың зардабын, рухани да моральдық тауқыметін молынан тартып, қамкөңіл болып өскен Сәмет қыздың жанын түсінгендей болып, «қандай аянышты тағдыр» деп, оған қосыла жылағанын өзі байқамай да қалды.

      ...«Ең алғашқы махаббат басталады мектептен» деп, ән жолдарында айтылғандай, Сәмет оныншы сыныпта оқып жүргенінде, өзінен бір сынып төмен оқитын Риза атты қызды құлай сүйген еді. Ең болмаса білегінен де ұстап көрмеген алғашқы махаббаты мектепті бітіріп, Семейдің құрылыс техникумының бұғалтыр мамандығында оқып жүргенінде, Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданының Ерік есімді жігіті достарымен машинаға лақша басып, алып қашып кетеді. Мұны әскерде жүрген Сәметке жан досы Марат хат арқылы естіртіп, үш күн бойы нәр татпай, казарманың каптеркасында жылап жатып алды. Адамның жанын терең түсінетін рота командирі капитан Карапетянның өзі жанына келіп, туған бауырындай басынан сипай отырып біраз ақыл – кеңесін айтып, сабасына түсірген болатын. Сүйтіп, алғашқы пәк махаббаты сәтсіздікпен аяқталған еді.

      ... Әлгіндегі «тереңірек ойлан, Сәмет!» деп кеткен Жәрияның сөзінен кейін ол өз-өзімен қалып, тұңғиық қалың ойдың құшағына орана берді...

       «Ол қыз өмірдің шырмауықтай шырғалаңына бір оратылып, қайта шыға алмай жүрген бейшара. Қалай дегенімен жаны нәзік әйел заты ғой. Тағдыр тәлкегіне тым ерте, жастайынан ұшырап, жетімсіреп жүргені аздай, менен жүкті болып, ел бетіне қарағысыз халге қалып отыр. Мен: оған «аулақ»! деп, жарық дүние есігін ашып үлгермеген жазықсыз періште – сәбидің аборттан парша-паршасы шығып, шыбын жаны ұшып кетсе, мені Аллам кешірмесі хақ! Жанымдай жақсы көрген сүйіктім Риза болса жат біреудің жары боп, соның ошағын жағып, ұрпағын өсіріп жатыр...

      Жәрияға: «сен көкпар додасына түскен лақтай, талайларға тапталған қалдықсың. Екеуіміздің жолымыз екі бөлек. Өзіңнің теңіңді тап!» деуге толық қақым бар. Бірақ, анамның: білмегеннің білместігіне кешірімді, мейірімді, қайырымды бол – деп, жастайымнан санама сіңірген тағлымы қайда қалады? Мектептегі мұғалімдерімнің, үйдегі тәрбиеші – әпкем, ұрпақ тәрбиесіне саналы ғұмырын сарп етіп жүрген  ұстаз Күлжанның адамгершілік пен адалдыққа, ар мен азаматтыққа тәрбиелеген өсиетін жерге тастағаным болып шықпай ма?! Бала кезден басыма жастап оқыған «Мөлдір махаббат», «Ботагөз», «Инеш», «Махаббат, қызық мол жылдар», тағы басқа әдеби шығармалар мен «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Айман – Шолпан» хиссаларын өзім жатқа айтып, «солардағы кейіпкерлердей болсам» деп армандаған асқақ ойым, маған ғибрат болмай, жәй бір сәттік сүйсініс қана болып шыққаны ма?

       Жоқ! Мен сол бір адасқан қаз сияқты жол таппай,  өмірден опық жеп, тағдыр тәлкегіне ұшыраған жанды құтқаруым керек! Кім көрінгеннің мазағына ұшырап жүрген бейбақтың өткеніне кешіріммен қарап, өзіме жар ету арқылы босағадағы қадірсіз басын төрге шығарып, ұрпақ сүйгізіп, ана атандырсам, ол менің намыссыздығым емес, үлкен Азаматтығым болмай ма?! Сол бір адасып, тұғырыққа тірелген жанды түзу жолға салып, бақытты етсем – бұл менің өмірдегі ең жарқын, қайырымдылық пен адами тұрғыдағы үлкен, зор адамгершілік ісім болмас па?!

Ия, талай ел саусағын шошайтып маған күлер, достар мүсіркер, дұшпандар сөз етіп табалар. Мейлі, кімнің аузына қақпақ қоярсың, айтар – айтар да қояр. Тек Жәрия сенімімді ақтап, адал жар бола білсе – менің адамгершілік миссиямның орындалғаны!»

       Осы ойға берік тоқталған Сәмет Жәрияға үйленді!

       Аузынан түсіп қалғандай өзінен аумайтын қыз бала аман – есен дүниеге келіп, есімін алғашқы сәтсіз махаббаты– Ризаның құрметіне «Риза» деп қойды.

       ...Сәмет «Екінші дүниежүзілік соғыс» деген сұрапылдан соң туып, әкесіздіктің, жоқшылық пен тапшылықтың рухани жан күйзелісін молынан тартқан ұрпақтың өкілі ғой. Ойын баласы емес пе, көршілердің, немесе ауылдағы әкесі біргәдір, есепші сияқты шолақ бастықтардың балаларымен ерегесіп, төбелесіп қалатын кездер жиі болып тұратын.

Өзінің бойы аласа, тыриған арық, сондықтан әлсіздеу еді. Бірақ, әлі жетпей, таяқ жеуге айналса, ызақорланып, қолына не түссе, сонымен аямай салып қалатын намысқой, біреудің қиянатын кешіре алмайтын кекшіл болып өсті. «Біреу тисе қалса» деген есеппен, соғыста болып келген нағашысының «солдатский» белдігін кәстөмнің, жаз айларында көйлектің ішінен тағып алатын. Сол мінезін білетін анасы Ғазиза: «ойбай, тыныш жүр, сотталып кетесің. Байқұс – ау, сені арашалап алып қалатын әкең де жоқ» деп, санасына сақтықты жиі құйып отыратын. Анасының сол ескерту сөзінен жасқанып, талайларға есесін де жіберген еді.

 Әскерде жүргенінде спортпен үзбей айналысып шынығып, бокс өнерін бір кісідей үйреніп келген соң, бұрындар есесі кеткен біраз балалардан кегін алып, жаны жәй тапқан болатын...

       Бірақ, «жазмыштан озмыш жоқ» деген рас екен. Анасы айтатын «сотталу» атты пәледен қанша сақтанып жүрсе де, бәрібір қашып құтыла алмады.

       ...Әскерден келген соң аудандық қаржы бөлімінің «госстрах» бөлімшесінде инспектор болып қызмет істеп жүрген кез. Жаздың жалын сынды ыстығын аямай шашып тұрған шілде айының бір күнінде аудан орталығынан ауылына жету үшін автовокзалдың жанында автобус тосып тұрған.

       Өзі құралпас үш жігіт, қиралаңдаған удай мас болмаса да, ішіп алғандары білініп тұр, Сәметтің жанына таяп келді. Ішіндегі сорайған ұзын бойлысы қарсы алдына тақала тоқтады:

- Ей, братан,темекің  бар ма?

– Жоқ, темекі шекпеуші едім.

       - Не, сен молдасың ба, әлде қызсың ба?

       -Бауырым, ілік іздемей, өз жөніңе жүрсеңші. Мен саған кедергі жасап тұрған жоқпын. – Сәмет әлігілердің төбелес шығармақ ойын сезіп, қорғануға іштей әзір болып тұр.

            - Қараңдар, мына духтың маған кедергі жасауға қауқары жетеді екен – деген ұзынтұра оның бет тұсына оң қолын сермеп кеп қалды. Сәмет бұғып үлгеріп, еңкейген күйі бүйір тұсынан сол қолымен осып жіберді. «Ыңқ» етіп бүгіле берген оны іле-шала оң қолмен жағынан оңдырмай ұрды. Ұзын бойлы адамның құлағаны да ебдейсіз екен, теңселіп барып кескен теректей сұлап түсті.

Бұлайша соғу бала кезден үйренген, әскерде бокспен айналысқан кезінде жетілдіре түсіп, әбден төселіп алған сенімді тәсілі еді.

        Өздері үшеу болғандықтан, ондай қарсылықты күтпесе керек, қасындағы достары бір сәтке аңтарылып тұрып қалды да, екеуі екі жағынан Сәметке жақындай берді. Сол арада жығылып жатқаны да түрегелді. Жасқаншақтай басқан ол, жаңағы алған соққыдан беті қайтып қалса керек, өзі шабуылдауға батылы жетпей, жанындағы жандайшаптарына:

     - Ей, текешіктер, не қып сүмірейіп тұрсыңдар? Қане, мына духқа біздің кім екенімізді көрсетіңдер! – деп ақырып жіберді.

     - Әкеңнің... Екеудің толықша келгені әріректе жатқан жұдырықтай тасты жерден көтеріп алып, төрт – бес қадам жерден құлаштай сілтеп қалды.

Бұл тастың бағытын аңғарып үлгеріп, сол жағына қарай бұғып үлгерді. Тигенде қалпақтай ұшырып түсіретіндей қатты ағынмен атылған тас оң жақ құлақ тұсынан «зу» етіп өте шықты. Сәмет шалт қимылмен атылып барып тас иесін иек астынан баспен қақырата періп жіберді! Ол теңселуге де шамасы келмей, шалқасынан құлап түсті.

         Ойдан жүйрік нәрсе бар ма: «Жеделдете, естерін жидырмай шабуылдамасам, ана екеуіне мынау қосылып, өз жағдайымды қиындатып алармын!»

            Осы ой миында найзағайдай жарқ етіп, үшіншісіне тарпа бас сала шабуылдауды ойлап үлгергені сол еді, арт жағынан «баж» етіп жан ұшырған ащы дауыс естілді. Жалт қарағанда көргені: өзі алғаш ұрып сұлатқан ұзынтұра басын ұстаған күйі жерде ойбай салып домалап жатыр. Оның тап жанында жаңағы бұған сілтенген жұдырықтай қара тас. Сөйтсе, бұл жалтарып кеткендегі жанынан зуылдай аққан тас арт жағындағы ұзынтұраның басына тиіп, қалпақтай ұшырыпты. Ойға алған үшінші қарсыласына жұдырық сілтеп үлгерген жоқ, сол арада бағанадан «бесплатный» гладиатор ойынын көріп, жаппай қызықтап тұрған жұртшылықтың арасынан:

       - Милиция!

       - Милиция келе жатыр! – деген дауыстар естіліп, артынша үш бірдей сарбаз жетіп келді.

       Ой дегенің оқтан жүйрік – қой: «ойпырым–ай, вокзал маңы толған әйелдерді айтпай – ақ қояйын, еркектердің үлкен – кішісі бар, бір де біреуі «әй, қойсаңдаршы. Өз жөнімен жүрген адамда не ақыларың кетті» деп айтуға жарамағандары мұны таң қалдырып, жағасын ұстатты. «Менің орнымда сол қызықтап тұрған адамдардың біреуі, немесе олардың аға, не інісі болуы әбден мүмкін-ғой. Сондай жағдай бола қалса да араша түспей, тап осылай тамашалап тұрар ма еді, қайтер еді...?!» деген ой санасында найзағайдай жарқ етті.

       Келіп жеткен милиция ана үш бұзақыға қоса Сәметті де ішкі істер бөліміне апарды. Бәрінен жауап алып, хаттамаларын да толтырып, «ауданнан алыс кетпеңдер, керек болған кезде шақыртамыз» деп, босатып жіберді.

      Босатқанын  қайтейін, өң түгіл, түске де кірмейтін «қызық» үш күннен кейін басталды...

        Түскі асқа кетуге аз қалған уақыт еді, Сәметтің қызмет орнына милиция формасындағы сержант пен аға лейтенант сау етіп кіріп келді. Мұның фамилиясы мен атын сұрады да, жауабын ести сала, «сіз тұтқындалдыңыз!» деп, қолдарын артқа қайырып кісен салды!

       ...Бұзақылармен  арада болған  жанжалды ертеңінде жұмысқа келгенде айтып беріп, басшылар ол жағдайдан толық  хабардар еді. Олардың көздері бақырайып, не айтарын білмей сілейді де қалды. «Госстрахтың» бастығы Марченко Иван Федорович:

–Не үшін тұтқынға аласыздар? Оның ешқандай

кінәсі жоқ – қой! – дегеніне пысқырған да жоқ, «сот ақ – қарасын айырады» - деп, алдыларына салып айдады да кетті.

       ...Мұнымен шатақтасып, таяқ жеген, бірақ өз жемтіктесінің атқан тасынан дене жарақатын алған «главарь» аудандық мал дайындау мекемесі бастығының баласы болып шықты. «Күштінің к...і диірмен тартады»-демекші, бұзақыны «арақ ішпеген», аузына ішімдік атаулыны татып алмайтын Сәметті «орта дәрежедегі мас» деген анықтаманы тиісті кеңселерден әкесі алып берген екен. «Өздігінен әңгімелесіп, жайбарақат тұрған» үш азаматты қорлап, балағаттауының соңы төбелеске ұласып, әлігі «арты күштінің» баласын Сәметтің «бұзақылықпен ұрып жыққанын, артынша жұдырықтай таспен жақ сүйегін сындырғанын»  әлігі үшеуінен басқа да көрген куәлар табыла кетіпті...

Тергеуді ұзақ созбақтататын несі бар, бәрі алақандағыдай айқын нәрсе емес пе, «қылмыс дер кезінде ашылып», айналасы бір айдың ішінде тергеу аяқталып, сот болды. «Заңдылықтың сақталуын қатаң қадағалаушы» тұлға – прокурордың таққан айыптау қортындысын, ақ – қарасын таразылап, әділ шешімін шығараушы би (судья) қолдап, «қоғамдық орында мас күйінде бұзақылық әрекетпен жазықсыз адамның денесіне «ауыр жарақат салған» айыбы толықтай «дәлелденді». Сот аяқталып, «әділ би» Сәметтің мойнына үш жыл мерзімге бостандықтан айыру жазасын іліп, жазасын күшейтілген (усиленный) режимдегі колонияда өтеуге Үкімін сол мезетте қолма – қол шығарып берді. Соттың оған кесетін жазасының алдын-ала келісіліп, жазылып қойылғаны Үкімнің сол мезетте дайын тұрғандығынан белгілі болып қалды. Адвокат жалдап жазған касациялық шағымын жоғарғы истанцияға жібергенімен, «қарға қарғаның көзін шұқымайды» деген тәмсілдің дәлеліндей, ол далбасадан түк те шықпады.

Үкім бекігенше Алматының тергеу изоляторында екі айдай жатып, Жоғарғы соттан: «...аудандық соттың  Үкімін  бұзуға негіз жоқ» деген жауап келді (шығарылған Үкім «әділ» болғандықтан).

          ...«Тек Жәрия сенімімді ақтаса...» деген күмәнді ойды құдіреті күшті  Жаратушы Сәметтің басына бекер салмаған екен. «Адал жарың болып, бетіңе жел боп тимеймін» деп ант берген Жәрия Алланың жіберген алғашқы сынағынан – ақ сыр берді. Жанұя құрып бірге тұрып жатқандарына алты ай уақыт өткенде, әлігінде айтып өткен «жақ сындыру» оқиғасы орын алып, ауданның абақтысына қамалды. Құдай қосқан «адал жары» емес пе, күн құрғатпай абақтыдағы тамақ әкеліп, «мойыма, ер жігіттің басына не келіп, не кетпейді» деп, сабырлыққа шақыра қайрап, «морально» қолдап жүрді.

      Қалай «қолдағаны» сот өтіп, Сәметті этаппен Алматыға жөнелткеннен кейін мәлім болды...

       Онымен бірге тұрып жатқан кезде  анасы Ғазиза: «әй балам, мынауың дос, жолдастарың келсе, солардың көзіне көзін қадай сұқтанып, ауыздарына кіріп кетердей итініп отырады. Сен аңқау оны байқамайсың да. Осының сықпыты жаман. Әйтеуір, түбін қайырлы қылсын, байқашы» деп сақтандырғаны бар. Ант беріп, анандай жағдайда қосылған жарын жаман ойға қимай, анасының ол сөзін баласы «орынсыз секем» санап, жақтырмай қалған еді.

        Көзбен ғана емес, жүрекпен сезетін көпті көрген ана емес пе, сол секемі бекер болмапты. «Сүйікті жарына» қолдау болып, аудандағы абақтыға тамақ әкеліп жүрген Жәрия милиция қызметкеріне де «қолдау» көрсетіп жүріпті. Кімге дейсіз ғой. Сәметтің өзімен ес білгеннен бірге жүріп, бірге тұрған көршісі, бір жапырақ жүгері нанын бөлісіп жеген, сірке басып, оған себілген дус исі мүңкіген көйлектерін кезек киіп  өскен милициядағы Ораз атты сыныптас «досына»! Екеуінің ол «тірліктерін» бәрі біледі екен де, Сәмет қана сезбеген. Ол біліп қалса, «абақтыдан қашып шығып, екеуін жамсатып масқара болар» деген оймен ешкім бұған сездірмеген екен. Жанына әсіре қатты батқаны, Махамбет батырдың: «Ежелгі дұшпан ел болмас, етектен кесіп жең болмас» деп жырлағанындай, жаратылысынан жәләп болып туған Жәрияның опасыздығы емес. Балалық кезден «жанымыз бір» деп, құшақтасып бірге өскен Ораздың сол достықты Жәрия-жәләптің лас құшағынан алар бір сәттік ләззатқа айырбастаған сатқындығы. «Қасқырды қанша асырасаң да, орманға қарап ұлиды» дегеннің кері келген Жәрия екеуінің жолы, әрине, екі тармаққа бөлінген өзендей, екі айырылып тынды...

      «Иттің басын алтын табаққа салсаң – шоршып түсер» демекші, Сәметтің: «адасқан жанды тура жолға салып, бақытты ету» «наивний» ісі осындай түңіліспен аяқталған еді...

