Алаш жолымен

Мызғымайтындай көрінген Кеңес Одағының шаңырағының ортасына түсуіне, социалистік жүйенің қирауына қазақ жастарының қосқан үлесі зор. «Жас тұлпар дүбірі» ,«Азаттық аңсаған Сарыарқа» ,«Қашқын суыр» атты  үш тараудан тұратын романда ХХ-шы ғасырдың 60-80-ші жылдарындағы жастардың Қазақстанның тәуелсіздігі үшін күресі туралы айтылады.Бірінші тарау   жастардың санасын серпілтіп, болмысын оятқан, Алаш зиялыларының күрес жолын жалғастырған  «Жас тұлпар»  қозғалысына  арналган. «Азаттық аңсаған Сарыарқа»  тарауында Алматы қаласы студенттерінің астыртын құпия ұйымының іс-әрекеттері көрсетіледі.

Ал «Қашқын суыр» тарауында Желтоқсан көтерілісінен кейінгі қазақ жастарының қилы ғұмыры мен тұрлаулы тағдыры, рухани-адамгершілік қасиеттерінің ашылуы сипатталады.

ОҚЫРМАНҒА

Өркениетті елдердің көшіне ілігіп, дамыған 30 мемлекетпен тереземізді тең етеміз деп ұмтылып жатқанымызда негізсіз емес. Бүгінгідей  Тәуелсіздігіміздің көк байрағының желбіреген  күндеріміз үшін талай ғасырлар бойы ата-бабаларымыз қанды жолға тәуекел етіп басын тікті. Сондықтан да бүгінгіні - кешегінің жалгасы, өткеннің салдары, болашақтың себепшісі деп біл- ген жөн. Өмір диалектикасына жүгінсек, ғайыптан пайда бо- латын ештеңе жоқ: кешегі мен бүгінгі, бүгінгі мен ертеңгі - бәрі де бір-бірімен табиғи да, тарихи тұрғыдан да байланысты.

Тарихымыздағы тәуелсіздік үшін болган 300-ден аса қан төгілген ұлт-азаттық қозгалыстар мен көтерілістер бір-екі күндік ісәрекет емес, халықтың көп жылдар бойы ішінде жүрген Ұлы арманы - Тәуелсіз ел болудың ұмтылысы. Өлі разы болмай, тірі байымайды. Тарихқа қиянат жүрмейді. Халқымыздың бостандығы, еліміздің тәуелсіздігі үшін шыбын жанын шүберекке түйіп, халқым, ұлтым деп отқа түскен боздақтар ұлтымыздың мақтанышы, ар-ұжданы, бүгінгі күннің айнасы.

Кез келген халықтың маңызды ескерткіші - оның тари- хы. Ал 1465 жылы Қазақ хандығының құрылғанынан бүгінгі күнге дейінгі аралықтағы тарихымыздың ақтаңдақ қалған жерлерін анықтап, оның ақ-қарасын айыру біздің міндетіміз. Шындап келгенде 1991 жылы Тәуелсіздікті аса үлкен шы- ғынсыз жариялауымыздың түп-тамырында 1721-1757, 1837­1846, 1916, 1979, 1986 және басқа жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстар, көтерілістер жатыр. Жалпақ жұрттың мүддесі үшін шындық пен қатердің бетіне қаймықпай тура қарап, дұрысын, ағын айтпасақ, керанау кемшіліктерге кездесе бе- реміз. Ұлттық зейненің күш-қуатын күшейту де, жаңа қазақ тәрбиелеу де, еліміздің болашағы үшін парықты пайым, па- расатты пікір айту да күмәнға айналады.

Осындай ақтаңдаңқтың бірі - қазақ жастарының Тәуелсіздік үшін күресі. Ал жастардын азаттық үшін кү- ресінің көш басында «Жас тұлпар» қозғалысы тұрды. Ұлттық идея көрінісін Алаш идеясынан іздеген жастұл- парлықтар қазақтың жаңа өмір сүру философиясын қалып- тастұрушы күшке айналды. Қазақта көзі ашық, көкірегі ояу жастардың бар екенің, рухы өшпегенін көрсетіп берді. Алаш идеясын қайтадан жаңғыртып, өзіміздің ел екенімізді, өз тегіне үңілетін тамыры бар тұтас ұлт екендігімізді дәлелде алды. Ұлтына деген сүйіспеншілік оларға ертеңгі күнді дұ- рыс болжаудың көрегендігін сыйлады. «Жас тұлпар» дүбірі қазақ жастарының санасын біржолата серпілтіп, азаттық кү- ресіне жетеледі. Дүбірден оянған жастар Қазақстанның бар аймағында жасырын үйірмелер ұйымдастырып, өз шама- шарықтарына қарай, ұлт-азаттық көтеріліске араласты. Құр- бы-құрдастарының ой-өрістерін кеңейтіп, ұлттық зейненің күш-қуатын күшейтті. Қарағандыда «Жас қазақ», Қостанай- да «Жас түлек», Өскеменде «¥лттық мамандарға әділеттік тобы», Семейде «Тайшұбар», Гурьевте «¥шқын», Павлодар- да «Жас ұлан», Целиноградта «Тың тұлпар», «Оян қазақ», Шымкентте «Адыр қасқырлары», Алматыда «Сарыарқа» ұйымдарының болғаны соның айғағы. «Жас тұлпар» қозға- лысы тарихымыздағы азаттық үшін күресіміздің үлкен бір белесі. Ол неміс автономиясының құрылуына жол бермеген, Желтоқсан көтерілісінде ұлтымыздың намысын жанып, жас- тарға рухани азық бола алған күш!

Халық тарихы қатпар-қатпар. Қай халықтың болсын, өт- кен өмір жолы, әлеуметтік-экономикалық өрбуі, рухани ке- мелденуі, сайып келгенде тарихи тағдыры бар.

Адам өткенге қарап өседі, бүгінгіге қарап бой түзейді, болашақты болжап күн кешеді. Шындықты, азаматтық қасиетті қадірлей білу өмірдің көрсетіп келе жатқанындай жеке адамның тағдырына ғана емес, бүкіл ұлттың рухани дамуына, адамгершілік пен парасаттың салтанат құруына тікелей қатысты.

Тәуелсіз ел болуға деген ұмтылыстың қаншалықты қым- батқа түсетіндігін біз білеміз. Маркс айтты екен деп тоқта- рым жоқ деп қатулана 1915 жылы-ақ “Аллаға шүкір, алты миллион қазақ бармыз” деп қуанып, дүниеге жар салып ұлт- шылдығын көрсеткен, ұлтының болашағына көз жібере біл- ген Ахмет Байтұрсынов бастаған Алаш зиялылары айдалып, атылып кетпегенде қазақтың ой-санасы қай дәрежеде болар еді...

Тарихтағы ұлы оқиғалар ұлттық идеяның сарқылмас қай- нар көзі. Ал Ұлттық идея - мемлекеттің қозғаушы, алға итер- мелеуші күші. Ол тарихи қажеттіліктен қоғамдық болмыс болып қалыптасатын құдіретті күш.

Қазақ жастары қашанда саяси күрестің алдыңғы қата- рында болды. Халықтың аузын құлыптап, ойын көгендеп, еркін шідерлеп ұстаған тоталитарлық коммунистік режимге алғашқы соққы беріп, негізін шайқалтқан да осы жастар. Біз тарихымызға жастұлпарлықтардың, сарыарқалықтардың, желтоқсандықтардың көзқарасы, іс-әрекетімен қарасақ қате- леспейміз. Бұдан бүгін ғана емес, болашақта да адалдықтың, патриоттылықтың, тазалықтың, зиялылықтың құйындысы ретінде қарастырып үлгі аларымыз сөзсіз.

Болашақта қазақ болу, қазақша сөйлеу, қазақтың ән-жы- рын айту, қазақша жөн-жоралғы өткізу әлеуметтік мәртебе болсын десек, жастардың тарихтан алатын өз орнын көр- сетіп бағалауымыз керек. Біз сана-сезімімізді, ұлттық мента- литетімізді құрсаулаған ұзына ғасырлық отаршылдық жүйе үйреткен жалтақтығымыздан неғұрлым тез арылсақ, солғұр- лым ұлттық болмысымыз шыңдала түседі.

Өткенді білмесек, болашаққа қалай барамыз? Кеткенімізді қадірлемесек, жаңа ұрпаққа не дерміз? «Жас тұлпар» қозға- лысы, желтоқсан көтерілісі жөніндегі ақиқат, оның тарихи орны, сипаты шындап келгенде өлгендерге емес, тірі біздер- ге де емес, болашақ ұрпаққа керек. Бұл жастардың жігерін күшейтуге, ұлтттық болмыстың шыңдалуына қажет.

"ЖАС ЬҰЛПАР" ДҮБІРІ

Осыдан 50 жыл бұрын 1963 жылдың қараша айында Мәскеу қаласында қазақ студент- жастарының «Жас тұлпар» ұйымы ресми құрылды.

Өмір диалектикасына жүгінсек, ғайыптан пайда болатын ештеңе жоқ: кешегі мен бүгінгі, бүгінгі мен ертеңгі - бәрі де бір-бірімен табиғи да, тарихи да тұрғыдан байланысты. Тарихқа қиянат жүрмейді. Осыдан 550 жыл бұрын шаңырақ көтерген Қазақ хандығының құрылғанынан бүгінгі күнге дейінгі аралықтағы тарихымыздың ақтаңдақ болып қал- ған жерлерін анықтап ақ-қарасын айыру, оны жас ұрпаққа жеткізу біздің міндетіміз. Шындап келгенде, 1991 жылы Тәуелсіздікті жариялауымыздың түп-тамырында көптеген жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстар мен көтерілістер жа- тыр. XX ғасырдың 60-шы, 70-ші жылдарында қазақ жас- тарының санасын серпілткен «Жас тұлпар» ұйымы болды. Бұл қозғалыс жастұлпарлықтардың өмір жолы, жастардың Қазақстанның Тәуелсіздігі үшін күресі ғана емес, бұл қазақ қауымының үлкен бір тарихи белесі. Бүгінгі жастарымыз, болашақ ұрпақтарымыз мақтанышпен айтар, үлгі-өнеге алып, жадында сақтар, ұлт рухының асқақтығын көрсетер тарихи алтын кезең.

Тарих толқынында туған «Жас тұлпар»

Адамзат тарихындағы әлемді билеген барлық империя- лардың ерте ме, кеш пе ыдырауы, күйреуі заңды құбылыс. Дүниежүзіндегі ең үлкен мемлекеттер Ислам халифаты, Рим империясы, Шыңғыс ордасы да объективті, субъективті жағ- дайларға байланысты бірі өздері, енді бірі жаугершілік нә- тижесінде жер бетінен кетті. Барлық империялар биліктік құрылымда қатаң тәртіп сақтау үшін диктатуралық, жеке бастық билікті ұстанады. Ол билік бірде қатаң, бірде жұм- сақ икемді саясат құралына айналады. Ал Кеңес Одағын- дағы пролетариат диктатурасы қанды биліктің ең сорақы көрінісін айқындап берді. Ең үлкен, ең соңғы империя осы Коммунистік партия басшылығындағы Кеңес Одағы болды. Кеңес Одағы да қоғам дамуы заңдылықтарынан тыс қала алмады. Кез келген мемлекет - тірі организм - ол туады, дамиды. Даму, құлдырау және жаңару кезеңдерін басынан өткізеді. Бағына да, сорына да қарай қазақ халқына Кеңес Одағы құрамында өмір сүруіне тура келді. Өкінішке орай, қазақ халқы соңғы 300 жылдық тарихында өтпелі кезеңнен арыла алмай-ақ қойды. Хандық тұрақталып, әлеуметтік, сая- си-экономикалық құрылым нығая бергенде жоңғар шапқын- шылығы басталды. Қырық жылғы қырғыннан енді ес жия бергенде Ресей бодандығы келіп, Кеңес өкіметінің билігімен жалғасты. Адам тарихи өмір сүреді, өркениет тудырады. Бі- рақ өз тіршілігін жақсартудың орнына қитұрқы саясаттың кесірінен адам айтқысыз дәрежеде күрделендіреді. Дәл осы- лай «жердегі жұмақ» коммунизм қоғамы үшін Кеңес өкіметі әлемнің алтыншы бөлігін қамтыған өз халқын азапқа салып, жалғандағы тозақтың отын «жақты». Кеңес өкіметінің сөзі мен ісінің арасындағы алшақтық жалғандылыққа, ал ол өтірікшілікке әкелді. Өз халқын көзбояушылықпен алдау үй- реншікті іске айналды. Өтіріктің арты бір тұтам, біртіндеп халық биліктің сырын ұқты, сөйте тұра күні үшін бетпер- делік сайқымазақ ойнын ойнауына тура келді. Ең бастысы аз ұлттардың рухани жан дүниесі күннен-күнге былықпен лас- тыққа тола берді. Ал өтірікпен, көзбояушылықпен өмір сү- ретін қоғам ешқандай кісілік пен ізгілік туғыза алмайтын ру- хани бедеу күйінде қалары сөзсіз. Мұндай қоғамдағы саяси құрылыстың ерте ме, кеш пе түбегейлі өзгеріске түсері айдан анық еді. Кеңес өкіметі сөз жүзінде бостандық, теңдік, со­циализм, коммунизм, бақытты балалық шақ, ұлттар достығы ұранымен халық санасын тізгіндеп, ауыздықтап отырды. Бір партия, бір билік, бір депутат саясаты көпшілікті тобырға айналдырды. Полицейлік - шоқпарлы билік ойына келгенін істеп, саяси сенімсіздермен аяусыз күрес жүргізді. Барлық империялардың мақсаты бір. Ол жаулаған халықты бағын- дырып ұстау. Ал ол үшін оның рухын сындыру керек. Бұл жердегі ең басты құрал идея болғандықтан, сол жергілікті бодан ұлттың зиялысын құрту қажет болды. Адамзат тари- хындағы ең үлкен қылмыстар XX ғасырда Кеңес Одағында компартияның басшылығымен жасалды. Елдің халықтар түрмесіне айналуы былай тұрсын, жаппай қырғынға ұшы- ратты.

Кеңес өкіметі сөз жүзінде халық деп, ал шындығында оны қорлықта ұстады. 1920 жылы В. И. Лениннің тапсыр- масымен коммунист С. Берзин Соловецкі аралында әлемдегі бірінші концлагерді ұйымдастырды. Кейін осы тәжірибе- ден неміс фашистері үлгі алып концлагерлер салды. Тарих білмеген, көрмеген сорақылық жасап, «халық жаулары жан ұясы» деген желеумен әйелдер үшін, балалар үшін түрме- лер ашты. Коммунистер мен неміс фашистерінің мемлекет басқару билігі өте ұқсас болып шықты. Жалғыз ғана айыр- машылығы неміс фашистері жаулап алған халықты қырса, коммунистер өз халқын қырды.

Ең басты қылмыс -социалистік жүйенің тоталитарлық өктемдікпен екі жүзден астам ұлтты қасақана мидай ара- ластырып негізін жоюы болды. Осы саясаттың нәтижесінде аралас некеден туғандардың саны артты. Қаншама ұлттар мен ұлыстар жойылып кетті. Жүзге тарта мыңжылдық та- рихы бар төлтума мәдениет жоғалды. Қоғамның өткені мен бүгінгісін саралаудың шебері неміс жазушысы Томас Манн Кеңес Одағының өткен шағын түпсіз құдыққа теңеген бола- тын...

XX ғасырдың 50-60-шы жылдары Кеңес Одағының тари- хында ерекше орын алады. И. В. Сталиннің өлімі, Кеңес Ода- ғының ішкі және сыртқы саясатындағы кемшіліктерді көрсе- ту, «жеке басқа табыну мен оның салдарларын» сынау кеңес саяси жүйесі мен қоғамдық өміріне үлкен сілкініс әкелді. Жаңа басшылар социалистік жүйенің негізгі қағидаларына тимей елде саяси реформа жасауға талпыныс жасады. Эри­не, бұл либерализациялық үрдіс тиянақты жалғаспады және тоталитарлық санасы қалыптасқан қоғам да, элита да үлкен өзгерістерге, қайта құруларға дайын болмады. Әйтсе де, капиталистік Батыс елдерімен қарым-қатынастар біршама түзеліп, «темір шымылдық» ашылды. Елдегі саяси қуғын- сүргін тоқталуымен бірге Кеңес өкіметінің өз халқына істе- ген зорлығының, қайғы-қасіреттерінің беті ашыла бастады.

«Хрущевтік жылымықтың» басталуына елде пісіп жетіл- ген объективті де, субъективті де алғышарттар толығымен болды. СОКП-ның XX съезінің «жеке басқа табыну және оның салдарлары» шешімінің қабылдануының да негізі бар. Шындықты балта шаппайды. Съезде Орталық Комитет мү- шелерінің бәрінің шешімді бір ауыздан қолдауының өзі көп дүниеден хабардар етеді. Тарихтың бұралаң жолы жеке бас- қа табынудың сұрқия бетін ашты. Шынында, бұл Сталиннен бұрын Ленин салған қызыл террорлық жол болатын. Енді міне, осы саясат мемлекет деңгейінде әшкереленді. Компар- тияның ХХ съезі шешімдері биліктің бетін бұқара халыққа бұрып, әділеттілік орнатпақ ниет көрсетті. Деспоттық, тағы- лық биліктің қалың сеңі жібиін деді.

1939-1945 жылдар аралығындағы екінші дүниежүзілік соғыс, өлім-қиыншылық пен бірге кеңес солдат-офицер- лерінің болмысына әсерін тигізіп, дүниеге көзқарастарын өзгертті. Батыс елдерінің тұрмыс-жағдайын көрген Кеңес азаматтары өз өмірлеріне сын көзбен қарауға айналды. Со- ғыстан елге оралғандардың арасынан социалистік жүйеге, ұлттық қарым-қатынастардағы кемшіліктерге мән беретін адамдар шықты. Әсіресе, орыс интеллигенциясы қатарынан соғысқа қатысқан А. И. Солженицын, А. Рыбаков, В. Аксе­нов сияқты ақын-жазушылар шығып, өз шығармаларында кеңестік жүйені ашық әшкереледі. Мұндай жағдай Ресей тарихында 1812 жылғы соғыстан кейін де болған. Онда да Наполеонды жеңген орыс армиясындағы алдыңғы қатарда- ғы дворян офицерлері монархиялық құрылысты өзгертпек ниетпен көтеріліске шығып «декабристер» атанған.

10

Қазақстанда 1937-1938 жылдары 100 мыңнан аса адам сотталып, 27 мыңы атылды. Бұл сотталып, атылғандар негізінен қазақтың оқыған білімді, ұлтының болашағын ой- лаған алдыңғы қатарлы зиялы қауымы болды. Жалпы «ха- лық жаулары» 953 лагерьде қамауда ұсталынды. Тек бір Қазақстанда ГУЛАГ-тың 11 лагері орналасты. Олар Алжир, Карлаг, Дальний, Степной, Песчаный, Камыслаг, Ақтөбе, Петропавл, Кенгір және Өскемен лагерлері.

Миллиондаған әр түрлі ұлт өкілдері Қазақстан және басқа да Орталық Азия республикаларына жер аударылды. Кешегі аштықтың қырғынынан қансырап, боздақтарынан айырылып, көз жасы енді тиыла берген қазақ елі мен жеріне жаңа қасірет келді. Адам айтқысыз хайуандық-азғындықтың іс-әрекеті жалпылай көрініс алды.

Өмірі түрме көрмеген қазақ жері «халықтар түрмесіне» айналды... Бір ғана «Карлагта» 200 мың жуық адам қуғын- сүргін көрді. АЛЖИР-де әйелдер зонасы жұмыс істеді. 1937 жылы Қиыр Шығыстан 100 мыңнан астам корейлер, Ресейдің Еділ өңірінен 361 мың неміс, 1943-44 жылдары Солтүстік Кав- каздан 507 мың шешен-ұңғыш, қарашай-балқар, Месхетиядан ауған күрдтер мен месхед түріктері, одан қалды, қалмақтар мен татарлар қазақтың кең даласына тоғытылды. Қазақ қашан да өзі де еркіндікте өмір сүрді, басқаның да бостандығын шектеме- ген. Оның түрмесінің болмауы азаттықтың қасиетін қадірле- генінде жатыр. Адам өлтіруді қазақтың азғындыққа теңеуі шынайы парасаттылық белгісі. Ешбір дәлел өлімге бару- ды ақтай алмайды. Өйткені қан қанды тартады. Жамандық өздігінен өршіп жалғасын таба береді.

11

И.В. Сталин өлгеннен кейін 20 күннен соң 1953 жыл- дың 26 наурызында НКВД басшысы Л. П. Берия дайында- ған «Кешірім жөніндегі» (об амнистии) өкіметтің шешімін Жоғарғы кеңесі Президиумы бекітті. Сөйтіп, осы шешім негізінде түрмедегі бас бостандығынан айырылып, соттал- ған 2 миллион 526 мың 402 адамның 1 миллион 183 мыңы босатылды. Мұндай кешірім жасап, осыншама адамды бір мезгілде түрмеден босату адамзат тарихында бұрын соңды болмаған. Әрине бұл шараның іске асуына Л. П. Берия мен Н. С. Хрущевтің арасындағы таққа таласы да себебін тигізді. Екеуі де өткен күннің көлеңкесінен алшақтағылары келді...

Қалай дегенде де, азаматтық құқықты қорғау, либерал- дық саяси өмір жанданды. Кеңес Одағында Коммунистік партия социалистік жүйеге сай мемлекеттік органдардан жоғары тұрғандықтан, оның көшбасшысының ұстанған ба- ғытына көп нәрсе байланысты болды. Уақыт қажеттілігіне сай заманның талабын орындайтын саяси тұлға Компартия- ның саяси бюросынан табылды. 1953-1964 жылдары Кеңес Одағын Н. С. Хрущев басқарды. Бұл он жыл - Кеңес Одағы тарихында «ұлы жылдар» деп аталды.

«Хрущевтік жылымық» ерекше оқиғаларға байланысты үш кезеңге бөлінді.

Бірінші, И. В. Сталиннің өлімі, 1953 жылдың наурызынан - 1955 жылдың басына дейін Маленков бастаған антипартия- лық топпен күресу кезеңі.

Екінші, 1955-1957 жылдар, Н.С. Хрущевтің И.В. Ста- линнің «жеке басқа табынуын» әшкерелеу кезеңі.

Үшінші, 1957 жылдың желтоқсаны мен 1964 жылдың қазаны. Ішкі және сыртқы саясаттағы дағдарыс, Н.С. Хру- щевтің билік басынан кету кезеңі.

Бір сөзбен айтқанда, 50-60-шы жылдар Кеңес қоғамын- да бұқара халықтың саяси болмысын өзгертті. «Хрущевтік жылымықтың» әсерімен «таптық социализм» деген термин де шықты.

Қоғамда рухани бостандықтың көзін ашуға мүмкіншілік туа бастады. Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған азаматтарды жаппай ақтау басталды. Б. Пастернак, М. Зощенко, И. Эрен- бург, тағы басқа ақын-жазушылардың еңбектерінің жарық көруіне жағдай жасалды. А. Твардовскийдің «Новый мир» журналы әділдіктің, шындықтың көзіне айналды. А. Солже­ницын, Б. Слуцкийлердің шығармалары кеңінен шығарыл- ды. Ұлттық аймақтарда ояну басталды.

Кеңес Одағында тұрып, Сталиннің «жеке басқа табыну» саясатының зардаптарын тартқан ұлттар әділдік іздеп, іске кірісті. Адам құқығын қорғау, тарихи шындықты айтуға біріккен «Родина» сияқты жалпыхалықтық ұйымдар пайда болды. Қызыл империяның тоталитарлық жеке басқа табыну зардаптарынан арылу кезеңін жәй «Хрущевтік жылымық» жылдары деп айтқанымызбен, бұл кеңестік болмыс-сана- да ақжол толқын атқан керемет заман еді. Саяси ағымдағы биліктің де беті бұқара халыққа бұрылды. Коммунистік дик­татура кезеңінде сіресіп қатып қалған қара түнек ыдырайын деді.

1953-1964 жылдардағы «Хрущевтік жылымық» Кеңес Одағында шешімін таппай, күн тәртібіне қойылмай, ондаған жылдар бойы жабулы жатқан ұлт мәселесін шешпекші бол­ды. Бірақ «жылымық» кезінде ұлтаралық қатынас керісінше шиелене түсті. Батыс Украина, Қап тауы аймағы республика- лары ұлт мәселесіндегі қуғын-сүргін мәселесін көп көтерді. Ұлттық мәдениет, ана тілі, ұлттық саяси мәселелерді шешу туралы іс-әрекеттер жасалды. Күрес нәтижесінде жер ауда- рылған ұлттар ақталып, туған жерлеріне қайтуға мүмкіндік алды.

Кеңес Одағындағы саяси мүмкіншіліктер барлық ұлт- тардың сана-сезімін оятып, ұлттық болмыстарын жаңаша қалыптастыра бастады. Ұлттық автономиялық республи- каларын құру үшін Қырым татарлары, Поволжье немістері ұлт-азаттық көтеріліске шықты. Барлық республика, ұлттық автономиялық құрылымдарда ашық, жасырын ұйымдар құ- рылып, өз ұлттық мүдделерін қорғай бастады.

Балтық жағалауы республикаларында тәуелсіздік үшін ұлт-азаттық көтеріліс кеңінен орын алды. Бұған 1956 жылғы Польша мен Венгриядағы көтерілістер де өз әсерін тигізді. 1956-1959 жылдары Балтық жағалауы республикаларында социалистік жүйеге, компартияның диктатурасына қарсы шыққан шерулер көбейді. Олардың қатары күннен-күнге кө- бейіп, шеруге мыңдаған халық шықты. Барлық шерулер ұлт- тық мәдениет пен ана тілін дамыту, тәуелсіз мемлекет құру жөнінде талаптар қойды.

Бұл саяси реформалар мен бостандық үрдістері Қазақс- танға кешігіп жетті... Ерте ме, кеш пе шындықтың бет-пер- десі ашылатынына қазақтар да сеніп, тірлік қамын жасауға кірісті.

Республикалардағы ұлт наразылығы әр түрлі сипатта өтті. Балтық жағалаулары республикалары, Украинада ше­руге шығу кең өріс алса, Қазақстанда сайлау бюллетендеріне наразылық жазу кеңінен етек алды. Ресей ғалымы Александр Пыжиковтың зерттеуінше, Мәскеудің ұлттық саясатына келіспеушілігін бюллетенге жазып білдіруден Қазақстан әр- дайым алда болды.

Қоғам дамуында әр ұлт өзіне ыңғайлы мыңдаған жылдар бойында қалыптасқан құндылықтар негізінде саяси жүйе орнатқанда ғана ұлт жан-жақты дұрыс дами алады. Ұлттық мұрат іске асады. Капиталистік қарым-қатынастар күшті да- мымаған, жартылай көшпенді, шаруашылығының ұлттық ерекшелігі бар қазақ халқы ешқашан социализмге құштар болған емес. Өзіндік өмірлік ерекшелігі, таптар арасындағы қайшылықтың жоқтығы социалистік қоғамды қажет қыл- мады. Ұлттық құндылықтары негізінде өмір сүріп отырған қазақ еліне өз ырқымен, өз жолымен ұйымдаспаған социа- листік жүйе пайдадан гөрі орны толмас орасан қиыншылық әкелді. Қазақы қоғамның қаймағы сылынды, рухы бұзылды.

Әрине басқаның несібесін тартып алып бақытты қоғам құрмақшы мемлекеттің болашағы күмәнді болатыны сөзсіз.

14

Кеңес Одағының ерте ме, кеш пе құлайтыны жөнінде Алаш зиялылары өз кезінде көрегендікпен ашық айтты.

Мағжан Жұмабаев:

«Қалың елім, қалың қара ағашым,

Қайраты мол, айбынды ер Алашым,

Өзі-ақ құлар, сырың берме, сабыр қыл,

Ақымақтар, байқамаған шамасын, - деп, ойдан туған, қиялмен жасалған қисын-жүйелі Кеңес өкі- метінің құлайтынына Алаш зиялыларының сенімді екенін көрсетті.

1929 жылдың қаңтарында Міржақып Дулатов ұрпаққа өсиет хатында:

«Совет өкіметіне қарсы күрес деп шуласып жүрген- дері - қазақ ұлтын өз бетінше өмір сүрсін деген мүддеден туған ниет қана. Өз отанымыз өзімізге бұйырсыншы де- геніміз... Ғұмыр болса, дәм жазса - ұлтымның келешегі үшін күш-жігерімді аямай еңбектене беруге борышты- мын. Адассам - халқыммен бірге адастым, сәулесі жарық жолға ұмтылсам - ұлтыммен қосыла ұмтылып бағамын» деп көрсетті.

XX ғасыр қазақ халқына өмірі көрмеген нәубет жылдар әкелді. Бұған бірнеше объективті жағдайлар эсер етті.

Біріншіден, 1919-1921, 1931-1933 жылдардағы Қеңес өкі- метінің қолдан жасаған ашаршылығы кесірінен қазақтардың саны екі есеге кеміді.

Екіншіден, соғыстар ұлттық менталитетті әлсіретті. Үшіншіден, өтпелі кезеңдер қырғындарының құрбанды- ғына Қызыл империя жоспарлы түрде қазақтың зиялы қауы- мын түгелдей дерлік шалды. Қазақ халқы көшбасшылары- нан айырылды.

Төртіншіден, Кеңес өкіметі тап күресін желеу қылып, қа- зақтың ат төбеліндей аз зиялы қауымын екі бөліп, бір-біріне қарсы қойып жау етті.

Бесіншіден, социалистік идеология ұлт, ұлтшылдық де­ген дүниедегі ең асыл сөздерді құбыжық қылып халықтың санасына сіңдірді.

15

Осындай себептерден қазақтың ұлттық генофонды тап- тық, коммунистік идеологияға қарсы күресу иммунитетін құра алмады. Ұлттық сананы қайғының қара бұлты жапты. Ал ұлттану - қазақ даласында бағзы заманнан, мәңгілік өш- пес болып әр қазақтың сүйегіне сіңген қасиет еді.

Қоғам дамуының тарихына көз салсақ, өтпелі, қиын- қыстау соқпақты кезеңдерде ұлтын адастырмай қараң- ғы түнектен алып шығатын алып тұлғаларының дүниеге топтанып келетінін көреміз. Ұлт көшін бастар сегіз қыр- лы бір сырлы тұлғалар неғұрлым көп болса, елдің даму үрдістері соғұрлым жылдамдайды. Қазақ халқы дарынды, ұлты үшін жанын қияр ұл-қыздарына ешқашан кенде бол- ған емес. Осы өтпелі кезеңде ұлтымыздың мәдени-рухани даму жолын заманауи үрдісіне сай жаңа арнаға бұрған, жүз жылда бір туатын Алаш зиялыларының тарих сахна- сына шығуы ерекше құбылыс. Бір мезгілде Әлихан Бөкей- ханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай және тағы басқа да саяси қайраткерлер; Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Сұлтанмахмұт Торайғы- ров, Мұхтар Әуезов сияқты талант иелерінің дүниеге ке- луі үлкен феномен. Әттең не керек «қолдағы алтынның» қадірін біліп қорғап, сақтай алмадық. Тәңірім бізге ат тө- беліндей аз зиялыны көп көрді.

«Хрущевтік жылымық» жасаған жағдай қазақ болмы- сына да төңкеріс әкелді. 1950 жылдың соңында басталған саяси ой-пікір қозғалысы билікке қарсы жекелеген адамдар- дың күресімен басталып, жаппай қарсылық жасап қоғамдық тәртіпті бұзушылықпен жалғасты.

Ояна бастаған ұлттық сана меңіреу ұйқыдағы қалың жұртқа ой салды. Елдің жанды жерлерін сыздата бастады. Халық, әсіресе алдыңғы қатарлы болашағын ойлаған зия- лы қауым бірде ашық, бірде жасырын іске кірісіп, күреске шықты. Үнпарақ жазып тарату, өкіметке, Компартия коми- теттеріне шағым хат жазу қалыпты іске айналды. Көбіне жоғарғы мекемелерге жекелей, ұжым болып хат жазды. Қа- зақстанда да ұлт саясатындағы кемшіліктерді ашық сынап, наразылықтарын білдіретін адамдар шыға бастады. Олар со- ғыс кезінде жанқиярлық ерлік көрсетсе де батыр атағын қа- зақ болғаны үшін ала-алмағандардан бастап, ауылдағы, әсі- ресе колхозшылардың тұрмыс-жағдайларының мәселелерін көтерді. Сол кезде Рахымжан Қошқарбаев, Қасым Қайсенов, Бауыржан Момышұлының ерліктері ел аузынан түспеді. Ал Қазақстандағы колхозшылардың тіпті еңбек кітапшасының болмағаны өз алдына, өз еріктерімен ешқайда кете де алмай құлдарша өмір сүрді. Халық өзгерістерді, жаңаша өмір сүру- ге мүмкіншілік жасауды талап етті. Бірақ көбіне көпшіліктің күңкілі жылы пештің қасынан, жайылған дастарқанның ба- сынан әріге бармады. Дегенмен жүзден жүйрік, мыңнан тұл- пар туып, биліктің әділетсіздігі, қарапайым халықтың мұқ- тажына ешкімнің бас ауыртпайтындығы кейбір аймақтарда жәй сөзден іске жалғасты. 1951 жылы Қарағанды қаласында соғыс ардагері К. Жақсылықовтың ықпалымен Б. Исқақов, А. Нарешев, К. Теміров және тағы басқалар астыртын «Елін сүйген ерлер партиясы» (Есеп) атынан үгіт-насихат жасап, жастарды ұлтын сүюге, халқына қамқорлық жасауға шақыр- ды. Өкінішке орай, топтың жұмысы көпшілік арасынан қол- дау таппай, тез арада тоқтатылды. Соғыстан әлі есін жинап болмаған ел санасы - қарынның тоқтығы, қара бастың аман- дығынан әріге бара алмады...

Кеңес Одағындағы билік пен еңбекші халықтың арасын- дағы қарулы қақтығыс алғаш рет 1959 жылы Қазақстанның Теміртау қаласында орын алды. Бұл көтеріліске болат қо- рыту комбинатын салып жүрген қазақ жастары түгелдей қа- тысты. Азаттықта өмір сүріп үйренген, қанында бостандық рухы бар Арқа азаматтары биліктің әділетсіздігіне бұқпа- ланбай қарсы шықты. Сөйтіп, Отан соғысынан кейінгі Кеңес Одағындағы компартия саясатына қарсы алғашқы қарулы көтеріліс интернационалдық кейіпте қазақ жерінде көрініс тапты.

Қоғамдық қозғалыстар көтерген мәселелерге өкімет тара- пынан жауап берілмеді, шешілмеді. Қозғалыстардың барлық талаптары айналып келгенде, егемендікке, ұлт мәселелеріне келіп тіреле берді. Ал ұлттық мәдениет пен ана тілді дамы- ту, қалыптасқан әдет-ғұрыпты сақтап қалу коммунистік жү- йенің қағидаларына қайшы келді...

Отан соғысынан кейін тап жауларын жою саясаты жа- ңаша деңгейде өріс алды. Енді ұлтын ойлаған зиялыларды социалистік идеология тұрғысынан сарсаңға салу бастал- ды. Компартия Кеңес өкіметі халықтарын ұлтсыздандыруды жаңа белеске көтерді.

Қазақ ұлтшылдарын әшкерелеу 1951 жылы қазан айында өткен «Қазақстан Республикасы партия ұйымындағы идео- логиялық жұмыстың жағдайы және оны жақсарту» деген тақырыптағы пленумнан кейін күштеп қолға алынды. Бур- жуазияшыл ұлтшыл аталып, сотталған тарихшы-ғалымдар Е. Бекмаханов пен Б. Сүлейменовтердің жақтастарын әш- керелеу күшейді. Бекмахановтың лекциясын тыңдаған Каз ГУ-дің тарих факультеті студенттерінің бәріне Кенесары Қасымовтың ұлт-азаттық қозғалысын сынап қайтадан дәріс оқып, емтихан тапсыртты. Партия басшылығымен қоғамдық кафедралар жиналыстарын өткізу көбейді.