       ...Тергеу изоляторында өзінше бір өмір, өзінше бір тіршілік. Күніне екі рет, «шиқ» етіп ыңырси ашылғанда жүйкеге тиетін темір тор мен есіктерін салдыр – гүлдір еткізіп, «қыдыртуға» шығарғаннан басқа «қызығы» жоқ өмірлерін бір сәтке болса да жеңілдетіп, сергіп алу үшін зектердің ойлап таппайтыны мен жасамайтын хикаялары жоқ екен...

       Камераға есіктен жаңа тұрғын кіре салысымен:

- Қай статья? Қандай мерзім?-деген сұрақ қойылады.

            - Пәлен статья, түгенше жыл... – жауабы естілген соң:

- Пәлі, сол да сөз бе екен? Парашада отырып – ақ жазаңды өтеп шығуға болады! Қайта ертерек отырғызғаны өте дұрыс болған. Неғұрлым ерте отырғызса - сол құрлы ерте босап шығасың – деген «жұбату»  сөздер айтылады.

       Бір күні камераға Өскемен жақтан бір жас жігіт келіп түсті. Өзінің негізі жасық па, әлде таяқ көп жегендіктен зәрезап болып, әбден қорқып қалған ба, жалтақтап, әркімнің бетіне тура қарай алмай, жанарын төмен сала беретін бұл бейшараның аты, затына кереғар – Берік екен.

      Тиесілі сұрақ – жауаптар айтылған соң,  камерадағы бұрын үш рет отырып шыққан, «төртінші ходкадағы» төртбақ келген, қыли көзді, түсі суық, «косой» кличкалы қазақ жігіті:

      - Келгенің жақсы болды. Талайдан бері «свежий» қан ішпей, кенезем кеуіп жүр еді – деп, жатқан нарынан атып тұрды.

        - Леха, тезірек қанын ішуіме дайында мына кешаны, шыдай алар емеспін! – деген «косойдың» зілді сөзінен кейін әлігі байқұста тіпті жан қалмады.

     - Ой, мен қорқам. Бұрын қан беріп көрген емеспін...- деп, жыламсыраған Беріктің  көздерін, түсінің суықтығы «косойдан» да асып түсетін еңгезердей Леха қара қожалақ шүперекпен таңып тастады:

     - Қане, үніңді шығарушы болма! Әйтпесе, «косойдан» кейін мен де ішем қаныңды...

       Бұрын мұндайды көрмеген Сәмет «шынымен қанын іше ме?» деп ана байғұсқа іштей аяушылық білдіріп, жаны ашып тұр.   

      Леха Берікті төменгі қабаттағы нарға жатқызды да, екі қолын нардың екі жағына мықтап байлап тастады.

     - «Малый», өткір кездікті әкел!

       Аласа бойлы, «қылмыскер» деуге қимайтындай он сегіз, он тоғыз жасар шамасындағы жылпос қара бала көзі таңылған Беріктің оң жақ қолының тұсына, бетон еденге қаңылтыр тәлеңкені «тарс» еткізіп қойды. Қолына қалайы қасықты алған ол соның сабымен білектегі күре тамырдың үстінен қатты батыра, кескенге ұқсатып  сызып жіберді.

      Камера тұрғындарының бәрі жым – жырт үнсіз қалып, айналада өлі тыныштық орнап үлгерген ...

        Сол арада оң аяғын сылтып басатын, соған орай «хромой» кличкалы Алик атты орыс жігіті темір шәйнекке дайындап қойған суын жаңағы тәліңкеге сыздықтата құя бастады. Сылдыр – сылдыр етіп аққан судың даусы Алик бар болғыры шәйнекті жоғарырақ көтере түсіп құйған сайын, тып – тын камерадағы сырылдаған су даусы қатая түсті. Беріктің нардағы басы екі жаққа кезек қалтақтап:

• Болды, болды! Қаным азайып, басым айналып барады! – деп, ышқына, еңкілдей жылаған байқұстың сөзіне «косойдың»:
• Бұл қанға мен қанбай қаламын. Тағы жарты литр ағызамыз – деуі мұң екен, есінен танған «қан беруші» сылқ ете түсіп, мойыны ұстай алмаған басы сол жақ иығына қарай сылқ ете түсті.

      -  Жарайды, «қан алу» қызығынан мына сорлы шынымен өліп кетіп, пәлесіне қалармыз, тезірек бетіне су бүрік! – деген оның сөзінен кейін, «Малый» көздегі шүперекті сыпырып, бетіне «суф» деп ауыз толы суды бүркіп жіберді.

        - Мен тірімін бе...? – Есін жиған Берік өлеусіреген дауыспен сыбырлап, аларып кеткен көздерін сығырайта ашқанда, камерада отырғандардың «ду» етіп, құлақ жарғандай қатты шыққан күлкісінен, камераның кір басқан қабырғалары діріл қағып, қақырап кеткендей болды...

       Міне, «мысыққа ойын, тышқанға өлім керек» дегендей, осы сияқты қызықтар камерада жиі болып тұрады. Бір айта кетерлгі, өзін – өзі қорғай алатын, намысын таптатпайтын жігіттерге ондай «спектакль» жасалмайды екен.

     ...Сүйтіп, Сәмет әсем Алматының күшейтілген режимдегі 14 –ші «әсем» колониясында жазықсыз жазасын өтеуге кірісті...

      ... Шіркін, бостандықтың қадірін жайшылықта біле бермейді екенбіз. Денсаулығың қандай байлық болса, бас бостандығың содан бір де кем емес байлық екен – ғой!

Колонияны зектер қысқаша «зона» деп атайды. Зонаның өндіріс аймағында екі ауысыммен, кәдімгі өзіміз күнде көріп жүрген шифонер, триляж, тумбочка, диван сияқты  жиһаздар шығарумен айналысты.

Әр бригаданың күндікте орындауға  тиісті нормасы бар, соны өл – тіріл, орындауға тиіссің! Бұл «курорттың» берер тамағы белгілі – ғой. Жақсы қожайынның иттері бұлар ішкен «баланданы» бір иіскеген соң ішпей, теріс айналып кетері анық! Аптасына екі рет балықтың сорпасын (ухасын) беретін күндері асхананың стол басы тұрғындарға толы болады. Басқа уақытта адам аз. Әсіресе, бұрыннан отырған тұрғындар уха болмаған күні жанындағылардан өзіне тиесілі нанын алғызады да, тамақ ішуге бармайды.

      Зектердің екі, не үш адамнан «семейка» болып тіршілік ететін тәртібі бар. «Семейка» дегенде басқаша жаман ой туындап қалмасын, тамақтары, сырттан келетін «передача» сияқты ішіп – жемдері, іштегі сырлары ортақ олар кино болған күндері  әңгімелесіп бірге барады, кешке бірге қыдырады.

      «Жең ұшынан жалғасу» деген қазіргі кезде өркендеп тұрған «дерт» онда да бар. Сырттан жасырын ақша кіргізіп, ішкі тәртіпті бақылайтын «дубак» - бақылаушылар арқылы екі есе бағасына  арақ алғызып ішу дәстүрі дәуірлеп тұр екен. Тек бұрыннан отырған сенімді адамдар ғана «дубактармен» келісіп, арақ алғызу мүмкіндігі бар. Әркімге сене бермейтін оларың «екі қарап, бір шоқитын сауысқанша» өте сақтықпен қимылдайды.

        Сәмет «семейкадағы» екі досымен «запретный плод слаще» деп орекеңдер айтпақшы, қаңылтыр банкіге жиһазға арналған лакты құйып, оған тұз салып жиі араластыра отырып, тұнған соң арақ орнына ішіп те көрді. Тек, ішкеннен кейін бір аптадай жүрек айнытар дәмі кекірген сайын аузыңнан кетпей, дәретханаға барып отырғаныңда да лактың исі лоқсытып – лоқсытып, құсқыза жаздайтыны  жаман. Бір рет ішкеннен кейін ол құрығырды аузына алмай қойған болатын.

      Қазір ойлап отырса, ит екеш ит те ұрттамайтын  атың өшкір сол жынды суды  ішпесек те өлмес едік – қой! «Дубактарға» ұсталып қалсақ  ШИЗО – ға бірнеше тәулікке қамалып, сорымыз қайнар еді...

    Аптаның жексенбі күні – асыға, зарыға күтетін демалыс. Жаз айында зектер зонаның шет жағына орналасқан екі қабатты моншаның жайдақ төбесіне шығып, денелерін сулап күнге қыздырынады.Төбеде жүрген оларға тікенек сыммен қоршалған дуалдың үстінен Алматы тұрғындарының жүрген-тұрғаны, үздіксіз ағылған машиналары алақандағыдай көрініп тұрады. Жетекке алған баласымен әлденені қызу талқылап, сықылықтай күлісе әңгімелесіп бара жатқан ата – аналарды, қысқасы көз алдыдағы қаланың қарбалас тіршілігін көріп, ішің қазандай қайнайды – ау, шіркін!

«Әттең, қанаты бар құс болсам, алысқа ұзамай-ақ, қала үстінен біраз самғап, шарлай ұшып, бостандық өмірдің дәмін бір сәтке болса да татып, қайта оралар едім» деген ойдың өзінен жүрегің дүрсілдей жиі-жиі соғып, көңіліңді ауыр мұңның тұманы басып кеткенін сезбей қалады екенсің...

      Түрмеде отырып шыққан кейбір бөспелердің: «мен зонада корольша өмір сүрдім» деп, мақтана сандырақтайтынын қайтерсің. Атасының басы! Бас бостандығыңнан асқан байлық жоқ екендігін тікенек темір сымның ар жағында зарығып, түрменің быламық – ботқасының тұщы дәмін татқанның бәрі бес саусағындай біледі. Біле тұра жаңағыдай өтірік сандалма сөзді мақтаныш үшін айтады...

      Қазақ аталарымыздың: «Құдай айдаса бармассың, дәм айдаса қалмассың» деген өмір тәжрибесінен алған тәмсілінде айтылғандай, Сәмет осылай, ойламаған жерден, еш жазықсыз түрме дәмін де татқан еді.     

     ... «Тек жүрсең – тоқ жүрерсің» демекші, зонаның қатаң тәртібіне бағынып, жұмысын жақсы істегенінің арқасында, бір жылдан соң, зектер тілімен айтқанда «химияға» шығатын болды. Дәлірегі: сотталған бабы (статьясы) «химияға» шығаруға сәйкес келіп, зона басшылығының берген жағымды мінездемесі мен «ходатайствосы»  сотқа жіберілді. Прокурордың, адвокаттың қатысуымен сот процесі өтіп, судьяның: «Өтелмеген жазасының қалған мерзімін халық шаруашылығы құрылысында жұмыс жасауға босатылсын» деген Үкімі шықты. 14 – колониядан сондай Үкім бойынша босатылған 324 сотталушы шілденің шіліңгір ыстығында этаппен Атырау қаласына жөнелтілді.

       «Этап» дегеннің өзі бір қиямет қайым. Ми айналдырар ыстықта поездың зектерге арналған вагонына бөшкеге нығыздала салынған «селедка» балықтай тиеп тастайды. Тамақты былай қой, су ішу, дәретханаға бару дегенің қиынның қиыны. Дәрет қысып сұрансаң:  «шыда, сен курортта жүрген жоқсың!» деп, зірк-зірк еткен жауап естисің. Шыдамай, тағы да қайталай сұрансаң, екі-үш «дубак» қолыңа кісен салып, басқа вагонға апарады да, енді сұранбастай етіп төмпештеп жібереді. Мұндай «тәрбиелеу» шарасынан өткен жан екінші қайтара дәретханаға сұрануға зауқы да соқпас...

         Зіркілдеп адамды қорлау, ауыз ашар болсаң балағаттап, тепкілеп тастау оларға түк те емес. Мұндай заңсыздық овчарка иттері арпылдап, босатса жеп қоярдай жұлқынатын этаппен айдау кезінде ғана емес, тергеу изоляторындағы, түрме мен зонадағы қалыпты жағдай. Құдай қайтара басқа салмасын, дос түгіл дұшпаныңа да тілемейтін қиямет. Сен бірнеше рет сотталған «Құдай атқан» рецидивист бол, немесе шалт басып, қателесіп түскен жөні түзік адам бол, олар үшін бір-ақ өлшем – сен зексің. Болды, бітті! Әсіресе, басқасы басқа, сені адам құрлы көрмей, моральдық тұрғыда қорлауы – жаныңды жаралап, жүрегіңді жарылғалы тұрған шиқандай сыздататып жібереді екен...

       Осы жерде «дәм айдаса қалмассың» деген қазақтың даналығын тағы да ауызға алудың реті келіп тұр. Сәмет әскерде Каспий теңізінің арғы жағасындағы туысқан әзербайжан елінде Отан алдындағы борышын атқарып, теңіз балығын жеп, сорпасын ішкен жан еді. Міне, енді тағы да сол кәрі Каспидің, бірақ бергі жағалауындағы Атырау (бұрынғы Гурьев) қаласында теңіз балығының дәмін тату бұйырыпты.

        Этаппен итшілеп жете салысымен, «сатып алушылар» да даяр тұр екен, топ-топпен «Водстрой», «Сельстрой» трестеріне қарасты ПМК, СМУ – лардың өкілдері тізімдеп, бөліп – бөліп әкетті. Сәмет «Водстройдың»  ПМК – 17 кәсіпорнына түсті...

      Шіркін, бостандық – ай! Елден, жерден жырақ жүріп, туған – туыс, дос – жарандарды сағынсаң да, «вольное поселение» аталатын бостандықта ел қатарлы еңбек етіп, тиесілі жалақыңды аласың. Жұмыстан соң киноға барып демаласың ба, спортпен шұғылданасың ба, достарыңа барып қыдырасың ба – бәрі өз еркіңдегі тіршілік қандай рахат, қандай ғанибет! Сені адам орнына санамай зіркілдеп, қоқаңдайтын «дубактар», «строиться на проверку!» деп, жиі жүйкеңе тиетін саңқылдаған бұйрық, сені жеп қоярдай жұлқына арсылдайтын тістері ақсиған овчарка иттер жоқ. Тек жұмысыңды дұрыс істеп, айына бір рет «спец комендатура» атты мекемеге ат басын бұрып, «мен бармын» деп белгіленіп отырсаң болғаны...!

       Ойпырым – ай, «абақты, түрме, зона» дейтін құрығырларың өртейтін оты жоқ демесең, нағыз тамұқтың өзі – ғой! Әбден зәрезап болатындығың соншалықты, сонда бастан кешкендерің бостандық өмірде жиі түсіңе кіреді. Сені милиция, «дубактар» қуып, қай тесікке кіреріңді білмей, қашып жүресің. Немесе, түсіңде түрмеге қайта түсіп, темір тордың ар жағында отырғаныңды көріп: Құдай – ау, тағы да қиямет өмірдің басталғаны ма? Мұннан  құтылып шығар күн туар ма...? – деген қорқыныштан қара терге түсе малшынып, шошып оянғаныңда: «е, түсім екен-ғой» деп қуанып, тәубаңа келеді екенсің...

 

                         ...............................                 

      ...Сәмет Атыраудан оралған соң, газеттегі жарнама бойынша «Сельстрой» тресінің ПМК құрылыс мекемесіне тас қалаушы болып орналасты. Бұл мекеме облыс орталығындағы «КПД» аталатын үй құрылысы панельдерін шағаратын заводын салуды бастаған екен. Шарт бой          ынша, завод құрылысы аяқталып, пайдалануға берілгенде, Сәмет сияқты келісім жасасқандар заводқа автоматты түрде ауысып, сонда жұмыс жасауы тиіс. Заводтың жұмысшы, қызметкерлеріне арналып салына бастаға 48 және 72 пәтерлі екі тұрғын үй құрылысы аяқталысымен, еңбеккерлер тіркелген кезектері бойынша пәтермен қамтамасыз етілетіндігі келісім-шартта қамтылған.

Жұмыс істей жүріп, кітап, қағаз кеміріп, көктем бойы емтиханға дайындалумен болды. Жадыралы жаз туып, «Бірінші май» мерекесі қарсаңында Жауһар қызмет жасайтын облыстық сот мекемесіне қарындасын құттықтау үшін ат басын бұрған. «Жақ сындыру» хикаясындағы сотты болғандағы әділетсіздік үшін содан бері прокуратура, сот пен милиция атты мекемелерге деген жеккөрініштілік көзқараста жүрген ол мұнда кіргісі келмесе де, амалсыздан бас сұғуға тура келген.

• Сәлеметсіздер ме, әдемі қыздар... Ертеңгі туар мерекелеріңіз құтты болсын! –деп, қарындасының жұмыс бөлмесіне енгенде, оның қарсы жағында отырған орта бойлы, қараторы, әдеміше келген иман жүзді қыз орнынан тұрып:
• Төрлетіңіз, аға. Сіздің де мейрамыңыз құтты, денсаулығыңыз мықты болсын-деп, жігітке орындық жылжытты. – Жайланып отырыңыз.
• Жұмыстарыңызға кедергі келтірген жоқпан ба?
• Оқасы жоқ. Он минуттан соң түскі ас уақыты.

Жауһар, сен шай қойып жібер. Атағы мейман ағаныкі болсын, өзіміз де бірге ауқаттанып алайық – деп, қыз жайдарылана күлген кезде, жүзі бұл-бұл жанып, бұрынғысынан да әдеміленіп кетеді екен.

• Бәлі, мен сендерді таныстыруды да ұмытып кетіппін ғой. Бұл менің өзіңе талай қызықтарын әңгімелеп берген ағайым...

        - Менің есімім Жан. Жасым сізден үлкен ғой, «Жаным аға» деп сәлемдесіп жүрсеңіз жөн болады.

        -Көке, өтірік айтпа! Жаңа танысқан қызды алдауға бола ма екен?

        - Жарайды, есімім туғаннан бері Сәмет.

        -Менің атым да баяғыдан, сәби кезімнен Биша-деп, күлімсірей қолын ұсынған қыздың тырнақтарына талғаммен, жұқалап лак жаққан сүйрік саусақтарын Сәмет алақанында бір сәтке сүйсіне ұстап қалды:

        - Саусақтарыңыз өте әдемі екен.

         -Құрбымның өзі әдемі емес деп кім айтты,-деп жылы жымиған Жауһардың сөзіне екеуі де қосылып, ақтарыла күліп жіберді.

         Тегі, қашанда қыздар отырған жер қызыққа толы, берекелі де, мерекелі емес пе, лезде дастархан жайылып, стөл үсті әртүрлі тағамнан жайнап кетті. Әзіл-күлкі, зілсіз қалжың араласқан түскі ас дәмді де, мәнді болып, бір сағаттық үзіліс уақыт өте шықты.

        «Ат бір басқан ізін үш басады» деген қазақтың мәтелі өмірдің өзінен алынған шындық-ау, осы...

        Осы бір сағаттық қана отырыс – «Құдайым сот, прокурор мен милицияның ауылына қоныс қондыра көрмесін» деген Сәметтің ұстанымын быт – шытын шығарып бұзып жіберді.

        Сәмет пен Биша екі күннің бірінде қол ұстасып киноға, ара-арасында  облыс филармониясы мен Алматыдан келген концерттерге бара жүріп жақынырақ білісті. Бірі-біріне деген қызығушылығы ынтызарлыққа ұласып, ол сезімдері ақыры таза махаббатпен ұштасқан еді. Сол жылдың жадыралы жазында екеуі үйленіп, шаңырақ көтерді...

         Биша мектеп қабырғасынан кейін облыс орталығындағы заң техникумын тәмамдаған-ды. Бір күнін бос өткізуді жастайынан жаны қаламайтын ізенімпаз қыз жас жарымен ақылдасып, Қаз ГУ-дың заң факультетіне, әрине, сырттай бөліміне түсіп келді.

        Жарты жыл бойы көз майын тауыса емтиханға дайындалған еңбегі ақталып, Сәмет те облыс орталығындағы құрылыс техникумының кешкі бөліміне түсіп алды.

                        ................................

        -Ғазизаның қолына «Қамет екеуіңіз тез жетіңіздер!» деген шұғыл телеграмма тиісімен, ананың ойы онға,санасы сан-саққа жүгіріп, ұшарға тек қанаты болмады.Түскі асқа келген Қаметке:

       -Бастықтарыңнан сұранасың ба, қайтесің? Әлігі дойыр қарындасыңды жазым етіп,жарақаттап қоймаса жақсы болды...-деп, жыламсырай жеткізген.

        - Құдай сақтасын. Ондай жаман ой ойлама. Баяғы үйреншікті әдеттерімен тағы жанжалдасып қалған шығар... – Өзінің де көңіліне күдік аралас қорқыныш кіргенімен, анасын аз да болса тыныштандыру үшін осылай жақаурата сөйледі.

       -Киініп, даяр отырыңыз. Мен түстен кейін басшылардан сұранып келейін.

        ... Жүрегі алабұртып, өзін қоярға жер таппаған ана «Аллам-ау, әйтеуір аман болса екен. Қаншама сөз естіп, таяқ жесе де, бізге білдіргісі келмей, жасырып есі шығатын қызынан бұрындар «тез жетіңдер» сияқты хабар алып көрмегендіктен, қатты қобалжыды.

        ... Ана мен бала қызының үйіне кешкі апақ-сапақ уақытта жетті. Машинадан асыға түскенде көргендері:  есігіне қолақпандай қара құлып салынған үй жабық тұр екен. Қорқынышы бұрынғыдан да қоюланып, жүрегі аузына тығылған Ғазиза тезірек баяғыда «құдағи-ау, қызыңызды біздің мына доңызға құлдыққа бергенсіз бе?» деп, жанашырлық танытқан көршінің үйіне аптыға кірді.

       -Құдағи, есенсіздер ме? Венерамның өзі аман-сау ма, әйтеуір...

      -Сабыр етіңіз, құдағи. Қазір бәрі жақсы, әлігі тасжүрек тағы арақ ішіп, таяққа жығып тастаған. Аудандық ауруханада он бес күн жатып, кеше ғана шықты. Дәрігерлер  «миы шайқалған, бүйрегіне зақым келіп, екі қабырғасы майысқан» деген диагноз қойыпты.

        -Жолың ғана болмағыр доңыз-ай! Қызым қазір қайда өзі?

         - Қалпыңа келіп, сауыққанша біраз демалсаңшы-дегеніме қарамай, таңертең жұмысына кірісіп кеткен. Дүкенінде, қазір келіп те қалар.

         -Қой, мен барып, қызымды өз көзіммен көрмейінше жүрегім өрекпіп, тыныштала алар емеспін...– деп, үйден шығуға бет алған оны көршінің:

        -Құдағи, сіз дүкеніне барсаңыз ол жылап көрісіп, елден ұят болар. Алаң болмаңыз, қызыңыз аман – сау. Одан да қазір мен Венераға бала жүгіртіп жіберейін. Құлыптың кілтін маған қалдырып кеткен – деген көрші сыртқа беттеп, үйдің есігін ашып берді. – Жолдан шашап келген сіздер шешініп, жайланып отыра беріңіздер, мен үйге барып тезірек шай қойып жіберейін.

        ...Үйіне келіп анасы мен ағасын көрген Венера есіктен кірген бойда дауыс шығара жылап жіберді. Екеуін кезек мойындарынан құшақтаған күйі өкси- өкси еңіреп, сабасына түсе алар емес.

        -Жаратқан ием-ау, жетім-жесірлік көріп, тарығып өскендері аздай, мынандай аяушылықты білмейтін қайырымсызға қосып жылатуыңды-ай! Алғаш көргеннен – ақ, сығырайған көздерінен мейірім шапағаты сезілмей, сыздап отыруынан секем алып едім, қайтейін, қайтейін... – Анасы қызына қосыла жылап, өзін тоқтата алар емес.

       -Жә, осы төккен көз жастарың жетер. Тастемір келген соң ақ-қарасын айырып, бір жағына шығарамыз-деген Қаметтің сөзінен кейін ғана қос мұңлық жылауын қойды. Үйге кірген көршінің:

       -Ал, құда-құдағи, жолдан әбден шаршаған шығарсыздар. Жүріңіздер, шай дайын-деген сөзінен кейін аналы-балалылар қарсы беттегі үйге бет алды.

          Шай үстіндегі әңгіме «әркім өз басындағы ауруын айтады» демекші, Венераның көріп жүрген қорлық-зорлығы жайында болды.

• Келген сайын беті жараланып, не көзі көгеріп тұрғанын көріп, «не, тағы таяққа жыққан ба?» деп сұрағанымда:

         -Жоқ, отын жарып жатып ағаш тиіп кетті-деуші едің. «Әр келген сайын таусылмайтын бұл не деген жарақат» деп, көңіліме секем алсам да, өзің ашылып айтпағаннан кейін әрі қарай сөз қозғамаушы едім,енді қайтейін-деген анасының сөзін Венера бөліп жіберді.

        - Басқы кезде екінші баласын туып берсем, жыны басылар деп, бәрін жасырып жүргенім рас. Оның үстіне, біржола айырылысып кетпеген соң, оны сіздерге жеккөрінішті қылмайын деп, өтірік айтуға тура келді. Екі тұрмақ, міне, Жаратқан иемнің сыйлаған үш бірдей ұлын туып беріп, бетіне тік қарамасам да жақпай-ақ қойдым. Екі күннің бірінде таяқ жегізіп, мені ел бетіне қарағысыз етіп отырған байы құрысын. Сіздермен бірге кетемін...

       -Кешке жұмыстан Теміртас келсін, не себеппен осындай басынғандық жасап, қорлап жүргенін өз аузымен айтсын-деген ағасының уәжінен кейін, бұл жайындағы әңгіме сонымен доғарылды.

        ...Қызметінен әдеттегідей қызу келген Теміртас үйде отырған енесі мен қайынағасын көре сала:

        -Не,шауып алып, мені ауылдан көшіріп жіберуге келдіңдер ме? Қолдарыңнан келгенін істеп бағыңдар-деп, бұларға сүзеген бұқаша көзін алартып, ежірейе қарап тұр.

         -Ей, ешкім сені шауып алуға келген жоқ. Менің қарындасымның іздеуі, сұрауы жоқ деп пе едің? Таяқтан көзін ашырмай, қорлайтындай  қандай кінәсі, не жазығы бар, соны айтшы өзің? – Қамет қанша ашу қысып тұрса да, өзін әрең-әрең сабырмен ұстап, күйеубаласының уәжін тыңдамаққа бекінген.

       -Мен ешкімнің алдында есеп беріп көргенім жоқ, бермеймін де...- деген Теміртас есікті «тарс» еткізіп лақтыра  жауып, үйден жын қаққандай жұлқына шығып кетті. Сол күні отауына қонуға да келмеді...

         Ертесіне қызының төсек-орнын тиеп, машина кабинасына жайғасып отыра берген Ғазиза:

• Қамет, сен Мәкет немереммен жайлап жүре бер.

Венера екеуіміз екі баламен жеңіл машина жалдап, соңыңнан еріп отырамыз. Әйтпесе, бұларды аңдыған әлігі малғұн ұстап алып, жазым етуден тайынбайды-деген ана машинадан асығыс түсе берді...       

                    ..................................    

 ...Сүйеу мен Қалишаның техникумда оқып жүрген ұлы Сәкен қара шаңыраққа сағына, аңқылдай кіріп келгенде, мас әкесі алдынан, әдеттегідей бұлғақтай, тілі күрмеле қарсы алды:

        -Әй, оқымысты, облыстағы рестәрәныңнан маған базарлыққа ең болмаса бір жарты арақ әкелдің бе?

        -Ой, әке-ай. Бұл атың өшкір қу арақтан аузыңыз құрғамай, өмірден өтетін болдыңыз-ау. Бір ғұмырға жетіп-артылатындай армансыз іштіңіз-ғой, енді қойсаңызшы сол ит те ішпейтін құрығырды...

          -Шешең мені тәрбиелеп, үйретіп болып, енді сен қалдың ба, күшік-деп, баласына тап берген Сүйеу мен баласының арасына қаланған қабырға сияқты қасқая тұра қалған Қалиша:

          -Үй, сүмелек сорлы! Саған сөз де, тәрбие де жүруші ме еді? Қане, алқаш, қайт кейін!-деген Қалишаның өктем үнінен жүні жығылып қалған

 Сүйеу түсініксіз бірдеңелерді міңгірлеп айтқан күйі ауладан шығып кетті.

        Техникумында оқи жүріп, кешкісін ресторанда даяшы болып қызмет істеп, әр ай сайын қаза қылдырмай, анасына поштамен ақша жіберіп отырған баласының тіршілігіне қуанып, «тәуба» айтудың орнына, «арақ» деп, кезенесі кепкен әкенің түрі осы...

          Әйел затының пешенесіне жазылып қойғандай, Қалиша күндізгі өмірі таусылып бітпейтін ұсақ-түйек үй шаруасынан шаршап, тұяқ серіппей қатты ұйықтап кеткен. Қай уақыт екені белгісіз, әйтеуір оқыс, қатты шыққан дауыстан шошып оянып, ұйқылы-ояу көзін ашқанда, көрген сұмдығынан талып түсе жаздады:     Кешінде өз қолымен жұмсақтап, жәйлі етіп  салып берген төсегінің үстінде Сәкені қызыл қанға боялып, қимылсыз сұлқ түсіп жатыр. Жанында меңірейіп, үн-түнсіз сілейіп тұрған күйеуі. Қолында қан-қан балта.

        -Ойбай, ойбай! Баламның түбіне жетті мына сұмырай алқаш! – Атылып барып, қолындағы балтаны жұлып алған ол шүйде жағымен күйеуін желке тұстан қойып қалғанын өзі де сезбей қалды. Құлауға шақ қалып, тәнтіректей, екі жаққа теңселе басып үйден шығып бара жатқан Сүйеуде шаруасы қайдан болсын, тезірек ұлының жанына ұшып барды. Есі кіресілі-шығасылы күйде Сәкенінің басын сипалай берді.

         -Құлыным-ау, не істеген саған мына малғұн... Не істеген...

         У-шудан шошып оянған екінші ұлының:

          -Апа, көрші ағадан «Скорый» шақыртайын ба?-дегенде барып, есін сәл жиғандай болды.

         -Шақырт, ойбай! Тез барып шақырт!...

         Әбүйір болғанда, дәрігерлер тез жетіп келді.  Жедел көмектерін жасап, уколдарын салған соң ұлының көзін сығырайта ашып, су сұрағанында:

        -Жаным-ау, тірі екенсің. Тәуба, Құдайым бір сақтады, әйтеуір...

        -Алаң болмаңыз, апа. Басына тиген соққыдан құйқасының  жырылып кеткені болмаса, жарақаты аса қауіпті емес. Ауруханаға әкетеміз, -деген дәрігерге:

        -Айналайын, ұлымды жіберіп қойып,  үйге қалай сиямын, ойбай-деп, Қалиша жылап жіберді.

        -Айттым-ғой, қауіп-қатер жоқ. Бір-екі күн жатып емделіп шығады. Сізді бәрібір онда ешкім ішке кіргізбейді. – Дәрігерлер жаралыны дембілге салып ала жөнеліп, «скорый» машина да артынша орнынан жәйлап қозғала берді.

        Ертесіне ел-жұрт тағы бір сұмдықтың куәсі болды. Қалишаның ауласындағы қора төбесінің мәтке ағашында Сүйеудің мүрдесі асылулы тұрғанын Сәкеннен кейінгі ұлы көріп қалып:

        -Апа, әкем қорада асылып қалыпты-деп, үйге шошына жылап, айқайлай кірді.

        -Аллам-ау, не дейді. – Жығыла-сүріне жүгіре шыққан Қалиша төбеде көзі аларып, тілі аузынан сүйем қарыс салақтап шығып, басы сол жағына қарай қисайып кеткен күйеуін көргенде:

        -Жаратқан ием-ау, ендігі көрсетпегенің осы ма еді?!-деп, дауыстай өкірді.– Алқаш түгіл, шалқаш болсаң да, жастайымнан тар төсекте табысып, қырық жыл қосағым болған шалым – ау...   Сегіз бірдей бала сүйдіріп, бетіме келіп көрмеген Құдай қосқан қосағым-ай... деп, көз жасын көлдей етіп еңірегенде, жаманат хабар қашанда тез тарайды емес пе, у-шуды естіп жиналып қалған жұрт қосыла жылап:

        -Рас-ау,қыздай тиген күйеуі еді, енді қайтсін-ай...

        -Жақсы болсын, жаман болсын, еңбек етіп балаларын асырап отырған момын жары еді-ғой...

         -«Жақын келсе тебіскен, алыс кетсе кісінескен» демекші, ішсе де, тышса да, әйтеуір, балаларының әкесі еді марқұм-десіп, өзара гуілдесіп кетті.

        Сол арада сирендерін, ботасын іздеген боз інгендей боздатқан «скорый» мен милиция да жетті.

          ... Тергеу, тексеріс тез өтіп, Сүйеу марқұм  арақтың «белогорячка» атты ауруынан ба, жоқ әлде, ұлының басынан аққан қанды көріп «өлтіріп алдым ба» деген қорқыныштан асылып қалды ма, анық-қанығын  ешкім анықтай алмады. Әлде, «біреудің жоғын біреу өлең айтып жүріп іздейдінің» кері келіп, артында іздеуші, сұраушысы жоқ адамның асылу себебіне бас ауыртуды артық жұмыс санады ма, әйтеуір, беймәлім, жұмбақ бір өлім болып қалды. Прокуратура мен милицияның есебіне «суицид» деген белгі қойылып, іс сонымен тәмамдалды...

                  ..................................        

        Қамет пен Әлияның қосылып, шаңырақ көтергендеріне ширек ғасыр толғанда, олар өздерінің: «тұрмысымыз біреуден ілгері, біреуден кейін» дегендеріндей емес, ауылдағы ауқатты, бай-бақуатты, қатарластарынан бет-беделі озық жанұя болып қалыптасқан еді. Отбасында іркес-тіркес туған төрт ұл мен райханның бір тал гүліндей майысқан қыз тәрбиеленіп, өсіп- жетілді. Тұңғыш ұл облыс орталығындағы құрылыс техникумын тәмамдап, мастер болып еңбек етіп жүрсе, оған тетелес туған қыз тұрмысқа шығып, сәбилі болды. Одан кейінгі ұл зоотехникалық – малдәрігерлік институттың екінші курс студенті – жақсы спортшы, білімді де, білікті шәкірт. Алтын асық сынды сүйкімді кішірек екі ұл мектептің үздік оқушылары.

       ... Отағасының қай істі тапсырса да, ерінбейтін еңбекқорлығы мен жауапкершілік жүгін терең түсінетін қасиеттеріне көздері жеткен сапқоз басшылығы, міне, он төрт жылдан бері Қаметке сүт пермесінің «молоковоз» машинасын бекітіп берген. Ауданнан бұларға алғаш бөлінген молоковозын да осы Қамет иемденіп, бес жыл қызығын көрді. Осыдан бір апта бұрын келген жап-жаңа сүт тасу машинасын бұған бергенде, басқа шопырлар:

        -Қаметтен басқамызға жаңа машина қол емес пе, бізге неге берілмейді?-деп, кешегі өткен жалпы жиналыста біраз шопыр күндеушілік танытқан.