1954 жылы Жазушылар Одағының ІІІ съезінде Компартия идеологы Н. Д. Жандилдин жолдас Қ. Бекхожин, Қ. Аман- жолов, Қ. Шаңғытбаевтың шығармаларын ұлтшыл, зиянды деп атады. Тіпті Қ. Сатыбалдинның «Әлия», М. Хакімжа- нованың «Мәншүк» поэмаларын ұлтшыл шығармаға жат- қызды. Сөзін жоғалтқан жұрттың өзі де жоғалатыны сөзсіз. 1959 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесінің жабық қаулысымен: «Жоғарғы оқу орнына түсу емтиханы тек қана орыс тілінде тапсырылсын» деген талаптар қойылды. Соның нәтижесін- де қазақша оқыған бала оқуға түсе алмады, оқуға түссе, ары қарай оқу қиынға соқты. Қиындық көрген адам өз баласын орысша оқуға беруге мәжбүр болды. Қазақ өз ана тілінен безді. Адам қай тілде сөйлесе, қай тілдің мәдениетін мең- геріп, салт-дәстүрін ұстанса, сол ұлтқа жатады. Ресей им- периясында 1897 жылғы жалпы халықтық санақта, кім қай тілде сөйлесе, сол ұлтқа жатқызған. Ел қайтадан қасіреттің қою қара бұлтына оранды.

18

Адамның тұлғалық мәні - рухани дамуында деп есептеледі. Коммунистік басшылықтағы социалистік идеология «халықтар түрмесіне» айналған Кеңес Одағында ұлттардың рухын жоспарлы түрде әлсіретіп отырды. Бұл соққыны ең көп жеген қазақ ұлты болды. Социалистік идеологияның жеңісі мәңгүрттік кезеңнің өріс алуына кеңінен мүмкіншіліктер жа- сады. Ашаршылық пен соғыстан азып-тозып, қажып, зиялы қауымынан түгелге жуық айырылып, геноцидке ұшыраған қазақ ұлтының рухани дамуы ондаған жылдарға тежелді. Ұлттық құндылықтарды сақтау қиындыққа соқты.

Компартия ең алдымен өткенді білетін, қазіргіні саралай алатын зерделі ұлт зиялыларына қарсы науқан ұйымдастыр- ды. Алаш зиялыларының ұшқыр ойына, сан-салалы білімі- не, ұлттық рухына қарсы тұра алмаған Кеңес өкіметі оларды жаппай қырды. Жеті атасын, үш жұртын жастайынан біліп өскен, рулық шеңберде өмір сүрген бауырмал қазақ тығы- рыққа тіреліп елдігінен айырылайын деді. Өткенді ұмытқан, бүгінгіні байыптамайтын, келешекке көз салмайтын жаңа ұрпақ өмірге келе бастады. Ғылыми коммунизм ілімімен сусындаған, жалғандықты біліп тұрса да соған құрандай сенетін жаңа адам қалыптасты. Өткеннің тереңіне бармай, бетіндегісін қалқып ішіп соған мәз болатындар көбейді. Та- рихи жады, көкірегінде көзі жоқ, бірақ интернационалистік ағымдағы шала сауаттыларға даңғыл жол ашылды. Ел билеу- ге табандарының бүрі жоқ, тайғанақ, рухсыз, ұлтынан безген адамдар тағайындалды. Революцияшыл социализм идеясын қолдаушылардың саны көбейді. Діл күйреуге, мәдениет күй- зелуге айналды. Өткен тарихымыз түгелдей феодалдық сар- қыншақ аталып, ата дәстүрінен жерінетіндер пайда болды.

Ертеде Түркістанды Тұран дескен,

Тұранда Ер Түрігім туып-өскен.

Тұранның тағдыры бар толқымалы,

Басынан көп тамаша күндер өткен,

- деп жырлаған Мағжан Жұмабаевтың бүкіл түрік әлемі ха- лықтарының гимніне айналған «Түркістан» өлеңі жолдары ұмытылды. Тоталитарлық, социалистік жүйе қазақ қауымын көйлектің көктігі, тамақтың тоқтығы мен соғыстың жоқтығынан әріге жібермеді. Қазақ - арқа қағар жалған мақтаныш- қа мәз болды...

Ұлтының болашағын ойлап, оның тарихын зерттеп, білім беруге оқулықтарын жазып, ұлттық болмысты жаңаша қа- лыптастыра бастаған Алаш зиялыларының жоқтығынан халық қорғансыздың күнін көрді. Егер Мағжан Жұмабаев сияқты ақындар қазақты алаламай жырласа, революция- ның жалған әуеніне еліккен тап ақын-жазушылары шығып, социалистік-интернационалистік идеяның жаршыларына айналды. Қазақ халқын қасіреттің қанына шомылдырған компартия көсемі Сталинді мақтауға «халық ақындары» сөз таба алмай қиналды.

Кеңес өкіметі, саясатқа қатысы жоқ, қазақ мәдениетінің халық арасындағы өкілдерін де қуғынға түсірді. Тірі пен- денің ала жібін аттамаған, жаны нәзік Әміре Қашаубаевтың өлімі, халықтың сүйіктісі Естай ақынның белгісіз біреу- лердің қолынан қаза болуы жан түршіктіреді. 1925 жылы Парижде болып, ән салған сапарында Мұстафа Шоқаймен кездескені үшін талай НКВД соққысына жығылып, бір түн- де Әміре Қашаубаевтың белгісіз жоқ болуы ізделінбеді. Әмі- ренің зираты 1974 жылы ғана табылды. Ал халқымыздың дана ақыны Шәкәрім 1931 жылы атылып, отыз жылдан соң 1961 жылы ғана сүйегі аруланып жерленді.

Кеңес өкіметінің, И. Голощекин билігінің кесірінен қазақ халқы 70 мың зиялысынан айырылды. Француздарда бір ғұ- ламасынан мезгілсіз айырылған мемлекет 1 ғасыр артта қа- лады деген сөз бар екен. Біз бар ғұлама, зиялымыздан бір мезгілде айырылдық. ХХ ғасырдың 20-шы жылына дейін қазақты өз тарихи атымен атамай, 200 жылдан астам қырғыз деп келуінің өзі отарлық саясаттың дәлелі болса керек.

Социалистік идеология Кеңес Одағы дәуірінде қазақ халқының талғамын да түбегейлі өзгертті. Ұлттың та- ным-түсінігі сол кеңестік идеология шеңберімен шектелді. Көшпелі өмірден туған еркіндік қазақ үшін басқа елдердің құндылықтарын жылдам қабылдауға мүмкіндік берді. Кез келген қоғам өркениеттің белгілі бір формасын қабылдап жетістіктерге қол жеткізгенімен, өзінің құнды нәрселерін жоғалтатыны заңдылық. Кеңестер Одағының басқа ұлтта- рымен салыстырғанда қазақтар өздерінің салт-дәстүрі мен мәдени мұрасын көбірек жоғалтты. Оған қолдан жасалған тап күресі қосылып ұлттық сана әлсіреді. Аумалы-төкпелі заманның көптігі қазақтың ұлттық санасын қилы-қилы ке- зеңдерден өткізді. Өзгеге кіріптарлық қазақ қауымын алты- бақан алауыз етіп, ауыр зардабын тарттырды. Бірақ ұлттық рух әлсірегенімен тарихи сабақтастық үзілген жоқ.

Қазақ халқы басынан қандай да қилы-қилы замандарды өткізсе де, ел болуды әрдайым аңсады. Бас бостандығын, ата мекенін, жері мен малын өмір бақи қорғай білді. Қазақтың әйелдері елін қорғайтын ерлерді, жауына шабар батырларды жүздеп, мыңдап дүниеге әкелді. Бір XVIII ғасырдың басын- дағы 40 жыл ішінде қазақ халқына жоңғарлар, Еділ қалмақ- тары, башқұрттар жан-жақтан шабуылдап, халықтың үштен екісін қырды. Бірақ сонда да олар қазақтың жерін алып тұ- рақтап тұра алмады. Қазақтың қашан да ұлттығын, ата-ме- кенін сақтауға құдіреті, қаһары жетті.

Әр ғасыр халыққа өмір ағысында сәтті кезең «алыптар дәуірін» сыйға тартады. Қазақ тарихында XVIII ғасырда «жау жүрек» елім деп аттан түспеген батырларды сыйласа, ХХ ғасырдың басы «зиялы қауым» Алаш азаматтарын дү- ниеге әкелді. Рухани қажеттіліктің ұлттық болмысты тарих сахнасына итермелеуі де диалектикалық заңдылық. Бұл процесс халықтың бүгіні мен ертеңі сарапқа түскенде ар на- мысы, ел болашағы үшін күресуге дайын ұлтшыл, қаншыл, білікті, батыр жандарды жарыққа шығарады.

Қазақ «Атаға тартып ұл туса игі, ата жолын қуса игі», - дейді. Ата-баба жолын жалғастыру арқылы ғана қазақ ұлты қырық жыл қырғын болғанда да елдігін сақтап, парасатты- лығымен ұрпағына үлгі бола алды.

XX ғасырдың 60-шы жылдары «Хрущевтік жылымық- тан» мүмкіншілік алып оянған ұлттық болмыс ұлттық са- наны жаппай қозғалысқа итермеледі. Кеңестік Одақтың республикаларында ұлтшылдық жаппай үлкен белең алды.

22

Ата данқы, баба салты, өнегелі дәстүрі, айбарлы күші болған халықтың бұл жылдарғы жағдайы Қазақстаннан тыс қалаларда білім алып жүрген жастарды бей-жай қалдыр- мады. Мәскеуде өткен ғасырдың 60-шы жылдары бір мың екі жүзден аса қазақ жастары бір мезгілде білім алды. Рухы бай адамдардың үндестіктері қай жерде жүрсе де бірге шы- ғады. Қазақ жастары Кеңес Одағының түпкір-түпкіріндегі арасы алшақ республикаларда жүрсе де, бірін-бірі көрмей, естімей-ақ ой-армандары бір жерден шықты. Ұлтына деген сүйіспеншіліктері жастарды көп іс тындыруға, ізгілікті іс қалдыруға жетеледі. Білім алып жүрген жастардың бірігіп бас қосуы заман талабы, тірлік қамынан туды десек қателес- пейміз.

Заңғар жазушы Мұхтар Мағауиннің айтуынша, ХХ ға- сырдың 60-шы жылдарының ортасында қазақ руханиятын- да жаңа серпіліс басталды. Ұлттық танымға, рухани өмірге дұрыс көзқарас туды. Мәдениет, әдебиет, тарих салаларында қазақ қауымы жөнінде құнды еңбектер дүниеге келді. Ұлт- тық болмыс көрініс тапты. Ашаршылық пен соғыстан есін жинап, тұрмыс-жағдайы түзеле бастаған ел-жұртта ұлттық, отаншылдық сана оянайын деді.

Тарих ағымы кез келген халыққа өз даму барысында мүмкіншіліктер жасайды. Тарихта «кіндік кезең» деп санала- тын тұстар болады. Бұл кезеңде ұлттық сана оянып, серпіліс- ке түседі. Осындай тарихи мүмкіншілік белесін дұрыс, сәтті пайдаланып, қалған ұлттар үлкен табыстарға жетеді. Ой-са­на, діл, мәдениет тағы басқа салалар да жаңа үрдіс жолына түседі. Ұлт бойындағы жақсы қасиеттер сыртқа шығады. Зиялы, білімді, ұлтшыл азаматтардың жұлдыздары жанып, көш бастайды. Сол кезеңдегі ұлттың даму деңгейі, ой-бол- мысы, менталитеті, жоғары ұмтылысы екпінді болса, халық өз дегеніне жетеді. Дербес мемлекет болып, ұлттың көкейін- дегі армандары орындалады, экономикасы дамып, әл-ауқаты жақсарады. Ал ең бастысы, ұлттық рух оянып, халық етек- жеңін жиып, алдына үлкен- үлкен мақсаттар қояды.

Арман асулары 

Азаттық қозғалысы жөніндегі ойлар жастұлпарлықтарға сол 60-шы жылдары келді. Елдегі саяси өзгеріс ұлтын сүй- ген жас жігіттер мен қыздарға өз ықпалын күштеп тигізді. Әсіресе, «Жас тұлпар» ұйымының болашақ басшысы Әуе- зов қоғамдағы саяси өзгерістердің негізін ерте түсінген бола- тын. Бұл жерде жаппай қырғыннан жалғыз тірі қалған Алаш зиялыларының соңғы көзі Мұхтар Омарханұлы Әуезовтің тарихи орны ерекше болды. Ұлы жазушының тарихи-көр- кем шығармалары әсіресе «Қилы заман» повесі жастарға үлкен ой салған еді. Мұхтар Әуезов пен ұлы Мұраттың ара- сындағы ел өмірі, ұлт болашағы, мәдениет, тіл тағдырлары жөніндегі пікірлер «Жас тұлпар» қозғалысының идеялық алғы шарттары болды. Мұхтар Әуезов Алаш идеясының нәрін ұлы Мұратқа 1961 жылдың шілдесінде өзі дүниеден өткенге дейін беріп үлгерді.

Қазақстанның экономикалық дамуының сыртында кө- леңкеленіп мәдениет, тіл ғана емес, жалпы қазақ ұлтының құндылықтарымен бірге өзінің тарих сахнасынан жойылып кетуі тұрды. Тілі мен ұлттық ерекшелігінен айырыла бас- таған қазақтың төлтума мәдениеті социалистік идеология әсерімен интернационалистік, тексіз бағыт алды.

Мұхтар Әуезов ұлы Мұраттан көп дүние күтіп, ұлтына істер еңбектеріне сенгендігін ғұлама жазушының елдегі досы Кәмен Оразалинге жазған өсиет хатынан көруге бола- ды. Семейдегі достарынан ұлы Мұратты елмен таныстыру- ды өтінуінде үлкен саяси астар бар. Шындық тек халықпен шынайы араласып, соның мұң-мұхтажын, қажетін өз көзі- мен көргенде ғана ашылады. Семей - Алаш азаматтарының қаласы. Ұлы Абайдың рухы сақталған, зиялы үлгілі мекен. Ұлт тағдырының кешегісі мен бүгіні айдан анық көрінетін жер. Ел іші - қашан да өнегелі шежіре. Әкесі Мұхтар Әуезовпен көзі тірісіндегі әңгімелер, ой саналар енді жас Мұ- ратқа өсиеттей көрініп, нақты іс-шараларға жетеледі. 1961­1962 жылдар - Мұрат Әуезовтің әке арманын іске асыру жолдарын іздеу кезеңі. Бұған Мәскеудегі әлеуметтік орта, елдегі саяси реформалар да қолайлы жағдай жасады. Мәс- кеудегі жастардың өзара пікір алмасулары біртіндеп нақты істерге итермеледі. Елмен байланыс жасап, үгіт-насихат жүргізуге де мүмкіншіліктер туды. Абай мен Махамбеттің өлеңдері жастарға күш берді. Елуінші жылдардың соңында қазақ мәдениетінің көгінде жарық жұлдыз пайда болды. Бұл Олжас Сүлейменов еді. Оның «Арғымақтар» өлең жинағы Қазақстаннан тыс жерлердегі жастардың жастанып жататын кітабына айналды. Мұрат Әуезов бастаған Мәскеу қаласын- дағы қазақ жастарының Олжас Сүлейменовпен қоян-қолтық араласуы да жастардың ұлттық рухын көтерді. « Қазақ қа- шан еңселі ел болып, өрдегі өркениетті жұрттың қатарына қосылады?Адамзат көш -керуеніне қайтсек, еңсесін көтеріп ере алады? Неге қазақ елі артта қалды?» деген ойларын ор- таға салды. Тығырықтан шығатын жол іздеді. «Батыр баба- лардың ұрпақтары азғындаған аз топ коммунистерге, оның шолақ белсенділерінің бірі И. Голощекинге халқының жар- тысын аштан қырғызып қойып қалай қарап отырды? Әкесі- не қарап ұлы оқ жонған, шешесіне қарап қызы тон пішкен, аруаққа сыйынып рухтанған ер жүрек ұлттың осынша қасі- ретке шыдап отыра беретініндей не болды? Халқы, туыста- ры, бауырлары ашығып, қырылып жатқанда ел билігіндегі қазақтардың өңештерінен тамақ қалай өтті екен?! Неге біз көне мәдениет көздерінің иесі бола тұра, тарих көшінен қа- лып барамыз ?» деген ойлар жастұлпарлықтарға жатса да, тұрса да маза бермеді...

Өз пікірі жоқ адам ұлттық құндылықтарды танып біліп, қастерлей алмайды. Рухани деңгейі төменнің жан дүниесі олқы. Міне, неге коммунистер ана тіліне, дінге, ұлттық құндылықтарды жоюға бар күшін салды. Ұлттық ерекшелігін жоғалтқан адам тұлға болып, халқына қызмет жасай алмайды.

25

Қазақ жастары ұлттық ерекшеліктеріне тән Мәскеу- де жүрсе де ән-күйге көп мән берді. Мәдениет көзі ән мен жыр қазақтың қанына ұлттық ерекшелік болып сіңген. Ән елге, туған жерге деген сағыныш. Студенттер қалт еткен мүмкіншілікті бос өткізбей бір-бірлеріне барып, бас қосып ел жөніндегі әнгімелерін, әнмен жалғастырады. Ән мен күй елге деген сағынышты басады...

Туған елге деген сағыныш та қазақ үшін өмірдің бір ға- нибеті... Бұл сезім -мәңгілік. Ол өлгенде көрге бірге кетеді...

Жастар көбіне Абайдың әндерін айтып, қазақша сөйлеп үйренуге әдеттенеді.     «Абай жолы» эпопеясынан үзінділер

оқиды.

Дәрменнің монологын, І. Жансүгіровтің «Гималай» өлеңін жаттайды. Қазақ жастары Мәскеу қаласының сырты- на шығып, Правдинское көлінің, Пахра өзеннің жағасына се- руендеп, ақ сүйек ойнап, мақал мен мәтелден жарыс ұйым- дастырып, дастархан жайып, өлең-жырмен шер тарқатады. Ұлт болашағы жөнінде әнгімелер кеңінен етек алады. Қала сыртынан келе жатқан пойыз -электричка ішінде Әсия Мұ- хамбетова, Қорлан Рахимбекова тәрізді қыздар жол бойы қа- зақтың әндерін айтқанда, вагон ішіндегі халық ұйып тыңдап, қазақ жастарына ілтипат көрсетуді әдетке айналдырыпты.

Ал Мұрат Әуезовтің саяси тұлға болып, ерте шыңда- луына анасы Фатима Ғабитованың еңбегі өте зор. Фатима Ғабитова өте білімді кісі екен. Қазақтың үш бірдей біртуар азаматтарының жары болған Фатима апай өмір жолында көп айдауға ұшыраған, бірақ ешкімге намысын таптатпаған, ірі азаматтық дүниетанымда болған жан. Қазақ халқының асыл буыны - Алаш азаматтарының бел ортасында жүріп, солар- ға сай бола білген және қилы заманда оларды рухтандырып отырған. Ол әрқашан ұлы Мұратқа рухани күш беріп, әр адымын қадағалап, саяси көзқарасын, іс-әрекетін қолдапты. Мәскеудегі қазақ жастарының мақал-мәтелден жарыс өткі- зетінін естіген Фатима апай машинкаға 5 дана қылып 100 мақал -мәтел басып жіберуі соның дәлелі.

Жастұлпарлықтар саяси реформа берген қоғамдық жү- йелік мүмкіншіліктерді өз мақсаттарына дұрыс пайдалана алды. Бұл ретте МГУдің физика факультетінің студенті Ға- лым Әбілсейітов туралы айта кеткен жөн. Ол сол жылдары Бүкілодақтық студенттер құрылыс отрядтарының командирі болды. Студенттік құрылыс отрядтарының қасынан жастар- дың мәдени топтары құрылады. Мұндай мәдени, үгіт-наси- хаттық бригадалар конкурсқа қатысып, елді мекендерге ба- рып жұмыс істеуге жолдама алатын болған. Ол үшін мәдени шаралардың деңгейі, оқылатын дәрістердің бағыты, мазмұ- ны жоғары дәрежеде болуы ескертілетін.

Сөйтіп 1963 жылдың көктемінде Ғалым Әбілсейітов- тың кеңесімен болашақ жастұлпарлықтар «Жас тұлпар» ансамблін құрып, жолдама алу үшін байқауға қатысады. Мәскеу қаласының халық творчествосы үйінің комиссия мүшелері бағдарламаларында көп ұлттың әндері бар өнерлі жастарға бір ауыздан қолдау көрсетіп ансамбль I орын иеле- неді. Концерт жүргізуші Әбділдә Ботбаев, ән айтқан Қорлан Рахімбекова, Н. Байбулаева, Ерсайын Тапенов, Жамбыл Бас- паев, Жеңіс Қойшыбаев, Мырзағали Шотбаев, Алдар Тұң- ғышбаев, Марат Сейдалин және басқа да жастар көпшіліктің көңілінен шығады. Бұл жастұлпарлықтардың алғашқы жеңісі болды. Өкімет тарапынан қолдау табу, материалдық, қаржылану мәселелерін шешуге мүмкіншілік берді. Кон­цертик бағдарламалармен бірге, дәріс оқуға, үгіт-насихат жүргізуге жағдай жасалды. Жастұлпарлықтар өздерінің кон­цертик бағдарламаларын Жамбыл облысынан бастады. Ол жерде олардың қатарына Ташкенттен әнші Пулат Илдаров қосылды. Әсия Мұхамбетова сол алғашқы жеңіс күндерін бүгінде ұмытпайды:

«... Наша агитбригада из 14 студентов московских вузов заняла на отборочном смотре в райкоме комсомола первое место (представьте наш восторг и удивление москвичей других бригад)и была допущена к поездке. Этот волную­щий день я в деталях запомнила на всю жизнь. В программе концерта были казахские, русские песни и даже английские спиричуэлс (я аккомпонировала на семиструнной гитаре, которую пришлось срочно освоить), незамысловатые сати­рические сценки, стихи, Мыразгерей играл на домбре кюи. Конечно, это была программа самодеятельная, но очень иск­ренняя и задорная. Нас направили в Джамбулскую область.

Мы общались с аульной молодежью, днем играли в во­лейбол, футбол и казахские народные игры, о которых мы и не слышали в городе. Концерты шли вечерами, встречали нас на ура. Мурат после концертов проводил свои лекции. Интерес к его лекциям был огромный, приходили люди всех возрастов, практически все население аула, общение дли­лось часами. И вот тут-то открылось то главное, ради чего он организовал эту поездку. Он разумеется, рассказывал людям о международном положении, о произошедшем разрыве с Китаем, который тогда еще не был объявлен официально. Но основное время Мурат посвящал совсем другим проблемам. В1961 году был отменен запрет на выдачу паспортов кол- хозникам( т. е произошла своебразная отмена крепостного права), но на местах частенько старались оставить молодежь в аулах, и сельсоветы паспорта не выдавали. Информация для читателей, не живших в СССР. Без паспорта сельский человек не мог прописаться в городе, а без прописки невоз­можно было устроиться на работу или поступить в учебное заведение. Мурат объяснял молодым людям, что получение паспорта -их законное право, призывал никого не бояться, добиваться своего и обязательно ехать в города, продолжать учебу в ВУЗах. И эти призывы давали немедленный резуль­тат. К нему подходили за советом молодые, куда пойтти учиться, люди зрелого возраста обсуждали с ним свои проб­лемы. Были и уникальные случаи, когда подошел парень, с детства обученный арабскому языку дедом, но не знавшим, как продолжить образование. Мурат помог ему поступить на факультет востоковедения в МГУ. Тогда же мы встрети­ли молодого Амангельды Сембина, обладателя уникальной красоты тенора, который с нашей подачи поехал поступать в Московскую консерваторию. К сожалению, после консерва­тории его артистическая карьера рано оборвалась, но многие до сих пор помнят его редкий голос и удивительное пение. Многим Мурат помог в дальнейшей учебе и судьбе. И эту миссию сознательного служения людям он принял на себя уже в двадцать лет!!!»

Қазақ халқының «кіндік кезеңінде» 1963 жылдың қара- ша айында Мәскеу қаласында «Жас тұлпар» ұйымының ресми құрылып, тарих сахнасына шығуы - осындай рухани қажеттіліктен туды. Жастұлпарлықтар Кеңестік өкімет қол- данған интернационалистік идеологияның қазақ ұлтының тамырына балта шауып жатқанын жәй біліп отыра берген жоқ, оған ұлт құндылықтарын, қазақ өнерін қарсы қоюға ұм- тылыс жасады. Өмірдегі қасіретті өнердегі көркем дүние ар- қылы көпшілікке жеткізу қазақтың сүйекке сіңген ата салты.

Сол күндерді Аймұқан Таужанов былай еске алады: «1963 жылдың алтыншы қарашасында біздің институттың (Мәс- кеу энергетикалық институты) асханасында қазақстандық студенттердің тұңғыш рет бас қосу кеші ұйымдастырылды. Осы кеште «Жас тұлпар» ұйымы құрылып, оның жетекшісі болып Мұрат Мұхтарұлы Әуезов тағайындалды. Мен ұйым- ның оқу секторы Мәскеудегі қазақ жастары оқитын бірне- ше институттың кураторы болып бекітілдім. Ол кезде қа- зақстандық жастарды ешнәрсенің анық-қанығына бармай жатып, оқу орындарының басшылары оп-оңай институттан шығара салатын. Қазақ студенттерінің тағдыры олар үшін ойыншық сияқты болатын. Менің міндетім осы мәселенің түйінін шешу еді. Іс нәтижесіз болған жоқ. Мәскеудегі Қа- зақстан өкілдігіне барып, онда істейтін Ғалым Сүлейменов дейтін ағамызбен ақылдастым. Қазақстандық студент тағдыры талқыға түскен кездерде ол іске өкілдіктің де іске араласуын өтіндім. Бұл ұсынысымыз ағаларымыздан қолдау таппай қалған жоқ. Нәтижесінде Қазақстандық студенттерді өкілдіктің келісімінсіз оқудан шығаруға болмайтындығы жөнінде заңды талаптарға қол жеткізгенбіз. Бұл бір жағы- нан бізге өкілдікпен тығыз байланысып тұруға мүмкіндік жасады. «Жас тұлпар»ұйымының атынан жағдайы төмен студенттерге материалдық көмек сұрау жөніндегі өтініш қа- ғаздарды өкілетке жеткізіп отыру да менің міндетіме кірді. Қуантарлығы өкілдікте істейтін азаматтардың қазақ жаста- рына деген ықыласы ерекше болатын. Өкілдік орналасқан ғимарат - кішкентай Қазақстан сияқты еді. Онда біздің «Жас тұлпар» деп аталатын қабырға газетіміз үнемі ілініп тұрды».

Тәуелсіздікті аңсаған тұңғыш жастар қозғалысының көш басында Мұрат Әуезов, Болатхан Тайжанов, Алтай Кадыр- жанов, Әнуар Сартбаев, Болат Хисаров, Темірхан Бектібаев, Серік Байкенов, Мақаш Тәтімов, Советқазы Ақатаев, Марат Балтабаев, Базар Дамитов, Жеңіс Өмірбеков, Бекен Дүйсе- баев, Құтжан Құнапина, Жәмилә Аухадиева, Қалқаман Ті- леуханов, Өмірсерік Қасенов, Алдар Тұнғышбаев, Әсия Мұ- хамбетова, Ағлаш Жалдыбаева, Дәмелі Машанова, Арлоп Ахметов, Сара Тыныштығұлова, Дәмеш Белесарова, Аман- гелді Сембин, Мұқан Орынбеков, Бекеш Шәкірбаев, Аймұ- қан Таужанов, Раушанбек Абсаттаров, Роза Бердіғалиева, Нұрлан Әбішев, Сағынтай Тойтанбаев, Шұға Алдабергено- ва, Шарапат Жапаров, Қазбек Тәттібаев, Марат Сейдалин, Мырзағали Шотқалиев тағы басқалары болды. Жастұлпар- лықтардың бәрі дерлік өз ойларын жетер жеріне жеткізе алатын, сөздері өткір, топ жарған Ресейде оқитын қазақтың жайсаң ұлдары мен қыздары еді.

Қорқыт ата, Асан ата, Бұхар жыраудай ұлтымыздың ал­тын діңгектерінің жалғасы Алаш зиялылары болса, солардың барлықтарының ой-армандарын өздеріне ту қылған жаңа ұр- пақ тарихқа «Мен қазақпын» деп атойлап кірді. Орнында бар оңалар. Тәуекел түбі жел қайық, өтерсің де кетерсің. Нар тәуекелге бармасқа амалдары жоқ. Күш-жігер, ар-намыста- ры кеуделерін қысқан қазақ жастары күреске шықпай тұра алмады. Жастұлпарлықтар Алаш зиялыларындай басшысы дана, қоғамы дара, ел еңсесі биік, ердің бағы жанып, ұлты бақытты болатын кезеңді аңсады.

Ұлттық мүдде, болашақ ұрпақ қамы болатын ой-арман Мәскеу, Ленинград және басқа Ресей қалаларында оқитын қазақ жастарының басын біріктірді. Олар жас болса да ұлт тағдыры үшін өздерінің жауапкершіліктерін сезді. Қазақ қоғамының өткен асылдарын жоғалтпай өркениет көшінен өзіне тиесілі орын алуын көкседі. Адамзат тарихында не іс- телсе де ұлттық мүдде үшін істелетінін көрсетті.

Қазақ халқының ұлттық, саяси санасын қалыптастыруда- ғы ең биік белес болған Алаш қозғалысы десек, 40 жылдан соң сол Ұлы арманды халқына жеткізуге талпынған «Жас тұлпар» ұйымы болды. Мұрат Әуезов өз естеліктерінің бірінде «Жас тұлпардың» құрылуын былай сипаттайды:

«Біз өзіміздің кім екенімізді, тарихымызды білгіміз келді. Қазақ ұлтына жасалып отырған әділетсіздікті көрдік. Сол уақыттарда қазақ мектептері жабыла бастады. Семей по- лигонында ядролық жарылыс жүргізілді. Қазақстанның бес облысын қамтитын Тың өлкесі құрылып, оған сырттан неше түрлі адамдар әкелінді. Бес облыс үшін бір ғана қазақ газеті шығарылды. Оның өзі орысша басылымның аударма- сы. Ашаршылық туралы естігеніміз бар. Ешқандай деректер жоқ, бірақ ата-аналарымыздың, үлкендердің әңгімелерін тыңдағанбыз. Ақиқаттың ашылмай жатқанын ішіміз сезіп жүрді. Қазақтың атылған ақын-жазушылары, Алаш зиялы- лары ол тағы бар. Осының бәрі біз сияқты жалындап тұрған жас жігіттерді ойға қалдырды. Біздің ой-пікіріміз қалыптаса бастады. Екінші-үшінші курстан бастап экономиканы оқы- дық. Қазақстанның шикізат базасы екендігіне, отарлау сая- сатының құрбаны болғанына көз жетті.

Болатхан Тайжан, Алтай Қадыржанов, Әнуар Сартбаев және мен төртеуміз бір жарым айдың ішінде 46 жатақхананы аралап үгіт-насихат жүргіздік. Барған жерде Болатхан мен

Алтай қазақ әндерін айтады, Ілияс Жансүгіровтің «Гималай» деген өлеңін оқиды.

Тоқ қарыны басылған,

Аш қарыны ашынған,

Тұман әдет, қар сәлде,

Арылмаған басынан.

Құлғанасы құл жайлап,

Ғасырдан шіріп сасыған,

Дертке дене толғандай...

Сол бір дертке ем қонбай,

Жаны жара, тәні ауру Гималай сорлы, сормаңдай...

* * *

Гималайда қуат бар,

Қозғалды оны құрауға.

Гималайда ұлы от бар,

Таянып тұр, тұтауға.

Гималайда улы оқ бар,

Құл атады құдайға.

Болса болар, болғандай...

Көксеп күн мен көк орай,

Дейтіндерге неге олай?

Айтар сонда Гималай!

Бұл өлең қазақ жастарының рухын көтеретін өлең болды. Сөйтіп, Мәскеуде оқитын қазақ жастарының басын қостық. Ең бастысы, біздің қазіргі жастардан айырмашылығымыз - жауымыз анық болды. Ол - отаршыл Қызыл империя. Ке- ңес одағын өзге халықтарды қанап отырған отарлаушы деп түсіндік. Сөйтіп, оған қарсылық білдіруге тырыстық. Әсі- ресе шет елдерде болып келген алғыр ойлы, саяси сауатты дипломат Болат Тайжанның қосылуы «Жас тұлпар» ұйымын жаңа сатыға көтерді».

Әр заман әркімнің алдына өз сұрақтарын қояды. Өмір, тәжірибе, мақсат та әр түрлі болады. Жастұлпарлықтардың Отанының тағдырына байланысты мақсаттары айқын бол­ды. Тұманды күнгі дүниедей әлдебір буалдыр ұғымға мал- данып жүре беретіндердің саны көбейген заманда жастұл- парлықтардың саяси аренаға шығуы Ұлттық рухымыздың барлығының көрінісі. Қазақтың бойында қашан да ұлттық рух сөнбеген.

Жастұлпарлықтар басқа қалаларда ұйымның бөлімше- лерін ашудан басқа үш бағытта жұмыс жасады. Бірінші бағыт, Қазақстаннан тыс жерде оқитын қазақ жастарына көмек көрсету. Ұйымшылдық, бауырмашылық және қол- қабыс мәселелері. Екіншісі, қысқы-жазғы демалыс кез- дерінде қазақ ауылдарын аралап, елмен танысу, бұқара халықпен тікелей байланыс орнату. Үшінші бағыт - бұл ұлт мәселесі. Кітапханалардағы ұлттық мәселеге байла­нысты кітаптарды зерделеу. Ұлттың өткені мен болашағы тағысын тағылар жөнінде кең көлемдегі пікір алысулар. Жалпы бағдарлама үш бағытта ғана болғанымен олар ал- дарына үлкен көп салалы, жан-жақты мақсаттар қоя алды. Ең бастысы, тарихымызды түгендеуге, рухани болмысы- мызды бүтіндеуге жол іздеді.

Жастұлпарлықтар Алаш ақын-жазушыларының еңбек- терімен бірге Махамбеттің творчествосына үлкен мән беріп, құрметпен қарады. Олар Махамбетті ел атынан сөйлеген ер, азаттықтың жаршысы деп санады, өлеңдерін жаттады. «Исатай-Махамбет» көтерілісін ұлт-азаттық көтеріліс деп үлгі алды. Махамбеттің азаттық ой-танымын танытар жан тебіренісі, бостандықты аңсауы жастұлпарлықтардың арман -мақсаттарымен ұштасып жатты.

Ұлтының мұңын мұңдап, жоғын жоқтап, болашағын бол- жап, сол жолда қандай да қиыншылықтарға шыдаған Алаш зиялыларының өмір жолдарын өздеріне үлгі тұтқан жастұл- парлықтар «тәубе» деп іске кірісті. Осы кезеңдерде қазақ қоғамында түрлі мамандықтарды кәсіби деңгейде игеруге ұмтылған жастардың легі көбейді. Ауылдың балалары Ал- матыға, қала берді облыс орталықтарына ұмтылса, қалалы жердегі қазақ зиялыларының балалары Мәскеу, Ленинград, Киев, Рига қалаларынан білім алды. Әсіресе, Мәскеу және Ленинград қалаларындағы университеттерде талантты жас- тар көптеп оқыды. Білімді жастар ұлт тағдыры үшін мо- йындарындағы борышын атқаратын заман келгенін түсінді. Жастұлпарлықтар Мәскеу, Ленинград, Киев және басқа қа- лалардағы ең күшті, демократиялық үрдіс ертеден қалыпта- сып, жалғасқан атақты университеттерде оқыды. Олардың білім алған, араласқан орталары 60- шы жылдардағы ең білімді, демократиялы, озық орта болды.

Мәскеу қаласындағы жоғары оқу орындарының ішінде МГУ, Бауман техникалық училищесі, байланыс және мәде- ниет институттарында оқитын қазақ жастары белсенділік көрсетіп, «Жас тұлпар» қозғалысын құруға көп еңбек сіңірді. Бауман училищесінен Болат Хисаров, Байланыс институ- тынан Анвар Сартбаев, Мырзағали Шотқалиев, Мәдениет институтынан Марат Балтабаев сияқты талантты жастар шығып, ұлт тағдырына байланысты іс-шараларға ұйытқы болды.