         -Жайлаудың қиянды, жартасты жолдары арқылы баратын қауіп-қатерлі жерлерге, жандарың соншама тәтті, қорқып бармайсыңдар, Қамекең сөзге келмей жүріп кетеді. Оның астына қандай машина тисе де, жөндеуге бір күн тұрып көрген емес. Өйткені, қолы қалт еткен арада өзі жөндеп ала қояды. Ол аз болса, Қаметтің май заводына өткізген сүттері үнемі жоғары майлылықпен өтеді және бір де бір рет сүтті ашытып жіберу пәктісі тіркелген емес. Қане, кім ол сияқты жауапкершілікпен жұмыс істей алады?-деген сапқоздың бас инженерінің сөзіне ешбір шопыр қарсы уәж айта алмай, көздерімен жер шұқып қалған.

        «МТФ» аталатын сүт фермасындағы сүттің сапасын, майлылығы мен тазалығын, сауыншылардың санитарлық жағдайын бақылайтын – лаборант лауазымын оның Әлия келіншегі атқарып келе жатқанына да, міне, он төрт жыл. Ақ шатырдай халат пен жаңа жауған ақ қардай «шәпішкісін» басына киіп алып, томпаң қаға лабароторияда жұмыс жасап жүретін оның қызметіне де сырттан «пыш-пыштап», қызғанышпен қараушылар жетерлік.    Ондайларға «ішің күсйсе, тұз жала» дегендей, мән бермей, өз ісін әндете жүріп, адал атқара береді. Әлия мен Құдай қосқан қосағы Қаметтің жанұялық бюджетіне кіретін табыстары да едәуір. Еңбекақыларына қосылатын әр ай сайынғы сыйақы, нормадан тыс еткен еңбектері үшін төленетін қосымша ақы, жыл қортындысы бойынша берілетін қомақы ақша мен мейрамдарда қолдарына тиетін сыйлық ақшаларларды қосқанда кіретін кірістері – шынында, кісі қызығарлықтай жоғары. Сондықтан ғой, көре алмайтындардың  қызғаныш танытып,  іштері күйіп жүретіндіктері...

        Қызғаныш иелерінің іштері күюдің көкесі «Ұлы Октябрь» мерекесінің қарсаңында болды. Ұзақ жылдардағы жемісті еңбегі үшін, Темірбаев Қамет Исаұлының кең кеудесіне аудан орталығында өткен мерекелік жиында аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы «Еңбек Қызыл Ту» Орденін өз қолымен салтанатты түрде қадаған еді.

        ... Кімге болса да есігі ашық, дастарханы бай, көңілдері мен пейілдері одан да бай және сол дастарханы ешқашан жиылып көрмеген жанұяға келер меймандары да, аралас-құралас болып жүрген дос-жарандары да көп. Үйден дәм татқан қонақтар:

        -Қолы ашық Әлияның дастарханынан ішіп, жеген астың ерекше дәмді болатыны қалай екен осы? Біз тап солай жасаған ас, қанша тырыссақ та ол әзірлегендей дәмді болып шықпайды. Не сиқырың бар?, - десіп таңдана, таңдай қағып жатады.

       -Дәмді ас әзірлеуді үйренгің келсе, менің енемнің қолында ең кемінде бес ай тұрып, оған шәкірт болуың керек. Дайындаған асымның дәмді болуы – енемнен алған тәрбием. Сол кісінің үйретуі мен көрсеткен үлгі-өнегесі. Ас әзірлеу ғана емес, үйді, төсек-орын мен ыдыс-аяқты таза ұстау, қонақ күте білу, қазақтың ырымдары мен салт-дәстүрлерін өмірде қолдана білу – соның бәрі – бөлек үй болып шыққанға дейін енемнің қолында он жыл тұрып үйреніп, оның тәрбиесін көруімнің арқасы. Қазіргі кездегі жас келіндердің үйлене сала: «Бөлек шығамыз, енемізден бөлек тұрамыз» деп тұштақтауларының, ене тәрбиесін көруден қашқақтауларының нәтижесі – көтерілген шаңырақтарының быт – шыты шығып, үйленген жас жұбайлардың ажырасып жатулары. Араларында сәби болып үлгерсе, тіпті қиын. Ел аман, жұрт тыныш, бейбіт заманда ананың жесір, баланың жетім атануы – қай заңдылық, қай моральға, қай имандылыққа тура келеді?! Сондай жастардың ата-аналары «іштен шыққан шұбар жыландарына» ақыл айтып, тоқтатудың орнына, жел беріп, «байсыз да өлмейсің» деп, қыздарын ажыратып алып жататындығы, өзім де сондай ұл- қыз өсіріп отырған ана, әже емеспін бе,  жаныма қатты батады...

        Мен өзі тұрмысқа ерте, небәрі 19 жаста шықтым ғой. Үй шаруасын жастайымнан істеп жүрсем де, көп нәрсені білмейді екенмін. Бімегенімді бетіме баспай, ерінбей үйретіп, тәрбиелеген, туған анамдай қамқоршым болған енеме өмір бақи қарыздармын!-деп, жастарға жанары жасқа тола әңгімелеп беруден жалыққан емес. Әйтеуір, бірі болмаса бірін ұғып, құлақтарына кіріп, саналарына сіңе берсін деген аналық, жанашырлық қамқорлығы ғой...

          ...Өзі туып-өскен ауылындағы мектепте  өзіне білім беріп, қанат қақтырып ұшырған сол қара шаңыраққа Күлжан Темірбаева мұғалім болып оралған – ды. Білінбей зымырап, сынапша жүйтки сырғыған, шіркін, уақыт-ай десеңші!

       «Есімде әліппені жаттатқызып, қолыма алғаш қалам ұстатқаның» деп, әуезді де, әсем ән жолдарында айтылғандай, өзіне қаріп үйретіп, санасын білім нәрімен суарған ұстаздарымен тізе қоса жас жеткіншектерге дәріс беру-таудай жауапкершілік қана емес, әркімнің уысына түсе бермейтін үлкен бақыт екен ғой!                         

        «Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға» деп, қазақтың ұлы ойшылы Абай хакім айтқандай, ұстаздықты өзінің өмірінің мәні деп ұғып, шәкірттеріне білім нәрі мен тәлімді тәрбие беруден жалықпаған Күлжан Исақызының мектеп өмірімен кірігіп, біте қайнасып кеткеніне де жиырма жылдың жүзі болыпты!

      «Ана тілің-арың бұл, ұятың боп тұр бетте.

       Өзге тілдің бәрін біл,өз тіліңді құрметте» - деп, ақын Қадыр Мырзәлі айтқандай, қазақ тілі мен әдебиет пәнінен сабақ беріп, Мағжан, Ахмет, Сәбит пен  Мұхтарлардың  бай, әуезді де, ұлы тілін жас өскіннің сүйіп, төбесіне көтере мақтан тұтарлықтай дәрежеге жеткізе тәрбиелеп жүрген оның атақ-даңқы аудан, облыс асып, Республика көлеміне әйгіленгелі қашан! Тіпті, Ресейдің қолтығында жүрген кездің өзінде «СССР-дің еңбек сіңірген мұғалімі», «Қазақ ССР білім беру ісінің үздігі» атақтарын алуы, жалынан сипата бермейтін асау, амбициялы Ресейдің өзі Күлжан Исақызын мойындағаны емес пе?!          Елімізде Тәуелсіздік таңы атқан тұста, ұстаздардың ең жоғарғы наградасы – Ыбырай Алтынсарин атындағы медальмен, Орден, тағы басқа бірнеше мерекелік медальдармен марапатталуы – оның мұхиттай терең білімінің, үздіксіз ізденісі мен тер төге еткен еңбегінің жемісі емей немене...!

         Ұстаздық бай тәжірибесі методикалық кітапша болып басылып, Республика көлемінде мектептерге таралып, монографиялық еңбектерінің дүркін-дүркін баспа беттерінде жариялануы, шәкірттеріне ғана емес, ұстаз-әріптестеріне таптырмас көмек болғаны хақ!

        Тәуелсіздік таңы атқан заманда келмеске кеткен компартияны қанша жерден жамандасақ та, сол бір де, бірегей саяси партияның идеология, бақылау мен   қатаң тәртіп сақтау, тағы басқа көптеген мәселелерді шешуде жақсы жақтары бар еді.

Майталман ұстаз коммунист ретінде, мектеп партия ұйымының қоғамдық негіздегі хатшысы лаузымында ұжымда темірдей тәртіп орнату, формалдыққа жол бермей, ұстаздардың өз ісіне ізденіс, творчестволық тұрғыда келуіне қатаң талап қойды. Білім ордасында өзара сыйластық пен түсіністік, жоғары моральдық ахуалдың берік қалыптасуына коммунистік принципшілдікпен  тер төге еңбек етуі – әрине, тәрбиелеп, оқытып отырған жеткіншектерінің болашағына салынған инвестиция екендігі даусыз!

         Сол инвестицияның жарқын бір жемісі – Күлжан Исақызының оқытып, тәлімді тәрбие берген шәкірттері: ұлтын қалтқысыз сүйген азамат, қаламы қарымды журналист, Қазақстанда алғаш шақырылған кәсіби Парламентке бір мандатты сайлау бойынша халықтың өзі тікелей сайлаған депутат Қанат Асқар, ҚР Ауылшаруашылығы ғылымының докторы, прфессор, академик Өмірсерік Жортуылұлы Жортуылов. Сол сияқты,ұлағатты ұстаздар: Қазақстан Республикасына еңбек сіңірген мұғалім, ҚР білім беру саласының үздіктері Қажыгерей Қасымжанов пен Таисия Акимова, тағы басқа көптеген елге еңбектері сіңген танымал тұлғалар.

                       .................................

        ... Шілденің жер-көкті күйдіріп тұрған жаздың мый қайнатардай шіліңгір ыстығы сәл саябырсыған бір тымырсық кешінде үй сыртынан әлдебіреудің жыламсырай:

         -Айналайындар, жаздым, жаңылдым. Менен бір білместік өтті-деп, есіктен кірмей жатып зарнаған дауысы шықты. Үйдегілер «әкеу, апақ-сапақта зарлап, жамандық шақырып жүрген кім бұл? – деп ойлап үлгергендері сол еді, артынша Теміртастың жағы қушия жүдеп-жадап, сүмірейген бейнесі көрінді.

Үй табалдырығынан аттай бере:

        -Кешіріңіздер, қойдым бұл атың өшкір арақты. Бәрі сол әзәзілдің кесірі. Кешіріңіздер – деген ол балаша еңкілдеп жылап жіберді.

        -Күні кеше ғана көрместей болып, «қолдарыңнан келсе, аспанды төбеме тастап жіберіңдер» деп шіреніп, адамша сөйлесуді де қажет етпеген батыр едің. Енді қай бетіңмен келіп тұрсың. – Ғазиза оның өткендегі бейбастақ, ұятсыздық  ісі көз алдынан көлбей өтіп, ашудан қалтырап кетті.

         -«Жібекті түте білмеген жүн етер» деп, таң шолпанындай жарқыраған Венерамды таяқтың астынан алып, жүнше түтіп қорлағаның аздай, мына қайынағаңа, маған тіл тигізенің өмір – бақиға ұмытыла қоймас.

        - Мойындаймын. Бәрін мойындаймын... Мына қаракөз немерелеріңіз үшін соңғы рет кешіріңіз.

          Бағанадан үнсіз, іштей тығылып тұрған Қамет:

• Түнеу күні берген сауалыма жауап бермеп едің,

сонша қорлайтындай қарындасымның не жазығы бар, соны айтшы қазір – деп, оның жауабын күтті.

        -Еш жазығы жоқ, аға. Бәрі арақтың кесірі...

        -Сен кеше ішкен арағыңды ертең де ішесің. Екі күннің бірінде жегізген тоқпағыңнан қарындасым денсаулығын да әбден құртып алды. Емдетіп, енді ғана адам қалпына келіп қалды. Бір ай болды, ел қатарлы еңбек етіп, адам санатына қосылғалы. Енді келіп, мазасын алма. Осымен әңгімені доғарайық...

       -Ағатай-ау, соңғы реткі сынағыңыз болсын. Кешіріңізші – деп, Қаметтің аяғын құшақтай    жерге құлай кеткен Тастемір көз жасын төгіп-төгіп жіберді.

        - Мен Венераны жанымдай сүйемін. Онсыз күнім жоқ. Түріме қараңызшы, ол кеткеннен бергі екі ай уақыт мен үшін тозақ болды дегеніме сеніңізші.

        -Қызымды жақсы көретінің де, үш балаңның әкесіз өсетіндігі де енді ғана есіңе түсті ме? Мен тірі тұрғанда, балаларың қақ-соқ көрмей, әкесіздікті сезінбей өсетіндігіне сенімдімін. Бірақ, қызым үшін мен жауап бермей-ақ қояйын, Венера өзі шешсін. Қайтам десе жолы ашық. Сеннен күдерім үзілген, бармаймын десе, сенің де жолың ашық – деген Ғазиза ана «сөз тәмам» дегендей, сырт айналып кетті.

        ... Бақша жақты жағалап кеткен ерлі-зайыптылар  күбір-күбір, күңкілдесе сүт пісірім уақыт сөйлесіп қайтты. Венерадан «не шештің», «қайтетін болдың» деп ешкім сұраған жоқ. Бәрін өзіне салып қойды.

        Кешіне ас пісіп ет желінген, артынан шәй ішілген соң Венера сыбырлап қана:

       -Тәте, мынау өлердегі сөзін айтып жалынды. Балалар үшін мен үйге қайтсам қайтеді? – деді анасына жасқаншақтай қарап.

        -Айтқан уәдесінде тұратындығына көзің жетсе, бар. Мен сені айырып алып, қаракөз құлындарыңның әкесіз өскенін қалап тұрғаным жоқ. Жетім-жесірліктің удай ащы дәмін бір кісідей-ақ татып көрдік қой...

         Жүк тиелген ГАЗик машинасы таңғы салқынмен Қамет үйінің ауласынан жайлап шығып ұзай берді...

                           ..................................

            Баяғыдағы желаяқ атанған, күрескенде өзі тұстас ұлдарды алып соғатын құртақандай сары қыз- Жауһар бой жетіп, мектептен кейін Жамбыл ата қаласының технологиялық техникумын бітірген. Табиғат заңы бойынша тұрмысқа шығып, ана атанған. Қарындасының  Еркегүл, Айман атты екі қызы бар. Сәметті алғаш «ата» деп әспеттеп, қадірлеген Ерекегүлді көрген сайын осы жиенінің сәби кездегі былдырлай сөйлеп, ішек сілесін қатыра күлдіретін қызықты қылықтары ойына түсіп, көз алдынан күні кешегідей көлбеңдей өте береді.

         ...Міне, Сәмет спорт костюмін асықпай киіп, аулаға шықты. Жұмыстан келе салысымен жаттығулар жасап, денесін шынықтыру баяғыдан бергі әдеті. Ауада бетті қаратындай шыңылтыр аяз бар. Аяғындағы жеңіл, сүт түстес кроссовкасының табанына тапталған ақшаңқай қар аттаған сайын сықырлап, ән салғандай бебеулейді. Ауызынан бұрқырай шыққан демі ауа кеңістігіне тарап, жоғалып кетіп жатыр. Жеңіл жаттығулардан бастап, бірте бірте шалт қимылдарға ауыскан кезде, бусанған денесі шиыршық атып, бойын құс қауырсынындай жеңілдік биледі. “Енді жүгіруге болады».

Күншығысты бетке алып, бүлкілге салған Сәметтің сүйреген қол шанасы жеңіл сырғып, соңынан ерген ерке күшікше бұлаң қағып, қалысар емес. Бағыты қаланың сырт жағында орналасқан “Балдырған» балалар бақшасы.

Жанат күйеу – өзі қайырымды да, көпшіл, аңқалақтап қалған көңілшек жан. Қолындағы барын, өзіне қалмаса да, ең соңғысын біреуге ұстата салатын мәрт. Жауһардың «өй, өзімізге қалмайды ғой» деген сөзіне:

-Ештеңе етпейді. Құдай берерін тауыспасын-деп, түк болмағандай отыра береді. Бірақ, оның бұл адамгершілік, жанашырлық қасиетін пайдаланып, алаяқтардың алдап кететін жағдайлары жиі болып тұрады...

Сәмет келгелі күйеу баласы Жанаттың өзі айтқандай,  Құдайы оңдап, “көрім” болып калған. Ертелі кеш қызын балабақшаға апарып, әкелу тауқыметінен құтылған. Тауқымет десе тауқымет!

Ертеңгісін, кешкісін елдер жұмысқа бару, кайту уақыттарында автобус іші адамдарға аузы, мұрнынан шыға толып келеді. Мұндай иін тіресте баламен түгіл, жеке адамның бас сұғуы үлкен азап. Кірсе, түсе алмай, түймелерін жоғалтып, айқайласып, шуласып жатқан жүргіншілер. Осыны көрген Сәмет «екі жеп, биге шығу» қулығына көшкен. Ертерек тұрып, жиені Еркегүлді оятуға кіріседі. Таңертеңгі тәтті ұйқыдан айырылу сәби түгіл ересек адамға да жайлы  тимейтіні белгілі. Сәби ұйқысын қимай қыңқылдап, тұрғысы келмей, біраз қиналады-ак. Құртақандай табаны кытыкталып, танау кысып ояту әдістері іске қосылады. Олардың бәріне еті үйреніп, орнынан тұрмай  «байкот» жариялап жатып алатын жиеніне кейінгі кезде Сәмет басқа тәсіл ойлап тапқан. «Шанаға отырғызып сүйреймін» деген сөз аузынан шыға салысымен, Еркегүл орнынан ұшып тұрады. Нағашысы оның былдырлаған әңгімесін тыңдай жүріп, киіндіреді. Енді бір карағанда, үсітіп алмас үшін ауыз – мұрны тұмшаланып, көздері ғана жылтыраған жиенін қол шанаға отырғызып, тротуар бойымен кұйғытып бара жатқан Сәметті көресіз. Бүгін де сол тәсілдермен жиенін оңай оятып алды.

-Ата, на саньке поедем. Да?

- Не, сен қазақша ұмытып қалдың ба?

-Жок, билем. Шанамен катать етесин да, ата?

- Ия, шанамен барасың.

Орысша-қазақшасын араластыра тілін әрең сындырып тұрған жиеніне күлкісі келеді. Бұл қайта қазақшаны меңгерген түрі ғой. Сәмет алғаш мұнда келгенде, сүп- сүйкімді, томпақ жиені ана тілінде екі сөздің басын қоспақ түгіл, қазақша түсінбейтін. Бірдеңе айтсаң: «мынау не деп тұр» дегендей, аузыңа қарап, таңданғаннан көздері дөңгелене тұрып қалатын.

Оған да кінә жоқ. Бір жарым жаска толысымен қаланың бар балалары секілді балабақшаға берілді. Күні бойы сонда. Тәрбиешілермен де, жанындағы бөбектермен де шүлдірлесіп орысша сөйлеседі. Орыс тілінде шүлдірлескен соң ана тілін қайдан үйренсін? Осыны көрген Сәмет: «Ойбай-ау, өз тілін білмеу деген не? Масқара ғой, мынаy. Ең болмаса үйде қазақша сөйлесіп, ана тілін ұмыттырмау керек қой!» – деп, күйеу баласы мен қарындасына ұрысқан. Содан бері олардың үйде тек қазақша сөйлесуін қадағалап, жиеніне ана тілін үйретуді өз міндетіне алған.

Әрине, үйреніп қалған ауыз қазақшадан гөрі орысшаға бейім. Дегенмен, баланың қабылдау қабылеті үлкендердей емес, зерек қой, тез көндікті. Алғашқы кезде ондай «қинауға» көнгісі келмей, біраз қиқалақтаған. Ондайда Сәмет: «Қазақша сөйлемесең, сенімен ойнамаймын» деп бұлданып, бұртия қалады. Ойын баласы смес пе. Нағашысының шартын қинала-қинала қабылдауға тура келеді...

      Міне, сонымен екі бірдей іс бітті. Жиен де балабақшадан әкелінді, кешкі жүгіру шаруасы да өтті.

- Ата, енді түйе бол! Нағашысы  оны мойнына отырғызып, құлатып алмас үшін қос колынан ұстап алды. «Бах-х, бах-х!»

Тайраңдай шапқан ұзын сирақ түйенің үстіндегі «түйеші» мәз-мәйрам. Біраз шапқан соң түйеге міну жалықтырып, «шок-шок» деп, түйесін шөгере бастайды. Бұл да нағашысының үйреткені. Әйтпесе, атын естігені болмаса, затын кормеген түйені қалай шөгеру керек екенін сәби қайдан білсін...

Іркес-тіркес болып жұмыстан қайткан Жанат пен Жауһар есіктен кіре Еркегүл олардың мойындарына асылады.Тілін қазақшаға әрең бұрап, асыға-аптыға балабақшада көрген, білгендерін баяндай бастайды.

Бесіктегі бес айлық Айман «үлкен әпкесінің» әңгімесін «тыңдап» жымия күліп, тып-тыныш жатады. Өзі тамағы тойса болды, көп жыламайтын, көбінесе ұйқыға бас қоятын момын...

             

              ...................................

 

...Қай құрылыс нысанында болмасын, қанша істесең де бітпестей көрінетін күйбеңі көп іс- обьектіні пайдалануға берер кездегі әрлеу – сырлау, тазалау сияқты ұсақ- түйек жұмыстар.

«Көп түкірсе – көл» деген емес пе, конкурс соңынан конкурс өткізіліп, соның арқасында, жарды үздіксіз ұрғылап мүжитін толқынша, жұмыстар бірте-бірте еңсеріліп, құрылыс тамамдануға таяп қалды,

«Осы қаркыннан таймасақ, бір айдың о жақ, бұ жағында заводты пайдалануға беріп қалармыз».

Құрылыстың бітуге айналғанын медет тұтып, көңіліне көктем шуағындай жылылық ұялаған Сәметтің тәтті ойын жанына жүгіре басып келген табель жүргізушінің сөзі бөліп жіберді.

- Самет, здравствуйте. О чем задумались? – Үйреншікті әдетімен орысша сөйлеп тұрған ақсары келген әдеміше келіншекке жүзін бұрып:

-Есен бол, Сәуле. Заводымыздың ертеңін көз алдыма келтіріп, қиялдап тұрганым ғой, - деп, әзілдей күлді.

 -Самет, тез арада прорабтар вагоншасына барыңызшы. Заводтың болашак директоры шақырып жатыр.

- Жайша ма екен?

-Тороплюсь, там узнаете... – Жауабын орыс тілінде жүре қайырған ол арматура цехына бет алды.

Бұл келіншектің асығып – аптықпайтын күні болсайшы! Қашан көрме, безек қағып, мұрнына су жетпей жүргені. Қазақша түсінгенімен, сөйлемейді. Ана тілін нашар білетіндігіне кысыла ма, әңгімелері «жок”, “бар» сияқты тоқ етер жауаптардан асып көрген емес. Кездескен жерде сөйлесуден қашқақтап, тайқып кетуге асығады. Әр жаңалық атаулыны қанын жерге тигізбей, бірінші естіп, елге тарататын «саққұлак» Васяның айтуынша, болашақ заводтың лаборатория бастығы болып осы Сәуле тағайындалатын көрінеді.

Өздерін неге шақыртқанын білмей, үнсіз тосып отырған жігіттердің бас-аяғы жиналды-ау деген кезде. Есіктен аласа бойлы, жұқалтаң келген аксары өнді жігіт ағасы жып етіп кіріп келді. Мысық табандап, дыбысын сездірмей, елеусіз келгендігі сондай, кіре берісте отырған Сәмет пен бір-екі адамнан өзгелері оның енгенін сезбей де калды.

 - Сәлеметсіздер ме, қырандар! Алдымен танысып коялык. Аты-жөнім: Роберт Михайлович Казаков. Заводтың болашак директорымын.

Өндірісімізге білікті, кәсіпқoй жұмысшылар даярлау максатында Алматы үй құрылысы комбинатына окушылар аттандырмақшы болып отырмыз-деген ол курсқа баратындардың тізімін жариялады. Болашақтағы қалыптаушы мамандардың арасында мұның да фамилиясы бар екен.

Үш ай оқуда болып қайтқан Сәмет заводтың

өндіріс цехына кірген өз көзіне өзі сенбегендей, таңдана тұрып қалды. Кеше ғана емес пе еді, асыға көшіп кеткен жұрт орнындай аңғал-саңғал болып жатканы...

Өз қолдарымен орнатқан бетон нығарлау столдары, стержень созуға арналған қыздыру машинасы мен дайын бұйымдарды қалыптан шығару үшін колданатын аударғыш механизмдердің бәрі жылыұшырап, көзіне оттай басыла кетті. “Менсіз бір ісің де атқарылмайды. Өндірістің қожайыны өзіммін!»- дегендей, алау түсті көпірлі (мостовой) кран тәкаппарланып, маңғаздана қарайды. Бәйгеге жаратып қойған арғымақша қасқайып тұрған «СМЖ» бетон құйғыш машинасын көріп,Сәметтің көздері шоқша жанып кетті. Өйткені, АДК-да жүрген үш ай бойы осы машинада істеп, жетік меңгеріп алған еді.

 Рельс бойымен әр жылдамдықты қосып, әрі-бері жүйткіте зырылдатты. Жүйрік мінгенде желік пайда болатын шабандозша, бойына сергектік бітіп, тезірек жұмысқа кіріскенше асықты.

...Заводтағы жаңа өмірін қалыптаушылар бригадасының бригадирі болып бастаған Сәметке АДК комбинатында оқып, үш ай тәжрибеден өтуі көп нәрсеге үйреткені жұмыстың бірінші аптасынан-ақ анық көрінген еді. Мұның басқа ауысымның қалыптаушыларынан екі есе артық құйғаны өз алдына, бұл шығарған өнімінен бірде бір рет ақау (брак) болған жоқ.Өзі ғана емес, ауысымындағы жігіттеріне еңбек өнімділігін арттырудың тәсілдерін теориялық түсіндірумен, тәжрибе жүзінде көрсетіп, үйретуінің нәтижесінде олар да  тұрақты түрде күндік норманы бір жарым еседей артық орындай бастады. Өзі болса, екі есе, одан да артық орындап, көрсеткіш тақтасында Сәметтің бригадасы бірінші орынды ешкімге бермеді.

...Үш айдан астам уақыттан кейін бригадирліктен мастерлікке көтерілген Сәмет тоғыз ай өткен соң қалыптау цехы бастығының орынбасары лауазымына жоғарылатылды. Аталмыш лауазымды өзіне артылған жауапкершілік жүгі деп санаған ол көрсетілген сенімді ақтауға барын салып, еңбекке бұрынғыдан да қызығушылықпен, құлшына кірісті. Бұл кезде ол техникумын тәмамдап, қолына «Өндірістік-азаматтық

құрылыс» мамандығы бойынша дипломын «өте жақсы» деген бағамен қорғап алған болатын.

 ...Кейінгі кезде қалайша, неге екенін өзі де білмейді, қолы қаламды қалап, завод өмірінен газетке бірдеңе жазғысы келді де тұрды. Мектепте оқып жүргенінде әдебиет сабағынан мазмұндама, шығарма жазудан «бес» деген бағадан төмен баға алмаушы еді. Бірақ, сол кезден газетке өлеңдерін, шағын мақалаларын жариялатып жүретін сыныптас досы Қанат Асқарұлы сияқты газет, журналға ештеңе беріп көрген емес.

22 – сәуір – Лениннің туған күніне орай жылда, дәстүрлі түрде «коммунистік сенбілік» өтуші еді ғой. Міне, сондай сенбілік заводта кеше өтіп, бүгін сол туралы шағын мақала ма, заметка ма, жоқ әлде информация ма, әйтеуір бірдеңені жазып, облыстық «Октябрь туы» газетіне алып келді. Редакция атаулыға бұрындар бас сұғып көрмегендіктен, жүрексініп, толқып та тұр. Дәліз бойымен жүріп, кабинеттерді жағалай қарап, есік маңдайшасында «Құрылыс, байланыс және транспорт бөлімі» деп жазылған кабинеттің есігін жасқаншақтай қақты.

 -Ия-ия, есік ашық, кіре беріңіз.

        -Ассалаумағалейкүм!

        -Уағалейкүмассалам! Сәлемші болсаң төрлет –деп, орнынан тұрып, жымия күлген жасы отыздар шамасындағы жігіт қолын ұсынды.

        - Отырыңыз. Мен осы бөлімнің басшысы Кемал Құсайын деген мұртты боламын. – Әзілдей күлген кезде байқағаны: онсыз да түсі жылы журналистің өңі бұрынғыдан да жылышырайланып кетеді екен.

         - Мен Сәмет Үсенов деген азаматпын. КПД заводынан мына шимайымды әкеліп едім...

        Бөлім басшысы бар-жоғы бір жарым параққа жазылған дүниені зер сала оқып отыр. «Мынауыңыз жариялауға келмейді» деп айта ма деп, орнында тықыршып бұл отыр.

       -Бәрекелді! Тәжрибеңіз жоқ екендігі көрініп тұр. Бірақ, сізде қаламгерліктің негізі бар. Мен мұның өзіңіздікі сияқты мұртын түзеп-күзеп, газетке берейін-деген Кемал мақала жазудың тәртібін, ерекшеліктері мен қыр-сырын, неге баса көңіл аудару керек екендігін ерінбестен сүт пісірім уақыт түсіндірді. Арасында әзіл-қалжың айтып, күлдіре отырған бөлім басшысы:

       -Сәке, ешкім де журналист, жазушы болып тумайды. Газет-журналдарды, әдеби кітаптарды көп оқыңыз.Жәй, сюжетін қуып судыратып қана оқымай, мағынасына, сөйлем құрау, сөз ойнату мен жазу стильдеріне мән беріп, көңілге түйіп оқыңыз – деп, қоштасу рәсімімен қолын ұсынды.

       - Аман-есен болыңыз. Жазып тұрыңыз.

       -Берген кеңесіңізге көп рахмет.Сау болыңыз!

       Сәмет газет редакциясынан арқаланып, өміріне бір өзгешелік енгендей қуана, шабыттанып шықты.

        Арада үш күн өткенде Сәметтің мақаласы «Октябрь туына» «Заводтағы сенбілік» тақырыбымен «жарқ» етіп шыға келді. Газетті қолына алысымен шыдамсызданып, ашқарақтана оқып отыр. Қайталай тағы төрт рет оқыды. Пәлі,біраз түзетіліп, өзгертілгені болмаса,бәрі өзінің жазғаны! Өмірінде тап осындай қуанбас! Бейне бір роман жазып тастағандай, бір ай бойы қайталап оқып, тіпті, әр сөзін, үтір, нүктесіне шейін жаттап алды. Содан бастап газетке мақала жазып, жариялап тұруды алдына мақсат етіп қойды...

 

                     ...............................

 

      ... Кішкене ауыра бастаса: «Я, Алла, аламын десең, қыстың қытымыр суығынан аман-есен шығарып, жаз аяғы кеңігенде ала гөр. Қақаған аязда қабір басына барғандар ренжіп, ауыртпалық түсіреді» деуден жаңылмайтын Ғазиза анаға биылғы көктем жайсыздау тиіп тұр. Бірнеше рет «жедел жәрдем» шақырылып, көмек көрсетілді.

         Көрші ауданда тұратын Сәмет анасының көңілін сұрап, көріп қайту үшін облыс орталығына асыға жеткенде, түс мезгілі таянған еді. Өмірде қуаныш пен қайғы әркез кезектесіп жүреді емес пе?!     Газет, журналдарда әртүрлі тақырыпқа жазған өткір,  қадау-қадау материалдары жиі жарияланып, Қазақстан Журналистер одағына қабылданған Сәмет кейінгі кезде көркем әдебиетке ден қойған болатын. Бірнеше рет жарияланған конкурстарда жүлделер алып, тіпті, облыс бойынша өткен «Жер бетіне бейбітшілік» атты байқауда бас жүлдеге ие болған. Міне, бүгінгі қуанышы-өндіріс тақырыбына жазылған тұңғыш кітабы жарық көріп, соны анасына әкеліп тұрса, уайым-қайғысы, әрине, аяулы анасының хал үстінде жатуы.

       Қашанда ас-адамның арқауы емес пе, талайдан бері ас ішпеген шешесінің көздері шүңірейіп, жақ сүйегі сопайып, жүдеп-жадап кеткен.

• Анашым, қалайсыз – деп, жұп-жұқа, қан-сөлсіз

алақанын қолына алып, аялай сипаған ұлын көргеніне қуанғаны болар, сәл езу тартып, күлген нышан танытты.

       -Тәуба, тәуір, жақсымын.

        -Тәте, сүйіншімді беріңіз. Менің тұңғыш кітабым шықты. Сізге арналған. Міне, қазір сізге оқып беремін – деп, сыртында суреті бар, жұқалау келген, ақшулан мұқабалы кітапты қолына алды.

       «Сүйікті жары Отан қорғау жолында опат болып, бес баласын асырап, оқытып, жеткізген аяулы да, ардақты, ғазиз анам Ғазизаға арнаймын. Автор».

        -Бәрекелді, өркенің өссін! Тәуба, осы қуанышты сәтті көрсетіп, бақытты еткен Аллама мың да бір шүкір! Анау бір жылдары бала-шағаңнан айырылып, қам көңіл болып жүргеніңде өліп кетсем, өкінішім өзіммен бірге кетер еді. Келіннен ажырассаң да, шүкір, Руслан, Қарлыға немерелеріммен қайта табысып, араласып, қамқор болып жүрсің. – Анасы ентігіп қалып, сәл тыныс алған соң сөзін әрі жалғастырды.

       - Міне, Құдайға тәуба, жөрнәліс, жазушы болдың. Бала-шағаң, үй-жайың, қызметің бар. Соны көрдім – көңілім тоқ. Енді, тап қазір өлсем де армансызбын. Қане, көрейін... – деп, қолын созған анасына Сәмет кітапты ұстатты.

       Әлсіз қолдары қалтырағанымен,  алақанына салып, аялай ұстаған ол кітаптың мұқабасын екі қайтара сүйді. Ішкі бетіндегі ұлының суретін сипалап:

      - Жастайыңнан сенің де естімегенің, көрмегенің қалмады-ау, шақар тентегім – деп, нұры тая бастаған жанары жасқа толған көздерін кітаптан алып, ұлының жүзіне сондай бір сүйінішті, қуанышты көзқараспен қадала қарап қалды.

        - Жарайсың, балам! Бұзықтығың бір басыңнан асса да, ақылды тентегім болдың...     

        Өзінің үйдегі тәрбиеші, ұстазы Күлжан әпкесі әлігінде бұл «кітабым басылып шықты» деп, жайраңдай кіргенде, анасы жатқан бөлмеден сытылып шыға жөнелген. Содан қайта бас сұққан жоқ. Қазір кіріп, кітабымды көрген соң: «жарайсың, бұзақы бауырым. Менің үйретуім мен тәрбием босқа кетпепті» сияқты разылығын айтып, бетімнен сүйеді» деген ойлармен Сәмет әпкесінің қуанышты  сөзін тосып біраз отырды. Үйін жаңа көргендей, қипақтай басқаланып, бөлмелердің бірінен шығып, біріне кіріп жүрген Күлжан сол күйі мұның жанына жоламады.

      -Ал, тәте, мен кетейін. Уайымдамаңыз, Құдай сәтін салса, жазылып кетесіз. Сау болыңыз... – Сәмет анасының салқын тартқан маңдайынан сүйіп, ауыр ойлардан еңсесі езіле есікке беттеді. Әпкесі қай бөлмеде екені белгісіз, әйтеуір, қара көрсетпеді.