«Жастұлпарлықтар» Алаш зиялыларының ұлттық идея- ларын ту қылып ұстады. Өнер атаулының барлығы ұлттық рухтың көрінісі деп есептеді. Қазақтың өмірі мен өнері егіз! Өздерінің ой-мақсаттарын бұқара халыққа жай жалынды сөздерімен ғана емес, ұлттың жан сарайынан шыққан ән мен күй арқылы жеткізуге тырысты. Парықсыз құлдық санадан тезірек арылудың бірден-бір жолы ұлттық мәдениет пен ана тілінің дұрыс дамуына байланысты деген тұжырымда бол­ды. Концерттік нөмірлер арасында Қазақстанның кешегісі мен бүгіні, болашағы жөнінде сөз қозғау ыңғайлы және нә- тижелі болды. Мәдениетті көрсету барысында өздерінің сая- си мақсаттарын насихаттай алды. Биліктің шектеулерін бұ- зып, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы өз істерін Кеңес Одағының түкпір-түкпіріне жеткізе алды.

Жастұлпарлықтардың көркемөнерпаз үйірмелері алғаш- қы концерттерін Мәскеу, Ленинград қалаларында студенттік ортада берді. Қазақ жастарымен бірге басқа ұлт өкілдерінің студенттері де қазақ елінің асқақ әнін тыңдап, аса бір күшті сезім құшағына енді. Айтылған әндердің мазмұнын орыс- шаға аударып, түсініктеме берумен бірге, шығу себебіне, маңызына тоқталды. Міндетті түрде елдің тарихына шолу жасалып, өлеңді шежіремен байланыстырып отырды. Сол күндерді Сара Тыныштығұлова «Бір үйдің балаларындай едік», - деп былай еске алады: «Ол кездерді ұмытуға бола ма?!Мәскеуде эстрадалық студияда оқыған жылдарым әлі күнге есімнен кетпейді. Қазақ жастары соншалық ұйымшыл тату еді. Біз бір-бірімізбен туған бауырлардай араластық. Жекелеген жігіттердің жетістіктеріне бір үйдің балаларын- дай бірге қуандық. Желігіп қызық қуып жүрген біраз жігіт «Жас тұлпардың» арқасында есею жолына бет бұрды, архив- тер мен кітапханаларды қопарды. Біз - қыздар өзге ұлт өкіл- дерінің алдында жігіттеріміздің қажет жерінде қол бастар көсем, сөз бастар шешен де бола алатындығы үшін мақтана- тынбыз. Ауылдан ұзап шықпаған біздер үшін «Жас тұлпар- дың» белсенді азаматтары туған ағамыздай жанымызға жа- қын болды. Мен Марат Балтабаев басқаратын «Жас тұлпар» ансаблінің әншісі болдым. Репертуарыма көптеген ұлттың әндерін еңгіздім. Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып », ха- лық әні «Қарғаш», Шәмші Қалдаяқов пен Әсет Бейсеуовтің сол жылдары дүниеге келген әндері біздің ұранымыз секілді болатын, жиі орындалатын. Мәскеуде жүріп екі бірдей те- лефильмге түстім. Студент әнші үшін бұл өте үлкен табыс еді. Бұл үшін менен бұрын «Жас тұлпарлықтар» қуанып, жиын-кештерде құрмет пен қошаметке бөлейтін еді. Олар- дың ниеті мен пейілі сағынып жүрген өз туған ауылыңды Мәскеуге көшіріп әкелгендей эсер қалдыратын. Жат жер- де қазақ қыздарына қамқор болған сондай азаматтармен бірлесіп жұмыс жасағаныма әлі күнге мақтанамын. «Жас тұлпар»ұйымы маған туған халқымның дәстүр-салты- на, өнері мен әдебиетіне зор құрметпен қарауды үйретті. «Жас тұлпар» арқылы мен халқымның қадір қасиетін та- ныдым ». Сара Тыныштығұлова Шәмші Қалдаяқовтың «Менің Қазақстаным» әнін өз репертуарынан сонау сту­дент күндерінен түсірмей орындап келе жатқан халық

35

әншісі. «Менің Қазақстаным» әні айтылуының астарында Тәуелсіздік үшін күрес рухының шыңдалуы жатты.

«Жас тұлпарлықтар» Тәуелсіздіктің басы сонау ата-баба арманында жатқанын, олардың ой түйсіктерін Алаш зиялы- ларының іске асырмақшы болғанын жақсы түсінді. Азаттық үшін болған көтерілістер мен шайқастағы азаматтардың не үшін құрбан болғанын жадыларына сақтай білді. Өс- кен орталарына сай, жастайларынан ұлттық сана мен сана тәуелсіздігін бойларына қалыптастыра алды. Халқының та- рихын біліп, басқа ұлттардан артық болмаса кем еместігі- не көздері жеткендіктен батыл болды. Ерте ме, кеш пе хал- қының тәуелсіз жеке мемлекет болатынына сенді. Ұлтына сенімі армандарымен ұштасқан білімді ұлтшыл жастар еш- теңеден тайынбады. Ана тілін, дінін, ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрін күрес құралының көзіне айналдырды.

Ұлттық идея - ұлттың еңсесін көтеріңкі ұстап дамуы бол- са, жастұлпарлықтар Ресейде жүріп, «Мен қазақпын» деген мақтаныш сезімін қалыптастыра алған жастар. Отаршыл- дықтан көзін ашпай қырылып, езіліп, өткені қараланып, бо- лашағы мүшкіл елдің жастарының бұл қайсарлығының өзі ерлікке пара-пар еді.

«Жас тұлпарлықтар» өз ұлтының мәдениетінің, әде- биетінің, әдет-ғұрпының тарихын, ана тілін кемітіп қаралап отырған мемлекеттік саясатпен келіспейтіндерін ашықтан- ашық білдірді. «Қазақ елі», «Қазақ жері» деген ұғымдарды жоюға жол бергілері келмеді. 40 ғасырлық тарихы бар қа- зақ ұлтын Кеңес өкіметінің жоққа шығаруын әділетсіздік, барып тұрған сұрқиялылық деп тапты. Қазақтың қалыпты, мәдени ерекшелігін сақтауды ата-баба аманаты деп түсінді. Басқа ұлттардан тереземіз кем болмасын, ел-жұрт болайық, бұл - бабалар алдындағы киелі міндетіміз, мойнымыздағы парызымыз деп іске кірісті. Жастұлпарлықтар алдарына қойған мақсаттарына ерте ме, кеш пе жететіндеріне сенді. Әділеттілік, жақсылық қашан да үстемдік құрады. Егер жақ- сылықтың мерейі үстем болмаса, адамзаттың өз деңгейінде өркендеуіне қабілеті болмас еді. Өзіндік ерекшелік сақтап

36

ұлт болып қалыптасып, адами құндылықтар жасай алмас еді. Ағысқа қарсы жүру ниеті қай қоғамда болсын өте қауіпті екенін ескерсек, «Жастұлпарлықтарды» өз дәуірінің батыр- лары деп мақтанышпен айта аламыз.

Адам санасындағы ең жоғарғы саты - ұлттық болмыс. Ұлт болу мыңдаған жылдарда қалыптасатын ұзақ процесс. Ал адамзат тарихындағы ең әділетті күрес - ұлт азаттығы үшін күрес. Азаттыққа, бостандыққа ұмтылу, тәуелсіз мем- лекет құру - халық арманы. Бұл арман «ұлт» деген ең қа- сиетті, ең киелі сөздің құдіретінен туады.

«Жас тұлпар» ұйымының басқа ұйым, қозғалыстардан ерекшелігі де, артықшылығы да оның ұлт болашағы көзін басқа ел, басқа ұлттан емес өз халқынан іздеп, соған сен- гендігінде. Жастұлпарлықтарды ұлттық болмыстың пісіп, сананың оянуы төл тарихымызды білуге ұмтылдырады. Ол міндетті түрде қолымызды Тәуелсіздікке ерте ме, кеш пе, жеткізеді деп сенді.

Тарихты бұрмалап, халықты қаралаған саясатқа осыдан 50 жыл бұрын қарсы тұруға тырысқан жастардың басының бірігуі ұлттық рухтың, жігердің күштілігі. Социалистік идея- мен уланған елде өссе де жастардың ұлттық сезімдерін жо- ғалтпауы таңғажайып қасиет. Мұндай ғажаптылық жастұл- парлықтардың қанына сіңген ұлтшылдықтарынан, шыққан тектерінен еді.

Зиялы қауым ұрпағы қаны су болып кетпесе, қашан да текті. Тектілік адам бойындағы жақсы қасиеттердің, пара- саттылықтың үлгісі ретінде ұрпақтан-ұрпаққа рухани са- бақтастылықпен беріледі Тектілік құбылысы жаны жақ- сы адамның кездейсоқ қалыптаспайтынын, ата-бабалардан берілетін дүниетанымдық, ділдік, психологиялық адами қа- сиеттер. «Тектен нәр алған тозбайды».

Ұлт мүддесі үшін бірлік ұстанымын жастұлпарлықтар мызғытпай берік ұстады. Мысалы, ұйымның «Жас тұлпар» деп аталу төңірегінде де көп ұсыныстар болыпты. Алаш идеясын ту қылып ұстаған жастардың біразы Алаш зиялы- ларының көп шоғырланған өңірі, қазақ жерінің батысы мен

37

шығысын, солтүстігі мен оңтүстігін бір-біріне байланысты- рып тұрған өлке - Сарыарқа сондықтан Сарыарқа болсын депті. Бірақ Сарыарқа аталса бөлінгендей, тек бір өңірмен шектелгендей болармыз, идеямыз, ұранымыз Алаш болса да жылқы мінезді қазақтың сүйікті атауы Тұлпар, біз жаспыз сондықтан «Жас тұлпар» болайық деп шешіліпті. Біз бұдан жастұлпарлықтардың жершілдіктен, рушылдықтан әу бас- тан-ақ жоғары тұрғанын көреміз. Ата-бабаларымыздың бөл- шекке емес, бірлікке сенген, бөтендікке емес, туыстыққа бас ұрған қасиеттеріне сүйенді. «Бір қазақтың баласымыз, ұра- нымыз Алаш» деп бөлінбеді, бірлікті биік ұстады. Ел намы- сы, бүкіл қазақтың мерейі, болашақ ұрпақтың мүддесі үшін алдарына ұлы мақсаттар қойды.

Қазақ үшін «Ер қанаты - ат». Жылқы қазақ даласының екінші есімі. Ұлы даланы меңгеру үшін, осынша шалғайлық- ты қаусыру үшін қазаққа тек аттың ғана жалы мен белі, тұя- ғындағы желі керек болды. Өзінің ұлттық тарихында бүкіл тұрмыс тіршілігі тек қана атқа байланысты, жылқы малына қатысты ұлт - қазақ ұлты. Тарихтағы қиян-кескі жорықтар, дала үшін ұзақ қантөгіс қырғындар ат арқасында өткен. Қа- зақтың: «Адам - жылқы мінезді» дейтіні өмір философия- сынан алынған. Ана сүті мен жылқы сүті - біздің тарихы- мыздың басы. Жабыдай сүрінбейді, арғымақ ат. Тұлпарлар - өнер тарихымыздың ұлы тарауы. Ол тарауларсыз даланы, туған жеріңді тану, сүю мүмкін емес. Жастардың ұлтының азаттығы үшін күрес ұйымы «Жас тұлпар» аталуы - тарих- ты, қазақтың болмыс-сана, ұлттық ерекшеліктерін жақсы білгендіктің дәлелі.

Ағылшын ғалымдары жылқының алғаш рет Қазақстан- ның солтүстігінде қолға үйретілгенін және қымыздың пайда болғанына бес жарым мың жыл болғанын дәлелдеді. Жылқы малының алғаш қолға үйретіліп, тұрмыстық қажеттілікке пай- даланылуы адамзат тарихын жаңа белеске көтеріп, қоғамдық саяси дамуға түбегейлі өзгерістер әкелді. Ботай мәдениет қаз- баларынан мыңдаған жылқы сүйегі табылуы - біздің ата-баба- ларымыздың өмір сүру деңгейінің жоғары болғанының дәлелі.

38

Ал санасы тұнық, зердесі ашық «жастұлпарлықтар» қа- зақ халқының Еуразия даласындағы түркі халықтарының негізін қалаған ең көне тайпа екендігін біліп қана қоймай, білдіре жүрді.

Жастұлпарлықтар қазақ жерінің түкпір-түкпірлерінен шыққан аса дарынды, жан-жақты талантты жастар. Бұ- лардың бәрі де ұлтшыл болды. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны істейсің. Әр адам өзінің балалық әлемінен, жанұя тәрбиесінен тамыр тартқан танымына байланысты қуа- ныш-жұбаныш дауасы, ой түбінің тереңдігі, қиялының шарықтау аясының болатыны белгілі. Жастұлпарлықтар- дың барлығы дерлік зиялы, оқыған, текті жанұядан шық- қан жастар еді. Замана ағымына сай олардың ой-пікірлері мен іс-әрекеттері ел арасына тез арада кеңінен тарады. Қазақ ұлтының тарихы, мәдени-рухани өміріндегі ке- леңсіздіктер кімді болсын жайбарақат қалдырмады. Ұлт арманы сана тәуелсіздігіне жетелеп «ұзын құлақтан»жет- кен жастұлпарлықтардың іс-әрекеттері елді елең еткізді. Жастұлпарлықтардың сөздері шын, істері әрдайым нық шықты. «Жас тұлпар» ұйымының кең ұлттық көлемде мәдени-ағартушылық, саяси қозғалысқа айналуы қазақ ұлтының өз болашағына немқұрайлы қарамайтынын көрсетті. 1963 жылдың қысында жастұлпарлықтар мә- дени-ағартушылық іс шараларын Ресейдің Омбы облы- сындағы қазақтар шоғырланып қоңыстанған мекендер мен Жамбыл облысынан бастады. Тек бір Жамбыл об- лысында 90 концерт беріп, 50 дәріс оқыды. Ықылас, ыж- дахат болса бәрі де болады.

Өлең айтып, би билеп өнер көрсеткен жастар көпшіліктің ризашылығына бөленді. Орталарынан Жәмилә Намазбаева сияқты әнші қыздар шықты. Концерттерге училищелерде оқитын Рамазан Бапов, Дүйсенбек Накипов, Раушан Бай- сейітова сияқты жас таланттар да қатысып, жастұлпарлық- тардың мерейін өсірді. Жамбыл облысында жастұлпарлық- тарға халықтың сүйіктісі - вальс королі Шәмші Қалдаяқов жанашырлық көрсетті. Қанаты қатты заманның жас ұл мен

39

қыздарының халқының қамын жеп, Алаш зиялыларының ізін қуып, тағдырларын қалап алулары қатты толғандырған Шәмші Қалдаяқов Мағжан Жұмабаевтың «Сен сұлу» өлеңі- не ән жазды. «Әйтеуір сол қыз бір сұлу» - деп Алашшыл ұлы ақынды өзін іздеген ұрпақтарымен етене жақындатқы- сы келді. Мағжанның өлеңін «халық әні» деп, музыка жазып елге тарату ол жылдары тұтқынға өз еркіңмен түсумен бір- дей болатын.

Жастұлпарлықтар елдегі ниеттес, рухтас талантты жас- тарды өз қатарларына тартты. Мұндай талантты жастардың алдыңғы шебінде кереметтей сезімтал домбырашы Мүлка- ман Қалауов жүрді. Ол «Жас тұлпар» тобымен ел аралап қа- зақтың киелі домбырасымен Брамстың «Венгерский танец» шығармасын асқан шеберлікпен орындап, үнемі халықтың шынайы сүйіспеншілігіне бөленді. Көпшіліктің көңілін кө- теретін талантты әнші-күйшілердің қатарында Бейсен Нұр- пейісов, Жеңіс Қойшыбаев, Марат Бітібаев, Әсия Нұрмат, Лидия Тулешева, Әсия Жансеитова, Сардар Татубаевтар жүрді. Бұл мәдени іс-сапарларды Мұрат Әуезов, Болатхан- Тайжан, Алтай Қадыржанов, Хорлан Рахимбекова, Әсия Мұ- хамбетова, Клара Ашықбаева, Аймұқан Таужановтар ұйым- дастырды.

«Жас тұлпар» ресми 1963 жылдың қарашасында құры- лып, жұмысын бастағанымен кең көлемдегі белсенділігі 1964-1965 жылдары арта түсті. Екі жылдың ішінде Ресейдің қазақ жастары оқитын қалаларының бәрінде және Рига, Киев, Харьков қалаларында «Жас тұлпардың» бөлімшелері ашылды. Ол жердегі ұйымдастыру жұмысын жастұлпарлық- тардан тұратын комитеттер басқарды. «Жас тұлпар» ұйымы Мәскеу қаласында орналасқанымен оның Ресейдің басқа қа- лаларындағы бөлімшелері де жақсы жұмыс істеді. Әсіресе Ленинградтағы студенттер Сәрсенғали Қоспанов пен Марат Сембин басқарған ұйым белсенділік көрсетті. Олар Ленинг­рад пен Қазақстан арасындағы достық мәдени байланыстар- дың тарихының тереңге кететінін, Кеңес Одағына дейін де байланыстардың күшті болғанына тоқталып жүрді. Ленинг-

40

радтағы «Арай» ұйымының құрылуы жөнінде тарихшы-ға- лым Марат Сенбі былай еске алады:

«...1964 жылы қарашаның төртінде Ленинградқа «Жас тұлпардың» біраз жігіттері келеді деген хабар алдық. Бұл ұйымның атқарып жатқан істері жөнінде хабарымыз мол бо- латын. Содан қойшы, қазақ студенттерінің барлығы оларды күтіп алуға қам жасадық. Күткен күннен кешікпей Мұрат Әуезов бастаған Алтай Қадыржанов, Болатхан Тайжанов, Мақаш Тәтімов сияқты бір топ азамат Ленинградқа келді. Біз жоғарғы оқу орындарының бәрінде кездесу өткіздік. Нәтижесінде «Жас тұлпардың» Ленинградтағы бөлімшесін ашу жөнінде ұйғарымға тоқтадық. Атын «Арай» деп қой- дық. Оның жетекшісі болып Сәрсенғали Қоспанов дейтін үлкенмен де, кішімен де тіл табыса алатын өте пысық азамат тағайындалды. Ол досымыз әлі күнге Ленинградта тұрады. Жастық шақтағы күш-жігер екпінмен қазақтың жыртысын жыртып, ұпайын түгендеуден жалығар емес. Қазір Санкт- Петербург және Ленинград облысындағы қазақтардың «Ата мекен» мәдениет орталығын басқарады.

Біз жұмысты ән-би ансамблін құрудан бастадық. Көп уза- май Ленинградтағы жоғарғы оқу орындарынан қазақтың ән- дері естіле бастады. Құрманғазы мен Тәттімбеттің күйлері күмбірлеп жатты. Біздің бойымызда қазақ болғанымыз үшін мақтаныш сезімі күннен-күнге ояна бастаған-ды. Тіпті тілге деген құрмет дәл сол жылдары айырықша мәнге ие болды десем, артық айтқандық емес. Орыс тілді құрдастарым ана тілін үйренуге бет бұрды. Тіл проблемасын көтергендер де солар болатын. Неге десеңіз, олар барынан, байлығынан айырылып бара жатты ғой. Жанталасуы заңдылық. Қазір оған ешкімді сендіре алмайсын. Қалай десек те орыс тілді қазақ достарымда орыстарға деген өкпе, империялық саясат- қа қарсылық сол кездің өзінде басым болатын. Оны өз басым аяқ астынан пайда болған құбылыс деп есептеген емеспін. Мен орыс мектебінде оқыдым. Тілім орысша шықты.

Біздің сыныпта Олег дейтін орыс баласы бар еді. Бір күні сызу сабағынан үйге берілген тапсырманы орында-

41

май келіпті. Жанталасып жүріп менің сызбамды көшіріп алды. Сабақ үстінде мұғалім оған бес деген баға қойып, маған төрттің төңірегінен орын сайлады. Күйіп кеттім. Көшірме - көшірме, түпнұсқа - түпнұсқа ғой. Олегке қойылған баға менікі болуы керек емес пе? Мұғаліммен айтысқанымнан түк пайда болмады. Бәрібір жеңді. Орыс болғандықтан жеңді. Осындай нәрселер біздің бала жү- регімізге «ұлы халыққа» өкпе-реніштің ұрығын сәт санап сеуіп жатқан-ды.

Бір күні әлдебір азаматымыз Голощекиннің тірі екенін біреуден естіпті. Оның тірі екеніне кәдімгідей иланып қал- ған Ленинградтың политехникалық институтында оқитын Жақып дейтін азамат: «Жігіттер ол иттің баласын қалай- да өлтіруіміз керек. Оның жер басып жүруге хақысы жоқ» деп, отырғандарға сұраулы жүзбен қарады. Бәріміз Голоще- киннің тірі- тірі емес екендігінде шаруамыз жоқ, Жақыптың ұсынысына түрлі -түрлі жауап бергеніміз есімде. Мұны ал- бырттық десек те, әйтеуір жастардың жүрегінде, қанында ғаламат рух буырқанып жататын. «Толыққанды білім алмай қазақ жігіттері Қазақстанға бармайды» деген ұранымыз да болды. Үлгерімі нашар студенттерге ұстаздық жолда жүрген ұлты қазақ ағаларымыз арнайы қосымша сабақ өткізетін еді. Уақыт бізді сондай рухта тәрбиеледі».

Сәрсенғали Қоспанов Ленинград қаласында оқитын Бо- лат Тұрсынов, Ерік Садықов, Орынбасар Ысқақов, Аман- гелді Нұрпейісов, Сәния Шайхина, Тимур Сүлейменов, Мейрам Тұманов, Эдуард Садықов, Амангелді Сатпаев сияқ- ты талантты жастарды төңірегіне топтастыра алды. Сәния Шахинасыз бірде- бір ойын-сауық өтпейтін болған. Пиа­нист Сәния жастардың мақтанышына айналды. Ал матема­тик Болат Тұрсынов атақты ғалым Лев Гумилевтің шахмат ойнайтын сүйікті әріптесі болған. Болат Тұрсынов арқылы жастұлпарлықтар Лев Гумилев пен кездесіп пікірлескен, тәлім алған. Жастұлпарлықтардың осындай мүмкіншілігін Ақселеу Сейдімбек те пайдаланған. Ол әдейі барып, бірне- ше рет Лев Гумилевпен кездесіпті. Көне түркі мәдениеті,

42

көшпенділер өмірі жөнінде пікір алысыпты. Ленинградтық- тардың «Арай» ұйымы да Қазақстанға келіп, өнер көрсетіп, үгіт-насихат жүргізді.

Ресей империясының астанасы болған бұл қалада оқы- ған қазақ жастары ерекше саяси күйде болды. Бір жағынан Ленинград «революция бесігі» болса, екінші жағынан үлкен мәдениет орталығы, зиялы қауымы өткенмен сабақтастығын үзбеген, тарихын мәпелеп сақтай білген қала. Тіпті патшала- рының еңбектерін әділ бағалап, ескерткішін бұзбай қорғап, өткеніне тағзым қылып, мұражайлар салған қала. Мәдениеті мен әдебиетін аспандата ұстап, басқаға үлгі болған қалада жүрген жастардың көкейіне күндіз-түні «біздің хандарымыз, жиғанымыз, ата-бабаларымыздан қалған мұралар қайда» деген ойдың келгені де сөзсіз. Жастұлпарлықтардың ішін- де Мәскеу мен Ленинградтағы жастардың белсенділігінің негізі, шоқтығының биіктігінің де өз заңдылығы бар. Мәскеу жәй орталық - астана емес, бұл ғылым-білім ортасы. Кешегі Әлихан Бөкейханов, Санжар Асфендияровтар универси- теттерде дәріс беріп, кітап жазған жер. Смағұл Садуақасов, Ғани Мұратбаевтар білім алған, ғылыми еңбектерін жазған қала.

Ал Ленинградтың қазақ ұлты үшін ерекше орны бар. Бұл кешегі Шоқан Уәлиханов жүрген, Ғұбайдолла Жәңгіровтың ІІ Александр Императордың адъютанты болып қызмет істе- ген жер. Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұландар білімін ұшта- ған қала. Кешегі Отан соғысында ленинградтықтар Дмитрий Шостаковичтің симфониясын тыңдап, Жамбыл Жабаевтың «Ленинградтық өрендерім» өлеңін оқыған ел. Әлия Мол- дағұловадай Шығыстың батыр қызының шыңдалған жері. Әрине, Мәскеу, Ленинград қалаларының тұрғындары да қазақ халқының кеңдігін, батырлығын бәрі білді. Қазақты қазақ еткен Мағжан Жұмабаевтай, құдіретті талант иелері Күләш Байсейітовадай бұлбұлдарымыз жүріп өткен жер- лердің ізсіз қалуы мүмкін бе? Алаш зиялылары рухының иісі бар қаладағы қазақ жастары да сол шоқтыққа сәйкес дәреже- де болуға тырысты.

43

Шынында, Ленинград қазақ зиялыларының демо-кратия- лық болмысы қалыптасқан ерекше қала. Мұнда Мұстафа Шоқай, Әлихан Бөкейханов, тағы басқаларының білім алуы- мен бірге саяси тәжірибе жинап, өмір мектептерінен өткен жер. Ленинград Қазақстанға үш толық генералдың екеуін берген қала.

Оның біріншісі - Балқан соғысының батыры, орыс ар- миясының байланыс бөлімінің іргетасын қалаушы Импе­ратор ІІ Александрдың сүйікті адъютанты Ғұбайдолла Жәңгіров - Шыңғысхан. Бұл тарихи тұлға қазақ жерінің талан-таражға, жеке меншікке беріліп сатылып кетуіне жол бермеген. Императордың жер комиссиясының мүшесі болып, генерал Скобелев сияқты қанды көйлек достары- мен бірге қазақтың жерін бөлшектеуге қарсы тұрып, мем- лекет құзырына өткізбеген.

Петербург қаласындағы мұсылман мешітін салу коми- тетінің белсенді мүшесі. 1884 жылы Ғұбайдолла Жәңгіров- тың араласуымен Қазақстандағы іс-қағаз татар тілінен қазақ тіліне ауысты.

Екіншісі - толық генерал Лавр Корнилов. Қарқаралының тумасы, анасы Күлшара - қазақ қызы. Орыс армиясының Бас қолбасшысы, ақтар қозғалысының көсемі.

Ал үшіншісі- армия генералы Сағадат Нұрмағамбетов.

Толық генерал түсігіні, «генерал от инфантерии», «гене­рал от кавалерии» бүгінгі күнгі дәреже бойынша армия гене­ралы атағына сәйкес келеді.

Қазақ жастарының көптеп шоғырланып білім алған қа- лаларының бірі Украинаның астанасы Киев болды. Көне мәдениеті бар, кезінде Киев Русі аталып әлемге танылған қаланың жастарға тәрбие берер өзіндік ерекшілігі болды. Украина қашанда Мәскеу билігіне өз наразылығын жасыр- май көрсете білді. Қазақстан мен Украина қарым-қатынасы- ның жақсы болуы жастарға қатты эсер етті. Тарас Шевченко- ның қазақ жерінде көп жыл болып творчествосында үлкен із қалдыруы да екі республиканы жақындата түсті.

«Жас тұлпар» қозғалысының Киевтегі филиалында Қа-

44

шақпай Елеуов, Серік Шартықов, Орынбасар Қашқынбаев, Қыдырғали Байбеков, Алтынай Бертілеуова, Тұрдыбек Са- дықов, Майдан Сатқалиев, Бақыт Жексенбиев тағы басқа- лары сияқты қазақтың ұл мен қыздары белсенділік көрсетіп жұмыс істеді. Киев қаласындағы жастұлпарлықтар тек Қа- зақстандағы қазақ жастарын ғана емес, шет елдерде тұратын қазақтарды да бауырларына тартты. «Бесігіміз бір- қазақ- тың баласымыз» ұранын ұстанды. Олардың арасынан мон- голиядан келген Тұрысбек Аятхан, Жақсылық Құсманқызы сияқты қайратты жастар топ жарып шықты. Қазақстанның Тәуелсіздігі үшін күреске өз үлістерін қосты.

Кезінде Қазақ зиялыларының Мәскеу, Ленинград, Киев, Рига қалаларындағы білім алып, еңбек етіп өмір сүрген, ауасын жұтқан жерлерінде жүрген жастардың шоқтығы өте биік болды. Әсіресе Сталиндік «темір шымылдық» алынған жылдары бұл орта Кеңес Одағында реформа жасап, қоғамды өзгертпек болып әрекеттер жасады. Ең бастысы - Сталиндік жеке басқа табынушылықты әшкерелей отырып, шындық, демократиялық үрдіс қағидаларын төңірегіндегі халық са- насына сіңіруге ұмтылған орта. Бұл әрекеттер коммунистік диктатура қыспағындағы республикадан келген жастардың да ұлттық болмыстарының жаңа деңгейге көтерілуіне эсер етті. Ұлттық қозғалыстардың қажеттілігін туғызды.

Жастұлпарлықтар Алаш идеяларының мұрагерлері, Алаш зиялыларының істерін жалғастырушы ретінде социа- листік қоғамдағы мүмкіншілік шеңберінде жұмыс жасады. Олар Кеңес өкіметі, социалистік идеологияға тікелей саяси тұрғыда қарсы тұрмай, тоталитарлық жүйедегі рухани, мә- дени-ағартушылық саласындағы кемшіліктерді көтеріп бет- пе-бет келді. Әрине, билік те зиялы қауым да ашық айтылма- ғанымен түпкі мақсаттың тәуелсіз мемлекет құру идеясымен сабақтасып жатқанын түсінді.

«Жас Тұлпар» басшылары жас болса да, қозғалысты ұйымдастыру, бағыт-бағдарын анықтау барысында орасан зор саяси көрегендік жасады. Ең алдымен жылдан-жылға рухани дүниесі құлдырап, жік-жікке бөлініп, ұлтсызданып,

45

тілінен айырылып, ыдырап бара жатқан ұлтына мәдени- ағартушылық іс-әрекеттер арқылы эсер етуді көздеді. Олар өткеннің шындығының шымылдығы ашылса, ұлттың көзі ашылып, санасының оянатынына сенді. Мәскеу қаласын- да жүріп «жылымық» кезеңінің мүмкіншіліктерін кеңінен пайдаланды. Бүкілодақтық Лениндік комсомол комитетінің Орталық аппаратына, Мәскеу қаласы компартия комитетіне «Лениндік саясат негізінде ұлттық мәдениетті дамытамыз» деп, хаттар жолдады. Аталған ұйымдар мәдени-ағартушы- лық жұмыстар жасауға кедергі жасамай, рұқсатын беріп, көмек көрсетті. Орталық газет-журналдарда «Жас тұлпар» ұйымының мәдени іс-шаралары жөнінде мақалалар жария- ланды, теледидардан ақпараттар берілді. Мәскеу қалалық комсомол ұйымымен «Жас тұлпар» ұйымы атынан Мұрат Әуезов, Болатхан Тайжанов және Сәбит (Советқазы) Ақа- таев тұрақты өкіл ретінде байланыста болып, жұмыс істеді.

Мәскеу қаласында қазақ студент жастарының «Сту­дентик кеңесі» құрылып, оған Мәскеу қаласындағы жоғар- ғы оқу орындарының өкілдері мүше болды. Олар негізінен оқу үлгерімі мәселесімен айналысты.

Жастұлпарлықтар Мәскеуге мәжіліске келген Қазақстан өкіметі басшысы Д. А. Қонаевпен кездесіп, қазақ жастары- ның әлеуметтік жағдайын көтеруге көмек көрсетуін өтінген. Д. А. Қонаев қаржы министірлігіне нұсқау беріп, әлеуметтік тұрғыдан жағдайы төмен студенттерге бөлінетін қаржыны Қазақстанның Мәскеудегі өкілдігіне аударып бергізген.

Жастұлпарлықтар «Студенттік кеңес» шешімімен қазақ жазушыларының шығармашылығына кештер ұйым-дастыр- ды. Б. Майлин, С. Сейфуллин, І. Жансүгіровтің мере-келік тойлары кеңінен аталды. Қазақ тіліндегі баяндамаларды Со- ветқазы Ақатаев, орыс тілінде Мұрат Әуезовтер жасап отыр- ды. Көбіне ұлт болашағына бағытталған дәрістер әр түрлі та- қырыптарды қамтыды. 1965 жылдың 9 майында студенттік кеңес мәжілісінде «Государственный суверенитет и внешне­политические полномочия Казахстана» деген тақырыпқа Б. Тайжанов баяндама жасаған. Мұрат Әуезовтің ұсынысымен

46

Мәскеу қаласындағы қазақ студент жастары кеңесі төрағасы болып сайланған Советқазы Ақатаев көрер көзге көп жұмыс атқарды. Ресейдің басқа қалаларындағы қазақ студеттері- мен тығыз байланыс жасап, қарым-қатынасты жақсартты. Бірігіп, тәрбиелік маңызы бар мәдени шараларды іске асыр- ды. Мәскеу каласында қазақ студенттері кеңесінің жұмыс есебіне қарасаң, олардың атқарған істерін, істелетін жоспар- ларының ұшан-теңіздігін көріп қайран қаласың. Студенттік кеңес қазақ жастарына тәлім-тәрбие беруде, оқу жүйесін өң- деуде бір министрліктің қызметін атқарған.

Қазақтар өз ата мекенінде өсіп дамуы үшін ұзақ мерзімге ұлттық идея жасауы керек, ал оның көзі мәдениет пен өнер деп есептеді. Ұлттық ерекшелікті көрсететін де, әдет -ғұрып пен салт дәстүрді сақтайтын да мәдениет пен өнер делінді. Елдегі бостандық пен теңдіктің шынайы не жасанды екенін ұлт мә- селесі көрсетеді. Ал Қазақстанда қазақ өз ата мекенінде өмір сүрсе де әділетсіздікті басынан кешіруде екеніне мән берді. Жастұлпарлықтар өз жұмысын неден бастаймыз деп көп ойланған жоқ. Ұлтымен бірге болу үшін елге, ауылға бет бұрды. Қаласынан моласы көп қазақ халқының көне тари- хы оның киелі топырағында, әрбір қазақтың көкірегінде, қа- нында, жанында екенін білген жастар ауылға сағынышпен аңсап ұмтылды. Ата-жұртты, ауылды ұлттық құндылықтар- дың қайнар көзі, сарқылмас бұлағы деп санады. Көне заман тарихының шындығын да, тәрбиелі аңыз-әңгіме, шежіренің дұрысын да халық аузынан өздері естігілері келді. Елдің тұрмыс-жағдайын өз көздерімен көріп, пікір алысқанды жөн көрді. Жастұлпарлықтар ауыл -ауылдағы көргендері, тоқығандары көп деген ақсақалдарды іздеп барып, лебіз- дерін естіп, салиқалы сұхбаттар құрды. Ақсақалдардың бойларындағы ұлағат, жүріс-тұрыстарындағы тұнып тұр- ған шежіре, өнеге тағлымдарынан сусындады. Ең басты- сы сол көнекөз шалдардың арғы аталарының қыстауы мен жайлауының қай өзеннің бойында, қай сайды жағалайты- нын, көл суларының ащы-тұщысына дейін дәл айтқандары көңілдерінен шығып қуантты. Қазақта шекара жоқ, мемле-

47

кеті болмаған деген білімсіздердің былжырағына жауапты ауылдан іздеудің дұрыстығына көздерін жеткізді. Қазақтың қасиеті оның өнерінде. Сүйінші - кәде қашанда ән мен күй- ден басталған. «Жастұлпарлықтар» елге құр алақан келмей, өнері мен өлеңін, жүрегінің түкпіріндегі жан айқайы - Ұлт- тың болашағы жөніндегі ой-толғауларын ала келді. Түркі тілінің маманы Клара Ашықбаеваның естелігінен: «Басқа ұлттардың төмен етектілерімен салыстырғанда қазақ қызда- ры қоғамдық жұмыстарға араласуды кеш бастағанын екінің бірі білетіні анық. Алайда олар аз ғана уақыттың ішінде өз- дерінің қабілеттілігін дәләлдеп үлгірген-ді. Өнерде де, ғы- лымда да қазақ қыздары алпысыншы жылдары ер азаматтар- мен бәсекелес болуға жарап қалғандығы байқалатын. Мен Мәскеудің мемлекеттік университетінде оқып жүрген жыл- дары басқа да оқу орындарында білім алып жатқан қазақ қыздарын көрсем, кеудемді мақтаныш сезім билейтін. Дала- ның иісі бұрқырап, тоқпақтай бұрымын сүйреткен құрбыла- рымның қазақ ұлты үшін тірлік жасап жүрген азаматтарға қара көбейту үшін емес, бар жан -тәнімен қолдау көрсету тұрғысындағы іс -әрекетіне тәнті болатынмын. Біз -қыздар «Жас тұлпардың» мақсаты қазақ деген ұлтқа кір келтірмеу деп ұғындық. Жат қалада жақсы жүріп тұруға тырысатын- быз. Қазақ жігіті қазақ қызымен, қазақ қызы қазақ жігітімен мақтануға тиісті сияқты болатын. Мен «Жас тұлпар» құрған ансамбльдің әншісі болдым. Міндетіміз насихат жұмысы. Талай аймақтарды аралап, қазақ әндерінің көпшілікке тара- луына мұрындық болдық. Жырлар мен дастандар оқылатын еді. Студенттер жазғы демалысқа кетіп жатқанда, ансамбль құрамы жаңа бағдарлама әзірлеп, ел аралауға дайындалып жататынбыз. Рас, біз «Жас тұлпармен» мақтандық. Курсы- мызда оқитын басқа ұлт өкілдерінің студенттері қазақтар- ға қызыға қарайтын. Ұйымшылдығымызға тәнті болатын. Олар да осындай іске құлшынып көрді. Алайда нәтиже шы- ғара алмағанын білемін».