        «Ойпырым-ай, «атасы бөлектің-ботасы бөлек»-дген тәмсілдің ишараты рас болғаны ғой. Әкенің бөлектігі тағы да алдымнан шықты-ау. Бұл не сонда? Әпкемнің көңілін су тиген сабындай бұзып, бір ауыз жылы сөзін қиғызбаған, атың өшкір, іштарлық пен қызғаныштың қызыл иті ме...Өзім: «менің апайым оқығаны мен тоқығаны көп педогог, бар жағдайды әділ таразылап, дұрыс пайымдай білетін жақсы психолог» деп білетін әпкемнің мына масқара қылығы не қылық...?!»

          ...Ғазиза ана күннен күнге нашарлап, көпке бармайтындығы белгілі болды. «Алматыға апарып, үлкен доқтырларға қаратайық» деген келіні Бишаға: ниетіңе рахмет, айналайын. Жақсыны да, жаманды да көп көрдім. Міне, балаларымнан немере, шөбере сүйдім. Шалым майданға аттанғанда: «Үш баламмен қалып бара жатырмын. Қайтып аманшылықта көрісеміз бе, жоқ па! Біз қайтіп күн көреміз» деп, өкси-өкси жылап қалып едім. Тәуба, Құдай өлтірмеді. Иса шалымның қара шаңырағы құлаған жоқ, аты өшкен жоқ. Ана жылғы Арғынтай ботамның қайғылы қазасы қабырғамды қатты қайыстырып кетті. Бірақ, «орнында бар оңалар» демекші, Арғын немеремнің орнына басқа арғынтайлар дүниеге келіп, шүкір, үбірлі-шүбірлі болдым. Енді арманым жоқ. Мені қозғап, сабылдырып әуре болмаңдар, Пейіліңе ризамын-деп, доқтырға қаралудан бас тартқан.

        Міне, есі кіресілі – шығасылы болып жатқан Ғазиза-анамен қоштасып, бақұлдасуға  әр жерде күн көріс қамымен тарыдай шашылып жүрген ұрпақтары, құда-жегжат, жерлестері мен ағайын-туғандар келіп-кетіп жатыр. Сәмет бала-шағасымен келгенде, осының алдында ғана адам танымай жатқан анасы көздерін жәйлап ашып, «келдің бе?» деп, ақырын ғана сыбырлай сөйледі. Алақанын алақанына алып, оны-мұныны айтып, сәл де болса анасының көңілін аулаған Сәмет қасындағылардың бәріне:

       - Бізді бір сәтке жеке қалдырыңыздаршы – деп, бөлмеден шығуларын өтінді.

        -Анатай, тіршілік бар жерде қаза да бар. Сізге әлі күнге сәби көрінгеніммен мен де, міне, алпыс деген асуға таяп қалдым. Өзіңіз жақсы білетін шариғатта, өмірден озған адамды туған әкесінің атымен шығаратын дәстүр бар.Татар дәмім таусылған шақта мені кімнің ұлы деп шығарады. Менің әкем кім?

       Ұлының жүзіне нұры сөніп, қарасынан аласы басым жас толған көздерін қадаған күйі, бірдеңе айтпақ боп ернін жыбырлатқанымен, ұлы ештеңе түсінбеді. Сәмет жаңағы сөздерін екінші рет қайталай бергенде, ауыр дем алып жатқан анасы ауа жетпегендей аузын қинала ашып, ышқына бір дем алды да, денесі босап, сылқ ете түсті.

       -Анашым-ай, қайран анатайым-ай – деп, өкіре жылған Сәметтің даусын ести сла даладағы жұртшылық үйге жаппай лап қойды.

      У да шу, дауыс сала жылағандардың қайсы кім  екенін біліп болмас сапырылысқан көрісу басталды. Қабырға жағалай қойылған орындықтарға келіндер қатар – қатар отыра қалып, қазақтың ұлттық салты бойынша жоқтауларын бастай жөнелді:

               Құндыздайын жағамдай,

               Едің-ау самал, саямдай.

               Анамды көрмей өсіп ем,

                Болған ең туған анамдай.

                Тұңғышымды мәпелеп өсірген,

                 Білмесімді кешірген,

                 Не дейін мына тағдырға,

                 Шырағыңды сенің өшірген – деп, екі бүйірін таяна теңселген Әлия келінінің айтқан жоқтауына:

                 Көңілін мейірім жайлаған,

                 Ұрпақтың қамын ойлаған,

                  Кешегі жүрген анамды,

                 Өлед деп кім ойлаған?

                 Жақсылыққа жақсы жалғасса,

                  Кісінің көңілі толмас па,

                  Диляра немере қызыңнан,

                  Шөбере сүйсең болмас па...?! –деген Бишаның сай-сүйекті сырқыратқан жоқтауы жалғасып кетті.

        Осы кезде үйде ауырып жатқан Венера анасының қазасын телефон арқылы естіп, ұшарға қанаты болмай, такси ұстай сап жеткен болатын. Аңырай келіп, төр төбесінде көлденеңдей қойылған  төсекте беті жабулы анасын құшақтай, үстіне ұзыннан түсе құлады. Ботадай боздап, екі көзден аққан жас өңірін жауып, өзін тоқта алмай зарлауда:

           Қызыңнан тұңғыш мен едім,

           Аяулы анам сен едің.

           Ақ сүтін берген мәпелеп,  

           Алтыным-ау, неткен кең едің?

           Тотыдайын тордағы,

            Құлап жатқан ордағы,     

            Бір құлының мен едім,

            Тағдырдың ісі ол дағы.

             Еңіреп енді жылайын,

             Көзімнің жасын бұлайын.

             Өмірім өтті-ау өксікпен,

             Жыламай қайтіп шыдайын.

              Басыңа күнде барармын,

              Суретіңе сағына қарармын,

               Көп кешікпей, анашым,

               Қасыңа мен де барармын...-деп, өзін ұстай алмай еңірегенде, қосыла егілмеген жан қалмады.

        Екі күннен кейін, тіршілігінде өмірдің «тар жол, тайғақ кешулерін» молынан тартса да, мойымай, қасқая қарсы тұра біліп, ұрпақтарын өсіріп, жеткізген Ғазиза ана 92 жастан асқан шағында, жер-ана қойнындағы мәңгілік үйінен тұрақ тапты.

       Осы кезде, бұдан сүт пісірім уақыт бұрын, марқұмның мүрдесін ақымға кіргізе берген тұста дәл төбеге келіп, содан бері еш жаққа жылжымай тұрып алған ала бұлт  селдете құйып-құйып жіберді. Төгіп өтті де, артынша сап тиыла қалды...

         Жерлеу рәсіміне жиналған жұрт:

        -Бәрекелді! Мына өткінші жаңбыр құдыреті күшті Құдайдың білдірген жақсылық белгісі болар...

        -Бұйырса, өмір – бақи аузынан Алласын, қолынан қасиетті Құраны мен тасбиғын тастамаған, жайнамаздан бетін алмаған тақуа анамыз пейіштің төрінен орын алар...

        -Дәл айттың! Өмірі өтірік айтпаған, істегені тек мейірімділік, иманы кәміл ананың барар жері тек сол жұмақ болар. Әмин, әмин! – деп дуылдасып кетті...

 

                       ................................    

 

...«Бүкірді көр де түзете алмайды» деген тәмсіл рас екен. Жылап-еңіреп, аяққа жығыла: «қойдым бәрін, енді жақсы тұратын боламыз, сеніңіздер,» деп ант-су ішіп Венераны алып кеткен Теміртастың татулық «өнері» екі-ақ аптаға жетті. Айна-қатесіз он бес күннен кейін баяғы «таз қалпына» қайта түсті. Сол бұрынғы ішіс, бұрынғы таяқ, бұрынғы ұрыс-жанжал. Жалаң-аяқ, жалаң бас ақ қар, көк мұзда түн ішінде қашып қораға тығылу, шыбын жаны шырылдай бас сауғалап көршілердің үйіне жүгіру денсаулығын құртып, ауырмайтын жері қалмаған еді. Жеген таяқ, алған соққыдан қаншама рет ауруханаға да жатып шықты. Мұндағылар оның бірін білсе, бірін білмейді.    Тіпті, білген күннің өзінде не істей қойсын?! Жарақат алған уақыттың үстіне түссең, Венерасының жауабы біреу: «ағаш жарғанда жаңқа тиіп кетті», «мұзға тайып, жығылып қалдым» сияқты баяғы жауап. Бұрындар, жасырақ кезінде ағзасының ауруға қарсыласу иммунитеті мықтырақ болды ма, әлде «адам итжанды» деген рас па екен, әйтеуір кезекті таяққа жығылудан соң сауығып, тұрып кетуші еді. Бірақ, ненің болса да шегі болады емес пе, үздіксіз тама берген тамшының тасты да тесетіні секілді, бағы ашылмаған соры қалың Венера алпыс тоғыз жасында мұрттай          ұшты. Ауруханаға үш рет түсіп, емделген болып шықты. Төртінші ретінде тағы да «скорыймен» ес-түссіз халде қалалық ауруханаға жеткізіліп, олар облысқа жөнелтті.Екі апта бойы жан сақтау бөлімінде оттегі апараты астында жатқан оның ауруына дауа болмай, дәрігерлер: «қолдан келгеннің бәрін жасадық. Енді үміт жоқ, дайындала беріңдер...» дегенді сыбырлай айтып. Ауруханадан шығарып салды.

       Міне, аузына қара судан басқа нәр татпай үйде жатқанына екінші ай. Бірде Күлжан, бірде Жауһар, енді бірде өзінің жалғыз қызы Роза күні-түні қасында кезектесе күзетіп, аузына су тамызып отыр.

«Ат арыса – тулақ, адам арыса – аруақ» дегендей, денесі тек сүйек пен тері, құр сүлдері қалған Венера ерні кезеріп, қарасынан аласы басым көздері шүңірейген кейіпте естілер-естілмес әлсіз дауыспен:

      -Туған-туыстарға...хабар беріңдер... Мен енді... жоқпын...- деген сөздерді бөліп-бөліп әрең айтты.

       Бақұлдасуға келген туыстардың бәрінің қолдарына етсіз алақанын тосқаны болмаса, қысып қоштасуға да шамасы жоқ. Екі иінінен ентіге дем алып жатқан оның жанына көзі жіпсиіп, қырық жыл     таяқтан, боқтық пен ақырып – зекіруден көзін аштырмаған, ақыры өз қолымен көрге тыққалы тұрған Теміртас келді. Маңдай соры бес елі әйелін қимағандай түр танытып, сүмелекше сүмірейе кірген күйеуін көрген Венера, бойына қайдан күш алғанын кім білсін:

        -Кет, хайуан, кет! Жоғал, көзіме көрінбе! Жоғал!-деп ышқына, жан дауысы шыға айқай салды. Нұры өлеусірей сөне бастаған  көздерінде, кәдімгідей, жеккөрушіліктің, өшпенділік пен кектің оты бір сәтке жарқ ете қалды! Ия,бір сәтке ғана... Артынша басы бір жағына қарай сылқ ете түсіп, кеудесіндегі шыбын жаны, тіршілігінде өзіне опа бермеген мына жалған, сатқын да, мейірімі жоқ қатыгез өмірді тастап, мәңгілік сапарға ұшып кете барды...

        Үй іші у да шу болып дүрлікті де кетті. Не болғанын түсінген сырттағылар үйге ағыла кірді.

     -Анашым-ау,алтыным-ай, арманда кеттің-ау...

     -Шынымен бала-шағаңды тастап кеттің бе, ардақтым-ау...

      -Құдайым-ай, қай бетімді жыртайын ойбай...,-деп күңіренген дауыстарға, үйдің қапырығына шыдамай, сырттағы тал көлеңкесінде отырған Қаметтің:

       -Қарындасым-ау... Бір жапырақ қара нанды бөлісіп жеген алтыным-ау...Емшекке таласып, тете өскен жаным-ау...-деп, үйге өкіре кірген жан күйзелісі, бір сәтке ғана тынши қалған жылауды қайта қоздырып жіберді.

        Құшақтасып көріскен көпшіліктің шет жағында бозарып, өң-түс жоқ, сазарып тұрған Теміртас Сәметке көрісу үшін жақындай бергенде, көзіне кек тұнған балдызы жалт бұрылып, анадайдағы диванға отыра кетті. Жанарынан сорғалай аққан жасы мойнына толассыз құйылып, басын екі жаққа кезек шайқап, аузына сөз түспей,«қайтейін»,«қайтейін» дей береді. Енді бір сәтте қос жанарын бір нүктеден айырмай, қадала қараған ол меңірейген қалпында сілейе отырып қалды.

        «Не қызық көрдің мына өмірде? Әкелерің Отан қорғауға аттанғанда Қамет ағам алты, сен төрт, Күлжан әпкем екі жаста қалып, жастайыңнан жетім-жесірліктің кесірінен ағам екеуің балалар үйінің қара нанының дәмін таттың. «Балалар үйі Үштөбеге ауысады екен» деген хабарды естіген анам:

        -Аш болсақ та, жалаңаш болсақ та өзіммен бірге болады. Жібермеймін құртақандай құлындарымды-деп, Қарабұлақтағы балалар үйінен ағам екеуіңді жаяу – жалпы алып қайтыпты. Өйтпегенде кім білсін, өміріңнің қалай өрілетіндігін... Мектеп қабырғасында жүрген жазғы демалыста демалудың орнына анам мен ағамыздың бір жағына шығу үшін, маса, сонаға таланып, колхоздың шөпшілеріне тамақшы болып бардың. Енді ес жиып, етек жауып, техникумда оқып жүрген кезіңде мына доңыз қорқытып, зорлап алып кетті. Алғанын қайтейін, басыңа әңгір таяқ ойнатып, құл орнына ұстады. Анам: «мына рахымсыз хайуан жазым қылудан тайынбас» деп, көшіріп әкелгенде, «сенсіз өлем» деп жылап-еңіреп қайта әкетті. Аяушылықты білмейтін ол опасыз баяғыдай көзіңе көк шыбын үймелете таяқтап, ауру қылып тынды. Ойпырым–ай, сенгіштігің бе, сөзден, таяқтан басың арылып, өзімізбен әп-әйбәт тұрып жатқаныңда сол қайырымсызға неге ғана қайтып бардың, әпкетайым-ай...Үш балаңмен сені жерге тастамас едік-қой. Дүкенге сатушы етіп орналастырып, балабақшадан құлыншақтарыңа ағам орын да алып берді емес пе?!

Үш айдың ішінде балаларың бізге әбден бауыр басып, «Қамет атамның баласымын» деп, өзіңді ұрып-соққан әкесін ұмыта да бастап еді ғой, қайтейін, қайтейін...Неғып сонша жуас, илектегенге көне беретін көнбіс болдың, әпкешім? Қыз күніңде екі бетің алмадай, көзіңнен нұр шашылған, бұйра шашың самал желмен толқындана тербелетін әдемінің әдемісі едің ғой. Таңдағы шолпан жұлдызындай жарқырап, әзіл-қалжыңың аузыңнан түспейтін өжеттігің бар болатын. Өзіміздің мектептің волейбол, баскетбол командасының белді ойыншысы болып, облыс командасына алынған жақсы спортшы едің-ау...

        «Қап, ана жылы көңіл қалып, бетіміз ашылған күйі мына доңызды жамсатып жібермегенім-ай...» деп, іштей күбірлей айтқан Сәмет сол бір келеңсіз оқиғаны көз алдынан өткізе берді.

        ...Жауһар қарындасы бала-шағасымен қаладағы бір ұйғырдың үйінде пәтерде тұрғандарында хал білуге сонда барған. Барса, осы әпкесі бір көзі көкпеңбек боп, күмпиген ісіктен көрінбейді, жылап отыр. Біраздан соң Венера далаға шығып кетіп еді, даладан шаң-шұң еткен дауыс естілді. «Әлігі жындысы тағы келіп қалды ма...» деп, жүгіріп шықса:

• Сен ана жылы Балта бауырыма не істемедің?

Мен оның орнында болсам, сенің мойныңды артқа қарай бұрап жіберген болар едім...-деп,жезде болмай кеткір, Теміртас жан алғыш әзірейілдей шүйлігіп, әпкесіне зіркілдеп тұр.

        -Е, сенің таяғың аз болғандай, енді бауырыңның тоқпағын жеу қалған екен ғой!

        -Ей, шата, саған не жоқ. Засранец!-деп, бұған тұра ұмтылсын.

        -О, шешеңді...! Отбасыларыңдағы тоғыз баланың түр-пішіні тоғыз түрлі. Сен өзіңнің әкеңнің кім екенін білесің бе? – деп, бұл да оған қарсы жүгірген. Екеуі де үш-төрт реттен жұдырық жұмсап,қойысып – қойысып кетті. Бордақыланған шошқадай семіз жездесі ентігіп, екі иінінен әрең демалып, әрі қарай істің насырға шабарын білді ме, түсін жылытып тұрып қалды.

        -Сәке, кінә менен. Венера, бауырыңа айтшы, татуласайық. Екеуің де мені кешіріңдер...

        Әбден қаны қайнап, шегіне жете ашуланған бұл өзін тоқтата алар емес.

• Енді әпкеме бір рет қол көтеріп көрші!

Сәби болдым сенен қорықтым, жас болдым – шамам жетпеді.Тап қазір сендік күшім бар. Лом темірмен басыңнан бір періп, астыңдағы машинаңа саламын да, бензин құйып өртеп жіберемін. Онсыз да менің өмірімнің жетісіп тұрғаны белгілі. Әпкем үшін он бес жылға кетсем де еш өкінбеймін...Бұл менің антым!

             Жоқ, олай емес екен! Бұрын не момын ағамнан, не меннен ондай қарсылық көрмеген «батырыңа» жан керек екен, мұны құшақтап, бетінен сүйіп, тағы да кешірім сұрап, жалынған.

«Әй, сонда не болса о болсын, жанын жаһанамға жібере салу керек пе еді. Сонда әпкетайым бүгінгі халге жетпей, тірі болар ма еді, қайтер еді...»  

       «Жуас түйе жүндеуге жақсы» дегендей, әлде, қорқытып-үркітіп, таяқтап жуас етіп жіберді ме мыны сұмпайың... Не дейін, «Өлдің, Мамай, қор болдың» демекші, қор болдың...» деп, әпкесінің бүкіл өмірін көз алдынан өткізіп, қыстыға, үнсіз егіліп отырған Сәметті өксік буып, өкіре жылап жіберді:

        -Қор болып, өмірден өттің-ау, қайран әпкетайым. Қор болдың...Қайтейін, қайтейін...

               

                         ................................

     ...Заводтың бас инженері лауазымына көтеріліп, жұмыс көбейіп, кабинетінде мұрнынан шаншылып отырған Сәметтің қызмет телефоны жылан шағып алғандай «шар» ете қалды.

       -Бас инженер Үсенов тыңдап тұр...

       -Әлөу, бұл – егер ұмытып қалмасаңыз, сіздің тұңғыш қызыңыз Риза ғой. Сізбен жолықсам деп едім.

        Үш ұйықтаса түсіне кірмеген адамның аяқ астынан хабарласуынан сасқалақтап қалды.

        -Ой, айналайын, қайдан жүрсің? Қай жерден телефон шалып тұрсың, машинамды жіберейін.

        -Автовокзалда тұрмын, папа...

         ...Осы Риза қызы бір жасқа толғанда Сәмет темір торға қамалған еді. Әйелінің әуейілік қылығы әшкереленнен кейін бұл сол күйінше оларды көрмей кеткен. Осыдан 13-14 жыл бұрын: «Барып қызымды көрейін. Жәрия ақымақ болғанымен, өз кіндігімнен өрген қызымның жазығы жоқ қой» деп, біраз ақша, силық алып бұлар тұратын ауылға ат басын бұрған. Алдында таныс біреулерден қызының бірінші сыныпта оқып жүргенін естіген болатын.

       Бірінші «а» сыныбының есігін ақырын тықылдатып еді, арғы жақтан жас мұғалима шықты.

        -Кешіріңіз, Үсенова Ризаны бір минөтке шақырып жіберіңізші.

        - Сіз оның кімі боласыз?

        - Сәмет деген әкесімін...

        -Жақсы, бірақ көп ұстамаңыз. Жаңа сабақ түсіндіріп жатыр едім.

Есік ашылып, арғы жақтан томпиып, жинақы, тап-таза киінген, шашына көбелектей бантик қондырып алған еліктің лағындай әдемі бүлдіршін шыға келді. Екі көзі дөңгеленіп, бұған таңдана қарап қалған сүйкімді сәби құдды періште дерсің!

• Сәлем, Риза. Мен сенің папаң Сәметпін ғой-

деп, қызын құшақтап, бетінен сүймекке ұмсына бергенде, ол артқа шегініп кетті.

• Менің папам жоқ. Ол шахтада тас басып қалып,

қайтыс болған...- Тап солай деген қыз жалт бұрылып, еденді тықылдата басып ішке еніп кеткен...

 «Апырай, құртақандай сәбидің көңіліне қаяу

түсіріп бекер келген екенмін. Анасы қызыма «әкең тастап кеткен» деген сөзден гөрі, «шахта басып өлген» деген түсінік оңай тиетіндіктен солай айтқан екен ғой. Сол «өлген» қалпымда жүре беру керек пе еді, қызымның жүрегін ауыртпай» деп, қатты өкінді. Талай уақыт Риза қызының дөңгеленген бота жанарлы періште кейпі көз алдынан кетпей, жүрегі сыздай ауырып жүрді...

        -Әкесі іздемесе де, қызы әкесін іздеп келді – деп, есіктен сөйлей кірген Ризаны бауырына қысып, екі бетінен кезек сүйген Сәметтің көңілі алай-түлей болып кетті. «Әй, тағдыр-ай! Ел аман, жұрт тыныш заманда әкені баладан, баланы әкеден айырған қатыгез тағдыр-ай!» - Қос жанары жасқа тола толқып кеткен ол, өзінің аузынан түсіп қалғандай аумай тұрған қызын құшағынан бостпай біраз тұрып қалды.

        -Мен ештеңені түсіне қоймаған сәби кезімде бір келіп кеткеннен кейін жоламай қойдыңыз ғой...

       -Жүрегіңді ауыртып қойып, өзіме де сонша жеңіл тимеген сол бір кездесуден кейін, тап сол сәтті қайта жаңғыртқым келмеді ғой, қызым. Жарайды, қалған әңгімені үйге барып сөйлесерміз...

       Бұлар келгенде оны-мұны ұсақ шаруасын жасап жүрген Биша үйде екен.

• Міне, өзіңе айтып жүрген қызымды әкелдім.
• Сәлеметсіз бе, тәте. Менің атым Риза-деп,

қолын ұсынған қызды әйелі құшағына алып, бетінен сүйді. – Мені Биша деген тәтең боламын.

      -Қызын әкем керек қылмаса да, өзім келдім, тәте. Мен мамамның жалғызымын. Педучилищеде оқып жүргенде, құрбыларым каникулға барарда сіңілі-бауырларына сыйлық апарады. Анамнан басқа мені тосып, сыйлық күтіп жүретін ешкімім жоқ. Сондай кездерде жалғыздығым еске түсіп, қапаланып, жылап алушы едім...- деп, өңі бұзылып кеткен қыз өксіп, көз жасы сорғалап кетті.

        -Жылама, жаным. Сен жалғыз емессің, Диляра деген сіңілің бар. Мен сені Дилярамнан ешқашан бөлмеймін-деген Биша қызға қосыла жылап жіберді.-Келем десең, міне, бұл да өз үйің. Осында тұрып әрі қарай оқығың келсе, оқы. Қызмет жасағың келсе, мектепке орналастырамын, қолымнан келген көмегімді сенен аямаймын...

       -Рахмет, тәте, менің жанымды айтпай түсіндіңіз. Мен сізді екінші шешем деп білем – деп, Риза Бишаны қайта құшақтап, бетінен сүйіп алды.

        Тамағын асығыс ішкен Сәмет қызметіне кетті де, екеуі дастархан үстінде емін-еркін сырласуға көшті.

        Педучилищені қызыл дипломмен тәмамдап келген Риза Жетісу педогогикалық Университетіне түспек ойын білдірді.

       -Жақсы, алған біліміңді қарайтпай, өз уақытында түсіп алғаның өте дұрыс. Ертең менің демалатын күнім, барлық жерге бірге жүгіреміз.

       Нотариус болып қызмет жасайтын Бишаның танымайтын адамы жоқ екен, медициналық байқаудан кезексіз өтіп, түске шейін құжаттарын университетке тапсырып та үлгерді.

      ...Түскі тамақты кафеден асықпай, әңгімелесе отырып ішкен екеуі дүкен аралап, базар жағалап қыдырып жүр.

       Аяғына жаздық жеңіл туфли, шымқай қызыл әдемі кофта, сары гүлді сарафан мен қысқа жеңді сәндік ақшаңқай көйлек алып берген Бишаға риза болған Риза  тезірек үйге қайтуға асықты. Үйге кірісімен, кісі бойы айнаға алды-артын кезек бұрып, жаңа киімдеріне мәз-мәйрам болған ол қуаныштан езуін жия алмай, қайта-қайта күле береді.

       -Ой, тәте, қандай сән! Киім сән, сіз одан да сәнсіз-деген қыз Бишаны құшақтай алды.- Шын айтам, сіз менің екінші анамсыз...

      Тас төбеге әлі көтеріле қоймаған күннің алтын арайлы шапағы қызғылт-сары нұрға бөлеп, айналаның сәнін келтіріп-ак тұр. Не деген нәзік сазды, сырға толы тамаша да, шынайы көрініс...

       «Суретші болсам, жүрек сезімін тербейтін арайлап атқан ақ таңның, адамның жан түпкірін байытып, көңіл көкжиегін кеңітер желсіз тынық кештің сыршыл көрінісін кенеп бетіне түсірер едім. Сөйтіп, адамдарға шексіз қуаныш пен рухани жан ләззатын сыйлаудан жалықпас едім».

      Сәметтің қолтығына қанат байлап, көңілін көкке шарықтата ұшырған не нәрсе? Бұл ойлардың тууына себепкер: қасындағы өз жанын қашанда айтпай түсініп, қай мәселеде болмасын қолдау көрсететін жан жары Биша, көп жылдар бөлек орта, басқа тәрбие көрсе де, күні кеше «әкетайым» деп сағынып, іздеп тауып келген Риза қызы мен жетегіндегі кенже, кенже болғандықтан ерке, өзін жанындай сүйетін, өмірді тек жақсы жағынан көріп, жамандық атаулыны бар деп білмейтін періште сәбиі Диляра. Қол ұстаса әңгіме айтып, күміс күлкілерімен айналаны шуаққа бөлеп, бақыт құшағына бөленген бұлар облыс орталығындағы демалыс паркінде қыдырыстап, серуен құрып жүргендеріне әдәуір уақыт болғанымен, сол бақытты да, көңілді сәтті қиып кеткілері жоқ...

       Университетке қиналмай түскен Риза бір айдан соң «бекіту сессиясын» тапсыруға дайындығын бастап кеткен. Әке құшағы мен қамқорлығын көрмей өсіп, енді өзінің әкелі болғанына шексіз қуанған ол достарына мақтаныш етіп, күн сайын екі-үш құрбысын үйге әкеліп қондырады. Оның үстіне бір қабатты болғанымен, хан сарайындай кең де, сәулетті үйін, ас та төк мол дастарханы бар, кімді, қашан әкелсе де, қабақ шытпай, жарқылдай қарсы алатын әке-шешесімен мақтанып, көңілі көктем болып жүр.

        Құдай бұйырса, сары алтындай сары күздің 1-қыркүйегінде, өзіне әліппені жаттатып, қолына қалам ұстатқан, білім нәрімен суарып, арман қанатын байлап ұшырған өзінің алтын ұя – мектебінде жас өскін – бүлдіршіндерге дәріс беріп, ұстаз атанбақ...

 

                ..................................

      

          Тәуелсіздігімізді жариялап, совет кезіндегі жоспарлы-экономиялық қатынастан нарықтық қатынасқа көшкен тұста, экономикамыз тұралап, ұлттық валютамыз құлдырай құнсыздануы себепті қарапайым халықтың хал-жағдайы адам айтқысыз төмендеп кетті. «Жығылғанға жұдырық» демекші,электр жарығы жоқ, коммуналдық үйлерде су, жылу жоқ, жұмыс жоқ болмағандықтан ақша да жоқ, әйтеуір, адам түсініп болмас хаос басталды. Қарапайым халық әкімшілікке, тағы басқа сол сияқты мемлекеттік мекемелерге істері түсіп бара қалса, мұрын шүйіріп, жүре сөйлесетін шенеуніктер қаптап, бюрократтық ахуал орныға бастады. Заңдылы шаруаңды бітіру үшін, сол шікірейген шенеуніктер құлқыны құрып, алақанына бірдеңе салғаныңды күтіп, дәмететін, оны бермесең, оңай істі созбақтатып, сағызша созып жіберетін жағдай қалыптасты. Оқуға түсу үшін тамыр-таныстарды жағалау,ақша беру үрдісі белең алды. Бұл өз кезегінде, емге көнбейтін сыбайлас жемқорлық дертіне әкеліп соқты. Мектеп бітірушілер, тіпті, үштен жоғары баға алып көрмеген,  итшілеп жүріп әрең бітірген оқушылар, ірі қызметтің құлағын ұстаған «көкелерінің» көмегімен пәре беру арқылы жоғары оқу орындарына түсіп жатты. Өйтіп-бүйтіп, тағы да ақша тықпалап жүріп дипломын алған дүмшелерден қандай маман шығатындығы белгілі емес пе?! Бір қызығы, сондайлардың бәрі сот, прокурор, қаржы полициясы мен кеден қызметіне ұмтылатындарын қайтерсің!

       ...Еңбек жолын облыстық сот мекемесінде сот отырысының хатшысы қызметінен бастап, қалалық соттың аға сот орындаушысы, қалалық нотариалдық кеңсенің нотариусы сатыларынан таза еңбегі арқылы өткен Биша Арпабаева заң техникумын тәмамдағаннан кейін ҚазМУ заң факультетінің сырттай бөлімін ойдағыдай тәмамдап алған еді. Заңгерліктің қыр-сырын бір кісідей меңгеріп алғанымен, жеткен жетістігін әрі қарай талмай іздену мен білімін мейлінше толықтыру арқылы жетілдіре түсуден жалықпайтын еңбекқор Биша Қожағұлқызын жоғары басшылық облыстық Әділет басқармасының бөлім бастығы лауазымына көтерген болатын.

      

Әділет саласында төрт жылдай істеп, білімін одан әрі жетілдіре түскен ол елге танымал заңгерге айналды.

       Көктемнің күшіне енген жарқыраған бір жаймашуақ күні жұмыс кабинетінде отырған Бишаны Басқарма төрағасы Сәкен  Ербатыров шақырып алды.

• Сәлеметсіз бе, Сәкен Кәкенұлы – деп, күле

кірген әріптесін бастығы жайдары қарсы алды.

       -Ия, Биша, мына қызметіңде шаршап жүрген жоқсың ба?

       -Неге шаршаймын, Сәкен Кәкенұлы. Бірдеңені дұрыс жасамадым ба, неге олай дедіңіз? – «Не боп қалды екен» деген сұраулы жүзбен бастығының бетіне таңдана қарап қалды.

       -Жоқ-жоқ, бәрі дұрыс. Бұл жерде қашанға отырасың? Сот лауазымына жоғарылайтын уақытың жетті емес пе?!

        Қол астындағы қызметкерлерінен жасы үлкен болғандықтан ғана емес, өзінің қарапайымдылығы және байырғы әріптесін өзімсініп, қарындас санап,  ресмилікпен шікірейіп емес, «сен» деп сөйлей беретін басшысын бұл да сөз орайында аға деп атай беретін.

       -Ой, аға, маған ол лауазымды кім дайындап қойыпты? Екіншіден, сот болу үшін менің ақшам қайда? Сіздің осы пейіліңіздің өзіне рахмет!

       -Қой, Биша. Ондай жаман сөзді ендігәрі айтпа. «Басшылардың бәрі жемқор» деген пікіріңнен арыл.  Көрсетілген сенімді әруақытта білімділікпен, жоғары жауапкершілік, тиянақты еңбегіңмен ақтап жүрсің. Қане, қазірден бастап құжаттарыңды жинап, әзірле. Босқа уақытты өткізбей, тездетіп жоғарыға жіберейік.

        Мұндай ұсынысты мүлдем күтпеген Биша сасқалақтап, беті де ду етіп қызарып шыға келді.

       -Ой, ағатай, көп-көп рахмет. Бала-шағаңыздың қызығын көріңіз.

       -Оқасы жоқ. Би болып, қатарымызға қосылуыңа тілектеспін, Биша...

       ...Қазақта: «Тектіден текті туар, тегіне тартып» деген тәмсіл бар. Сәкен Кәкенұлының арғы тегі жоңғарлармен соғыс кезінде батырлық ерліктерімен ғана емес, қара қылды қақ жаратын әділдігімен аты шыққан Жарылғап би еді. Аты алты Алашқа әйгілі болған Жарылғап баба ел бастаған көсемдігімен, сөз бастаған шешендігімен қатар, алдағы болар істі сезіп, біліп, дәл айтатын әулиелік және жоқ-жітікке қашанда қол үшін созатын қайырымдылық қасиеттерімен ел аузынан түспейтін қадірлі адам болған-ды.

«Алма ағашынан алыс түспейді» дегендей, би бабасының сол тектілік қасиеттердің барлығы тал бойынан табылатын Сәкен Кәкенұлы қай жерде еңбек етпесін, қол астындағыларға қамқорлық танытып, еңбектерін әділ бағалап, қызметтерін өсіріп жүрді. Кейіннен өзі де үлкен лауазымдарға ие болып, даңғайыр заңгер ғана емес, Жарылғап бабасы сияқты, есімі ел аузында жүретін сыйлы, беделді де, қадырменді азамат атанды. Мемлекет тарапынан бірнеше Орден, медальдармен марапатталған Сәкен Кәкенұлы үшін ең үлкен марапат – елдің оған деген сенімі мен құрметі еді.

       Арада үш-төрт ай өткенде, аудандық соттың судьясы лауазымына тағайындалған Биша Арпабаева

терең білімді, біліктілік пен асқан жауапкершілікті талап ететін судьялық міндетіне кірісіп кетті...

 

 

ЕКІНШІ БӨЛІМ

      

                    Менің әкем кім?

                             (эпилог)

 

       ...Бишаға жеті сайын міндетті түрде жеті шелпек пісіртіп, аруақтарға Құран бағыштап оқитын Сәметтің түсіне кейінгі кезде анасы жиі кіретін болып жүр. «Бала ойын мен шуға тоймайды, жер суға тоймайды, аруақ Құранға тоймайды» деуші еді. «Құран дәметіп жүр» дейін десе, анасының рухына бағыштап апта құрғатпай оқиды. Әлде, бірдеңе білдіргісі, айтқысы келе ме екен...? Осы ойдың жетегімен Сәмет облыс орталығының солтүстік-шығыс жағындағы жотада көсіле жатқан аруақтар мекеніне жалғыз келді. Бұрындар міндетті түрде әйелін, балалары мен немерелерін ертіп, «целый колхоз» болып келетін. Бүгін, Құран бағыштаумен бірге ана рухымен жеке сөйлесіп, еркін сырласып, жүрек түбіндегі әлдебір түйткілдерін ақтара шер тарқатқысы келген...