Ән - халқымыздың ғасырлар бойы там-тұмдап жинаған рухани қазынасының төл басы, құтты тұяғы.

48

Жастұлпарлықтардың елге әнмен келіп, әннің қыр-сыры- на ден қоюлары - халықтың рухани әлеміне зер салуы еді. Олар ән мен күйді қазақ халқының ғұмырнамасының шежі- ресі деп біліп, ғасырлар төрінен қатталып, қордалана келе байтақ қазынаға айналған деп есептеді. Қазақтың ұлттық құндылықтары көбіне көп тарих қойнауының шырғалаң қат- парларында шырмалып, өркениет дамуының сарабдал жол- дарынан түрлі себептермен тыс қалып қойды. Сондықтан ұлттық мәдениеттің дамуы -ұлттық сананы жаңа биіктікке көтеріп, ел мәртебесін оздырады деп түсінді. Ән қасиетін қастерлей білетін ел де жастұлпарлықтарға құрмет көрсетті.

Ғасырдан ғасырларға адам ауыса алмайды. Алайда олар- дың айтқан әні мен күйі қалады, ұрпақ пен ұрпақты ән жал- ғастырады. «Жақсы ән - жан азығы» деп қазақтың жақсы ән естілсе, ішкен асын жерге қоятынын білетін жастұлпарлық- тардың ауылға әкелген сәлемдемесі ән мен күй болды. Өйт- кені ән арқылы қазақтың әр буыны табысып жатады, арызы мен арманын, тілегі мен мұратын ортақтастырады, бүкпесіз сыры мен көкейкесті мұңын тоғыстырады, кейінгі ұрпаққа ән арқылы өсиет айтылады. Ән - халықтың өшпес рухы, жан серігі. Қазақша концерт ұйымдастырып, жұрт алдында ұлт мәселесін көтеру бүгін бізге үйреншікті, қарапайым, жәй ән- шейін нәрсе болып көрінуі мүмкін. Бірақ қылышынан қан тамған Кеңес өкіметінде 60-шы жылдары ұлтшылдығыңды жасырмай айтып көрсету, арыстанның аузына басыңды сұқ- қаныңмен бірдей еді.

«Жас тұлпар» ұйымының бағдарламасындағы басты са- лалардың бірі - қазақ халқының өз тарихына өзі үңіліп, жо- ғалтқанын тауып, еңсесін көтерсін дегені. Халықтың әсіресе жастардың тарихи санасын ояту өздерінің парызы деп есеп- теді. Ресейдің қазақтар тығыз қоныстанған Омбы, Орынбор облыстарын, Қазақстанның тың игерудің кесірінен есеңгі- реп қалған солтүстік «Тың» аймақтарын аралап, концерттер қойып, арасында ел тарихы жөнінде әңгімелер өткізді.

«Жас тұлпар» ұйымының белсенді мүшесі Қалқаман Ті- леухановтың естелігінен:

49

«Мен «Жас тұлпарға» Мәскеудің архитектуралық инс- титутына оқуға түскеннен бастап, мүше болдым. Бойда қазақтың қаны бүлкілдеп, жүректе жастыққа тән рух жа- лындап тұрған кез еді. Қылышын жалаңдатқан, танауы иіс сезгіш қызыл империяның қасапханасынан біз қалай аман қалдық? Бұл сауал кейінгілерді қызықтырмай тұрма- сы анық. Оңың жауабын өз басым ұйым жетекшісі Мұрат Әуезовтің білімділігі мен біліктілігімен байланыстырамын. Жастығына қарамай ол жан-жақты ойлай білетін. Біз тіпті Мұраттың басшылығымен Бүкілодақтық комсомол ұйымын «Жас тұлпардың» жұмысының жандануына пайдаландық. Ол кезде студент- жастардың көркемөнерпаздар үйірмесіне байқау жариялап, озып шыққандарды іс-сапармен ел-елді аралап, концерт беріп қайтуға мүмкіндік жасайтын. Қара- жатын аямайтын. Біздің ансамбліміз осындай мүмкіндікті пайдаланып Мәскеудің жолдамасымен Қазақстанға келіп бірнеше мәрте концерт берді. «Жас тұлпар» жоспарлы түрде жұмыс жасады. Бағдарламасы да айқын еді. Мақсаты -қа- зақы рухтағы жаңа ұрпақты тәрбиелеп шығу болды. Өнер, білім, ғылым саласында жан-жақты қалыптасқан тың ре­зерв дайындау бірінші кезекте тұрды. КПСС Орталық Ко- митетіне Омбы облысында тұратын әлдебір қазақтың бала- сынан шағым түсіпті. Шағыммен Бүкілодақтық комсомол комитеті айналысты. Істің анық-қанығын тексеріп қайтуға Мәскеудің жоғарғы оқу орындарында оқитын 5-6 жігіт ірік- теліп, тапсырмамен жолға шықтық. Омбы облысының 3-4 ауданын араладық. Қазақтар біршама қалың шоғырланған аймақ екен. Таза қазақ ауылдарын аралап көрдік. Шағым берушінің айтқанындай ақ, сол ауылдардың жағдайы тым ауыр болып шықты. Балалар оқитын мектеп сын көтермейді. Электр желісі тартылмаған. Ал орыстар шоғырланған ауыл- да жағдай мүлде бөлек. Осы уақытқа дейін бұл өңірде бір- де-бір қазақ азаматы жоғары орындарға көтерілмеген көрі- неді. Қызметі өсе бастаған әлдебір қазақ азаматын жергілікті басшылар түрлі-түрлі айыптар тағып жұмыстан қуған да, трактордың рөліне отырғызып қойған. Бұл бір ғана мысал

50

ғой. Айтпағым -осындай әрекеттер бір ұлттың екінші ұлтқа деген өшпенділігін оятпағанымен жаныңа кәдімгідей қаяу салатын. Біз әлдінің тілін таба отырып, аяқ-қолы тұсаулы өз қазағымыздың мүддесін қорғағымыз келді. «Жас тұлпар- дың» төңірегінде топтасқан барлық жігіттер бас қосып, осы мәселені жиі талқылайтынбыз. Әрине, албырттық жасаған кезіміз де болған шығар. Алайда адаспаған сияқтымыз. Мәс- кеуде жүріп қазақы рухтың түлеуіне қызмет еттік. Бізді за- манның өзі топтастырды. Уақыт өткен сайын түсінігімізге қайшы келетін ел өмірінде түсініксіз жағдайлар болып жат- ты. Мәселен, ауыл- ауылда «шопандар бригадасы» құрылып, оған мектепті жаңа бітірген жастар мүше болып «кіріп» жат- ты. Олардың дені мектепте үлгілі тәртібімен, сапалы білімі- мен көзге түскен оқушылар болатын. Байғұстардың қолына мәжбүрлегендей етіп шопан таяғын ұстатып жатты. Ал бұл кезде өзге ұлт өкілдерінің балалары жоғары оқу орында- рында оқып жүрді. Өз басым қойшы болған бір орыстың баласын көргенім жоқ. Қазақтың жалындап тұрған қабілетті жастарын ауылда тұншықтыру емей немене бұл. Әйтеуір ұлтымызды сауатсыздандырудың айла-амалын Мәскеуіңіз осылай жүзеге асырып жатқанын іштей сезетінбіз».

«Жас тұлпарлықтар» кездесулер барысында елдегі кө- некөз қариялардан Алаш зиялылары жөнінде көп мағлұмат- тар алды. Орынбор, Семей қалалары Алаш зиялыларының оқып-білім алып, кейін қызмет еткен қасиетті жерлер еді. Ол қалаларда Алашордалықтардың тұрған үйлері, жүрген жерлерімен бірге оларды көріп тәлім алған, сөздерін естіп қанаттанған адамдар бірен-саран болсын бар болатын. Жастұлпарлықтар өкіметтің өз халқына қарсы жасаған зұ- лымдықтары жөнінде айтпай жүре алмады. Кездесулер- де «Жас тұлпар» ұйымы мүшелері тарихқа тағлым жасап, 1937-ші жылдардағы қазақ зиялыларының жазықсыз атыл- ғаны жөнінде, колхоздастырудан кейінгі ашаршылық тура- лы бүкпелемей ашық айтты. Қазақ білімділері қыршыны- нан қиылмаса, ашаршылық халқымызды қырмаса, біз бүгін қандай деңгейде болар едік. Ана тіліміз, мәдениетіміз төл

51

қалпында сақталар еді деп тыңдаушыларына ой салды. Қа- зақ болашағын, ұлттың ертеңін жастұлпарлықтар Алаш зия- лыларының көзімен көріп, солардың ой-арманы мен жүрек сезімдеріндей қабылдады. Қазақ халқының отаршылдық сойқаны салған рухани мүгедектік көрінісі, ұлтсыздану мен мәңгүрттену таңбасынан арылу, жаңару жолдарын көрсетуге тырысты. Олар «хрущевтік жылымықты» пайдаланып, за- мана мүмкіншілігіне сай-кіріптарлық шеңгеліндегі жұрттың қайта жаңғыру бағытын нұсқады. Өз қаны, өз нәсілінің та- рихтан өзіне тиесілі орнына ие болу үшін күресті.

Жастұлпарлықтар үлкен ғылым және мәдениет орталық- тарына айналған қалалардан алған білімін, ұлттық тәлім-тәр- биелерімен ұштастырды. Бар жастық шақтың күш-жігерін ата-баба арманының орындалуына жұмсады. Жастұлпар- лықтардың саяси саналығы ғана емес, сана тәуелсіздіктері де ерте оянды. Ұлтының ертеңін ойлаған Ұлы істер толқыны оларды тарих сахнасына алып шықты. Өткені мен бүгінгіні жалғастыратын алтын көпірдің саф қиыршықтарына айнал- ды. Өздері де өсті, халқының ұлттық сана-сезімін оятуға да әсерін тигізді.

Ұлт рухы - рухани күш

Тарихтың өз заңдылығы бар. Өсу, өну, өшу. Қоғам тарих- тан дұрыс тағылым алса, даму процестері қарқынды болмақ. Ал керісінше жайбарақаттық жасап, даму желісін бәсеңдет- се өткен күндердің қасіретті қателіктерін қайталай береді. Тарихқа тағылым -болашаққа негіз.

Ел тарихы - әр адамның тағдыры, ұлттық рухтың бет- пердесі. Жастұлпарлықтар ежелгі тарихты, ұлттың өткенін үлкен мән бере зерттеп, ерінбей тағылым алды. Олар Мух­тар Әуезовтің «Ел боламын десең -бесігінді түзе, халық боламын десең-қалпыңды сақта», - деген сөзін өмірлік кре- доларына айналдырды. Өздері оқитын қалалардағы орта- лық кітапханаларды жағалап, Қазақстан жөнінде жазылған кітап, мақалаларды оқып, түйсіктерінен өткізіп, білімдерін

52

толықтырумен болды. Білім жүйесі, рухани мәдениет, салт- дәстүр, тіл саясаты, этика өмірдің өзекті саласы екенін ес- керген жастұлпарлықтар аталған құндылықтарды жалпылай қамтуға тырысты. Әсіресе, Мәскеудің Ленин атындағы кі- тапханасы олардың сүйікті орнына айналды.

Жастұлпарлықтар қазақтың шежіре тарихына терең бой- лаған сайын, олардың ұлтына деген сүйіспеншілігі арта түсті.

Мәскеу қаласында жастұлпарлықтар әр бейсенбіде Ке- ңес Одағы Ғылым Академиясының жатақханасындағы бөл- месінде кезекті жиындарын өткізіп тұрды. Әңгіме, пікір ал- масулары бағдарлама негізінде - қазақтың санының аздығы, ашаршылық, тың игерудің кесірі, қазақ тілі мен мәдениетінің, ұлттық рухының әлсіздігінің себептері төңірегінде болды. Оларды Кеңестік Одақтың демографиялық және ұлттық сая- сатының қазақ халқы үшін «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламадан» кейінгі екінші трагедия болғаны қинады. Қазақ халқы өз тарихында туып өскен жерінде азшылықта қалды. 1959 жылғы санақ бойынша қазақ ұлты республикада 30 па- йызды ғана көрсетті. 1915 жылы 90 пайыз құраған халық 40 жылда 30 пайызға дейін кеміді. Кезінде қытай көп пе, қып- шақ көп пе дейтін мақал да айтылған. Мадиярлық бір ғалым қазақтың саны кұммен тең деген екен.

Ежелден элем тарихында көшпелілердің тұрағы Орталық Азия белгілі роль атқарып келді. Көшпелілер Персия, Қытай сияқты құдыретті көрші мемлекеттердің зәре-құтын алып отырды. Әбден запы болған Қытай империясы біздің ата- бабаларымыздан қорғану үшін қисапсыз күш жұмсап «Ұлы Қытай қорғанын»(Ақ қорған) тұрғызған. Ал сасанидтер дәуірінде соғылған «Александр дуалы» солтүстік Иранның құнарлы алқабын көшпелілерден қорғауға тиіс болды.

Көне грек данышпаны Платон: «Жер бетінде сақтардан өткен мерген жоқ. Сақ сарбаздары жебені оң қолымен са- лып, адырнаны сол қолымен тартады, бірақ садақ атқанда екі қолы бірдей ойнайды,» - деп тамсанған.

Он сегіз бен жиырма жас аралығындағы қазақтың ұл мен

53

қыздары Мәскеу, Петербург, Киев, Рига және басқа қалалар- дағы сән қуатын жеңіл өмірге қызықпай халқының болаша- ғын ойлап, уақыттарын бос өткізбей, мамандық игерумен бірге көрген-білгендерін көкейлеріне түйді. Жастұлпарлық- тар қазақ халқы мыңжылдық тарихы бар этнос ретінде жаңа заманда өзіне тиесілі орынды қалай алу керек деген сұраққа жауап іздеді. Ұсақ түйек емес, ұлттық миссияны ата-бабалар жетелеген Ұлы армандарға бағыттауды көздеді. Академик Мұрат Ғылмановтың естелігінен:

«Мұрат жатақханада тұрғаннан бастап, аптасына 1-2 рет жиналатын семинар ұйымдастырды. Семинарда еліміздің экономика, мәдениет және тарих мәселелері талқыланатын. Бұл семинардың жұмысына атақты философ Георгий Гачев қатысып, еліміздің тарихы мен мәдениеті туралы баяндама- ларды үлкен қызығушылықпен тыңдайтын. Семинарларда Мәскеудегі ғылыми-зерттеу институттарында жұмыс іс- тейтін көптеген аспиранттар баяндама жасайтын. Мұндай отырыстар қызу пікірталастармен өтетін. Көбінесе Қазақс- тан мәселелері көтеріліп, еліміздің тәуелсіздікке жету жол- дары талқыланатын. Өкінішке қарай, әлдебіреу бұл семи- нарлар туралы біздің республикамыздың тиісті органдарына жеткізіпті. Алматыдан Қазақстан КП Орталық комитетінің бөлім меңгерушісі келіп, семинарға қатысып жүрген әрқа- йысымызбен жеке сөйлесті. Семинар жұмысына қатысуға болмайтынын ескертті. Бұл сөзге құлақ аспаған жағдайда оқудан шығарыласындар деп қорқытты. Осыдан кейін семи­нар жұмысы тоқтатылды. Алайда Мұрат өзінің ұйымдас- тырушылық жұмыстарын тоқтатқан жоқ. Ол Мәскеудегі Қазақ ССР-нің тұрақты өкілдігінде мәдениет мәселелері жайлы жиі дәрістер оқыды. Мұраттың ұйымдастырған іс-шараларының ішінде 1967 жылы желтоқсан айын- да Мәскеу қаласындағы мәдениет институтының акт залында өткізген кешін айырықша айтуға болады. Бұл кешке қазақтың 500-дей студенттері мен аспиранттары жиналды. Кешті ұйымдастыруда мәдениет институты- ның студенті Марат Балтабаевтың еңбегі ерекше болды.

54

Мунда Мұрат үлкен баяндама жасады. Осы баяндамада Сталин және оның қызметкерлерінің қолымен уйымдасты- рылған қазақ халқының улы қасіреті жайлы баяндалды. Осы сумпайы саясаттың нәтижесінде еліміз қырғынға ушырап, халық саны екі есе азайғаны айтылды. «НКВД» әскерін жу- мылдыру арқылы қолдан уйымдастырылған ашаршылыққа халықтың малын конфескелеу себеп болғаны ашық айтыл- ды. Малсыз қалған халық аштықтан қырылып, қазақ даласы өлікке толды. «НКВД» қызметкерлері ашыққан қазақтарды қалаларға кіргізген жоқ. Осының салдарынан қала қақпала- ры маңында аштан өлген адамдардың мәйіттері тау болып үйіліп жатты. Бул трагедия әлі күнге дейін өзіне лайықты тарихи бағасын алған жоқ. Осы теріс саясат қазақ ултының моральдік тамырының күйреуіне әкелді. Трагедияның ау- қымды болғанына байланысты буны қазақ халқының «Хо - локосты» деп айтуға болады. Бул трагедияға тарихи баға берілмей, қазақ халқының өркендеуі жайлы айту қиын мә- селе. Мен Мураттың осындай мәселелер көтерілген баянда- масынан кейін Коммунистік партияның қатарына кірмеймін деп серт еттім».

Студент жастар Ресейдің қыпшақ даласына тәуелді, Алтын Орда хандығының бодандығында болғанына көз жүгіртті. Орыс мемлекетінің турақты шекарасы болмауы- ның себебін іздеді. Бір мезгілде мемлекет қурған қазақ пен орыс улттарының тарихи даму жолдарын саралады.

Жастулпарлықтардың қоғамдық ғылымдармен көп әуес- тенуі де улт тарихына үңілуден туған қажеттілік. Ұлтының өткен күндердегі жетістіктерін білу олар үшін қажеттілік, өмірлік мурат болды. Өз ултының кешегі тарихын білмеген, болашағын ойламаған адамның қоғамнан дәрежелі орын алуы күмәнді екенін түсінді. Кешегісін жоғалтқан, келешегі- не несімен бармақ. Өткенін мансуқ көрсе, өркені неден өс- пек?!Жастар болашағын бағамдау үшін төл тарихымыздың тағлымына жүгінді. Жүздеген жыл бодандықта отырып, зер- десінен айырылуға таяу қалған ел есін жиып, етегін жинағы- сы келсе тарихтан басқа барар жері бар ма?!

55

Жастұлпарлықтар тарихтан тағылым алу барысында ежелден ұлы дала төсінде болған ұлықты ұлт, қонысы құт- ты халықтың ұрпағы екендеріне көздері әбден жетті. Л. Гу- милевтің, О. Сүлейменовтің зерттеулеріндегі түрік әлемі тақырыбының сабақтастығы жастұлпарлықтар үшін де бай- қаусыз қалмады. Түрік тілдес ұлттардың өткені мен бүгіні, тарихи да мәдени сабақтастығына, үндестігіне үлкен мән берді. Әсіресе Қазақстан мен Өзбекстанның Орта Азиядағы орнына ерекше тоқталып, олардың болашақта біртұтас эко- номикалық, мәдени-ақпараттық одақ құрып, басқа түркі ұлт- тарын өз төңірегіне жинайтынына сенді.

Қазақ хандығының саяси-әлеуметтік тарихын, Абылай- ханның дипломатиясын, «далалық демократияның» қа- лыптасу жолдарын зерттеді. Осы салада зерттеу жүргізуге жастарды үгіттеп, көне тарихтың көздерін ашуға жастарды жұмылдырды.

Оларды Л. Н. Гумилевтің «Көне түріктер» жөніндегі зерт- теулері қатты қызықтырды. Оның 1961 жылы тарих ғылымы бойынша «УІІ-УІІІ ғасырлардағы ежелгі түріктер» тақыры- бына докторлық диссертация қорғағанынан хабардар бол­ды. Әсіресе Чех ғалымдарыңың 1958 жылғы археология- лық экспедиция кезінде Күлтегін мен Күлтегіннің әйелінің мүсіндерін тауып, көне жазуларды оқып оны әлемге паш етуі жастұлпарлықтарды бір көтеріп тастады. Әл-Фараби, Дулати, Ахмет Яссауи, тағы басқа бабаларымыздың еңбек- терімен таныса отырып, басқа ұлттардың інжу-маржандары- нан да нәр алды. Алты алаштың баласы ел басына күн туған қилы кезеңдерде әрқашан ауыз бірлікте болып, төрт құбыла- сын түгендей біліпті.

Жастұлпарлықтар бабаларымыздың дәуіріне сай дамыған мәдениеті, төл жазуы болғанын «Орхон -Енисей» жазулары- нан білді. Тасқа қашалған көне руна жазуларындағы көпте- ген көркем бейнелер, қанатты сөздер, ұтқыр тіркестер қазақ тілінде күні бүгінге дейін қолданылып сақталуы жастұлпар- лықтардың абыройын өсірді. Көрнекті этнограф -Жағда Ба- балықұлы тапқан таста домбыраның және онда билеп тұрған

56

бес адамның суреті бейнеленген. Ал ол тастағы суретті ға- лымдар неолит дәуіріне жатқызды. Яғни осыдан алты мың жыл бұрын қазақ халқының өнерінің дамығанын қара дом- бырасы да дәлелдегені мәлім.

XV ғасырдағы Алтын Орданың құлауы - Қырым, Қазан, Астрахан, Сібір, Қазақ, Өзбек және Ноғай ордалары тәрізді тәуелсіз хандық мемлекеттердің құрылуына негіз болғаны ақиқат. Қазақ елі хандардың айрықша ақыл-парасат, күш қайраттарының арқасында үлкен мемлекетке айналды.

Еділден Алтайға, Батыс Сібірдің түстік шалғайынан Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньға дейінгі кең байтақ аймақ- ты иемденді. Қазақ хандығы көп жылдар Орталық Азияда маңызды саяси-әскери роль атқарды. Қазақ мемлекеті тарих бетінен жойылып кетпес үшін өзін қоршаған жауларымен арпалысты күндер өткізуіне тура келді. Оңтүстіктегі Қоқан, Хиуа хандықтары, Қызылбас, Қытай, Ресей империялары аралығындағы Ұлы дала қашанда жау шабуылына тойтарыс берумен болды. Әсіресе, қазақтың хандары орыс пен Қытай- дан сақтанып, ерекше саясат жүргізгенін тарих дәлелдейді. Қазірде Тәуелсіз Қазақстан Республикасы Ұлы мемлекет- тер қыспағына түсіп, көп векторлы саясат жүргізіп, алаңдап отырған халі бар.

Ал кезінде Александр Македонский, Парсы патшалары бағындыра алмаған Ұлы дала осылайша қайта жаңарып, біртұтас елдік үлгісін көрсеткен екен.

Қазақтың құзырлы мемлекеттік құрылымының куәсі ретіндегі «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» атты ел билеу ережелері мен Тәуке ханның «Жеті Жарғысының» болуы -дамығандықтың көрінісі, мемле- кеттік Тәуелсіздігінің белгісі.

Әр ереже, көшпелі қоғам жүйесін - тұрмыстық әдет- ғұрыпты, ұлттық дәстүрді реттеуімен бірге елдік, мемле- кеттіліктің бірден-бір тіреуіне айналды. Қазақ халқының арасында көп жұмыс істеген және қазақ тілін жете меңгерген орыс зерттеушісі А. Е. Алекторов өз бастауын көне заманнан алатын, бірақ XI X ғасырға дейін сақталған билер сотын таң-

57

дана суреттейді. Сот әділдігінің көне дәстүрлерін сақтаған билер, оның айтуынша, ежелгі демократия үлгілерін жүзеге асырған. Ол : «Істі қарастыру кезінде би мен ақсақал даула- сушыларға асқан әділдік танытуды өзінің қасиетті парызы санайды. Ол екі жақтың да дәлелдемелерін әбден тыңдап болған соң ғана өзінің әділ шешімін жариялаған және ол шешім міндетті түрде орындалған», -деп жазды.

Ал Ресей өкіметі қазақтардың ереже заңдарын жоққа шы- ғаратын «Сібір қазақтарының жарғысы», «Орынбор қазақ- тарын басқару туралы» ережелер қабылдады. Бұл жаңа ере- желер «бөліп ал да, билей бер» саясатына сәйкестендірілді. Қазақ хандарының билігі шектелді, ел біржолата бодандыққа көшті. Бұл саяси құрылымды қиратып, ұлт ерекшеліктерін еске алмайтын ережелерді Шоқан Уәлиханов та 1864 жылы жазған «Сот реформасы жайындағы хат» атты еңбегінде сы- нады.

Патша өкіметінің отаршылық саясатына қазақ зиялылары қашан да қарсы шығып отырды. Бірақ Ресей Империясының бодан ұлттардың тағдырында жұмысы болған жоқ. Шекара- сын кеңейтіп, билігін күшейту саясатын ғана жүргізді.

Жастұлпарлықтар көне тарихқа көз жүгірту барысында Қазақстандық Әлкей Марғұлан, Алан Медоев, Валентин Ба­син сияқты ғалымдармен көп пікір алысты. Ежелгі тарихқа, саяси тұлғалардың өмірі мен істеріне мән берді. Ал оқыған білгендерін кездесулер барысында бұқара халыққа таратты. Кеңес өкіметі тұсында жазылып жатқан тарихи еңбектерге күмәндана қарап, көне тарихты нақты археологиялық, этног- рафиялық деректермен салыстырып оқуға тырысты. «Ұлтын жойған ел болмас» ұранын ұстанды. Алтын орда хандығы кейін жер жағдайына қарай 4 ұлысқа ыдырағанда соның үшеуі Қазақстан аумағына орналасып, одан Ақ Орда ханды- ғы пайда болып, соның негізінде Қазақ хандығының құрыл- ғанын мақтан тұтты. Ресей ғалымдары қазақ тарихын түбе- гейлі жоққа шығарғанын, ал жалған тарихты Кеңес өкіметі коммунистік идеология принципінде саналы түрде ондаған жылдар бойы халықтың болмысына сіңдіргенін білді.

58

Қазақ өзінің ұлттық төл-тума діні тәңірлікті ислам діні- мен ұштастырды. Біз Ислам дінін Тәңірлік негізде ұстанған ұлтпыз. Табиғаттың заңдылығын өмір заңымен ұштастыра алған халықпыз. Табиғат аясы біз үшін ұлттық құндылықтар негізі. Жаратқан мен арамыздағы байланысты Аруақ рухы жасайды. Бізді Аруақ қана қолдайды... Көшпенділер мәде- ниетіне ислам діні қайшы келе қоймады. Қазақтар қабыспай- тын, өз мәдениетіне кедергі болар жат нәрселерден қашық болды. Ислам дінін өз мәдениетіне бейімдеді. Ата дәстүр, әсіресе аруаққа құрмет сол төл-тума қалпында, сана - сезім- де өзгеріссіз қала берді. Тәңірдің жарылқауын, аруақтың қолдауын ешқашан жадынан шығармады. Тек социалистік жүйедегі материалистік көзқарас дінмен бірге тарихи қа- лыптасқан сенім -танымды ұлт түйсігінен ығыстырды.

Жастұлпарлықтар қазақтың елдігі мен мемлекеттігі- не тарихи тұрғыдан күмән келтірушілерге қарсы күресу үшін көне тарихқа, ежелгі мәдениет пен ауыз әдебиетіне көп көңіл бөлді. Сақ, ғұн, көне түріктердің түбінің бір екеніне өздерінің ғана емес, көпшіліктің көзін жеткізу- ге тырысты.

Жастұлпарлықтар халықшыл болды. Олар қазақ билігі жүйесіндегі төрелердің, қожалардың өз орны болғандығы- мен қалың халықтың қызметшісі болғанын да естен шығар- мады. Шынында хандық-сұлтандық биліктегі төрелер де, рухани-діни биліктегі қожалар да қазақ қауымымен келіс- пейінше өзіндік шешімдер шығармаған. Даналық түсініктегі бірлестік салиқалы нәтижелерге қол жеткізген. Ел билеген қазақ хандарының көбі ұрыс даласында қаза болды. Қазақ халқы қанша төре тұқымы болса да батыр болмаса, соғыс алаңына шығып қол бастамаса хан сайламаған. Хан билігі лауазым ғана емес, биліктің көрінісі. Кеңес өкіметінің хан тұқымын аяусыз қыруының көзі қазақтың елдігінде, мемле- кеттігінде жатыр. Шыңғыс әулеті Өзбекстанда да, Қырғыз- станда да өмір сүрді, бірақ олар Қазақстандағыдай қуғын сүргін көрген жоқ. Қазақстандағы төре ұрпақтары Ресей, Өзбекстан, Қырғызстанға барып, бас сауғалады.

59

Талай ғасырларға созылған ата-бабаларымыздың қан- ды жорығының, дабыл-дауылды күресінің арқасында қа- зақ улан-ғайыр жерге ие болды. Тәуелсіздік үшін сан урпақ алысты, арпалысты. Ердің елі - туған жері, отан - жан азы- ғы, пенденің түп қазығы екендігі қазаққа қанмен дарыды. Осы турғыдан алғанда патша өкіметінің қулап, Ресей импе- риясы ыдыраған алай-дүлей өтпелі кезеңде Алаш партиясы- ның улттық автономия қурып, тәуелсіздікке умтылуы дина- микалық заңды қубылыс. Жалпы Алаш идеясы 1917 жылға дейінгі он-он бес жылдың ішінде улт мүддесін қорғай ала- тын, қазақ елінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсы білген, саяси күресте жан-жақты сынақтардан өтіп, тәжірибе жинап шыныққан негізгі саяси күшке айналды. 1917 жылы тарихи мүмкіншілікті пайдаланып, Алаш арыстары Алашор- да үкіметінің негізін қалап еді, оны Кеңес үкіметі тағы қират- ты. Мустафа Шоқай Қоқанда Түркістан муфтариатын қурып еді, оны да қуғындап, жоқ қылды. Бастан бақ тайса, қорқау қасқырлар қамайды. Қазақ жеріне көз алартқан көршілер біздің алауыздығымызға, улт-азаттық көтерілістер кезіндегі қыңырланып бір-бірімізге қырғиқабақ кездерімізге шоқ-шоқ десті... Қазақ ойының ушқырлығы, рухының күштілігі отар- шылардың бас ауыруына айналды. Еркіндікте өмір сүрген, далалық демократиялық үрдістер салт -дәстүрінде тәрбие- ленген халық бодандық буғауына оңайлықпен көне қойма- ды. Орталық Азиядағы басқа улттар мен билік тәртібі бір де, қазақтарды билеу ерекшелігі мүлде басқа болды. Ресей билігі қазақтардың рухани дамуына барынша кедергілер жа- сап бақты.

Қазақ тіліндегі алғашқы газет «Түркістан уалаятының газеті» (1870-1882), «Туркестанские ведомости» газетіне қосымша ретінде 1870 жылдан бастап Ташкент қаласында шыға бастаған. Газет кеңінен тарап, ондағы елдің турмысы, тарихы жөніндегі мақалалардың таралуынан қорыққан ге­нерал-губернатор 1883 жылы газеттің қазақ тілінде шығуы- на тыйым салды. Өзбек, орыс тілдерінде газет 1917 жылға дейін шығып турды. 1917 жылғы Ақпан революциясынан

60

кейін Қазақстанның көптеген елді мекендерінде қоғамдық - саяси ұйымдар пайда болды. Мысалы Омбы қаласында «Демократиялық оқушы жастар кеңесі» мен «Бірлік»ұйы- мы, Ақмолада «Жас қазақ», Спасскіде «Жас жүрек», Мер- кеде «Қазақ жастарының революциялық одағы», Семейде «Жанар», Қызылжарда «Талап» тағысын-тағылар.

Жас тұлпарлықтар Асан қайғы мен Қорқыт атаны Ресей Империясының ұлттық идеясының негізін салған правосла­вие дінінің өкілі Феофанмен салыстырып біздің бабалары- мыздың рухани, адами дүниетаным деңгейінің, ой-түйсік- терінің жоғарылығын көрді.

Жастардың жүректері сезіп, өздері толық біле бермеген замана шындығы олардың көздерін ашып қана қойған жоқ, қандарын тасытты. Қазаққа тарихтан тиген несібесі запы- ранды, өте өкінішті екенін білді.

Ең бастысы Алаш Орда өкіметі құлап, Алаш зиялыла- ры атылғаннан кейін қазақ халқы ұлттық идеясыз қалды. Оның орнын мән-мағынасынан жұрдай болған утопиялық социалистік идея жайлады. Жастұлпарлықтар қайда жүрсе де Қазақстанның Ресей Империясының отарына айналып, сол құлдықта 300 жыл ғұмыр сүргенін естерінен шығарма- ды. Отар болу - бағыну, бостандығынан айырылу. Кезінде жеңілген, бағынған ел жөнінде Бисмарк: «Как бы мы не лу­кавили - побежденному победитель оставляет только глаза, чтобы было чем плакать», - деген екен. Қазақстанда 1731 жылы Әбілхайыр хан Ресей билігін мойындап, қол астына кіргеннен бастап қазақ халқы осындай күн көре бастады.

Жастұлпарлықтар тарихты сана-түйсіктерінің сүзгісі- нен өткізіп, қазақ халқының 1456 жылы хандық мемлекет құрғаннан бастап 1821 жылы толықтай жойылғанға дейінгі жылдарды ұлттың «алтын сара жолы» деп санады. Құлы, түрмесі болмаған, ұрысы мен қарысын сөзбен тәрбиелеп, рухани тазалықта, азаттықта өмір сүрген кездерді дәріптеді. Қазақ хандығының тарихы - біздің Ұлы халық екендігіміздің айғағы. Ата-бабаларымыз үсті бейіш, асты кеніш әлемнің то- ғызыншы жер көлемін ұстап тұруы күш-қуатының, рухының

61

күштілігінде екеніне көздері әбден жетті. Қазақтың ұсақ-тү- йек емес, тарих көшінде ерекше орынға ие боларлық істерге бейім екенін көрді.

Тарих тағлымынан нәр алған жастар ханы халқын ойлап, өтірік айтпай, әділ болуға тырысқанын, батыры елін жаудан қорғап, ат үстінен түспегенін бұқара халықтың санасына сіңіруге тырысты.

Қамал бұзған батырлардың, топты жарған шешендердің, ел бастаған көсемдердің ұрпағы екендерін мақтан тұтты. Абылай хан дәуірінің асқағы оларды шыңдай түссе, Бұхар, Үмбетей сияқты жыраулардың «Аттан», «Аруақ», «Ел бол- сайшы, қайран қазақ» деген айбынды сөздері рухтарын кө- теріп қанаттандырды. Алаш зиялыларын ұстаз тұтып, бағ- дарламаларына бағыт қылып, істерін жалғастырды. Ұлттық саналары асқақтап, шалқақтады.

Жастұлпарлықтардың саяси аренаға шығуы - қазақ ұлты- на тән жалпы саны аз болса да жекелеген интеллектуалдар мен пассионарлық тұлғаларға бай екендігінің бірден-бір дә- лелі. Қазақ даласының қасиетті топырағынан қашан да жүз- ден жүйрік, мыңнан тұлпарлар туып отырған. Ұлы даланың әлемді дүрліктірген тұлпарының соңғы тұяғы осы жастұл- парлықтар.