       Келген бойы анасының: «мен өлгенде басыма қоятын тас шағын, жеңіл ғана болсын. Тасқа суретім салынбасын, шариғатқа қайшы» деген өсиеті бойынша қойылған, суретсіз, шағын ғана ақ мрамор тасты аялай сипап, қабір топырағына қолының табын түсірді. Топырақ үстіне өне бастаған бір-жар тал қурайды жұлып, қабір үстіндегі бір-жар кесек доңды қолымен үгітіп тастады. Бір тізесін жерге бүге отырып: «Ағузы Билләһи мин әш шайтан ражим. Бисмиллә Рахмани рахим...» деп бастап, асықпай, өз бабы-мақамымен Құран оқып, анасы мен Құран дәметкен һәмма аруақтарға бағыштап бет сипады...

       «Ой, Алла – ай! Айналасы үш-төрт апта бұл жерде болмаған уақыт аралығында, дүйім бір ауыл болып, тарих іспетті қойнына қаншама сыр жасырып жатқан бұл қорымның келген сайын өсіп, толыға түсетініне көзі жетіп жүр. Ойлап тұрсаң, мұнда мәңгілік тұрақ тапқан әр рух иесі – бүтін бір тарих қой! Әркімнің өмір парақшасы әртүрлі ғана емес, сан қилы. Біреулер алқып-шалқып, жалғанды жалпағынан басып өмір сүрді. Тіршілігінде Құдайдың бар екенін де ұмытып, боқ дүниеге тоймай, неше түрлі қиянатқа барды. Енді бірі тақ-тұқ қана ғұмыр кешіп, барымен базар болды. Менің сүйікті анам құсап ешкімнің ала жібін аттамай, ертең пәнилік өмірден мәңгілік өмірге баратындығын ойлап, имандылық иірімдерімен тіршілік етті. Жаратқан-ау, байдың да, патшаның да, жарлы мен жақыбайдың да барар жері осы емес пе? Қойны суық қара жерге ешкім алтын-күмісін де, ашқарақтай жинаған ақша-байлығын да бірге әкетпейді, бәрі қалады. Ұзыны екі метр, көлденеңі бір жарым метр суық көр бәрін теңестіріп, әркімнің тіршіліктегі жинаған иманы мен істеген күнәлары сол марқұммен бірге осы мәңгілік тұраққа бірге келеді...

       Сынапша жүйткіп, зымырай өтіп жатқан уақыт-ай, десеңші! Күні кеше ғана сияқты еді, арқа сүйер   асқар тауымыздай болып, ортамызда ойнап-күліп жүргенің.Тіпті, төсек тартып ауырып жатқанның өзінде, өң-түсің қашып, көздерің шүңірейіп, дене-тұрқыңның шөкімдей болып шөгіп кеткендегі қалпыңның өзі маған қуат беріп, бойыма ерекше бір күш қосушы еді. Жүдеп-жадаған кейпіңді көріп, іштей: «апырым-ай, қиналып қалдың-ау» деген аяушылық сезім білдіргенімде, ойымды сезіп қойғандай: «тәуба, артымдағы ұрпақтарым - сендер аман болыңдар» деп, тілеуімізді тілеп жатушы едің.

       Ия, қаншама қиындық көріп, шаршап-шалдықсаң да, биік рухыңды төмендетпей, бес бірдей балаңды ашықтырмас, тарықтырмас үшін, балапандарына тұмсығымен жем-су тасыған қарлығашша шырылдап, тірлік жасадың. Шүкір, «бай болып көргем жоқ, кедей болып өлгем жоқ» демекші, асып-тасқан байлығың болмаса да, киіміміз бүтін, үстіміз мұнтаздай таза болды. Аудан орталығындағы, әкелері соғысқа бармай, ауқатты тұратын бөле әпкелеріміз келген сайын: Ғазиза тәтемнің балаларының үстілері тап-таза, қуыршақ сияқты киіндіріп қояды» деп, сүйсіне мақтап кетуші еді. Киімдеріміздің бәрін жаңадан алып беруге шама қайдан болсын, барын ұқсатып, жыртық, тесігі болса, үлкейіп кетпес үшін қолма - қол жамап, жуып, таза ұстайтының рас. Сүйсініп демекші, тағы да солар: шіркін, тәтемнің сары ешкісінің сүтін қосқан шәйін-ай, ішіп тоймайсың» деуші еді. Көрші-көлем тәтелер мен апалар да арнайы ат басын бұрып: «сенің дәмді шәйіңді сағынып кеттік, ішейікші бір» деп, кенезелері  қанғанша сүйсініп ішіп кететін. Шалы бар көрші Зәуре апаның мұрындарынан маңқасы арылмайтын балалары: «Тәтем бүй дейд, жүрегім қарайып отыр дейд, қаймағынан бір қасық берсін дейд» деп, кесесін ұстап жетіп келетін. Ондайда сен: «ойбай, ана құдығыңдағы маңқан не? Сыртқа шығып тазалап, қайта кір» деп, ұялтып тастайтын.

        Қазір ойлап отырсам, сондағы үйге кіретін табыс:Үкіметтің «әскер семьясы» деп, әр баланың он үшке толғанша төлейтін, өзің айтпақшы «пособиесі». Оған оқушы болса да, Қамет ағамның колхоздан, біреулердің қатты-қайырым шаруаларын істеп беріп там-тұмдап әкелетін нәпақасы. Сәл кейін, мектептегі каникул кезінде, шөпшіліерге Венера әпкемнің, тағы да өзің айтпақшы «повыр» болып тапқан тиын-тебені. Күйеуі, шалдары бар көршілердің бәрі бізден «пенсия алғанда қайтарамын» деп, қарызға ақша алатын. Соның бәрі өзіңнің ұқыптылығың, барыңды ұқсатып, үнеммен жұмсайтын пысықтығың ғана емес, Алланың сенің бойыңа берген берекесі! Қазекемнің: «Аз болса да, көп болса да Құдай берекесін берсін» дейтін тәмсілі осындайдан айтылса керек...

      Бала кезден  бұзақылау болып өскен менің арама түсіп, кей кезде сөзге келіп қалғаның болмаса, ауылдағы кейбір тәтелер сияқты қатты кетісіп, ешкіммен бет жыртысып көрмеп едің. Сондықтан да ауылдастардың бәрі «Ғазеке» деп, «үлкен кісі» деп, алдыңнан кесіп өтпей, силайтұғын. Той-томалақ, қуаныштарынан сені қалдырмай, шақырушы еді...

       Топырағың торқа болғыр, қайран анатайым-ай! Сен кеткелі, міне, он бес жаз, он бес күз өтіп, сонша уақыт қыс пен көгілдір көктем ауысып үлгеріпті! Қашанда, жатсаң-тұрсаң ұрпағыңның аман-саулығы мен ынтымағын Құдайдан тілеуден жалықпаушы едің  -ау. Шүкір, ұрпақтарың тамырын тереңнен тартып,

жапырақтарын кең жайған алып бәйтеректей өсіп-өніп жатыр...Тұра тұр...! Анашым-ай, саған қалай айтып, жеткізсем екен... Қамет пен келінің Әлиядан тұңғыш немерең туғанда менің:

           Тоғыз айда жеңешем бір ұл туып,

           Анам жүр жаялығын өзі жуып.

           «Мен тұрғанда сендерге бала қайда?

            Алла берсе, аларсыңдар тағы туып...»–деп, өлеңге қосқанымдай,өзің шақалақ кезінен бауырыңа басып, тәрбиелеп өсірген балапаның Вахиттен қапыда айырылып қалдық қой... Құдайдың бұл құдіретін қойсаңшы, былтыр дәл өзіңнің туған күнің – 8 – наурызда, ол дегенде шығар жаның бөлек немерең бәрімізді өкінішпен өксітіп, жұмбақ жағдайда өмірден өтті. Бірақ, оны саған неғыл деп айтып отырмын, ойбай... Бұдан отыз жыл бұрын, өзің барда көзі қанталаған бір қанішердің Бекежанша ту сыртынан сілтеген пышағынан қапыда қаза болған Арғын немерең екеуің Вахит бауырымды жұмақтың төрінде қарсы алып, құшақтаса көріскен шығарсыңдар...

        Қайтейін, жамандыққа қимас екі бауырымның да тағдыры солай болды...

        «Имандары жолдас, топырақтары торқа болсын» деп, Құран бағыштағаннан басқа біз бейбақ пенделердің қолынан не келеді, басқалары аман болсын...

        Вахитит немереңнен өзің көрген Азат пен Лаура шөберең аман - сау. Азат ер жетіп, әскери борышын өтеп келіп, еңбек етіп жүр. Лаураң – студент, бұйырса, биыл институтын бітіреді.    

       Қазақ аталарымыздың «Жас өспей ме, жарлы байымай ма» дегеніндей, Сәметіңнің, яғни менің Қарлыға қызым жоғары оқу орнын бітіріп, бауырлас түрік еліне тұрмыс құрып кетті. Жалғыз ұлым Руслан құрылыс техникумын «қызыл дипломмен» тәмамдап, араға төрт жыл салып, Ауылшаруашылық институтын, одан кейін соның академиясын жақсы бағамен бітірді. Дипломын алған күннің ертеңінде Айдыным айды аспанға шығарды.

• Әке, рұқсат болса, мен үйленсем...
• Өй, бәрекелді! Сені әлі бала деп жүрсек, үй

болып, маған немере сүйгізетін уақыт жетіп қалыпты-ғой. – Қуаныштан жүрегім жарылардай болған мен әйдә, ала шапқын болып жүгірейін. Ара – арасында:

       -Әй, балалық-ай, ертерек ескертіп қоймаушы ма еді, қамданып, даяр отыратын–деп, кінәлап та қоям.

        Жас келін Әсем келісті де, ақылды, қолынан келмейтіні жоқ пысық қыз екен, тәуба. Іркес-тіркес Арнұр,Тоғжан атты балдан  тәтті немерелерімді (саған шөбере ғой) дүниеге әкелді. Қазір екеуі де мектептің озат оқушылары.

       Менің кенже қызым Диляра да үш университет бітіріп, қызмет істеп жүр. Одан көрген маған немере, саған шөбере Жансұлтан мен Жансая мектепте оқып жүрсе, Дана балабақшада тәрбиеленуде. Айтпақшы, Кәусар немереңнен, Құдай тіл - көзден сақтасын, үш жиен шөпшегің өсіп, құлдыраңдай шүлдірлеп жүр. Төлеш күйеубалаң кішіпейіл, адамгершілігі мен түсінігі мол және өте балажан жігіт қой, ұрпақтары үшін жанын беруге әзір. Рихат, Римхат немерелеріңнен де шөберелерің бар. Баяғыда Жауһардан көрген, өзің «жалқау болмаңдар,» деп ұрсып тастайтын Еркегүл мен Айман жиен немерелерің де тұрмыс құрып, ана атанды.Тәуба, «орнында бар оңалар» демекші, солардың бәрі сенің өміріңді тұйықтамай, әрі қарай жалғастырып жатқан ұрпақтарың-ғой...

     ...Айналайын, анашым, бала кезімдегі Қалиша сынды парықсыз көршінің, масқара-ай, қолыңнан ақ дәміңді татқан, қызыңды жар етіп ұрпақтарын өргізіп, балаңдай болып кеткен, бірақ, қасиетті білмейтін, жүрегі тастан жаралған Тастемір күйеубалаңның маған айтқан удай ащы, зәрлі сөзінен сенің алған қайғың мен аналық нәзік көңіліңе тиген ауыр соққыны ойыма алсам, әлі күнге шейін жаным сыздап, жүрегім шаншып - шаншып кетеді.       Қалишадан кейін тілі мірдің оғындай ащы Шәукен ойсыздың сөзінен кейін өзіңе «мені неге таптың» деп, жеккөрінішті кейіппен, ала көзбен ата қарағаным есіме түссе, өкініштен өзімді қоярға жер таппай, қиналып кетем. Қазір, міне, жетпістен асып, өткен өмірімді саралай баға беріп, ненің не екенін әбден түсінген кезімде, бәрін бажайлай ойлап отырсам, сен маған жүкті болған кезіңде бар – жоғы отыз төрт жаста болған екенсің... Отыз төрт! Отыз төрт жаста қазір көптеген төменетектілер әлі тұрмысқа шықпай, ата-анасының оң босағасында қыз боп отыр...

       Сүйіп тиген Құдай қосқан қосағың, үш балаңның әкесі Исаны «кебін киген келмейді, кебенек киген келеді» деп, майдан даласынан аман оралуын әр оқыған намазыңда Алладан тілеп, сарыла - сарғая тосып жүрдің. Атың өшкір  соғыс бітіп, жеңіс сағаты соққаннан кейін тағы екі жыл тостың. Келмеді! Зарыға күте-күте, келерінен әбден күдеріңді үзіп, шексіз ешнәрсе жоқ, шыдамыңның шегі таусылды! Небәрі отыз төрт жастағы, жастық жалының сөнбек түгіл, ыстық қаның алпыс екі тамырыңда толассыз атқылақтап, ұзақ түнге бойыңды тыпыршыта ысытып, жардың ләззатты құшағын айлар емес, жылдар бойы аңсаған табиғи заңдылыққа қарсы тұрар қауқар болуы мүмкін емес! Табиғат сыйлаған сол заңдылыққа ақылдан ада, рефлекс аталатын түйсікпен ғана өмір сүретін жан-жануар, тіпті құрт-құмырсқа да өзіне сыңар тауып, артында ұрпақ қалдыруға ұмтылмаушы ма еді...?!

        Аға, әпкелерімнің әкесінің келерінен әбден күдерің үзіліп, шыдамың да шегіне жетіп, өзіңде басқадай амал қалмаған тұста, жаныңды түсініп, қамқорлық танытқан бір Азамат кезіккен болар. Ол Азамат көлденең көк атты кездейсоқ біреу емес, өзіңе лайықты жүрегі нәзік, адамгершілігі мол, жан-дүниесі мейірімге толы абзал жан болғандығын, мен оны көрмесем де кәміл сенемін. Сезімі суық, түсінігі таяз адамға алтын берем десе де, сенің пысқырып та қарамайтыныңды білем ғой...

       «Мені неге таптың?!» - Пысығын! Қайта тоғыз ай бойы көтеріп, белі үзіле толғатып жарық дүниеге әкелген, әрине, бір Алланың пәрменімен, маған өмір сыйлаған Анама рахмет айтудың орнына, «мені неге таптың?» деп, ала көзбен ата қараған меннен ақымақ адам бар ма екен бұл екі дүниеде...?

        «Басына тартсаң, аяғына жетпейтін» соғыстан кейінгі алмағайып уақытта бұл шарананы қайтіп асырамақпын» деп, жүктілікті түсік тастап үзіп тастасаң, парша-паршасы шыққан жыбысқы етке айналып, шашылып қалмас па едім...

        Кешір, айналайын, анатайым! Кешір ақымақ балаңды! Сенің нәзік те, ыстық сезімің мен аналық мейрімің болмаса, бұл жарық дүниеде жер басып жүрмеген болар едім. Ата-бабам найзаның үші, білектің күшімен қорғап, ұрпақтарына қалдырған асты-үсті қазынаға толы мына дархан даласындағы бұлбұл құстары шаттана сайраған орман-тоғайын, күміс күлкілі көлдерін, сылқ-сылқ күліп, сылдырлай аққан бұлақтары мен қырандары қалықтай ұшып, арқарлары тау-тасқа ойнақтай секірген жасыл желекті асқар тауларын көре алмай кеткен болар едім ғой...

       Сенің сол аналық мейірімің болмаса, жар сүйіп, әке атанып, мына былдыр қаққан балдан тәтті немерелерімнің містияктай жұпар исін искеп, албыраған беттерінен сүйіп, ыстық құшағыма басу бақытына ие болмас едім. Қаншама қиындықты бастан өткеріп, өмірдің шырғалаңың көп көрсем де, сенің арқаңда мен бақыттымын, анатай!!!

       ... Дүниеден өтер сәтіңде: «менің әкем кім?» деп сұрау себебім, жәй әйтеуір, әкемнің кім екенін білу ғана емес, «қанына тартпағанның қары сынсын» деп қазақ аталарымыз айтып кеткендей, қандастарымды тауып,  бауырларыммен табыссам, балаларымыз да жат болып кетпей, барыс-келіс болып, араласып тұрса деген ой ғой. Сол сұрақты қойғанымда, жанары сөне бастаған көздеріңді маған жасқана тастап, ұмсына түсіп, сылқ ете түскен кейпің күні бүгінге шейін көз алдымда. Кебірсіген ернің икемге келмей, сәл жыбыр етіп, ұмсына бергенде не айтпақ болдың екен, анатайым? Дүниеден өтеріңде әкемнің кім екенін айтып кетпек болдың ба, әлде?

       Ия, менің әкем кім...?

      Әлігінде, терең ой құшағына бөленіп, анасын көңіл көкжиегінде көріп, тілдесіп отырған кезде, төбедегі тоқымдай ғана ала бұлтқа көзі түскен болатын. Таусылып бітпес ойды сілкіп тастап, көгалдан тұра бергенінде ақ жаңбыр селдетіп төгіп-төгіп жіберді. Артынша шорт тиыла қалды. «Алла-ау, мына жаңбыр осыдан тұп-тура он бес жыл бұрынғы, анамды жерлеу сәтіндегі селдете төгіп, лезде басыла қалған ақ жаңбыр ғой...!»

        Бұл - құдыреті күшті Құдайымның маған көрсетіп, сездіріп отырған бір белгісі шығар...

       «Рухы берік, күнә атаулыдан пәк һәм иманы кәміл Анаң жұмақтың төрінде» дегенді білдірген ишараты ма екен, әлде...