Ресей империясы 1821 жылы ереже қабылдап, саяси ре­форма жасағансып, қазақ хандығын біржолата жойды. Ре- сейдің бодандығына кірген қазақ қоғамы әлеуметтік-саяси және территориялық тұтастығынан айырылды. Ресей импе­риясы Қазақ елінің билігінің шаңырағын 1800 жылдардың басынан бастап шайқай бастады. Сөйтіп, Ресей өзінің бас- қару жүйесін қазақ даласына жоспарлы түрде енгізді. Содан Қазақ даласында 1831жылдардан бастап -Аягөз, 1832 ж. -Ақмола, 1833ж. - Баянауыл мен Үшбұлақ, 1834ж. - Аман- қарағай, Көкпекті, Құсмұрын, Алатау сияқты жаңа округтік приказдар бірінен соң бірі ашыла бастады. Олардың құры- лысы мен күзеті орыс казачествосына тапсырылды. Орыс казактары салықтан босатылып, жергілікті жұрттан тартып алғандарын қанағат етіп, қазақтын шұрайлы жерлеріне иелік

62

етті. Ресей Империясы 1824 жылы Хан билігін, 1868 жылы Сұлтан билігін жойды. Қазақ даласы дәстүрлі мемлекеттік сипатынан бір жолата айырылды.

Аз ұлттың азабы таусылған ба? (Кейін, 1945 жылы Ста­лин, Черчилль, Рузвельт қатысқан Ялта конференциясы- ның «Шығыс мәселесі бойынша шешімі» қазақтың елі мен жерін біржолата бөлшектеді). Енді қазақтар үш мемлекетте - КСРО, Қытай, Моңғолияда тұрып, бөлек тіршілік жасауына тура келді.

Бөліп билеу саясаты күшейтіліп, бір қазақты үш жүз- ге жіктеу кеңінен қолдау тапты. Қазақты үш жүзге бөлудің өзі бас бірліктен айырып, жекелеп бөліп алып, жырымдап билеу үшін жасалған арамза пиғыл еді. Жүз деген тек сан ұғымы ғана. Жер, тайпа, ру ұғымында жүз термині қазақта XX ғасырдың басына дейін ешбір дерек, аңыз-әңгімелерде кездеспейді. Яғни билеуші топтың, өз іс-әрекетіне сай қол- дан жасаған түсінігі. Қазақта руын мақтаған ақын -жыраулар болды, бірақ жүзді өлеңге, не сөзге қосқан ақын -жырау да, би - болыс та болған емес. Ру сол әлеуметтік ортада ерек- ше орын алуы, өмір салтымен, тұрмыстық қажеттіліктен туды. Ру адамдары тең праволы болды. Сондықтан адамның қандай бір айрықша қасиеті болса да, қауым оған ешбір ар- тықшылық бермеді. Кейде ақылды, батыл адамдар соғыс- тар кезінде басшылыққа сайланған. Алайда ол өз міндетін атқарған соң қайтадан жұртпен бірдей болған. Ал жүздік сана қазаққа жат сипат. Бауырмал, ағайыншыл қазақ қаны су болып кеткенінше алысты жақындататын туысшылдықтан көзі тірісінде айырылмады. Қотан арасының кикілжіңі, мал барымтасы болмаса, шарт кетпек, бет жыртыспаққа барма- ды. Қазақтың құдасын құдайдай көріп, тәңірдің, жаратқан- ның дәрежесіне көтеруі жәй туысшылдық емес, өмір мәні, ұрпақ қамы. Құдалардың сыйластығы - отау тігіп, отбасы құрған балаларының шаңырағының биіктігінің, босағасы- ның беріктігінің, дастарқанының берекелілігінің кепілі. Ал тонның ішкі бауындай байланып, аралас - құралас отырған туыстарда жәй қырғи-қабақтық, өзімсінген өкпе-наз болса

63

да, сүйек сату болған емес. Ағайыннан жарыместер ғана бе- зеді. Қазаққа тасбауырлық қашан да жат қылық. Туысына со- ғымынан омыртқасын беріп араласпайтын, оразада ағайын- ды жинап аруағына құран оқытып, ауыз аштырмайтын қазақ бүгінде де кемде-кем...

Қазақтың көрнекті этнолог- ғалымы Ақселеу Сейдімбек бұл жөнінде: «...қазақтың кез келген ру-тайпасының құра- мында үш жүздің де этникалық аралас-құраластығының бар екеніне, жүздік бөліктің өзі этникалық бөлік емес, ең алды- мен әкімшілік-территориялық бөлік екеніне, қазақтың тілі мен діліндегі біртұтастық олардың рушылдық бөліктігінің емес, ұлттық бүтіндігінің нәтижесі екендігіне көз жеткізеді» - дейді.

Қазақты жүзге бөлудің ешқандай ғылыми негізі жоқты- ғын академик Оразақ Смағұлұлы да дәлелдеп берді. Ол:

- Қайран қаласың! Мен Кеңес одағы дәуірінде Шығыс Қа- зақстандағы наймандарды зерттеп, әкесі де, шешесі де най­ман болып келетін 300-ден артық адамның қан жүйелерін ал- дым. Сосын бір жылдан кейін Батыс аймақтағы 400-ге жуық таза адайлардың қан жүйелерін зерттедім. Нәтижесінде не болды дейсіз? Мәскеудегі мамандар ренжіп: «бір облыстан жинап әкелгеніңіз қалай?» дейді. Мен «кешіріңіз, аталған екі облыстың арасы - 3, 5 мың шақырым» деймін. Есімде қалған бір қызық жай, шығыстан жазда арнасы кеуіп қалатын «Же- меней» деген өзен көрсем, адайлардың ішінен Жеменей руы- ның адамдарын кездестірдім... Жалпы, мұндай биология- лық, генетикалық тұтастық алысты қойғанда, қасымыздағы өзбектің де, орыстың да, қытайдың да бойында жоқ. Тіпті біздің тіліміздің өзі, бірді-екілі ғана диалекті сөздер болма- са, біртұтас. Ал Қытайда 6-7 диалекті бар. Бейжіңге жинала қалса, бірінің айтқанын бірі түсінбей, әуре-сарсаңға түседі. Сөйтіп отырып, олар «Қытай - мәңгі бөлінбейтін, біртұтас ел» деген саясатты тастай қатып ұстанып отыр. Оның қа- сында ат төбеліндей қазақтың жүз-жүзге, ру-руға бөлінуін не деуімізге болады?!» - дейді. Қазақ жүзге бөлінгеннің жүзі қара деуі тегін емес...

64

Шынында, қытайлар өз мектептеріндегі тарих пәнінде тұтастай Жетісу жерін Қытайдың жері деп оқытады екен. Осындайда болашақта болуы мүмкін территориялық дау- дамайдың алдын алуда Оразақ Смағұловтай білімді қазақ ғалымының болғанына шүкір дейсің! Академиктің жоғары- да айтқаны әркімнің өз руын ғана дәріптейтін көзқарастың заманы әлдеқашан өткенін дәлелдеп тұрған жоқ па! Ұлты- мызға тән бір ерекшелік - жеті атадан аспай ешқашан қыз алысып, беріспегендігіміз, қанымыздың тазалығын сақта- ғандығымызда. Рушылдық бізге осы тұрғыда ғана керек! Ал жүзге бөлінудің шығуы, территориялық басқарудың нә- тижесінде қолдан жасалынғаны ғылымда әлдеқашан дәлел- денген. Үш жүздің бір-бірімен қыз алысып, қыз берісуінің арқасында қазақ ықылым заманнан біртұтас бөлінбейтін ха- лыққа айналған.

Тәуелсіздікті, бостандықты сақтау қашан да оңайға түс- пеген. Жоңғар шапқыншылығына тойтарыс беру, Қоқан, Хиуа хандықтарынан қорғану, Орыс отаршылығына қарсы күрес ұлттық ерекшеліктерді сараптап нығайтты. Отаршы- лыққа қарсы қүрестегі басты фактор ұлтшылдық. Ұлт болып қалыптпсудың өзі тарихи дамудағы қажеттіліктің көрінісі. Осыған сай өмір сүру жүйесі, әдет- ғұрып, діл, мәдениет, дін, рух қалыптасады. Ұлт ұғымы, шындығында, мемлекет деген ұғым баламасы. Қазақ отаршылдыққа түскенімен қырылса да, ашықса да ұлттық менталитетін, әдет-ғұрып, мәдениетін сақтап қала алды.

Тек, қазақи ұлт ой санасы, мемлекеттігі Кенесары ханның өлімімен тоқтады. Бірақ біз қазақ халқы болып қала берсек те, ұлттығымыздың құндылықтарын жоғалта бастадық. Ұлт- тық мемлекеттік деңгейде ойлаудан қалдық. Қазақ халқы Ке- ңес өкіметі, Қызыл империяның қанды балағына ілігіп, ұлт- тық рухын бәсеңдетіп алды.

XX ғасырдың басында түрік тілдес халықтардың ішіндегі екінші, ал Орталық Азия ұлттарының ішіндегі сан жағынан да, сапа жағынан да алдыңғысы қазақтар болды. Әлихан Бө- кейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов бастаған

65

Алаш қозғалысы ултты оята бастап еді. Қазақы болмыстан айырылып, елдіктен-журтшылдықтан кетіп бара жатқан ул- тына тоқтау айтты. Олар қолайлы жағдай болса, біраз жыл- дардан соң дамыған елдер қатарына енетініне сенді. Тіпті, Смағул Садуақасов жапон журты сияқты деңгейге жетуге тарихи да, рухани да мүмкіншіліктердің барлығын дәлел- деді. Тек жапондар мен қазақтарда ғана өздерінің төл діні сақталды. Таным, сенім, улттық қундылықтарда уқсастық көп. Табиғатқа, аспан мен күнге табынушылық аруақты ар- дақтауға әкелді. Тәңірі мен Синнің түп-тамыры бір.

Жастулпарлықтар улттық психология, көшпелілер мә- де-ниеті туралы жазылғандарды көпшілікке насихаттады. Басты мақсаттары тарихи негізде рухани қундылықтарды жандандыру болғандықтан Алаша хан жөніндегі аңыздарды, қазақ хандарын, хан ордасының билік сипатын дәріптеді.

Алаш ураны, Алаш идеясы - улттық мемлекеттің көрінісі деп білді. Қазақ шежіресінің осы Алаша хандығынан бас- талатынын, оның көзінің көнеде екендігін насихаттады. «Елдің тарихы өкіметтің тарихы емес, ол ең алдымен халық- тың тарихы», - деп халықтың мүддесін елдің мүддесімен қарастырды.

Беғазы-Дәндібай археологиялық қазбасының нәтиже- лері жастулпарлықтардың мерейін одан әрі өсірді. Алаша хан күмбезі мен Беғазы қорғандарындағы айналмалы бас- палдақ - саты стилдері таң қалдырды. Алаша хан кесенесін қазақ халқының бірнеше мың жылдық тарихындағы ең басты ескерткіші, бул елдіктің, мемлекеттіктің белгісі деп білді. Қасым ханның Алаша ханға кесене турғызуын улт- тық символ деп халыққа түсіндірді. Олар Қазақстанның түпкір-түпкіріндегі тарихи жерлерді, аңыз әңгімелерді, археологиялық жетістіктерді буқара халыққа насихаттау- дан жалықпады. Ұлытаудағы Алаша хан кесенесіне, Көк- шетаудағы Кенесары мекеніне әдейі арнап экспедициялар уйымдастырды. 1969 жылы Мурат Әуезов «әулиелер ме- кені» Маңғыстауға экспедиция уйымдастырып, үстіртке,

66

жер асты мешіттеріне барып, тағзым етті. Елеусіз, еске- русіз, күтімсіз жатқан тарихи ескерткіштерді жөндеуге ат салысты. Ескерткіштерді қорғау комитетіне хат жазып, Маңғыстау өңіріне мән бергізді. Осы істерді мемлекет қаржыландырған жоқ, отаншыл жас қыз бен жігіттер бәрін өздері істеді. Көпшілік халықпен де танысты, өздерін де танытты, тағлым алды. Музыка зерттеушісі, профессор Болат Қарақұловтың ата жұрттағы тарихи ескерткіштер, ел ауызынан естіген қисса жырлар мен ән - күйлер біздің, қалада өскен қазақ жастарының өмірге деген көзқарасы- мызды түбегейлі өзгертті деуі сондықтан.

Жастұлпарлықтар «Біз Ұлылар ұрпағымыз, соған ла- йықпыз, әрдайым алда боламыз» деп ниет етті. Шынында, адамзат өркениетіне қазақ мәдениетінің қосқаны аз емес. Жастұлпарлықтар - әрдайым көкіректерін көтеріп, қазақ де­ген атты мақтан тұтқан жастар.

Елдік мұрат - халық көкейіндегі мәңгілік құбылыс. Ұлт бар жерде «елдік мұрат» бар. Қазақтың елдік мұраты көне заманнан басталып, тайпалық, рулық мемлекеттік құры- лымдар кезінде шыңдалып, Қазақ хандығы дәуірінде даму деңгейінің тұғырына көтерілді. Әрине, бұған жоңғар-қалмақ шапқыншылығы, әлемдегі саяси-экономикалық қайта бөліс, жаугершіліктер де әсерін тигізді. Қазақ хандығы кезеңінің ең басты жетістігі ұлт болмысына мемлекетшілік ой-санасын сіңдіруі. Тәуелсіз, еркін көшпеліліктегі, далалық демократия салтымен жүрген елде бір орталыққа біріккен ел атрибутын жасау, арман - мақсат бірлігі мен мемлекетшілдікті ұштас- тыру ұлан - ғайыр қазақ даласында оңай болған емес. Қазақ хандығы - арғы-бергі тарихымыздағы мақтанышпен айтар, үлгі алар ерекше дәуіріміз.

Қазақ тарихын, әсіресе соңғы хандықтағы Кенесары Қа- сымовтың азаттық қозғалысымен жастұлпарлықтар Ермұхан Бекмахановтың «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарын- да» атты кітабы арқылы танысты. Патшалық және больше- виктік тарихнаманың қазақтың мемлекеттік дәстүрлерін са- надан, жадыдан өшіру үшін тарихты бұрмалап жазғандарын

67

білді. Әрине Е. Бекмаханов, Б. Сүлейменов сияқты ғалым- тарихшыларды жастар үлгі тұтты.

Кеңес өкіметі қазақ тарихын бұрмалап қана қойған жоқ, ол сонымен бірге қазақтың тарихи этнос екенін, жеке мем- лекет болғандығын жоққа шығарды. Шындығында қазақ эт­носы осыдан төрт мың жыл бұрын Қазақстанда өмір сүрген тайпалардың тікелей ұрпағы. Еш жақтан көшіп келмеген, ешкімге жерін бермеген. Жалпы, қазақтардың еуропеоид пен монголоид тектестердің араласуы нәтижелерінен өте ерте заманда пайда болған тұраноид нәсіліне жататындығын АВО қан жүйесі бойынша да, резус-фактордан да айқын аң- ғаруға болады. Кеңес өкіметінің социалистік идеологиясы мемлекеттің тек материалдық нәрселерде ғана сақтайлмай- тынын, оның адам жадында, мәдениетінде, ауызша дәстүр- лерінде қалатынын ескермеді.

Қазақ ұлтын кемітіп көрсету үшін көзі ашық білімділер саны 1, 5-2 пайыз ғана деді. Арабша, парсыша білімділер есепке алынбады. Шындығында 1897 жылғы Ресейдегі са- нақта қазақтардың еуропалық білімі бар азаматтары 8, 0 па- йыз болды. ХХ ғасырдың басында Кеңес өкіметі орнағанға дейін қазақ балалары Петербор, Қазан, Уфа, Орынбор, Ыс- тамбұл, Шам және тағы сондай үлкен-үлкен қалаларда білім алды. Жәй сауатын ашып қойған жоқ, білікті маман иелері болды. Шет елдегі жоғарғы оқу орындарында қазақ қызда- ры да оқыды. Солтүстік Қазақстаннан Ұмсынай деген қыз 1906 жылы Мысыр университетінің ағылшын тілі маманды- ғын игеріп елге оралған. Асфандиярова Гүлсім Петербургта дәрігерлік диплом алған. Ал Қостанайдағы Сейдалы төренің қыздары мен келіндері Петербургтегі «ғибратты қыздар институтын» бітірген. «Далалық демократия» еркіндігінде тәрбиеленген қазақ қыздары өнерде де, білімде де әрдайым алдыңғы қатардан көрініп, өздерін ер -азаматтармен тең ұс- тады.

Қазақтың қасиеті оның арлылығында. «Малым - арымның садағасы» деп арын, адамгершілік қасиетін бәрінен де жоға- ры ұстанған ұлт. Осы қасиеттің арқасында елдігін, бірлігін

68

парасаттылықпен сақтай алды. Шалқайса, тарихи шыңы бар, еңкейсе, иен елі бар қазақ арлылығының арқасында жерін де қорғай білді, ешқашан ұлын құл, қызын күңдікте ұстауға жол бермеді. Бірақ Патшалық Ресей Империясы ыдырап, Ке- ңес өкіметі орнауымен қазақ халқының басына бұрынғыдан да сорақы ауыр хал-жағдай келді. Еселеп өсуге тиіс халық жаппай қырылып, ал қалғанының тоз-тозы шықты.

Алаш идеясын арқа тұтқан жастұлпарлықтар Кеңес өкі- меті кезіндегі ұлт болашағы үшін істелген істерге де көп көңіл бөлді. Соның бірі - 1920 жылдардағы қазақ автоно- миясының құрылуы мен оның алғашқы жетістіктері еді. Жастұлпарлықтар сол 1922-1925 жылдары Халық комис- сарлар кеңесі төрағасы Сәкен Сейфуллиннің ұлттық тал- пыныстарын зор бағалады. Әсіресе Сейфуллин төраға бола тұра 1923 жылы «Қазақ, қазақ дейік, қатені түзетейік» деген мақала жазып, Киргизия болып келген елге Қазақстан атын қайтарғанын, ең бастысы қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе алуына, кеңсе істерін қазақша жүргізуге шешім қабылдауын ерлік, ұлтжандылық деп бағалады. Біз бүгін Сәкен Сейфул- линнің қажырлы еңбегінің арқасында 1923 жылдың 22 қара- шасында қазақ тіліне мемлекеттік дәреже беріліп, оның 1924 жылдың 1 шілдесінен бастап республикалық деңгейдегі ме- кемелерде кеңсе ісі қазақ тілінде жүргізіле бастағанын та- рихтан білеміз.

Ұлт болып сақталып дамудың екі тірегі бар: оның бірі жер, екіншісі ана тілі. Жердің терең ұлттық мәні бар. Қазақ үшін жер ең қасиетті ұғым. Себебі ол қазақтың ұлт болып сақталуы, тұтас қауымдастық болып қалыптасуының көзі.

Жалпы, қазақ халқының елдік-пассионарлық бірнеше дәуірі ғана болды. Негізінен сыртқы жаудың қауіп-қатерінен қорғану үшін бастары қосылды. Осылай Абылай ханның заманында жоңғарларға қарсы соғысу үшін бірікті. Содан кейін Алаш идеясы негізінде ұлттық табандылық көрсетіп, ұлы мақсат - тәуелсіздік үшін күреске бірігіп шықты. Ұлт тағдыры үшін Алаш зиялылары жанкештілік әрекеттерге барды.

69

Тәуелсіздікке қол жеткізу, бостандықты сақтау қашанда оңайға түспеген.

Ал кейін Кеңес Одағы ыдырағанда қазақтар 10 мемлекет қурамында қалды. Қазір әрбір 3-ші қазақ шетелде турады. Кеңес Одағы улттарды бөліп билеп, біртіндеп ассимиля- циялады. Кеңестендірудің зорлық-зомбылығынан көптеген шағын улттар жерін, мәдениетін, тілін жоғалтты. 1926-1939 жылдардағы Кеңес Одағындағы 194 улттан 100-ге жетпейтін улт қалды.

Жастулпарлықтар ел бірлігін көздеп, қазақтың жүзге бөлініп, ыдырап, жерінен айырылуының себебін бодандық- тан көрді. XX ғасыр қазақ халқына нәубет жылдар әкелді. Алаш идеясының мурагерлері - жастулпарлықтар Кеңес одағындағы социалистік идеяның кесірінен зардапты ең көп тартқан қазақ улты болғанын білді. Столыпин рефор- масында басталған Қазақстанға Ресейдің басқа өлкелерінен көшірілгендерге жер беру «талапай - талау» саясаты жалғас- тырылды. Кеңес өкіметін зорлық-зомбылықпен орнату, аза­мат соғысындағы ақ пен қызыл әскерлерінің кезекпе-кезек тонауы елдің шырқын кетірді. Қолдан жасалған 1919-1921, 1931-1933 жылдардағы ашаршылық, 1931-1932, 1937-1938 жылдардағы улт зиялыларын қыру, Ұлы Отан соғысы жыл- дары басқа улт өкілдерін Қазақстанға жер аудару салдары- нан қазақтар санының азаюы улттық трагедияға айналды. Мақаш Тәтімов пен Айтан Нүсіпханулының зерттеуінше Қазақстандағы миграциялық ағымдар төмендегідей болған.

 Бос жатқан жерлерге келімсек казактарды қоныстанды- ру (200 мың адам).

 Орыс әскерін қоныстандыру. (100 мың адам).

 Шаруаларды жер аудару (1 млн. 300 мың адам ).

 Мал мүлкі тәркіленген кулактарды айдау (250 мың адам).

 Индустрияландыру кезінде жіберілгендер (1 млн 200 мың адам).

 Қуғындалған «жарамсыз» халықтарды қоныстандыру (1млн 500 мың адам).

70

 Соғыс кезінде қоныс аудару (350 мың адам).

 Тың игеруге келгендер (1млн 450 мың адам).

 Жалпы стихиялық миграция (900 мың адам).

 Ведомствоаралық миграция (200 мың адам).

 Вахталық ағымммен(50 мың адам).

1690-1990 жылдары аралығында ұйымдастырылған және стихиялық миграция нәтижесінде Қазақстанға келген адам- дардың жалпы саны 7 млн 500 мыңға жетті. Ал енді, сол бір тарихи кезеңде қазақ халқының өз жерінде қанша шығынға ұшырағандығы жөнінде мәліметтер келтірейік:

 «Ақтабан шұбырынды» атты ұлы күйреу кезінде (1 млн адам).

 Жаугершілік кезеңде ел-жұртты қорғаған (250 мың адам).

 Сарытабан үркіншік-отаршылдық, қысымшылдық ке- зеңінде елден біржола көшіп кеткендер саны (300 мың адам).

 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің тікелей және жа- нама әсерінен (150мың адам).

 Азамат соғысы кезінде шаруашылықтың күйреуінің ті- келей және жанама әсерінен (800 мың адам).

 1928 жылғы байлардың мал-мүлкін тәркілеу кезеңінде жер аударылғандар(10 мың адам).

 1931-1933 жж. ашаршылық пен эпидемиядан қырыл- ғандар (2 млн адам).

 1930-1934 жж. коллективтендіру мен жаппай отырық- шыландыру кезінде алыс жаққа қоныс аударып, қайтып оралмағандар-қызыл табан босқыншылық (615 мың адам).

 Сталиндік саяси қуғын-сүргін жылдарында атылғандар (27 мың адам).

 11-ші дүниежүзілік соғыс майдандарында қаза тап- қандар (400 мың адам).

 1986-1989 жж. «процентомания» науқаны кезінде миграцияға ұшыраған жастар. (50 мың адам).

Негізінен 1645-1945 жылдар аралығында дүркін -дүркін болған халықты ыдыратудың салдарынан қазақтар жалпы алғанда 5 миллионнан аса адамынан айырылды. Ал Қытай,

71

Моңғолия, Иран, Түркияға 200 мыңнан астамы кетті. Жол- да тоналды, бейнет көрді. Түркімения арқылы Иранға көшіп бара жатқан адайлар құмда адасып қырылды. Ел аузында бұл қайғы-қасірет «тақыр қырғыны» деп есте қалды.

Жастұлпарлықтар 1465 жылы Қазақ хандығының шаңы- рағы көтерілгеннен бастап бүгінгі күнге дейінгі біздің тари- хымыз соғыс пен ашаршылықтың зардаптарын жою жолы деген тоқтамға келді. Ашаршылықтың болуына Кеңес өкі- метінің солақай саясаты, большевиктердің арнайы жоспар- мен істеген зорлық-зомбылығы кінәлі деп есептеп, оны «ға- сыр қылмысы» деп атады.

Жастұлпарлықтар Кеңес одағында бір емес, екі аштық- ты бастан кешкен ұлттың ұрпағы екенін естерінен ешқашан шығармады. 1919-1922 жылдардағы аштық кезінде 1, 5 мил­лион, 1931-1933 жылдары 2, 5 миллион қандастарының қы- рылғанын нақты білмесе де, қазақ халқының 50 пайыздан астамы аштан қырылғанын білді. Өйткені өздері сол аштық- ты бастарынан кешкен әке-шешенің балалары еді.

Жаны мен малы талауға түскен, құла медиен далада тігер- ге тұяғы қалмай, өзегі талған қанша адам аштан өлді. Жан- ұясының ашыққанын көргісі келмеген ата-ана балаларынан безіп, айдалаға тастап кетуге мәжбүр болды. Большевиктік өкімет қазақ халқының миллиондаған малын кәмпескелеп, қазақ даласына екінші «Ақтабан шұбырындыны» әкелді. Ға- лым-демограф, жастұлпарлық Мақаш Тәтімовтің «Мен боз- дақтарды түгендедім» естелігінен:

«Жас тұлпар» біздің жастық шағымызды қамтитын ке- зеңдегі алғашқы бейресми қозғалыс болатын. Жасыратын несі бар, осыдан 15-20 жыл бұрын -ақ қазақ зиялыларының арасында Қазақстан тәуелсіз ел болуын армандаған немесе тәуелсіз ел болатындығын болжай білген азаматтар көбейе бастады. Қатарынан озып туған оғыландар қазақта қай кез- де де болған. Ашығын айтсақ, біздер - «Жастұлпарлықтар» Кеңес Одағын құлату үшін күрескен жоқпыз. Өз басым ол алып империяның жұлыны түбінде осылайша үзіледі деген- ге сенген адам емеспін. Рас, жігіттер ұлт мәселесін көтерді,

72

рух мәселесін қолға алғысы келді. Сол үшін біріктік. Алайда төңкеріс жасау үшін емес. Біз қазақ ұлтының өзіне ғана тән құндылықтарды қорғап қалуды армандадық. Талауға түскен қазақтың малын да, аштықтан қырылған жазықсыз боздақта- рын да өзімізше түгендей жүріп, Мәскеудің назарын өзімізге аудармақ болдық.

Мен 1964 жылдың көктемінде Хрущевқа хат жаздым. Ол кезде екінші курс студенті едім. Өз бетімше ізденіп, 1897, 1926, 1939 жылдардағы халық санағының нәтижелері жөнін- дегі мәліметтерді қолға түсіргенмін. Көзімнің жеткені - 1939 жылғы санақта қазақ халқының санын айтарлықтай асырып жазғандығын аңғардым. Неге?

Өйткені озбыр саясат «орыс емес» ұлттарды аяусыз қы- рып-жойғандығын жасырып қалғысы келген. Оның астарын- да қазақ халқы жойылып кетпейді, қамқорлыққа зәру емес деген пиғылдың жатқаны анық. Хрущевқа хатымда осы нәр- селерді жаза отырып, 1939 жылғы санақта қазақ халқының санын өз есебім бойынша көрсеткенім есімде. Мал шығыны жөнінде де қосымша мәліметтерді келтіре отырып, алдағы уақытта нәубет жылдарында табиғи өсіміне орасан зор нұқ- сан келген қазақтарға оң көзқарастың қажет екендігін жаз- дым.

Әлде аңкаулық, әлде албырттық, мен жазған хат тиісті адамның қолына тиеді деп ойлағанмын. Бір күні маған Ор- талық комитеттен шақырту келді. Себебін іштей сезсем де, үлкен үйдің есігін ашып көрмегендіктен бойымды кәдімгі- дей қорқыныш жайлаған. Мені Мездяков деген ЦК КПСС-тің жауапты қызметкері қабылдады.

«Сіздің хатыңызға байланысты Қазақстаннан жауап келді», - деді ол. Менің хатымды неге Казақстан асырып жібергенін әлі күнге білмеймін. Мездяков жауап хатты су- дыратып оқып берді. Менің есімде : «Нельзя писать о ги­бели людей, но можно писать о потярях скота» деген бір ауыз сөз ғана ерекше сақталып қалыпты. Мен оны ескерту деп қабылдадым. Алайда зерттеу барысында табылған жаңа деректер мен мәліметтердің дұрыс-бұрыстығы жөніндегі

73

көзқарастарымды, «Жас тұлпардың» бас қосу жиындарында үнемі айтып жүрдім. Ол жөнінде Мәскеу мен Ленинградта оқитын қазақ жастарының алдында да талай мәрте баяндама жасадым. «Жас тұлпардың» үгіт бригадасымен бірге Қазақс- танды аралай жүріп, біршама оқу орындарында сөз сөйлеп, демография саласы жөнінде өз пікірімді студент әріптес- теріммен бөліскен кездер аз болған жоқ.

Мен «Цифрлар шежіресі» деген зерттеуімді студенттік жылдары жазып бітірдім. 1968 жылы аспирантурада оқып жүргенде, ол еңбегім «Қазақстан» баспасынан жарық көрді. Маған сол еңбек «Жас тұлпарлықтардың» ортақ жемісі ретінде жаныма өте жақын. Ол жылдар қазақ демография ғы- лымының қалыптасу кезеңі болып қалды. «Жас тұлпардың» аясында демография ғылымы дүниеге келді». Кеңес өкіметі қазақ халқын қан қақсатты. Қалың қазақ амалсыздан тоз- тоз болып ата-қонысынан көшуіне тура келді. Шыңғыстау мен Жетісу адамдары Қытайға қашса, Маңғыстау мен Сыр қазақтары Ауғанстан, Иранға беттеді, батыс жұрты кавказ, орыс, татар жерлеріне барып пана іздеді. Сарыарқалықтар Сибкрай, Сібірге ауды. Барар жер, басар тау таба алмай, мил- лиондаған адам ажал құшты. Мағжан Жұмабаев осы кезді:

Алды жау, арты да - жау, жан-жағы жау,

Дағдырған қазақ енді қайда бармақ? - деп жырлаған.

Аштық кезінде қоғам да жеке адам тәрізді азады, тозады. Аштық пен індетке азамат соғысының зардабын, Кеңес өкі- метінің зорлық-зомбылығын қосыңыз. 1918 жылдың 23 қа- рашасында «Известия ЦИК Туркреспублики» ақпаратында Түркістан халқының 25-тен 50 пайызы аштықтан, суықтан өлді деп көрсетілген. Ал «Новый Туркестан» газеті сол кезді былай жазған: «Янгикорган селосында бір аптаның ішінде аштықтан 35 адам өлді. Будал селосында 43 адам, Бәке село­сында аштан 37 адам өлді».

Қазақстандық тарихшы А. Н. Алексеенконың зерттеуін- ше: «...әртүрлі есептеулер мен түзетулерге сүйенгенде, 1930- шы жылдарғы қазақ халқының аштан қырылуы 1 миллион 840 мың немесе қазақтың 47, 3 пайызын құрайды».

74

Ал академик М. Қозыбаев: «1930-1933 жылдардағы ашар- шылықта халықтың 52%-ы қырылды» деп көрсетеді.

Қоғам қайраткері, зерттеуші Сағат Жүсіптің айтуын- ша тек қана 1931 жылдың өзінде 1 миллион 30 мың адам өз жерінен ауып босып кеткен, оның 616 мыңы қайтпаған. Жүздеген мың қазақ Қытай ауып, кейін 1954 жылы Қытайда Іле-қазақ автономиялық округі құрылып, орталығы Құлжа қаласы болып белгіленді. Елдегі ашаршылықтың зардабы, қасіреті жөнінде Ғ. Мүсірепов, М. Гатауллин, М. Даулетқа- лиев, Е. Алтынбеков, Қ. Қуанышовтардың И. Сталинге хат жазғаны белгілі.

Ашаршылық синдромына шалдыққан адамның болмысы тұманданып, есі кете бастайды. Ессіз адамға еріктіктің, бос- тандығыңның да құны бір тиын. Оған шындықтың да қажеті жоқ. Ең қиыны - адам әдет-ғұрпынан, ұлттық ерекшелігінен, саналы өмір сүру категорияларынан айырылады. Аштықты көрген адамның сана-сезімінен ашаршылық синдромы өле- өлгенше кетпейді. Қайта қанымен бірге ұрпағының бойына сіңеді. Аштықтың салдарынан адамның кісілік қасиеттері мен рухани келбеті өзгереді. Аштықтың сандырағы адамның психологиясын өзгертіп, мәңгілік қорқыныш-үрей әкеледі. Қазақтың «тамағымыз тоқ, көйлегіміз көк болсын» дейтін сөздерінің астарында қанға сіңіп, болмысты өзгертіп, сана- сының күйзелісінің өзгергенін көрсетеді. Шүкіршілік, тәу- башылық, қорқыныштық салдары, ой ағысының тежелуі. Аштық адамның бет-пердесін жалаңаштап қана қоймай, ол сонымен бірге қоғамды да аздырады. Аштық пен соғыста көп шығынға душар болған ұлтта жалпы даму процесі те- желеді. Қоғамның әлеуметтік жүйесіндегі өзгерістер ұлтсыз- дануға, салт-дәстүрдің жойылуына, ұлттық психологияның әлсіреуіне әкеледі.

Кісілік пен ізгілік туғыза алмайтын қоғам қай заманда да рухани күйзеліске ұшырарын білген жастұлпарлықтар өткеннің кемшіліктерінің беттерін тырналап ашты. Ұлты- на ашаршылық әкелген, даму процесін тежеп отырған өкі- меттің саясатына қарсы шығып, өткенге көз салып, ойлының

75

сезімін оятты. Жастулпарлықтар барлық кездесулерде улт- тық мәдениеттің дамуы қажеттілігімен бірге ашаршылық- тың халыққа тигізген зиянын тілдеріне тиек қылып отырды.

Олар қазақтың санының аздығын, санасының қурдымға кетуін ултымыздың қанына сіңген пассионарлық ерекшелік - көзсіз батырлық деп білді. Әрине, Отан қорғау - әр адамның азаматтық борышы. Ерлік урпақ тәрбиесі үшін де керек. Де- генмен, соғыстардағы көзсіз шығын улт болашағының та- мырына балта шабатын кесепат екенін умытпаған жөн.

1941-1945 жылдардағы Отан соғысында қазақтар батыр ата-бабаларының аруағына тіл тигізген, сөз келтірген жоқ. Намысты қолдан бермеді, керек кезінде тайынбай елі үшін қыршын жандарын қиды. Кеңестік тәртіпке қарсы тура ал- маса да, Отан қорғауға келгенде парасаттылығын көрсетіп, рухтанса, қолынан көп дүниенің келетінін көрсетті. «Пас- сионарлық улт», «Ұлы істер», «Үлкен мақсаттар» үшін жа- ратылған халық екенін дәлелдеді. Жаппай ерлік көрсеткен де қазақ. Халық санының пайызына шаққанда улттар арасында Кеңес одағының батыры атағын ең көп алғаны да қазақтар. 102 қазақ Кеңес одағының батыры атағын алса, Отан соғы- сындағы ерліктері үшін 3 азамат Халық қаһарманы атағына ие болды. Түрлі себептермен, идеология сурқиялығының кесірінен ерліктері бағаланбай қалған қазақтар қаншама. Рейхстагқа Ту тіккен Рахымжан Қошқарбаев болса, Берлинді бірінші болып 1941 жылдың 16 тамызында бомбылаған уш- қыш - Біләл Қалиев.

Өкінішке орай, Біләл Қалиевке Кеңес Одағының батыры атағы беріліп, кезекті әскери тапсырмадан оралмағандықтан тутқынға түсуі мүмкін делініп, батыр атағы жарияланбаған. Ол кездегі уйғарым бойынша, Кеңес Одағының батыры тут- қынға түспеуі керек екен. Шындығында, кейін белгілі бол- ғандай Біләл Қалиев ушағымен жарылып қаза болған.

Соғыс кезіндегі идеология әсерімен көп шындық дурыс айтылмады. Бірінші болып жауға жанған самолетін бағытта- ған да Гастелло емес, Масловтың экипажы екен. Ол самолет- те жерлесіміз Бақтыораз Бейсекбаев та болды. Отан соғы-

76

сындағы 1-ші нысанды мерген Төлеуғали Әбдібековтың 395 фашистің көзін жойғанын білеміз. Соғыс уақытындағы заң бойынша 100 фашист өлтірген мергенге Кеңес Одағының батыры атағын беру керек екен. 255 неміс өлтірген В. Зай­цев, 187 неміс өлтірген Ф. Смоячковтар батыр атағын алды, Әбдібеков атақ алмады. Ал Кеңес Одағының батырлары Ра­сул Есетов, генерал Сабыр Рахымов өзбек, Біліс Нұрпейісов орыс деп жазылып келді. Мәншүк Маметова мен Әлия Мол- дағұлованың ерліктерін қайталаған Хиуаз Доспанова сияқ- ты қазақтың батыр қыздары қаншама. Әрине ерлік жасау екінің бірінің қолынан келе бермейді. Бірақ соғыста ұлттың он екі мүшесі сау, жас, моральдік тұлғасы, кісілігі биік жас­тар өледі. Себебі олар Отан алдындағы борыштарын өтеуге парасаттылықпен ұмтылады. Бұны ерлік десек те, ұлттың даму эволюциясы тұрғысынан бұл үлкен апат. Мысалы, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде 40-50 мың қазақ атқа мініп, шоқпар, шиті мылтықпен орыс әскерінің пушкасы мен пулеметіне қарсы шапты. Нәтижесін білеміз...

Торғай өңірінде сол азаматтардың шығынының орны әлі күнге дейін толған жоқ...Алаш зиялылары 1916 жылғы 25 маусымдағы «Қазақтарды қара жұмысқа алу жөніндегі пат- ша Жарлығына байланысты үндеуінде қарулы әскерге қар- сы соғысу апат дей келе, «Тыңдаңыздар, қан төкпеңіздер, қарсыласпаңыздар», - деп жазды. Олар Ресей өкіметінің кез келген көтеріліске қатысқан, әсіресе шет аймақтағы ұлт- тарды аяусыз жазалайтынын білді. Көзсіз шығынға барғы- лары келмеді. Алаш зиялылары елді қантөгістен сақтағысы келді...

Олар ұлт - азаттық күрес жүргізу тәсілдерінде де, қару- лы қақтығыстан гөрі ұлт рухына негізделген, бейбіт жолмен халықтың сана сезімін ояту арқылы мақсаттарына жетуге тырысты. Шындығында ұлт - азаттық күрес қазақ жерінде бірнеше бағыттан тұрды. Академик Манаш Қозыбаев ол жөнінде былай тұжырымдайды: «Ұлт - азаттық қозғалыс XX ғасырда көптеген ағымдардан тұрды. Оған жұмысшы қозғалысы, зиялы қауым қозғалысы, мұсылмандар қозғалы-

77

сы кірді». Зиялы қауымның өзі екіге бөлінді. Орыс әдебиеті мен Еуропа мәдениетіне сенген топ батысшылдар болып, ал ұлттық діни өзгешеліктерді жоғары санаған топ түрікшілдер болып, панисламизм бағытын ұстанды. Батысшылдар «Қа- зақ» газетінің маңына топтасып, болашақ Алаш зиялылары- ның негізі қаланды. 1916 жылдың екінші жартысына дейін қазақ зиялылары қалай болғанда да тұтас толқын болды. «Оян қазақ!» ырғағына түсті. Алаш қозғалысы Ресейде бол- ған екі революция кезінде өз бағдарламасымен жеке толқын, жеке ағын болып шықты. Ал Алаш партиясы, Алашорда ав- тономиясы, Алаш Халық Кеңесі болып қалыптасып, боль- шевизммен жекпе-жек айқасты.

Қазақ зиялыларының бір тобы (Т.Бокин, Ә.Жангелдин, Ә.Жүнісов, Ә.Майкотов, С.Меңдешев, Б.Кұлманов, Ж.Нияз- беков, Т Рысқұлов сияқты) еркіндікті білектің күшімен, най- заның ұшымен алуға, қару ұстап, күреске шығуға шақырды және өздері оған тікелей қатынасты.

«Қазақ» газетінің төңірегіне топтасқан ұлттық либераль- дық-демократиялық зиялылардың басшылары (Әлихан Бө- кейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтар) қазақ халқын жарлықты орындауға шақырды. Өйткені, олардың ойынша, жарлық орындалмаса, патша өкіметінің қарулы әскері нашар қаруланған көтерілісшілерді қырғынға ұшыра- туы мүмкін деп санады.

Іс жүзінде солай болып та шықты. Көтерілісшілердің каһармандық пен күресіне қарамай, олармен салыстыр- ғанда жақсы қаруланған патша жазалаушы әскерлері кө- терілісті басты. Патша өкіметі көтеріліске қатысқандарды және оған қатысқан ауылдарды қатты жазалады, куғын- сүргінге салды.

Американдық зерттеуші профессор Марта Брилл Ол- коттың пікірінше, 1916 жылғы көтерілісте, әсіресе ауыр зардап шеккен -қазақтар. Далалық аудандарда көтерілісші- лерді қолға түсірудің қиындығын білген жазалаушы әскери бөлімдер «Таз ашуын тырнадан алады» дегендей, көтеріліс- ке қатысы бар деген ауылдарды қырып-жою әрекеттерін

78

жүргізгенде, көшпенділердің басты өмір сүру көзі - олардың малдарын айдап әкетіп отырған. Соның салдарынан мал шы- ғыны Қазақстанның алты облысы (Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария) бойынша;жылқы -50, ірі қара мал- 39, түйе-55, қой мен ешкі-58 пайызға кеміді.

Сол 1941-1945 жылдардағы соғыста 18-бен 30-дың ара- сындағы 400 мыңнан аса қазақтың қылшылдаған жігіттері қаза болды. Бұлар дендері сау, білімді, өнерлі, ұлттық гено­фонды жаңартатын күш еді. Олардың көбі үйленіп арттары- на ұрпақ қалдырып та үлгермеді.

Бір қанды шайқас орнын аралап жүрген Наполеонға мар- шалдарының бірі «Император, мына өлген солдаттардың ор- нын қалай толтырамыз?» - деген екен. Сонда Наполеон көп кідірмей: «Париждің бір түні бәрінің орнын толтырады», - депті. Ал қазақтың XX ғасырдағы аштықтан қырылып, со- ғыста қаза болғандарының орнын толтыруға ондаған жыл- дар аздық етті. Бізде Париж де, парықтылық та жоқ болып шықты...

Қашанда Отанын қорғауға алғашқылардың бірі болып тектілер мен намыстылар кетеді. Қорқақ, ынжық, қаны су- ланғандар жан сауғалап үйде қалады. Олардың ұрпағы бей- нет көрмей өседі, оқиды. Соғыстан қайтпағандардың, елге жараланып оралғандардың балаларының тұрмысы қиындап, болашағы күмәнданып, рухы әлсірейді. Жетімдік көреді. Ал соғыста болмаған әкенің баласы өсе келе ел билер, бірақ Отан қорғаудың, ар-намыстың қадірін білуі екіталай...

...Қазақ халқы - қырғыннан көз ашпай өмір сүрген ха- лық...

1897 жылғы санақта қазақтар 5 млн. болса, арада 42 жыл өткен соң 1939 жылғы санақта қазақтар 2 млн. 300 мың бол­ды, яғни екі есе азайды. Ал өзбектер 3 млн. 900 мыңға неме- се 5 есе көбейген. Тәжіктер 900 мың - 3 есе, қырғыздар 750 мың - 4 есе, түрікмендер 700 мың - 3 есе өсті.

Осыған қарап отырып, 42 жыл ішінде қазақтар азамат со- ғысы, байларды кәмпескелеу, жаппай колхоздастыру, 1932­33 жылдардағы аштық, 1937-38 жылдардағы репрессия

79

салдарынан миллиондаған адамынан айрылған деуге әбден болады. Осы екі санақ арасында орыстар - 30, өзбектер - 24, қырғыздар - 16 пайызға көбейсе, қазақтар - 22 пайызға, ук- раиндықтар - 21 пайызға кеміген.

Қазақтар 1960 жылы ғана бастапқы мөлшеріне зорға ілікті. Сөйтіп, 1925-1939 жылдар аралығында қазақ халқы- ның саны өспей келді. Ғасыр тауқыметін басынан өткізген қазақтар 1950 жылдың соңы мен 1960 жылдардың басында ғана демографиялық өсу кезіне ие болды. Қатары селдіреп, қасіретке тұмшаланған халқымыз бұған бала туудың көбеюі- мен бірге Қазақстанға басқа республикалардан, әсіресе Қы- тайдан көп қазақтың тарихи отанына оралуымен жетті. 1959­1970 жылдары қазақтардың өсуі 52%-ды құрап, 1, 5 миллион адамға жетті. Халқымыздың демографиялық өсімінде де оң өзгерістер бой алды.

1970 жылы ғана қазақтар 1926 жылғы деңгейдегі халық санын толтыра алды. Егер әлгі аштық, қырғын, зорлық- зомбылық болмаса, қазақтар саны 1939 жылы 10 миллион, бүгінде қазақтың саны 40-45 миллион болар ма еді? Қазақ ұлты халық санының көптігінің арқасында ғана жер беті- нен жоңғарларша жойылып кетпей аман қалды. Қеңес өкі- метінің отарлық, геноцидтік саясаты болмағанда, біздің санымыз күрт кеміп, өз жерімізде аз халыққа айналмас едік.

Алаш рухының жоқтаушысы, тарихшы Мәмбет Қой- гелді Кеңес Өкіметінің қазақ халқына жасаған зорлығы жөнінде: «Мәселен, салыстырмалы түрде алсақ, 1917 жылы өзбек халқының саны 3, 5 миллион болса, біз 5, 5-6 миллион болатынбыз, яғни екі есе көп, ал қазір кім қан- ша? Сол өзбектер өз елінде - қазір 30 миллион болса, ал біз өз ортамызда 10 милионнан енді асып отырмыз. Бұл не деген сөз? Кеңес өкіметінің бізге көрсеткені осы. Біз қазір өзіміздің қандай тұңғиық шыңыраудан өрмелеп-еңбектеп, тізерлеп, қан - жоса болып әйтеуір өлермендікпен шығып келе жатқанымызды сезсек қой, шіркін. Бізді биік құздан сол шыңырауға еш аяусыз итеріп құлатқан өкіметке еме-

80

шегіміз иімек былай тұрсын, лағынет айтар жөніміз бар», - деп ашына жазды.

Социалистік дәуір қазақ халқының ғасырлардан келе жатқан жер, мекен атауына дейін өзгертті. Қазақтың санасы- нан тарих атауларын мүлде ұмыттырмақшы болды. Облыс, аудан, елді мекен аттары жаппай өзгертілді. Қызыл Октябрь, Социалистік, Коммунизм, Партсъезд атаулы мекендер әр жерде қайталана берілді. Төл атын төреге де бермеген қа- зақтың жер-су аты тұрсын, адамның да есімін өзгертті. Адам аттары да коммунистік идеологияға сай Мэлс, Марлен, Ком­мунар, Совхозбек, Совет, Поезбай, Ким деп атала бастады. Ой-тұжырымның өзінде де «совет халқы», «совет әдебиеті», «совет мәдениеті», деген жаттанды сөз тіркестері пайда бол­ды. Қазақстанда тың және тыңайған жерлерді игеру жыл­дары құрылған барлық совхоздар, аудандар Володаровка, Урицкий, Ворошилов, Буденный, Чапаев тағы да басқа ре- волюционерлердің есімдерімен, қала берді Изобильный, Пя­тилетка, Коминтерн, Капитоновка деп тағысын тағы атады. Жер, көл - өзен аттары да адам танымастай өзгертілді. Өз ата жұртында қазақтың ерекшелігін сипаттайтын еш нәрсе қалмауға айналды. Кеңес өкіметі, халық санасынан ұлттық болмысты өшіріп, интернационалистік тұрғыдағы дүбәрә адамды сезімсіз мемлекеттік машина тетігіне айналдырғысы келді.

Тың игеру патшаның отарлау саясатының жалғасына айналды. Қазақ халқының ұлттық ерекшелігінің сақта- луына мүмкіншілік қалмады. Бұл саясат жөнінде Никита Хрущев былай деді: «Если царь не мог заполнить людь­ми этот регион используя царские методы, то нам удалось это сделать применяя советский метод». Қазақстанға 2 милионнан аса түрлі ұлт өкілдері әкелінді. Бұған соғыс кезінде депортацияланған неміс, шешен, инғуш тағы бас- қаларын қосыңыз. Хрущев 20 жылдан соң коммунизмге жетеміз деген сандырақ идея негізінде ұлттарды мидай араластырғаны өз алды, ұлттық республикаларды жоюды көздеді. Қазақстанды бөлу үшін тың өлкесіне қоса Батыс

81

Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан өлкелерін ашпақшы болды. Республика араларындағы шекараны жою үшін Өзбекстан, Тәжікстан, Түркменстан, Қырғызстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарының бас- шыларынан Орта Азия бюросын құрды. Манғышлақты Түркменстанға, Оңтүстік Қазақстанды Өзбекстанға қосу жолдары қарастырылды.

Тың игерушілердің көбі уақытша паспорттармен 1 жылға келіп, кейін түпкілікті қалып қойса, біразы құжатсыз қаш- қан - пысқан, қылмысты тұлғалардан тұрды. Бұл мәселеде де жастұлпарлықтар жауапты Алаш зиялыларынан, әсіресе Әлихан Бөкейхановтың жер мәселесі жөніндегі зерттеулері- нен тапты. Алаш зиялылары жер мәселесін шешуде Ресей Мемлекеттік Думасын пайдаланғанын білді.

Отарлау Қазақстанда кең көлемде жүргізілді. Сто­лыпин жер реформасын негізінен қазақ жерін талан-та- ражға салу арқылы іске асыруды көздеді. Патша өкіметі 1916 жылы 40 млн. гектар шұрайлы жерден қоныстану қорын құрды. Қазақтар шөл далаға ығыстырылды. Тек 1916 жылы Қазақстанның ең жақсы егістік жерлері мен жайылымдарының 45147765 десятинасы тартып алын- ды. Жер бөлуде де әділетсіздіктер көзге көрініп тұрды. Орыс поселкелеріндегі әрбір келімсекке 3, 17 десятина жер берілсе, қазақтарға 0, 21 десятина өңделетін жер тиді. Малы жоқ, жері жоқ қазақ батырақтары пайда бол­ды. Олар таңның атысы, күннің батысы жұмыс істеп, өлместің күнін көрді...

Әлихан Бөкейханов қазақ жері үшін Мемлекеттік Дума- ның мінбесін пайдаланды. Өкіметті, губернаторды сынады. Бөкейхановтың нақты дәлелдермен көрсетуі - патша өкі- метінің қазақтың жерін тартып алу саясатының бетін ашты. Премьер-министр Столыпин, Дала өлкесі генерал губерна­торы Сухотиндер Бөкейхановты өздерінің жеке бастарының жауы деп есептеді.

1908 жылдан 1917 жылдар аралығына Ә. Бөкейханов Са­мара губерниясында айдауда болса да, Петербургте шығатын

82

газет-журналдарға Қазақстандағы келеңсіздіктер жөнінде жазып, қазақтардың мүдделерін қорғай берді.

«Санкт- Петербургские ведомости» газеті Столыпин ре- формасының басқа улттардың қунарлы жерін тартып алып отырғаны жөнінде былай жазды:

«... егер мемлекет мүдделері қырғыздарды (қазақтарды) қурбан етуді талап етсе, буған қарсы шығудың керегі жоқ, бірақ екінші жағынан, бір қолымызбен жасай отырып, біздің екінші қолымызбен күйретіп жатқанымызға көзді жума қа- рамай, қайта ашық мойындауымыз керек».

Әлихан Бөкейханов бастаған топ алдымен жергілікті ха- лықты жермен қамтамасыз ету керектігін дәлелдегенінен жастулпарлықтар үлгі алды.

Жастулпарлықтар улттық идея көзін және Отан, ел деген уғымды алашордашылардай тікелей жер мәселесімен байла- ныстырып қарады. Жер мәселесіне ата-бабаларымыздың қа- лай қарағанын білеміз. Ата қоныс - қазақ үшін өмірдің мәні. Жер қазақ үшін тек өмір сүру қажеттілігі емес, әдет-ғурып, салт-турмыс, шежіре, дүние-таным. Жесір дауы таусылса да, жер дауы қашан да таусылмаған. Жер батырлыққа, ерлікке туғыр болар тәрбие көзі. Ата қоныс қасиеті аруақ сыйлаумен жалғасады. Аруақ қазақ үшін - діл мен сенім. Ал сенім бар жерде, болашақ бар.

Қазақ халқының мыңдаған жылғы тарихы туған жерге де­ген сүйіспеншілік және оны қорғаумен тікелей байланысты. Ата бабаларымыздың сан жылдардағы арман- сағынышы елінің көркеюі, туған жерінің амандығы.

Генерал Ғубайдолла Жәңгіровтың патша өкіметінің жер комиссиясы жумысында ерекше пікірде болып, қазақ жерін қорғауы да улттық мүдденің қажеттілігінен шыққан. Мың- жылдықтар бойы қалыптасқан тегімізді, мінезімізді бір ға- сырдың ішінде жоғалтуымыздың өзінде осы жер мәселесі бар.

Ал 1954 жылы басталған тың игеру саясаты І Петрдің Азияға жорығы жоспарының жалғасы еді. Қазақстанға тың игеру кезінде келгендерінің саны сол аймақта ту-

83

ратын жергілікті халықтан әлдеқайда көп болды. Олар- ға ерекше жағдайлар жасалды, тіпті қылмыстары үшін жауапқа да тартылмады. Келімсектер жергілікті халыққа менсінбей жоғарыдан қарап, әдет-ғұрып, ұлттық психоло­гия ерекшеліктерімен санаспады. Ақша тауып, тұрмыста- рын жақсартпақшы болған көптеген этнос өкілдері ішін- де ұры-қарысы, түрмеден шыққандары бар қазақ жерінің апай-топайын шығарды. Мәдениеті, менталитеті басқа адамдардың бас-көзсіз мидай араласуы қазақты амалсыз- дықтан ұлтсыздануға итермеледі.

Қазақстандағы тың игеру - тек экономикалық мүд- деліктен жасалған жоқ, бұл Столыпиннің орыстарды шет аймақтарға қоныстандыру саясатын одан әрі іске асыру қажеттілігінен туды. Бұл жерде аз ұлтты ассимиляция - лау саясатын жүргізуге барлық оңтайлы жағдай жасалды. Әсіресе Кеңес Одағы жергілікті халықты қырып, санын азайтып, оның генофондын бұзып, санасын улап, ұлттық рухын сындыруды көздеді.

Қазақстанның солтүстігінде орналасқан қазба байлы- ғы көп, жері құнарлы Целиноград, Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Торғай облыстары бір Тың өлкесіне біріктірілді. Болашақта бұл өлке Ресей федерациясына қо- сылуы керек еді.

Тың игеру барысында ұлтсыздандыру саясатын жүргі- зу кеңінен өрістеді. Бұл бағытты Коммунистік партия ұйымдары қолдап, нақтылы көмектер көрсетті. Ұлтсыз- дандыру саясаты негізінен жергілікті қазақтарға қарсы жүргізілді. Социалистік идеологияның бар күші, айла- тәсілі халықтарды интернационализм рухында тәрбиелеу- ге жұмсалды. Компартияның нұсқауларын орындау бары­сында жергілікті ұйымдар шектен шығып, көзге көргісіз, көңілге жағымсыз істерге барды. Тың өлкесі Компартия ұйымының 1-ші хатшысы Т. Соколов жергілікті қазақтар- ды жер аударылған немістермен будандастырып жаңа со­циалиста азамат жасауға кірісті. Бұл сынақты жасау үшін қазақ қызы Дәмелі Жақсылықованы әуелі неміске тур-

84

мысқа шығарып, кейін шошқа бақтырды. Бұл саясат ұна- ған өкімет органдары Жақсылықоваға үлгілі істері үшін Социалистік Еңбек Ері атағын беріп, Алтын Жұлдыз бен Ленин орденін тапсырды. Бүкіл Кеңес Одағының газет- журнал, теледидарлары Қазақстандағы ұлттық саясатты даурықтыра дәріптеп, басқаларға үлгі етті. Қан аралас- тыру арқылы қазақ пен немістің ортасынан «Социалистік интернационалист қазақ» ұлтын жасау күн тәртібіне қо- йылды. Аралас некедегі жастарға ерекше жағдайлар жа- салып, пәтер, жұмыс мәселелері кезексіз шешілді. Жан- жақты қолдау, құрмет көрсетілді. Аралас некедегі жастар әрине интернационалистік тұрғыда болды. Ұлттық тіл, діл, әдет-ғұрыптан бірден адаланған советтік жас отау со­циалиста идея, коммунистік моральға сәйкес келді...

Қазақтың тарихы мол Ақмола қаласы Целиноград деп өз- гертілді. Ал Павлодар қаласы Хрущевоград болсын деп об- лыстық атқару комитеті, обком бюросымен бірігіп шешім де қабылдады. Осыдан бұрынырақ 1954 жылы Қазақстан Ком- партиясы бюросы істеген еңбектеріне қарамай тың жерлерді игеру саясатын қолдамағаны үшін 1-ші хатшы Ж. Шаяхме- товты жұмыстан босатты.

Жер мәселесі қазақ үшін, ата-баба үшін ең қасиетті нәрсе. Батырларымыз ол үшін қан төкті, ақындарымыз жыр-өлең- деріне басты тақырып қылып алды. Жастұлпарлықтар бар- лық кездесулерде қазақтың жерден басқа еш байлығының жоқ екенін халыққа жеткізіп отырды.

«Жас тұлпар» ұйымының мүшелері бағдарламаларында- ғы мәселелерді өзара бөлісіп, жан-жақты зерттеуге тырысты. Кездесулерге жиналған жұрттың деңгейі, жас айырмашы- лықтарына қарап, баяндамаларын сол ортаға бейімдеп жа- сады. Мұрат Әуезов «Жастұлпар» ұйымының алдына қой- ған мақсаттары жөнінде қазақтың ұлттық мәдениетінің, ана тілінің жоғалып бара жатқанына тоқталды.

Ол бір XX ғасырдың 50 жылының ішінде қазақ халқы үш үлкен қайғыны басынан өткізді деп, соған ерекше мән берді :

біріншісі: 1916 жылғы қантөгіс кезіндегі қырғын;

85

екіншісі: 1932-1933 жылдардағы елді ендеген өкіметтің қолдан жасаған ашаршылығы;

үшіншісі: 1937-1938 жылдардағы қазақ зиялы қауымын жаппай қыру.

Мұрат Әуезов: «Кешегі кер заман алдыңғы қатардағы озық ойлы, ұлтына жанашыр Алаш зиялыларын қырып-жой- ды, қуғындады. Біз енді, ел боламыз десек, сол азаматтары- мызды толықтай ақтап, жазған еңбектерін жарыққа шыға- руымыз керек. Қайда бара жатқанын анық білмейтін адам, қайда келгенін түсінбей дал болатынның біз кебін кимеуіміз керек» деді. Арыстары атылып, ел-жұрттың ашыққан кезең- дерін жиынға қатысушылардың есіне салды. Көкейлерінде айтылмай шер болып жүрген жоғалғандарын көз алдарына елестетті.

Ол кезде Алаш зиялылары жөнінде, ашаршылық жөнін- де айту - ерлікке пара-пар батылдық еді. Әрине бұл жалғыз Мұрат Әуезовтің емес, барлық жастұлпарлықтардың ұлт ал- дындағы тарихи жауапкершілікті толық сезінуінің жарқын көрінісі. Сталиннің елді дамытқаны мен Отан соғысында- ғы орасан табыстары адам құрбандықтары мен қайғы-қасі- ретінің қасында түк емес екенін жастұлпарлықтар алғаш- қылардың бірі болып білді, сол жөнінде батыл айтты. Олар тартынбай Сталин-Голощекин дәуірі - Қазақстанның бөлін- бес күрделі қайғылы-қасіретті тарихы екенін айтып әшкере- леді.

Ал Болатхан Тайжанов ұлттық идея мәселелерін көтеріп: «Халық тарихын кесіп, бөлшектеуге болмайды». Қазақ хан- дығы, Алашорда өкіметі мемлекеттік құрылым белгілері. Қалай оларды ұмытып қазақ халқының мемлекеттілігі бол- ған жоқ делінеді. Ұлт тарихы қалай болғанда да біртұтас, ол қайталанбайды және де түзетуге келмейді деп ұлттық идеяны мемлекеттіліктен іздеді. Сәрсенғали Қоспанов, Ал­тай Қадыржанов, Марат Сембин, Советқазы Ақатай, Мақаш Тәтімовтер көпшілік ұйымды шыңдайтын насихатшы ше- шендерге айналды.

Олардың : «Рухани тоқырау адамгершілікті аздырып,

86

шынар шыңына жеткізді. Өтірік пен жалғандық өзімізді ғана емес, жас ұрпақтың қанына сіңіп, күнделікті әдеті- не айналып барады. Ал біз болсақ, ештеңе болмағандай мәзбіз. Несіне мәзбіз, қарнымыздың ашпағанына, соғыс- тың жоқтығына ма? Біз өзімізге-өзіміз өтірік айтудамыз. Біз өтіріктің, жалғандықтың құлымыз. Бүгінде біз шын- дықты айтып, рухани дүниелеріміз, айналып келгенде жа- нымызды кірлетпей қорғауға күшіміз жетпей тұр. Біз өт- кендегі қайғы-қасіретімізді, аштықты, жоғалтқанымызды айтудан да қорқамыз. Ол жөнінде айтатын болсақ, сол жа- маншылық тіріліп қайта келетін сияқтанады. Ал өткеннің шындығын айтпай, әділеттілікке қол жеткізу мүмкін емес. Біз бүгінде әділеттілікке қол жеткізгіміз келсе, алды-арты- мызға жалтақтамай, жүрегіміз қалаған шындықты айтуы- мыз керек. Өтірік пен екіжүзділік ешкімге ешқашан опа әкелмегенін естен шығармауымыз керек. Адам алдымен ұятын сақтап, абыройынан айрылмауы тиіс. Ең бастысы, бұл өзіңе ғана емес, сенен үлгі алып отырған бала-шағаңа, ұрпағыңа керек. Халық КГБ мен заң органдарынан қорық- паулары керек, қайта олар сендерден қорқулары керек», - деген жалынды сөздері тыңдаушы жұрттың құрсауланған жан-дүниесін жібітті. Алаш идеясынан нәр алып сусында- ған жастұлпарлықтар ештеңеден тайсалмады. Алды - арт- тарын ойлап жалтақтамады. Бұл - қазақ халқының басты құндылығы - шыншылдығы мен тазалығы, «Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтатындығының» көрінісі еді.

Жастұлпарлықтар кездесулерінде «Біз тарихи кезеңде өмір сүрудеміз. Қоғам оянуда. Ол өзінің жауапкершілігін сезіне бастады. Сең жібіді, енді оны ешкім де тоқтата алмай- ды», - деп, елді ездіктен безіп, ерлік жасауға шақырды.

Ұлттық сананың оянып, жастардың белсенділігінің артуы Кеңес Одағы өкіметін жәйбарақат қалдыра алмады. КГБ со- циалистік жүйеге қарсы адамдармен күресті күшейту үшін арнайы бөлімдер ашты. Қоғамның бар саласында өздеріне тыңшы ұстады. Қазақстанда жастармен күрес «Жас тұлпар» ұйымына байланысты басталды. Асыл тастай ұлтының бо-

87

лашағын ойлаған талай қазақ азаматтарын қайыстырған Кеңестік жүйенің бар дүлей күші енді жастұлпарлықтарға бағытталды. Жастұлпарлықтардың арасына тыңшы жіберіп, бақылауға алды. Барлық кездесулерде кімдер болды, не делінді бәрі-бәрі жіпке тізілгендей керек жеріне жеткізіліп отырды. Қазақстанның КГБ қызметкерлері істеген жұмысын Мәскеуге хабарлап, бірігіп жастарға қарсы шаралар, аранда- тушылықтар жасады.

1966 жылдың 28 наурызда Қазақстанның КГБ-сынан Мәскеуге жіберілген ақпаратта «Жас тұлпар» ұйымы жөнін- де былай делінген:

«... в период зимних каникул, в начале февраля 1966 года в г. Алма-Ата находились некоторые участники творческого объединения «Жас тулпар», состоявшего из казахской моло­дежи, обучающейся в вузах Москвы, Ленинграда, Украины и Прибалтики. В частности, Ауэзов Мурат - аспирант вос­точного факультета МГУ, председатель «Жас тұлпар»; Тай- жанов Болатхан - студент Института международных отно­шений; Ибраев Шамиль - студент Рижского авиаинститута; Сулейменов Тимур - студент одного из ленинградских ву­зов; Қоспанов Сарсенгали - студент Ленинградского элект­ротехнического института; Сембин Амангелды - студент Московской консерватории; Сматаева Сона (Сматаев Софы) - студент Московского института связи. В г. Алма-Ата ими были проведены три встречи с представителями казахской молодежи города, в которых так же принимали участие не­которые алматинские писатели, журналисты, художники и студенты прибывшие по инициативе М. Ауэзова, из городов Караганды, Чимкента, Семипалатинска и из других городов Казахстана.

Из выступлений М. Ауэзова в этих встречах:

«В 1937 году и раньше были уничтожены лучшие люди, лучшие представители казахской интеллигенции, которые могли бы создать огромную культуру.

В 1932 году погибло миллион казахов, среди них погибло много талантливых людей. Молодежь наша должна обо всем

88

этом знать и помнить. Все традиции и обычаи наших отцов и дедов забыты. Жизнь современной казахской молодежи не интересна».

... На другой встрече М. Ауэзов заявил, что до нынеш- ного нашего поколения у казахского народа не было своей национальной интеллигенции в полным смысле этого слова и только теперь национальная интеллигенция может вести свой народ. Он утверждал, что в народе накопилось много недовольства».

1967 жылы 7 майда Қазақстанның КГБ қызмет орны Ке- ңес Одағы КГБ төрағасының орынбасары С. Г. Банниковке төмендегідей ақпарат жібереді:

«... в марте группа казахских аспирантов, обучающихся в Москве (М. Ауэзов, Б. Тайжанов, Б. Аманжолов, М. Гиль­манов, М. Жусупов и другие) систематически собиралась по четвергам и обсуждали вопросы демографического положе­ния казахского народа и о том, что положения Конституции о государственности в настоящее время не применяются на практике. Заострялось внимание на том, что полезные ис­копаемые Казахстана, в основном, вывозятся в Россию, а промышленные предприятия не строятся, нет национальных кадров и их не готовят», - делінген.

Мәскеуде оқып жүрген «Жас тулпар» уйымы мүшелерінің арасына Қазақстанның КГБ-сы өз тыңшыларын жіберіп, олардың істеген істерін Мәскеудің КГБ-сына жеткізулері ба- рып турған сатқындық еді. Сол тыңшылардың да қазақ жас­тары екенін ескерсек, әлі де улттық намыс, сана-болмысы- ның қазақ қауымында әр түрлі деңгейде болғанын көреміз...

Әлемде ешбір қоғамның халықты күшпен мәңгі устауы мүмкін емес. Кеңес Одағының сенгені өз халқын қорқы- нышта устауында. Қорқынышта өмір сүрген халық шындық- ты айта алмайды, жүйенің ойыншығына айналып улттық болмысынан, кейінірек адамгершілік, парасаттылығынан журдай болады. Парасаттылықты қалыптастыра алмаған тулға, адамгершілік қасиеттерін сақтап қалуы күмәнді. Адам сезімінің пәктігін, рухының тазалығын сақтағанда ғана пен-

89

дешіліктің тұсауын үзіп, тұтқыннан босап еркіндікте өмір сүре алады.

Ұлттың бар зиялы қауымын «халық жауы» деп соттап, атып жатқанда бұқара халықтың араласпауы, арашашы бола алмауы жәй қорқыныш емес, адамгершілік құндылықтар- дың қалмағандығында.

Бірақ қандарында ұлы даланың еркіндік рухы бар жас- тар КГБ бұғалығына мойымады. Жүректіліктеріне білім- дері сай келіп, үлкен мақсаттар үшін ештеңеден тайынба- ды. Өткір жанарлы 18-20 жастағы ұл-қыздардың ұлтшыл, қаншыл болуына замана тауқыметі, халқының дүрбелең аласапыран кезеңдердегі өмір қиыншылықтары себеп болды. Сондықтан да олар өткенді танымаған, бүгінгіні байыптамаған, келешекке көз салмаған мемлекеттің жаң- сақ саясат көрінісін қорықпай әшекереледі. Казармалық социализм қоржынынан шыққан аға буын зиялы қауым пендешіліктің бесігіне бөленіп жатқанда, жастұлпарлық- тар Ресей жерінде «Мен қазақпын» деп асқақтап жүрді. Елде кімнің жемісі піссе, соның торғайына айналғандар- ға қарсы соққы беріп, көпшіліктің мүлгіген болмысын сілкіндірді. Дені күншіл, сүлделерін әншейін сүйреткен, заман ағымының жапырағына айналғандарға ой салды. Ұлтының тарихын тұжырымдап, болашағын халқының тағдырының жалғасы деп есептеді. Ұлттық рухтарының, алға қойған мақсаттарының күштілігінің арқасында қан- дай да болсын қиыншылықтарды жеңе білді. Ұлт мүд- десі үшін адам айтқысыз қиындықтарға қарсы тұра алды. Өкімет тарапынан қысым, қуғын күшейген сайын олар бірліктерін, тірліктерін көрсетіп, Ұлы идеялар жолында жаңа істерді бастады.

Ұшқан құстың қанаты талар кең байтақ қазақ даласының қалалары мен ауылдарында ХХ ғасырдың 60-шы жылдары «Жас тұлпар» қозғалысы жөнінде естімеген, білмеген қазақ баласы кемде-кем болды. Бұл ұйым ұлттық болмыстың қа- жеттілігінен, халықтың аңсаған арман-тілегінен туды. «Жас тұлпар» деген сөз бодандық шеңгелінде ұлтсыздануға ұры-

90

нып, этнос есебінде жоғалып кетуге қарсылық көрсетудің символына айналды.

Алаш идеясы - қазақ идеясы

Жастұлпарлықтар үшін - ұлттың болашағы жөнін- дегі ой-тұжырымдар «Керегеміз - ағаш, ұранымыз - Алаш» сөзінен басталып, ұлттық құндылықтарды ұмыт- пай қастерлеп, рух асқақтығын жаңғыртудың жолдарын іздеумен жалғасты. Алаш идеясы - қазақ идеясы болып шеңберлене берді. Ұлт тарихы - халықтың өмір жолы, оның мұңы мен мақтанышы екеніне көздерін жеткі- зе түсті. Оларды мыңжылдықтар бойы қалыптасқан тегімізді, мінезімізді, парасаттылығымызды Кеңес Ода- ғының жермен жексен еткендігі қинады. Қазақ халқы мыңжылдық тарихы бар этнос ретінде әлем тұғырынан өзіне тиесілі орынға қалай жетуі керек деген сұраққа жауап іздеді. Отарлық, социалистік тәуелділіктен құты- лу үшін ең алдымен рухани бостандыққа қол жеткізу, ұлттық сананы қапастан шығару керек деді. Жастұлпар- лықтар мың ойланып, жүз толғанып, естіп-білгендерін зерделерінің сезігінен қайта-қайта өткізіп, «ұлт мұра- ты», «ұлт арманы» Алаш зиялыларының еңбектері мен істерінде деген тұжырым жасады. Алаш көсемдерінің өмірімен, еңбектерімен танысты, көбі олардың тікелей ұрпақтарымен араласып тұрды. Алаш идеясын елге та- ратушы ақын Хамза Абдуллиннен Мағжан Жұмабаев пен Мұстафа Шоқай жөнінде толық хабардар болды. Мағжан Жұмабаевтың творчествосымен Хамза арқылы танысып, өлеңдерін оқыды. Әсіресе, оларды Мағжан Жұмабаевтың Мұстафа Шоқайға арнаған «Алыстағы бауырыма» өлеңі қатты толқытты.

Алыста ауыр азап шеккен бауырым,

Қуарған бәйшешектей кепкен бауырым.

91

Қаптаған қалың жаудың ортасында,

Көл қылып көздің жасын төккен бауырым!

Алдыңды ауыр қайғы жапқан бауырым,

Өміріңше жапа көрген жаттан бауырым.

Түксиген жүрегі тас жауыз жандар,

Тірідей жеріңді тонап жатқан бауырым!

Бауырым, сен о жақта, мен бұ жақта,

Қайғыдан қан жұтамыз, екі жақта.

Лайық па құл боп тұру? Кел, кетелік,

Алтайға - ата мирас алтын таққа!

Жастұлпарлықтарды Алаш зиялыларының бауырма-шы- лық - туысшылдықтары, парасаттылықтары таң қалдырды.

Хамза Абдуллиннен Мұстафа Шоқайдың негізгі мақса- тының Ресей империясында тұратын күллі түркі ұрпақта- рын біріктіріп, «Үлкен Түркістан» одағын құрғысы келгенін білді. Шынында Мұстафа Петербург университетінің заң факультетін бітіре сала, 1916 жылы Қазан қаласына келіп «Түркістан бірлестігі» деп аталатын құпия ұйым ашқан. Па- рижде 1924 жылдан түрік тілінде «Яш Түркістан» журналын шығарған. Жастұлпарлықтардың Алаш зиялыларын жақсы білулеріне негіз де бар.

Озық ойлы, кеудесінде ұлтының оты бар жастардың шық- қан тегіне, өскен ортасына мән берген жөн. Бұлар кешегі Алаш ұрпақтары, әке-шешелері сол Алаш идеясымен тәр- биеленіп, балаларының сүйегіне де ұлтшылдықты сіңірген әулеттерден шықты. Тарихпен сабақтас өмірді бастарынан өткізген қазақ зиялы қауымы шаңырақ астында, отбасында Алаш азаматтарының жақсы қасиеттерін айтып, еңбектерін өсиет етіп ұрпағына жеткізді. Жастұлпарлықтардың көбінің әке-шеше, ата-әжелері Алаш зиялыларын көріп, ұлағатты сөздерін естіп, жадына тоқыған көзі ашық, зиялы қауым болатын. Әке-шешелері Алаш зиялыларын көріп, солардың жазғандарын оқып, жаттап өскендіктен жастұлпарлықтар

92

алаш идеясымен жастайынан қоректенді десек, қателес- пейміз. Тоталитарлық жүйе қазақты қанша қырып жойса да, қанында еркіндік дәстүрі бар халықтың санасында сүйекке сіңген еркіндік, кеңдік сақтала береді. Бостандық идеялары қазақ халқында ұлтжанды азаматтардың жүрегі мен сана­сында мәңгілік өмір сүрді. Бұл тарих тағылымы. Алаш қоз- ғалысы, Алаш Орда өкіметі Алаш арыстарын қазақ халқы ешқашан естерінен шығарған емес.

Алаш зиялылары қиындығы көп қысқа өмірлерінде қа- зақ жұртына айтатынын айтып үлгерді. Оны естір кұлақ жоқ шығар дегенде 40 жылдан соң Кеңес өкіметінің көгін дүбірлетіп «Жас тұлпар» дүниеге келді. Жәй емес, «Мен қазақпын, мың өліп, мың тірілген. Тамырым терең, кұлашым кең», - деп екпіндей келді. Сұрауға емес, алуға, өзінің қа- рымтасын қайтаруға келді...

Туған ел, шыққан шаңырағына қайта орала алмай, ізі- жо- ғалып кеткендерді, зым-зия құрып бара жатқандарды іздеді. Қазақтың орны қайраңда, апан жағасында емес, жазира шұ- райлы кең дала, асқар тауда деп жар салды.

Алаш қайраткерлері туралы шет елдерде қазақ Мұстафа Шоқай, башқұрт Зәки Уәлиди Тоған, өзбек Баймырза Хайт, орыс, неміс ғалымдары еңбектері басылды, бірақ ол Кеңес Одағына жетпеді.

Қазақта «тұлпардың - тұяғы, асылдың - сынығы» деген асыл сөз бар. Бұл мақал тектілікті, ұлтын сүйіп, соның бар- лық қасиеттерін бойына жиған, айтқанынан қайтпайтын, сегіз қырлы - бір сырлы жандарға арналған. Ұлтының бола- шағын ойлап, соның жолына басын бәйгеге тіккен Ресейде оқыған жастардың алдыңғы қатарлары «Жас тұлпар» ұйы- мына мүше болды. Мойындарына ұлтының ұлы мақсат-ама- наттарын артып, «шу, жануар» деп атқа қонды. Абайдың сөзімен айтқанда: «Серт бергем, еңбек етем деп, алдағы атар таң үшін... ».

«Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің». Эр адам өзінің балалық әлемінен, жанұя тәрбиесінен тамыр тартқан та- нымына байланысты іс-әрекеттер жасайды. Ой түбінің те-

93

реңдігі, қуаныш-жұбаныш дауысы, арман-қиялыңның ша- рықтау шегі.

Алаш идеясына жастардың көп көңіл бөлуіне «Жас тұлпар» ұйымы басшыларының бірі Мұхтар Әуезовтің ұлы Мұраттың болуы да әсерін тигізді. Өйткені Мұхтар Әуезов Алаш зиялыларының соңғы көзі, идея үрдісіндегі сабақтастықтың негізі еді. Оның «Алаш» партиясының белсенді мүшесі болғанын және Алаш идеясынан бас тартпағаны белгілі. Кеңес Одағында Мемлекеттік және Лениндік сыйлық алған Компартияда жоқ жалғыз жазу- шының Мұхтар Әуезов екендігін ескерсек - бұл ұстаным- да алашордалық жатыр. Мұхтар Әуезов «Қилы за- ман» повесімен «Хан Кене» пьесасында Алаш идеясын жәй дәріптеп қойған жоқ, ол қазақ халқының Тәуелсіздік- ке жетер жолын көрсетті. Ұлттық болмыстың шыңдалуы- на түбегейлі эсер етті. Алаш азаматтарының соңғы тарихи тұлғасы Мұхтар Әуезов қаламымен зиялылар қауымы- ның аманатын орындап, жаңа ұрпаққа салауат қылды. Алаш идеясын «Қилы заман» повесі арқылы жас ұрпаққа жеткізді. «Қилы заман» - ұлттық сананың қозғаушы күші, халықтың көкірек көзін оятар, Алаш азаматтарының бола- шақ ұрпаққа сәлемдемесі. Повесть Мұхтар Әуезовтің ұлт тағдырына толғанысы ғана емес, бұл тарихи шындықты алаш идеясымен суара отырып, ұлттың рухын көтеруге арналған шығарма.

Қазақтың өршіл рухын көрсеткен шығарма, ұлттық сана-сезімнің оянуына орасан зор эсер еткені сөзсіз. Ке- ңестік жүйенің бұл шығармадан қорқатын да жөні бар. Сондықтан да елу жыл бұл шығарма қайта басылмай қа- мауда ұсталды.

Мұрат Мұхтарұлы Әуезов өзінің жас кезінде «Қилы за- манмен» қалай танысқанын былай әңгімелейді:

- «Мұхтар Әуезовтің «Қилы заманы» 1928 жылы жарық көрген. 1916 жылғы Жетісу албандарының отаршыл патша өкіметіне қарсы соғысы бейнеленген бұл кітапты жазуда әкеме қазақ поэзиясының құлагері Ілияс Жансүгіров қолын-

94

да бар материалдарын беріп, көмектеседі. Бұл кітап жарық көрісімен кеңестік цензураның қаһарына ұшырап, жаппай кітапханалардан алынып, өртелген.

Сол кітаптың Ұлттық кітапханада (ол кезде Пушкин атын- да) бір ғана данасы сақталып қалыпты. Сары ауыз бала кезім- де шешем Фатима Ғабитова мені аталмыш кітапханаға ертіп апарып, араб әрпімен басылған «Қилы заманның» сақтаулы жалғыз данасын алдырып, оқып беретін. Міне, жарты ғасыр- дай құлыптаулы жатқан сол повесть 1972 жылы Шыңғыс Айт- матовтың алғы сөзімен «Новый мир» журналының 6-санында орыс тілінде «Лихая година» деген атпен жарық көрді. Содан кейін барып қана қазақшасы шықты.

«Қилы заман» - Әуезов шығармашылығында ерекше орын алатын тарихи туынды, уақыт озған сайын айтар ойы мен маңызы артпаса, кемімейтін, жаңаша қырынан түрлене беретін мәңгілік шығарма». Ал«Хан Кене» пьесасының Қа- сымның асынан көрініс алып, онда Нысанбай ақынның ұлт- тық бірлікке шақырған жыр жолдарымен басталуы азаттық идеясымен байланысып жатыр.

... Екі тізгін бір шылбыр Ұстат енді Кенеге Тас қорғанын бұзатын Ақ алмастан жебеге...

Ал жастұлпарлықтар Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясынан дәстүрлі тіршілік қалпы мен өмір салтының өзгеріске ұшырағанын, ұлттық рухтың қалай бәсеңдегенін оқып білді. Алаш зиялыларының қазақы болмысты сақтап қалу мақсатын іске асыруға тырысты.

Тәуелсіздіктің басы мың өліп, мың тірілген ата-баба- лар арманында, бергісі Әлихан Бөкейханов, Мұстафа Шо- қай бастаған Алаш зиялыларында жатқанын түсінді. Олар азаттық идеясын ту етіп ұстаған Алаш зиялыларының өмір жолы, күресі, таным-түсінігі қазақ санасын ашады деп сенді. Қазақтың жетпегенін жетілтіп, жамандығын жасырып, жақ- сылығын асырған да Алашорда зиялылары. Алашорда өкі- метін құрған ұрпақтың көш басында тұрған 15 азаматтың

95

түгел дерлігі жоғары білімі бар қазақтар еді, тек жалғыз Отыншы Әлжанов қана мұғалімдер гимназиясын тәмамда- ған. Ал Кеңес өкіметінің құрамы Алашордадан анағұрлым төмен болды. Сталиннің өзінің небәрі үш-ақ сыныптық діни білімі болса, жалпы халық комиссарларының көбінің жоға- ры білімдері болмады.

Алаш қозғалысы, Алаш партиясы, Алашорда өкіметі, Алаш идеясы қазақ ұлтының оянуының шырқау шыңы болса, жастұлпарлықтар сол ой-арманды жалғастырушылар, халық пен Алаш зиялылары араларын байланыстырушы көпірге айналды. Сондықтан Абайды бар қазаққа таныстарған Алаш зиялылары мен Мұхтар Әуезов десек, Алаш идеясын қайта жаңғыртып, елімен қауыштырған «жастұлпарлықтар» десек қателеспейміз.

Қазақ ұлтының күші мен жігері ұлы мақсатқа бағыттал- ғанда ғана идея болып қалыптасып, күшейіп жанданады. Ұлы мақсат - бұл ұлт болашағы. Ал қазақ ұлтының болаша- ғы - Абайдың арманы, ұлы ұстаздың ойлары.

Абай қазақтың келмеске кетіп бара жатқан көшпелі ғұмы- ры мен енді қалыптаса бастаған отырықшылдықтың шека- расы іспеттес. Ол мәдениет пен өркениет заңдылықты шай- қасқа кіріскен заманда өмір сүрсе де, Алаш зиялыларының ұстазы, хакімі бола алды. Замана тұрғысына қарай мәдениеті таза ұлттық негізден нәр алса, өркениет интернационалистік кейіптен күш алып, алға шапты.

Абайдың жан дүниесін, рухани болмысын жақсы түсін- ген Алаш азаматтарының іс-әрекеттері - арттарына қал- дырып кеткен мол мұралары. Жас тұлпарлықтар Мұхтар Әуезов арқылы Абайды қалай білсе, Алаш зиялыларын сол үрдісте сабақтастырып таныды. Қазақтың болашағын Абай және Алаш идеясы деп түсінеді.

Алашорда қайраткері Жүсіпбек Аймауытов 1918 жылы «Абай» журналында «Ұлтты сүю» деген мақаласында «Ұлтын шын сүйіп, аянбай қызмет қылған азаматы көп жұрт күшті, өнерлі, білімді жұрт болып, күресте тең түсіп, басқаларға өзін елетіп отыр. Ұлты үшін қызмет қылмай, бас қамын ойлап жүр-

96

ген азаматтардың елі артта қалып отыр. Ұлтшыл жұрттар, әне, Германия, Жапония, Англия, Түркиялар, олардың баласы жа- сынан «ұлтым» деп өседі. Есейген соң бар білімін, күшін өз жұртының күшеюіне жұмсайды. Олардың әр адамы - мемле- кеттің керегі, қызметкері: Оқығандар! Бұл уақыт жан тыныш- тық іздейтін, қызық уақыт емес, қызмет қылатын, еңбек сіңі- ретін уақыт. Ойлаңыздар: халық біз үшін емес, біз халық үшін туғамыз, олай болса, мойнымызда халықтың зор борышы, ауыр жүгі жатыр, - деп еді. Абайдың «Біріңді қазақ, біріңді дос көр- месең істің бәрі бос» дегеніндей Алаш идеясының тағы бір ерекшелігі оның елшілдігінде, туысшылығында. Бұны ғұла- ма жазушы Мұхтар Әуезовтің емханада жатып, ең соңғы рет қолына қалам алып елдегі достарына ұлы Мұратты тапсырып жазған өсиетінен көруге болады.

Қымбатты Кәмен!

Мынау Мұрат Әуезов менің тузан балам. Москва универ- ситетінде оқушы еді. Қазір жазза Семейге, содан әрі Абай ауданын - әкесі тузан жерді, елді көруге бара жатыр. Өзіне сазан, Балташқа бар дедім. Осыны ауданды аралатып, елді, жерді көрсетіп танытуза өзің бар, Балташ бар көмек ету- леріңді сұраймын. Өзін сен өз үйіңе түсірсең деймін.

Мен ауырып, Москвада больницада жатырмын, жайым- ды Мүрат айтар. Үйіңе көп-көп сәлем. Мүхтар Әуезов.

Елдегі бар азайынза мың сәлем! Балташтікіне жайды үзындырът өзің алып барарсың.

25. 06. 1961

Мұхтар Әуезов ақтық демінің аз қалғанын сезді ме «жан пида» арманы болуы керек, операция алдында туған жерін, өскен ауылын еске алады. Ұлы Мұратты Семейдегі елмен тереңірек таныстырып, Алаш зиялылары бас қосып, Орда құрып, ту тіккен жерлерді көрсетіп, содан рухани нәр ал- ғызғысы келді. Бұл өсиет хатта тағы бір сыр бар. Ол кешегі жайсаң жердің бүгінде «ядролық сынақ» жарылысы мекені- не айналғанын көріп ұлын ойлансын дегені. Ел қамы, ауыл

97

тірлігі - ұлт болашағының негізі екенін меңзейді. Ал оның ұлы Муратты ата - жұртымен табыстырып кетуді достарына өсиет қылуының көзі әке арманы, қазақшылықта, алаштықта жатыр.

Алаштық ой - саналарды арман тілекке балап, мойнына жүк алған жас тұлпарлықтар өз замандас құрбыларын ұлт қамын ойлап, халыққа жаны ашып, қызмет қылуға шақыр- ды. Облыстарда үлгілі іс-әрекеттерімен көпшіліктің ықы- ласына ие болып, көңілінен шығып ұлтымен бірге болуға үгіттеді. Жастұлпарлықтар көздеген мақсаттарына бірден жеткен жоқ. Бірақ олар елдің сана-сезімін тербетіп, ұлтты оята бастады. Ұлттық ерекшеліктерді ұмытпай, оны орын- ды, заманға сай, қиюын келтіре пайдаланып, жетуге болатын жолын көрсетуге тырысты.

Олар XX ғасырдың басында шыққан «Қазақ», «Сарыар- қа», «Абай» газеттерінің болғанынан хабардар болды. Ал Кеңестік қызыл идеология - Ұлт, Ұлтшылдық деген ұғым- дарды біздің санамызға ондаған жолдар бойы құбыжық қы- лып сіңдірді. Ұлтымыз үшін аянбай еңбек етіп, арын-жанын садақа етіп халқымыздың болашағын ойлаған Әлихан Бө- кейханов, Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынұлы, Мус­тафа Шоқай, Мағжан Жұмабаев және тағы басқа жүздеген Алаш зиялыларын жау етіп көрсетті. Соғысы, кәмпескесі, ашаршылығы бар, өмірінде көрмеген азап пен жоқшылық- ты, жаппай қырылуды көрген қазақ қауымы ұлт, ұлтшылдық ұғымын қасіреттің баламасы ретінде қабылдап ұлтсыздан- ды. Ұлтсыздану - рухсыздыққа әкелді.

Алаш идеясының басты нысандары жастұлпарлықтар- дың саяси бағдарламасының негізі десек, қателеспейміз. Алаш зиялыларының ұстанымдары:

а) экономикада - жер мәселесі, жердің асты-үстіндегі бай- лықтың иелігі, қазақ жерінде өндірілген бар зат бұқара ха- лықтікі;

ә) руханиятта - қазақтың ана тілінің, дінінің, ділінің үс- темдігі;

б) саясатта - замана жетістігін пайдаланып, салт-дәстүрді

98

жоғалтпай, Жапония үлгісіндегі улттық демократиялық мемлекет қуру болды.

Алаш зиялыларының улттық идеясын негізге ала отырып, Жастулпарлықтар уақыт талабына сай, оған өз түсініктерінше толықтырулар жасады. Көрсетіліп келген улттық қундылықтарға қосымша тарихқа тағылым жа- сап, ашаршылық, алаш зиялыларын ақтау, демография мәселесін түзеу үшін шет елдегі қазақтарды ата-журтқа қоныстандыру және улттың санасын өсіріп, улт муратына жауапкершілігін арттыруды көздеді. Бул көтерілген мәсе- лелер улт дамуының ең өзекті іс-салалары делініп, барлық уйымдастырушылық үгіт-насихат жумыстарын осы мәсе- лелер төңірегінде өткізді.

Алаш идеясы Жастулпарлықтардың бойына күш-қуат және сенім берді. Идеядан нәр алған олар ең алдымен улт- тық сананы көтеруді мақсат етті. Ұлттық болмыс негізінде қазақтың тілі мен мәдениетін жас урпаққа жеткізгенде ғана ултсызданудан арылатынын түсінді.

Жастар тарихтың тереңінен бастау алып, тағылымына шөлін қандырып, улттық психология аясында қалыптасқан сана ғана өміршең деп есептеді. Мәдениеттің улттық ерек- шеліктен нәр алатынын, соған негізделетінін умытпады.

Бул жөнінде академик Д. Кішібеков «Ұлттық идея және идеология» атты еңбегінде: «Ұлттық идея тамырын терең- нен алады және этностың болмыстық табиғатын түзеді, оның тарихымен және мәдениетімен байланысты болады. Ұлттық идея этникалық сезімдердің негізінде пайда болады, - дейді.

Ұлттық идеяны ешкім арнайы жасамайды. Ол стихиялы түрде жүздеген жылдарда біртіндеп қалыптасып, пісіп жеті- леді. Оның негізі улттық психологиялық және генеология- лық ерекшелікте жатыр.

«Ақтабан шубырынды - Алқакөл сулама» жылдарында Отан қорғау, ел-журт, ата-мекенді аман сақтау Ұлт мура­ты болса, Сырым, Кенесары, Амангелділер улттық идеяны қарулы күрестен тапса, Шоқан, Абай, Ыбырайлар ағарту- шылықтан тапты. Ал Алаш зиялылары өздеріне дейінгі

99

барлық рухани, ұлт мұратымен толық сусындап одан әрі барды. Ұлттық идеяның қайнар көзі де, түпкілікті мақсаты да Тәуелсіздік екенін түсінді. Алаш автономиясы қазақ хал- қының арман-мұңын іске асыратын ең дұрыс ұлттық идея екенін тарих дәлелдеді.

Жастұлпарлықтар - Алаш идеясын жалғастырушылар. Олар Тәуелсіздікке нысаналы даярлықпен келгілері келді. Кеңес Одағындағы әлеуметтік қозғалыстың негізінде Алаш идеясын арқа тұтып, тұтас қазақ қауымын қамтитын елдік идея жасауға тырысып, оны нақтылы іс-әрекеттермен пы- сықтады. Ұлттық мәдениет пен салт-дәстүрді жан-жақты қорғауды алдарына мақсат етіп қойды. Сөз жүзінде Кеңес Одағының ішкі және сыртқы саясатын қолдағансып, ұлттық мүддені таптатпай, күн тәртібіне қойып, қорғауға кірісті. Алғашқы қарлығаштар болып, ұлт мәселесін көтеріп, ашық жиналыстар, кездесулер өткізді.

Жастұлпарлықтарға Алаш зиялылыарының тағдыры жөнінде академик Сайым Балмұханов көп мәліметтер бер­ген. Ғалым, ұстаз Германияға барғанда «Милли мәдениет» деген журнал әкеліп те берді. Жастұлпарлықтар сол жур- налда басылған Мағжан Жұмабаевтың өлеңдерін оқиды. Өзбектің, қырғыздың атылған ақын-жазушыларымен таны- сады. Түркістан легионының құрылу тарихынан хабардар болады. Сайым Балмұханов бұл журналды заман қатты бол­са да тәуекелге бас тігіп, ұлтарақ қылып, аяқ киімінің астына салып алып келіпті...

Олар алғашқылардың бірі болып Мұстафа Шоқай және Түркістан легионы жөнінде шындықтың бетін ашты. Ұлы Отан соғысында Кеңес Одағынан екі миллионнан астам әс- кери адам немістердің тұтқынына түсті. Олардың миллион­нан астамы неміс өлім лагерьлерінде азап пен аштықтан, әр түрлі аурудан ажал құшты. Ал тірі қалу үшін амалсыздан солдат пен офицерлердің біразы Власов армиясына, Түркіс- тан легионына кірді. Бірақ Түркістан легионы ешбір соғысқа қатыспады, қазақтар өз Отанына қарсы оқ атқан жоқ. Олар- ды жау қылып көрсету, барып тұрған жала, майданда сол Ре-

100

сейді қорғап қаза болған қазақтардың аруағын қорлаған үгіт- насихат еді. Мұстафа Шоқайға келгенде оның қазақ халқына қарсы іс-әрекет жасамағаны үшін немістердің у беріп өлтір- гені белгілі. Соғыс басталысымен Мұстафа Шоқай басқа эмигранттармен бірге Компьен замкына қамалды. Немістер оны уландырды. Шоқай 27 желтоқсанда, Берлинде аурухана- да жатып қайтыс болды. Ал Түркістан легионы ресми 1 942 жылы құрылды.

Түркістан легионында болғандарға соғыс біткенімен, көрген азаптары бітпеді. Олар соғыс тұтқыны емес, сатқын атанды. Ең өкініштісі түрлі жағдаймен Түркістан легионы- на кірген қазақ азаматтары бүгінгі күнге дейін мемлекет тарапынан ақталмай отыруы. Олардың біразы партизан от- рядтарында болып, Кеңес армиясы қатарында жүріп неміс басқыншыларына қарсы соғысқандарымен елге оралған соң сотталды. Соғыста аман қалып, Отанына келгенде қайтадан азаптың отына күйді. Қоғам мен ортаның, қала берді көрші қолаң, ағайынның қағажуына түсті. Көзге түрткі болып, дұ- рыс жанұя құрып, бала-шаға өсіре алмады. Адам айтқысыз жағдайда өмір сүріп, көбі Сібірде шіріп өлді. Біразы амал- сыздан туған елінен жырақта қалып, ес-түссіз қаңғырып кетті.

Әрине, кездесулердегі мұндай ақпараттардан кейін өкі- меттің тапсырмасымен КГБ «Жас тұлпар» ұйымын ерекше «қамқорлыққа» алды. Қазақтың қанау мен тонауда болған шындығын айту Кеңес өкіметі билігіне ұнамады.

«Жас тұлпар» ұйымы іс-әрекеттері алаштық мақсат пен ұлттық рух көрінісінің үздік үлгісі деп айдарлауға толық мүмкіндік бар. Олар коммунистік партиялық идеологияның қазақ халқының ғасырлар бойғы тарихын жоққа шығарып, қазақ тарихы «Ұлы октябрь революциясынан» бастау алады деген тұжырыммен келіспеді.

Жүректеріне ұлттық сана сезім ұялап, бойларына ұлттық сана сіңген, ойларын ұлттық патриотизм кернеген жастұл- парлықтар қандай да бір қиындыққа да бас тігуге әзір болды. Арзан ұранға ермей, ұшпа сезімге ерік бермей не істесе де

101

алды - артын ойлайды. Жастұлпарлықтардың алдындағы ең негізгі кедергі коммунистік идеологиялық қысымынан ұлт- сыздануға жақын қалған, езіліп есі кеткен, тойғанына, тірі жүргеніне мәз, қалың ұйқыдағы халқын ояту болды. Кеңес кезінде қазақ қарттары дәстүр ұстаушы емес - коммунист, белсендіге айналса, саяси элита комсомолдық, коммунистік номенклатурадан пісіліп-жетіліп шыққан адамдар еді.

Қазақ ұлтының мәдени-рухани даму жолын жаңа арнаға бұру «Жас тұлпардай» қоғамдық ұйымға оңайға соққан жоқ. Кемітілген, езгіден есі кеткен елдің болмысындағы ой-сана- ны ұлттық арнаға бұру инемен құдық қазғандай болды.

Жастұлпарлықтардың алдында бұл ұстанымдарға қоса ең қиын мәселелер - қазақтың рухсыздануымен, ұлтсызда- нуымен және ұлттық құндылықтарды ұмытуымен күресу тұрды.

Жастұлпарлықтар Алаш идеясы негізінде қазақ ұлтының біртұтастығын қолдады. Алаш зиялыларының парасатты- лығы мен ұлттық болмыстарының күштілігі ауызбірлігінде болатын. Жіктелу, рулану, жүздену Алаш зиялыларына жат қасиет еді. Алаш Ордасы да Орталық, Батыс және Түркіс- тан болып сөз жүзінде бөлінгенімен іс жүзінде бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарды. Ең аяғы қиын-қыстау кезең- дердің өзінде де Кеңес өкіметіне қызметке кірген Алаш зия- лылары шет елдегі Мұстафа Шоқайды қажет құжаттармен қамтамасыз еткен. Ұлт мүддесін қорғау үшін, Батыс Еуропа мемлекеттері хабардар болсын деген ниетпен Жас Түркістан газетіне Қазақстандағы кемшіліктерді әшкерелейтін құжат- тар жіберіп отырған.

Жастұлпарлықтар Алаш зиялыларының халықшылды- ғын, ұлтшылдығын өздеріне үлгі тұтты. Әсіресе, олардың мемлекеттік қызметте болмаса да өз еріктерімен 1921-22 жылдарғы ашаршылық кезіндегі істеген істерінен үлгі алды. М. Дулатов, А. Байтұрсынов, Ғ. Бірімжанов, А. Юсупов, М. Әуезов, тағы басқа Алаш зиялылары ашыққан елге көмек- тесу үшін елге шығып жылу жинап, халқына себін тигізді. Бұл науқанның басында Жүсіпбек Аймауытов тұрып, тек

102

бір Торғай уезінің ашыққан халқына 9 мың мал жиып, та- ратып берді. Қолында малы бар қазақты бауырмашылдыққа шақырып, ағайынмен бөлісуге үгіттеді. Ал өкімет билігінде отырған Әліби Жангелдин, Сейтқали Меңдешевтер халқы апатқа ушырап, қырылып жатқанда үнсіз отырғанымен қой- май, Мәскеуге ашаршылық жоқ деп өтірік ақпарат берумен болды. «Ашаршылық туралы қауесетті таратып жүрген улт- шылдар. Олар қарапайым шаруаның муң - муқтажын жоқта- ғансып еңбекшілердің назарын өздеріне аудару үшін қасақа- на байбалам салуда» - деп, зиялыларды қаралады. Ғалымдар Т Журтбай, Қ. Даркеновтардың зерттеуінше, дәл осы кезде С. Меңдешевтің туған ауылында түтіні тік шығатын бірде - бір үй қалмапты. 1921 жылы Орал губерниясында тура- тын халықтың 446536-сы яғни 99%-ы аштыққа ушырады. Олар Ашаршылыққа шалдыққан халқына көмектесіп жүр- ген Алаш зиялыларын ултшыл деп қаралап, соңдарына түсіп куғындады. Жүсіпбек Аймауытов бастаған зиялыларды қа- ралаған «Торғай ісін» уйымдастырды. Қаратаяқтарға (зия- лыларды қыр қазақтары осылай атаған)қарсы газет-журнал беттерінде жалған атпен жала жапты. Адамның парасатты- лығы ултының басына қара түнек орнағанда айқын көрінеді. Жастулпарлықтардың өздеріне ерекше үлгі еткен тулғала- рының бірі - Смағул Сәдуақасов. Оның ашаршылық кезін- де Ф. Голощекин мен О. Исаевқа қарсы шығуын, «Торғай ісі» жөнінде Ж. Аймауытовқа арашашы болуын улт сүюдің көрінісі ретінде бағалады. Шындығында, С. Сәдуақасовтың Оқу комиссары, «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы бола тура сотта ултшыл жазушы Ж. Аймауытовты ашық қор- ғап, басын бәйгеге тігуі ерлік еді. «Еңбекші қазақ» газетінің бетінде Ж. Аймауытовты «Торғай ісіне» байланысты қорғап, мақалалар уйымдастырды. Сотта өзі сөйлеп, Ж. Аймауытов- ты «Қазақтың Вересаевы», Алексей Толстойы, ол «Интерна- ционалды» аударды, бул сот процесі - «Алашорданың» үсті- нен жүргізілген сот, одан басқа ештеңе емес», - деп ақтады.

1930 жылдың 21 сәуірінде Мәскеуде Бутырка түрмесін- де Ж. Аймауытов, Д. Әділов, Ғ. Бірімжанов, А. Юсупов

103

төртеуі ултын сүйіп, соған қамқор болғаны үшін атылды... Жастулпарлықтар Алаш зиялыларының ашаршылыққа қар- сы істеген еңбектері жөнінде елде жүргізген үгіт-насихатта- ры кезінде әрдайым айтып жүрді. Мурат Әуезов, Болатхан Тайжан, Мақаш Тәтімов, Советқазы Ақатаевтар ашаршылық жөнінде Мәскеудегі студенттер арасында пікірталас уйым- дастырып, дәріс оқуға тарихтан хабары бар адамдарды ша- қырған.

Жастулпарлықтарға өздерінің ой-санасы, білім дең- гейлігі, парасаттылықтарына - рушылдық, жершілдік, жүзшілдік деген кесепаттар уғымы мүлде жат болды. Ұлттық мурағатты, мемлекеттілікті алдына өмір мәні, мақсат қылып қойған адам ішкі жікшілдіктерге барар ма! Үш жүзге бөліну қазақ халқы үшін феодалдық бытыраң- қылыққа әкеліп, бірлігімізді әлсіреткенін, бодандықтың, рухсыздығымыздың осы жүзге бөлінуден бастау алғанын олар жақсы білді.

Жастулпарлықтар идеяның қайнар көзі ел қойнауында, халықтың аузы мен қолында деп есептеді. Бағдарламала- рындағы «ауыл жолы» бағыты - халықшылдықтың ата-ба- ба сабақтастығының нәтижесі. Олардың болмысындағы «улттық идея» жүре-келе оқу-білім барысында қалып- тасқан үрдіс емес, ол жастулпарлықтардың кең мағынада тектіліктерінде. Қеңес Одағындағы тоталитарлық жүйеге қарсы қозғалысты кешегі «халық жауларының» балалары, туыстары бастады десек қателеспейміз. Қуғын-сүргіннен аман қалған урпақ өмірден өзіне тиесілі сыбағасын алып, әкелерінің арман - аманаттарын орындағылары келді. «Ха- лық жауы», «Халық жауының баласы» деген ауыр сөздің салмағын жастайларынан жүректерінен өткізіп өскен Ол- жас Сүлейменов, Санжар Жандосов, Болат Жансүгіров, Мереке Майлин, тағы басқаларымен Мурат Әуезов бас- таған жастардың қоян-қолтық араласуы да әсерін тигіз- бей қоймады. Мурат Әуезов «Атылған ақын» жануясында Фатима Ғабитовадай анадан тәрбие алды. Қазақтың намы- сы - ананың ақ сүті, аяулы алақаны, тәлім-тәрбиесі мен

104

сезімінің құдыреттілігінде. Анасының мейірімінде өсіп, өмірге деген сүйіспеншілікті бойына сіңіре алды.

Кеңестік демократия мен кеңестік патриотизм өтірік пен алдамшылыққа белшесінен батып, жалған үгіт-насихаттың арқасында халықтың санасын улаумен болды. Ал шынында, елдің күні өлместің қамы еді. Әсіресе, ауылды жерде тұрмыс өте төмен, өгіз өлмес, арба сынбаспен ит тіршілікке мәз етті.

Кеңестік алдамшы идеологияның күштілігі сондай халық өкіметке ризашылықтарын білдіріп, сайлауларда бір адам- дай жүз пайыз дауыс беріп, тірі жүргендеріне мәз болысты. Компартия басшыларын пайғамбардан артық көрді. Орыс- ша оқымасаң, адам болмайсың деп, тіл түсінбейтін баласын орыс мектептеріне сүйреді.

Жастұлпарлықтардың халықтың қалауына ие болуының басты себебі, олардың жігерлілігінде, намысшылдығында. Ұлт тағдырын ойлаған жастарды ешқандай қиындық мұқал- та алмады. Намысқа шаппайтынның - алысқа шаппайтынын білеміз.

Алаш зиялыларын өздеріне үлгі етуі олардың қаншама қылкөпірден өтсе де адамдық арларын биік ұстауға, пара- саттықтарын пендешілікке айырбастамауына әсерін тигізді. Жастұлпарлықтар қауіп-қатерден қаймықпай, шындықты айтты. Өкімет пен партияны тынымсыз мадақтап, билік кө- семдеріне бас иіп табынбады. Өткенді бұрмалаған, бүгінді дұрыс байыптамаған, келешекке дұрыс көз салмаған мем- лекеттік жаңсақ саясаттың кемшіліктерін қорықпай әшкере- леді.

Біртіндеп жастұлпарлықтар ұлттың ынта-жігерін арт- тырды, коммунистік идеологиядан шелденген көзін ашуға кірісті. Өздері кездесу жүргізген елді мекендердің өнерлі жастарының басын қосып, көркемөнерпаздар үйірмелерін ұйымдастырды. Өлеңдер оқып, халықты қазақша өлең кі- тапшаларымен қамтамасыз етуге көмектесті. Өнерді аңсаған жұрт жиналған жерде Шәмші Қалдаяқовтың әндерін қосы- лып айтуды әдетке айналдыра бастады. «Менің Қазақста- ным» халықтың гимніне айналды.

105

Қазақ - арманшыл халық. Бұған әдет-ғұрып, ұлттық дәс- түр ерекшеліктері негіз болады. Ұлттық психологиядағы кеңшілдік, ақ көңілдік - арманшылдықтың екпіні.

Жастұлпарлықтардың рухани деңгейі, күштілігі сонша- лық, олар «Ұлт арманын» қалыптастырып, түйіндеп, соған жетуге ұмтылыс жасады.

Ұлт арманын - ұлт көкейіндегі мақсатты - Тәуелсіздік пен бостандықтан іздеді. Қазақстанда ұлттық мәдениетке, ана тіліне ерекше мәртебе берілуін қалады.

Кеңес Одағының ең басты кемшілігі социалистік идея негізінде халықтардың ұлттық құндылықтарын жою бола- тын.

Ұлт жою саясаты Кеңес Одағының басты мақсатына айналуы ерте ме, кеш пе бұл саясатты құрдымға кетірері сөзсіз еді.

Жастұлпарлықтар ұлттық арманға социалистік идея ая- сында орын болмайтынын түсінді. Сөйтіп, Кеңес өкіметі мен ұлт арасы күннен күнге алшақтай беретініне сенімді болды.

Ұлттық идея ұғымына сол кездегі жас дипломат Болат- хан Тайжан 1960-шы жылдары-ақ көп мән беріп, жұмыс, үгіт-насихат барысында күн тәртібіне қойып отырған. Олар- дың ішіндегі басты мәселелері Қазақстандағы қазақтардың тең құқылығы, завод-фабрикаға жұмысқа орналасу, тарихи шындықты айту, шет елдегі қазақтармен байланыс, Қазақс- тан шикізат өндіретін елден өнеркәсіпті индустриялы рес­публика болуы тағысын, тағылар. Жастұлпарлықтар осыдан 50 жыл бұрын ұлттық идея қажеттілігіне аса зор мән берді.

Олардың қорықпай, бастарын қатерге тігіп, Алаш идея- сына көп көңіл бөліп халыққа жеткізудегі іс-әрекеттері қазақ тарихында бұрын болмаған ерлік. Жастұлпарлықтар өкімет қаһарынан қорықпай алғашқы болып Алаштануды баста- ды. Ұлт мақсаты үшін күресу, өткеннің асылдарын ұмытпай өркениетті нысана тұту Жастұлпарлықтардың өмірлік кре- досына айналды. Жастұлпарлықтардың ұлттық мүддесін қорғауды мәдениет пен тілден бастауы, оның жетістіктерін бұқара халыққа паш етуінде Алаш үлгісі жатыр. Жаратылы-

106

сында әнмен туып, әнмен жерленетін қазаққа өнер - әрқашан өзегін өртеп, мен мұндалап тұрады. Ұлы Абай «Өлең - сөздің патшасы», - деп айтуы тегін емес қой.

Тіл - қазақ үшін жәй өмірлік қажеттілік емес. Ол - өмір тынысы, әдет-ғұрып ерекшелігі. Ұлт болып қалыптасып, өсіп-өну - ұрпақпен рухани-сабақтастық байланысының негізі. Бас кеспек, тіл кеспек жоқ.

Ана тілін білмеген адам - ұлттық мәдениетінен аулақ жан. Ұлттық тілі жоқ жерде ұлт та жоқ. Алаш зиялыларының ана тілін ардақтап, оған үлкен мән беруі ұлттық қажеттіліктен туған. Ұлттық рух ана тілінен бастау алады. Алаш азамат- тарының «ұлт мұратын» іске асырудағы бірлігінің негізі де ана тілі десек қателеспейміз. Олар замана қажеттілігіне сай ғылымның бар саласына арнап оқулықтар жазып, ғылыми тұжырымдар жасады. 1912 жылы Ахмет Байтұрсынов «Оқу құралын» жазып, қазақ грамматикасының негізін салса, Мағжан Жұмабаев - педагогикадан, Жүсіпбек Аймауытов - психологиядан, Халел Досмұхамедов - зоология мен физио- логиядан, Жұмахан Күдерин - ботаникадан, Әлімхан Ерме- ков - математикадан қазақ тілінде оқулықтар жазды. Алаш зиялыларының осынау шексіз еңбегін Мұхтар Әуезов, Қа- ныш Сәтбаев, Әлкей Марғұландардың жалғастырғандарын да жастұлпарлықтар үгіт-насихат құралына айналдырды.

А. Байтұрсынов «... Қазақ қалам қайраткерлері қаламын ұлтының ауырын жеңілдету, ауырын азайту жолына жұмса- масқа мүмкін емес», - десе, Мағжан Жұмабаев:

« Елдік, бірлік, ерлік, қайрат, бақ ардың- Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың...

Алтын Күннен бағасыз бір белгі боп,

Нұрлы жұлдыз -Баба тілі, сен қалдың!» - деп жырлаған.

Қазақтың ақын - жазушыларының қай-қайысы да халық пен тілді, тіл мен елдің арасын бөлмей бірге қараған. Оған Мағжан Жұмабаевтың із басары, қанатты ақын Мұқағали Мақатаев жырлары дәлел. «Ең бірінші бақытым -халқым менің», - деп келіп былай жырлайды:

107

Ал екінші бақытым- тілім менің,

Тас жүректі тіліммен тілімдедім.

Кей-кейде дүниеден түңілсем де,

Қасиетті тілімнен түңілмедім!

Қазақстанда ұлтсыздандыру саясаты советтендіру сая- сатымен қатар жүрді. Әсіресе, тың игеру науқаны кезінде қазақ мектептері жаппай жабылып, жоғарғы және арнаулы білімді жастар тек орыс тілінде алуға мәжбүр болды. Сов- хоздарды құру кезінде ұсақ қазақ ауылдары таратылып, 600-ден аса мектептер жабылды. Шағын ауылдың балала- ры түгелдей совхоз, аудан орталықтарындағы мектеп-ин- тернаттарында тұрып, оқуларына тура келді. Өзінің ұлт- тық ортасынан, әке-шеше тәлім-тәрбиесінен алшақтады. Әдет-ғұрып, мәдени ұлттық ортадан айырылған жас түлек дүбәраланып, болмысы пышырап, тез ұлтсызданып орыс- танды. Жастұлпарлықтар Қазақ тілсіз ұлттық идеяның бо­луы мүмкін емес екенін түсінді. Ұлттық идеясы бұлыңғыр мемлекеттің болашағы күмәнді. Қазақ мектептері жабыл- ғаннан кейін, ұлттық құндылықтар бірден құлдырай бас- тады. Тілдің ауқымы тарылумен бірге ұлттық болмыс та шектелді.

Жастұлпарлықтар ана тілінің қазақ үшін қаншалықты қажет екеніне көздерін ерте жеткізді. Бағдарламаларындағы студент қазақ жастарына көмек көрсету бағыты тек мате- риалдық, оқу үлгеріміне ат салысу ғана емес. Ең бастысы Қазақстаннан тыс жүрген жастарға қамқорлық жасаумен бірге ұлттық мәдениет, ел тарихы, ана тілін білсін деген қа- жеттіліктен туған. Сана мен тілдің үндестігі мен үйлесімі бұзылған елде Ұлт рухын көтеру инемен құдық қазғандай болды. Өкіметтің «Хрущевтік жылымығына» да жұрт сене қоймады. Тоталитарлық өктем дүлей күшінің тоқпағын жеп, аузына қақпақ қойылған қазақ өзіне-өзі көпке дейін келе ал- мады. Социалистік идеологияның әсерімен бойын жайлаған бодандық уыты тарамады. Не керек, коммунистік мораль- мен, интернационалистік тәрбиені жастайынан көріп өскен буынның ұлттық болмысы бірден оянбады.

108

Адамның ұлттық психологиясы қалыптасуымен бірге оның сана-болмысында өзіне ағайын-туыс, еліне деген көз- қарас қалыптасады. Табиғат, заңдылығына сай өмір сүрсе де болашағын ұзартқысы келеді. Бұл тек жәй жалғас, сабақтас- тық емес, саналы, мазмұнды ғұмыр болса деп тілейді. Сон- дықтан бауыр, жақын-туыс, қандас түсінігі болмысымыздың түкпіріндегі мәңгі нәр. Жарқын, жақсы өмірге ұмтылу гене- тикалық, психологиялық құбылыс. Кез келген ұлттың бола- шағы жастарға аманатталатыны осыдан шығады.

Ал бұл мақсаттарға жету үшін материалдық және руха- ни-мәдени жағдайлар жасалуы шарт. Қазақ халқы Кеңес өкі- метінің қырғындарынан кейін осы «ұлттық арман» тілегінен айырылуға шақ қалды. Қазан революциясы, колхоздастыру, ашаршылықтан кейін ересек адамдардың ойлау қабілеті, оқушылардың үлгерімі күрт төмендеп кетті. Жеке басқа табынудағы саяси қатігездіктің қасіреті үрей болып санаға сіңіп, қанды суға айналдырды. Ең басты қасірет - ұлттық ерекшеліктің негізі ана тілінен айырыла бастады.

Халқына қасірет көрсеткен, өтірік пен жалғандықтан сусынданған алаяқтардың билігінен тұратын қоғам қанша түрленіп боянса да рухани бедеу күйінде қала берері сөзсіз. Бірақ еркіндік пен мүмкіндік шектеулі қоғамнан әділдік із- деудің өзі ғайыптылықпен пара-пар болса да жастұлпарлық- тар мойымады.

Сталиннің жеке басына табынушылықтың құрбандары, ашаршылық жөнінде Мұрат Әуезовтің ұйымдастырған се- минарында Мұстафа Шоқай жөнінде Советқазы Ақатаев, ал Болатхан Тайжанов атылған ақын-жазушылар жөнінде баяндамалар жасады. Мәскеуде оқитын қазақ жастары өз ұлтының шынайы тарихынан тағылым алды. Енді сол се- минарларда Мұрат Әуезовтің жасаған баяндамасынан үзінді келтірейік :

«... Казахстан не велик, казахи малочисленны. Но это народ, который может поведать миру о том, что такое древность, радость побед и созидания, скорбь потерь, годы трагедий, прекрасное весеннее чувство возрождения,

109

сможет рассказать, что такое торжество самоутверждения. В новый, двадцатый век самоутверждение тождественно равенству. Равенство не дар, оно завоевывается и дости­гается. Казахам еще предстоит добиться культурного ра­венства с другими народами. Духовное развитие народа происходит за счет связей с духовным богатством других народов, но закрепляется и формируется как националь­ное лишь за счет его собственных, внутренних, сил. Никто не сможет для нас создать великолепные полотна худож­ников и литераторов, никто не сможет развить за нас нашу философскую и общественную мысль, никто со стороны не сделает нас развитыми и культурными в высшем смыс­ле этих слов-всего этого мы должны добиться сами. Эта цель осуществится, если наш разум и наше чувство будут едины, если будут едиными в каждом из нас знания и пат­риотизм...».

Өткен қатесін қайталамаған ғана дамудың дурыс жо- лынан адаспайды. Өкінішке орай, шындықты бірден біле бермейміз, кейде оның қаншалықты мағыналылығын түсі- ну үшін көптеген жылдар керек. Жастулпарлықтар улттық мәдениет, тіл мәселелерін көпшілік алдында көтергенде жәй даурықпа мысалдарға арқа сүйеп қойған жоқ, Компар- тияның нақты қаулыларын негізге алды. Қазақтың тілі мен улттық мәдениетін дамытпай отырған Кеңес өкіметі екенін дәлелдеуге тырысты. 1938 жылы 10 наурызда Бүкілодақтық Коммунистік большевиктер партиясының Орталық Комми- теті және КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі қабылдаған «Ұлттық республикалар мен облыстарда орыс тілін міндетті түрде оқыту туралы» қаулысын орындау барысында Қазақс- тандағы асыра сілтеушілікті сөзге тиек етті. Өнер мен тілді үйрен де жирен. Бірақ ғасырлар бойы қалыптасқан өзіне тән қундылықты, өмір салтын, мінез-қулқы, мәдениетін әр улт сақтауы керек деді.

Жастулпарлықтар Кеңес Одағының интернационалистік идеологиясына Алаш зиялыларынан кейін қарсы шыққан алғашқы топ. Олар улт саясатын күн тәртібіне қойып, қызыл

110

империяның қанды ақпаратына тосқауыл қоюға умтылды. Ұлты үшін жанын салып, қазақтың мәдениетін, тілін, рухын аяққа бастырмауға тырысты.

Қазақ тілінің қоғамдық өмірдегі орны жөнінде ғалым Хангелді Әбжанов: «Қазақ тілісіз улттық идея сыңар қана- тымен жер сабалаған дәрменсіз қустай», - деп дурыс айта- ды. Ұлттық идеяның улттық қундылықтардың жиынтығы, улт муратының, улттық мемлекеттің негізі десек, басқалай түсінудің еш қисыны болуы мүмкін емес.

Қазақтарды орыстандыру саясаты тіл арқылы жүргізілді. Қазақ мектептері жаппай жабылып, жоғары және арнайы білімді тек қана орыс тілінде алуға мәжбүр болды. Қазақ тілі қоғам өмірінен мүлде ығыстырыла бастады.

Ұлттық психологиясы мызғымаған елде ғана рухани бай- лықтар сақталады. Ұлтыңды, еліңді сүю улттық психология болмаған жерде өте күмәнді. Анаңның әлдиімен, сүтімен бойыңа, санаңа кірмеген нәрсенің өміршең болуы екіталай. «Қулақтан кіріп бойды алар, әсем ән мен тәтті күй» тек ана тіліңде ғана сені ерекше сезімге бөлейді. Жаныңды тербетіп, сүйегіңді сырқырата алады.

Жастулпарлықтардың жан айқайы - ана тілін білу, улт- тық мәдениетті бойыңа сіңіру устанымы бүгінгі күні де өз қажеттілігін жоғалтқан жоқ.

«Жас тулпар» уйымының идеологы Болатхан Тайжанов ана тілінің улт тарихындағы орны жөнінде тіл саясатына мынадай тужырымдама береді:

«Тіл саясаты - жалпы ой-пікір, идеяларды, мемлекетті қуру тәсілдерін, жолдарын, қабылданған шешімдердің іске асыру бағыттарын, жалпы қоғамды біріктіретін қурал-тәсіл. Ұлт, мемлекет, тіл уғымдары бір-бірімен тығыз байланысты, біртутас екенін білу қажет және бул жаңадан егемендік алып жатқан елдердің саяси-философиясының іргетасы екенін де жақсы білу керек. Тіл - сол халықтың рухани, бірлігінің негізі болып табылады», - деді

Жастулпарлықтар насихат жүргізу барысында нақты, ха- лықтың көкейіне бірден қонатын мысалдармен басқа улттар-

111

дың жетістіктерінде көрсетіп отырды. Әсіресе, тіл мәселесіне келгенде оқу жүйесін өз тілінде жүргізетін республикалар- ды үлгі етті. Бұл бағытта жастұлпарлықтардың ішінен өте ерекшеленіп көзге түскен Рига авиация институтының сту- денті Шамиль Ибраев болды. Ол өзі оқитын институттың мысалымен оқу жүйесінің ұлт тілінде қалай жүргізілетінін, ол үшін жергілікті билік өкілдері, институт басшыларының қалай жұмыс істейтінін үлгі етті. Ригадағы жалғыз авиация институты емес, барлық оқу орындарында, әсіресе қиын деп есептелетін техникалық оқу орындарының бәрінде ұлттық топтардың бар екеніне тоқталып жүрді. Шамиль Ибраевтың үлгісінде басқа да жастұлпарлықтар өздерінің халықпен кез- десуінде ана тілінің орны жөнінде ұдайы мәнді әңгімелер ұйымдастырып отырды. Институт-техникумда ана тілінде дәріс жүргізу ұлттық маман дайындау, елдің болашағын ой- лау деп түсіндірілді.

Алаш көсемі Әлихан Бөкейхановтың: «Егер жеңсек бір төбеде жиналамыз, жеңілсек - бір шұңқырда көмілеміз», - деген сөзін жастұлпарлықтар өздеріне ұран етті.

Алаш қайраткерлерінің басты арманы қазақ елінің тәуелсіздігі, бостандығы еді. Сол арманға жету үшін олар аянбай тер төкті, үлгілі ғұмыр кешті. Алаш идеясы, Алаш мұраты - қазақтың мүддесін, құқын қорғау деген сөз. Алаш идеясының өзектілігінің күштілігі сонша, қанша қуғын- сүргін болғанның өзінде де сабақтастық жалғасып өмір сүрді.

Ұлы мақсаттарына жету үшін алаштықтар замана талабы- на сай амалсыздан кеңес өкіметін мойындады, қызмет етті. Бірақ басты міндеттерін ұмытпай, 1920-1929 жылдар аралы- ғында көптеген азаматтарды тәрбиелеп шығарды. Ұлттық танымның тұқымын шашып үлгерді. Мұхтар Әуезов, Қа- ныш Сәтпаев, Әлкей Марғұлан, Әуелбек Қоңыратпаев, Бей- сембай Кенжебаев, Ермұхан Бекмаханов, Бек Сүлейменов, Қайым Мұхаметжанұлы, Бүркіт Ысқақұлы, Бауыржан Мо- мышұлы және басқа да көптеген зиялы қауым өкілдері Алаш идеясы ықпалында өсті.

112

Ата-баба тарихы қандай жағдайда болмасын, келешек ұр- пақ үшін аса тағлымды да қызықты дәуір болып қала береді, өйткені ол барлық кейінгі жетістіктердің негізін жасайды. Жастұлпарлықтардың Алаш зиялыларының қазақы болмыс- ты сақтап қалу мақсатын іске асыруға тырысуының көзі де осында жатыр.

Халқының ұлт-азаттығы жолында күрестен еш қажы- маған Алаш азаматтарының өмір жолдары кімге болса да үлгі. Жастұлпарлықтар тағдырдың тәлкегіне айналған Алаш зиялыларын өздеріне жәй ұстаз, үлгі алар аға буын ғана емес, қазақ болмысының көрінісі, ұлт жетістігінің шыңы деп білді.

Қазақ жастарының санасын серпілткен «Жас тұлпар»

«Жас тұлпар» ұйымы бұқара халықпен тығыз байланыс жасауының арқасында ел сеніміне ие болды. Жастұлпарлық- тар ары үшін арпалысатын, елі үшін жан қия алатын қазақ- тың балаларының әлі де бар екенін дәлелдеді. Әрине, олар социалистік идеямен уланған қалың ұйқыдағы, күнкөрістің күйбеңімен көлеңкеге айналған көпшіліктің есін жинатқызу оңайға түспейтінін білді. Әлемді қаптап тұншықтырып тұр- ған социалистік идеядағы мемлекеттік жүйені бірден қирата алмады. Бұл мүмкін де емес еді. Бірақ өз елі, өз жерінде тұ- рып мәңгүрттеніп бара жатқан ұлтының санасын сілкіндіріп, зердесін ашуға бар күш-жігерін салды. Жастұлпарлықтар- дың еңбектері еш кетпеді. Істеген істері елді біржолата құл- дық, бодандық санадан арылтуға негіз болды.

Алаш идеясы жастұлпарлықтарды дүниеге әкелді, ал олар қазақ жастарын оятты. Тәуелсіз, бостандықтағы ел болу үшін ұлтының көзқарасын өзгертіп жаңа болмыс, ойлы са- наға жетеледі. Жастұлпарлықтар әсіресе, Мұрат Әуезов пен Болатхан Тайжан қазақ жастарын мектептен кейін сыныбы- мен ауылда қалдырып мал баққызуды геноцидтің бір түріне

113

санады. Салпаңдап мал соңында жүре берсе аштан өлмес, бірақ көштен қалып қоятыны айдан анық.

«Ой еңбегін ұршықша иіретін қазақта қабілет же- теді» - деп, Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезовтерді мысал- ға келтіріп жүрді. Ұлы Далада сонау сақ замандарынан бүгінге дейін ұрпақтар сабақтастығы, бабалар жалғастығы үзілмеген, ата-тек тумысы ажырамаған қазақты бұратана, білімсіз, мал бағудан басқа ештеңе қолдарынан келмейді деген қағидамен жастұлпарлықтар келіспеді. Әсіресе Бо- латхан Тайжан барлық кездесулерде ауылды жерде мектеп бітірген балаларды сыныбымен комсомол ұйымдарының қой бағуға жіберетінін әшекерелеп «бұл адам құқығын бұзу» деп айтып та, дәлелдеп те жүрді. «Бәріміз бірдей қойшы болсақ құл болармыз, бәріміз бірдей тойшыл бол- сақ жын болармыз»деп айтудан жалықпады. Шынында да жас түлекке аттестатын бермей қой баққызып қою барып тұрған надандық еді. Бұндай көрсоқырлықтар ұлттың да- муын тежеу үшін әдейі істелінді.

Жастұлпарлықтардың жастарға жасаған жанашырлық істері «ұзынқұлақтан» ауыл-ауылға тез тарап, ата-аналар- дың балаларын қорғауға себепші болды. Жастұлпарлықтар көпшілік қауым, әсіресе жастар арасындағы кездесулерге жауапкершілікпен қарап, жоғарғы деңгейдегі дайындықпен келді. Тарихи оқиға, ұлттық ерекшеліктерді бүгінгі күнмен салыстырып, жастарға ой салды.

Жастұлпарлықтар ұлтының бақытты болашағына өз- дері ғана сеніп қойған жоқ, басқаларды да сендіре алды. Қоғамнан өзіңе тиісті орынды алу үшін табиғат берген ақылмен бірге ұлы сезімге жетелейтін жүрегінің бар екенін көрсетті. Далада өскен қазақ баласы жан дүниесінің таза- лығы арқасында ғана өзін еркін, бостандықта сезінетінін айтып түсіндірді. Бөтеннің ала жібін аттамайтын, жанын арының садақасы қылған ұлттың өмірге көзқарасының басқа екенін дәлелдеді. Бұндай болмыстағы халықтың ұлт болуға міндеттілігін көрсетіп бере алды. Қазақ болаша- ғының бақыты үшін жан сала ізденіспен ұмтылысқа толы

114

еңбек етті. Жастұлпарлықтардың жүректерінен шыққан қуатты ойлары жастарға кәусар боп құйылып, қанына сіңіп жатты.

Олардың өмір жолдарындағы талпыныстары зерделі жас- тардың кеудесінен саңлау ашты. «Мен кіммін?» деген сұрақ туғызды. Өз қасиетін өзі бағалап, өз тізгініне өзі ие бола ал- маған, өз жоғын өзі жоқтай алмайтын халық тарих сахнасы- нан түсетінін білуіне себепші болды.

« Егерде қоғамды өзгерткің келсе өзіңнен баста, жам- бастап жатып қиялға беріле берме» деген ұран да жастардан қолдау тапты. Кеңес өкіметі қанша қатаң тәртіп ұстанса да, ерте ме, кеш пе әділдік орнайтынына сенді.

Жастұлпарлықтар оятқан ұлттық болмыс қазақ жерінде өз нәтижесін бере бастады. Тәуелсіздікке жетелейтін іс- әрекеттер жастарды рухтандырды. Жастұлпарлықтардың үгіт-насихаты негізінде бірлестіктер, жасырын ұйымдар құрылды. Жастар өздерінің өмірлерінің мәнсіз, қызықты емес екенін, ауылдарда мәдениет ошақтарының, кітапха- налардың жоқтығын ашық айтуға кірісті. «Нантабарлық» енді жастарды қызықтырмады. Есесіне тарихқа қызығып, өткенге көз салуы, мәдениетіміздің ұлағатты жақтарын білуге ұмтылуы көбейді. «Жас тұлпар» ұйымының Қа- зақстаннан тыс жерлерде оқып жүрген қазақ жастары- на тигізген әсерінің күштілігі сондай, елдеріне келген жастұлпарлықтар үгіт-насихат жүргізумен шектелмей, жасырын ұйымдар құруға тырысты. Жастардың сана- сезіміне ұлтшылдықтың дәнін септі. Алаш зиялыларынан кейін қазақтың санасына ұлтшыл ұғымның тарихи орнын, өз бағасын қайтарған жастұлпарлықтар болды. Олар ұлт- шылдықтарын жасырмай мақтан тұтты. Бастың аманды- ғы, жанның тыныштығы, қарынның қамын ғана ойлаған- дардың қасіреттің қара жолы рухсыздануға, ұлтсыздануға түсері сөзсіз екенін батыл айтты.

Мұндай іс-әрекеттер XX ғасырдың басында алаш зия- лылары ұйымдастырғаннан кейін қазақ жерінде болып көр- меп еді. Алаш қозғалысынан кейін жастұлпарлықтар жалпы

115

қазаққа «Аттан!» салып, улттық бірлікке, жаңаша тірлікке, азаттық үшін күресуге шақырды.

1966 жылы мектеп реформасының нәтижесінде 10-шы сынып пен 11-ші сынып балалары мектепті бірге бітірді. Қа- зақ мектебін бітірген түлектердің білімін әрі жалғастыруы екі есе азайды. Бул да отқа май қуйғандай эсер етті.

Жастулпарлықтар осы тірліктердің бәріне қарсы шықты. 1963 жылдың қараша айынан 1965 жылдың шілде айлары аралығындағы екі жыл көлемінде «Жас тулпар» идеялық, қурылымдылық жақтарынан толық қалыптасып, Қазақстан- нан сыртта оқитын студенттер арасында филиалдар қурып болып, елмен тығыз байланыс орнатып үлгерді. Жастулпар- лықтар туған ауыл, өскен жерлерінде жәй үгіт-насихат жасап қоймай, Қазақстанның барлық жерінде болашақ қурылым- дарға негіз жасады. 1965 жылдың күзінен бастап 1966 жылы ақпанда Алматыда өтетін «Жас тулпар» уйымының респуб- ликалық мәжілісіне дайындықтар жүргізді. Елді мекендерде «Жас тулпар» уйымының жақтастары, қолдаушылары жар- тылай қупия жиындар өткізіп, өздерінің Алматыға баратын өкілдерін дайындады.

Бул жылдары Кеңес Одағының саяси жүйесінде де өз- герістер болды. 1964 жылдың қазан айында Никита Хрущев экономикалық кемшіліктері үшін қызметінен босатылды. 1961 жылғы ақша реформасы, одан кейінгі екі жыл астық- тың шықпауы ауыл шаруашылығында қиыншылықтар ту- ғызды. Хрущевтің өзі де Сталиннің «жеке басқа табынуын» әшкерелеу бағытының желісін азайтып, авторитарлық билік жүйесіне бет алған еді. Бул саясатқа елдегі шығармашылық зиялы қауым қарсы шықты. Елде коммунистік жүйеге қарсы «диссиденттік» ағым пайда болды. Хрущев биліктен кетісі- мен қуқық қорғау органдары жоғалтқан билік қузырларын қайтадан қолдарына алды. КГБ тіріліп қайтадан тарих сах- насына шықты.

Жастулпарлықтарға «коммунистік аға буынды» арқа тут- қан, улттық санадан журдай, өліп-өшіп билікке умтылған «комсомолдық буын» қарсы турды. Жаттанды сөздер айтқан,

116

ұлттық, рухсыз жастар легі «Жас тұлпар» ұйымының іс-әре- кеттеріне кедергі жасап бақты. Бұл комсомол беделділерінің ақыл-кеңесшісі, құдіретті КГБ еді. Мемлекеттік қауіпсіздік арнайы шешім қабылдады, Мәскеуге ұйым мүшелерінің жи- налыстарына қатысуға арнайы тыңшылар жіберді. Қазақс- танда жиналыстар, кездесулер өткізуге кедергілер жасады. «Хрущевтік жылымық» дәуірі болғандықтан үндеместер жастұлпарлықтарға қарсы ашықтан-ашық репрессияға бара алмаса да, ұйым мүшелерінің аяқтарын қия бастырмай аң- дыды. Құпия деректер жинап, шабуылға шығуға ыңғайлы сәтті күтті.

Ел билігіне Л.И. Брежневтің келуімен демократиялық үрдіс саябырлап, «хрущевтік жылымық» тарих сөресіне көшті. Бірақ қозғалған саяси сең өз жүрісін баяулатқанымен, тоқтаған жоқ.

«Жас тұлпар» ұйымының ұлттық мүдде, ұлттық мәдениет, қазақ тілі жөнінде жүргізген жұмыстарын бұқара халық та әр түрлі қабылдады. Кейбір зиялы деген ел ағалары Компар- тияның Орталық комитетіне алашордашылардың ұрпақта- ры Кеңес өкіметін құлатуға шақырып жатыр деп «домалақ арыз» жазды. Енді біреулері бұны әдейі, істелініп отырылған арандатушылық деп, үрейленіп ат-тондарын ала қашты. Бұл интернационалистік тұрғыдан тәрбиеленіп қалған, бойында өткеннің үрейі бар дүбәралар саны күннен-күнге көбейген кез болатын.

Тек, ұлттық сезімнің құндылығынан нәр алған қазақ жас- тары «Жас тұлпар» ұйымының мақсат-бағдарын болмыс- тарына сіңіре алды. Жастұлпарлықтар айтып жүрген қазақ халқының тарихи ұлт екендігіне сеніп, оларды жаппай қол- дады. Бұл қазақ ұлтының ерекше көріністері мыналар еді: біріншіден, қазақтардың ерте заманнан тұрақтаған ата- қонысы бар;

екіншіден, қазақ, мемлекет құрған ұлт; үшіншіден, тарихи-мәдени құндылықтар жасап, мате- риалдық қажеттілігін өз жерінде, өз күшімен қамтамасыз еткен;

117

төртіншіден, ата дәстүр, әдет-ғурпы қалыптасып сабақ- тастығы жалғасқан улт;

бесіншіден, рухының күштілігі, сөз қудіреті, далалық де- мократиялық үрдісінің күшті дамуы;

алтыншыдан, бауырмалдық, батырлық қанға сіңген қа- сиет;

жетінші, кеңдік, еркіндік, улттық ерекшеліктер негізінде Ұлы істерге бейімділік.

Жастар улттық ерекшеліктен қазақ халқының улылы- ғын көрді. Ауыз әдебиетіміздің, шежіре тарихымыздың, тіліміздің, өнеріміздің байлығы оларды шаттандырды. Ұлт сана-сезімдеріне серпіліс әкелген жастулпарлықтарға жәй сеніп қойған жоқ, қолдап, соңдарынан ерді.

«Жас тулпар» уйымының беделін, уйымдастырушы- лық қабілетінің қаншалықты болғанын 1966 жылы ақ- пан айында Алматыда өткен ашық мәжілістен көреміз. Жастулпарлықтармен кездесуге Қазақстанның барлық облыстарынан жастардың арнайы өкілдері қатысты. Бул жәй кездесу емес, улттық сананың оянып, жаңа белеске жеткені еді. Жастулпарлықтарға Қазақстанның Орталық комсомол комитетінің хатшысы Ибрагим Аманғалиев көп көмек көрсетті. Жастардың жол қаражаттарын айырды, материалдық көмек көрсетті. Ол кейін осы іс-әрекеттері үшін жумыстан куылды.

Қазақстандағы ақын -жазушылардың арасынан Жастул- парлықтар өздеріне жақтастар тапты. Елдегі келеңсіздік, улттық қундылықтардан айырылу қазақ зиялы қауымына да ой салды. Жазушылар Одағының басшылары жастулпар- лықтарға жанашырлық жасады. Шамаларынша қолдау көр- сетті. «Жас тулпар» қозғалысының екі күндік жиналысын Жазушылар Одағы аясында өткізбекші болды. Ұлтшылдық бағыттағы қозғалыстың жиналысы жазушылылардың қара шаңырағында басталуы қазақ рухының әлі де қуатының бар екенінің көрінісі.

Жазушылар Одағындағы жиналыстың бірінші күні Му­рат Әуезов пен Болатхан Тайжановтың өте мазмунды улт

118

тағдыры бағытындағы баяндамаларымен басталды. Жастар- дың сөздерінде ой деңгейлерінің жоғарылығы, жан-жақты терең білімділіктері, ең бастысы ұлтының болашағы үшін отқа да, суға да түсуге дайындықтары айқын көрініс тапты. Баяндамашылардың репрессияға ұшырап, атылған ақын- жазушыларды ақтау, ауылдағы жастардың жағдайы, қазақ мектептерінің жабылуы туралы келелі мәселелерін қолдап Әнуар Әлімжанов, Сәкен Жүнісов тағы басқа жазушылар сөз сөйледі. Жиналысқа қатысушы қөпшілік қауым жастарды бі- рауыздан қолдады. Бірақ, қазақтың кертарпалығы таусылған ба, жастарды «Бүлікші, Алашорданың күшіктері өсіп, Кеңес өкіметін құлатпақшы», - дегендер де болды. Белгілі классик жазушымыз сол жиынның аяғына қарамай шыққан бетімен алаңды қақ тіліп, жүгіре басып өкімет үйіне барып арыз айтты. Бұл ол кісінің 1937 жылдан қалған бойындағы үрейінен де болар. Бірінші болып естігенімді тиісті орнына жеткізбесем, өзім де қармаққа ілініп қалармын деп қорыққан сияқты.

Тиісуге сылтау іздеп отырған билікке керегі де осы еді. «Айт!» дегенде арс етіп қабатын КГБ-ның иттерінің тұ- мылдырығы алынып басы босатылды. КГБ қызметкерлері керекті ақын-жазушылармен түні бойы «тәрбие» жұмысын жүргізді. Нәтижесі бесенеден белгілі. Келесі күні жастұл- парлықтарға Жазушылар Одағының есігі жабылды...

КГБ талабы орындалып, жастұлпарлықтардың жиналы- сының екінші күнгі мәжілісі тоқтатылды. Бұл іс-әрекет жі- герленіп намыстың атына мінген жастұлпарлықтарға кедергі бола алмады. Жиналыстың жұмысын жалғастыруға шарқ ұрып мекеме іздей бастады. Қазақтың атар таңын жоқтаған Алаш зиялыларын ұзақ жылдар бойы датталып, қараланып келгенімен келіспеген. Жан дүниелерінде жас болса да, со- циалистік жүйенің ұлт зиялыларына қара жағуына іштей жиркеніш қалыптастырған. Алаш азаматтарының тұлғала- рынан үлгілі өмір өрнегін тоқыған жастұлпарлықтар КГБ қызметкерлерінің құзырынан қаймықпады. Елінің ертеңі үшін ештеңеден тайынбай ерлік жасай алатын азаматтарға

119

қазақ топырағы бағзы заманнан бері кенде болып көрмеген. Жүзден жүйрік, мыңнан тулпар қашанда шығып отырды. Жастулпарлықтардың ақсақалдардың кесірінен тығырық- қа тіреліп қиналып турғанын көрген КазГУ-дің аспиранты, кәсіподақ төрағасы Мырзатай Жолдасбеков жауапкершілікті өз мойнына алып, жиналысты университеттің үлкен мәжіліс залында өткізуге усыныс жасады. Бул нағыз көзсіз ерлік еді. Ұлтының болашағы сөз болғанда қара бастың қамымен шек- теліп буғып қалмай, жумыстан шығып, тамырыма балта ша- былады-ау деп жалталақталмай, жауапкершілікті мойнына алу кім болса соның қолынан келетін іс емес. Социалистік жүйенің қамшысы төбеңнен үйіріліп, КГБ аяғыңды аттат- пайтын заманда улшылдарды ашық қолдау жау қолына жал- ғыз шапқандай жүректілік болатын!

Мырзатай Жолдасбеков қай жерде, қандай қызметте жүр- се де сол жастулпарлықтарға деген ой-сезім, көңіл қалауын кейін де өзгертпеді. Өзі де «Жас тулпар» қозғалысының Қазақстандағы белсенді мүшесі болды, улттық болмыстың шыңдалуына ат салысты.

Жиналыс кешеулетіп КазГУ-дің 500 адам сиятын үлкен мәжіліс залында жалғасын тапты. Сөз жарыстар зулматты күндердің бет-пердесін аямай ашты. Жиналысқа қатысу- шы жастар халқының қасіретін сезініп, ғибрат алды. Рес- публикалық кең көлемдегі саяси шараға Жастулпарлықтар Мәскеуден, Петербургтен, Киевтен, Рига, Харьков, Одесса, Саратов қалаларынан келді. Олар студент жатақханаларын- да, суретшілердің устаханаларында, зиялы қауым арасына барып өз ойларын ашық айтып, журтты әділдік үшін бейбіт күреске шақырды. Жастулпарлықтар екінші күнгі жиналыс- тың алғашқы сөзін Алаш зиялыларының соңғы көзі Хамза Абдуллин ақсақалға берді.

Хамза Абдуллин тарихи тулға. Мағжан Жумабаевтың немере інісі, ең соңғы серіктес-атқосшысы, шәкірті болған азамат. Абдуллин Отан соғысы кезінде Берлиндегі Түркіс- тан улттық комитетінде қызмет атқарған. Ұлтшылдығы үшін неміс фашистері өлім жазасына кескен, бірақ атылмай

120

Демблин қамалында концлагерьде жазасын өтеген. Соғыс- тың аяғында Америка әскері тұтқыннан құтқарып елге орал- ған. Елге келген соң Түркістан ұлттық комитеті мүшесі, жау ретінде 10 жылға сотталып, Сталин өлгесін ақталған.

Хамза Абдуллин университеттің үлкен дәріс залының төрінде тұрып:

Не көрсем де, Алаш үшін көргенім,

Маған атақ ұлтым үшін өлгенім.

Мен өлсем де Алаш өлмес, көркейер,

Істей берсін қолдарынан келгенін,

- деп, өз сөзін Мағжан Жұмабаевтың өлеңімен бастады. Ха- лық жауы аталып атылып кеткен сүйікті ақынының өлең жолдары 30 жылдан кейін қазаққа қайта оралды.

Хамза арасында Демблин қамалында түрмеде отырған кезінде өскен елін, қазақ жерін сағынып жазған өз өлеңдері- нен де үзінді оқыды:

«Ашшы - мынау қараңғылық сарайын,

Бой жазайын, бостандыққа барайын.

Қайда менің еркін өскен кең далам?

Көз жіберіп, биік шыңнан қарайын».

Жастұлпарлықтар 1966 жылы Алматы қаласында қа- зақ зиялы қауымы және студент жастармен өткізген кезде- сулерінің бәріне Хамза Абдуллинді бойтұмар қылып ертіп жүрген. Алаш идеясының соңғы көзі, тірі азаматы ретінде алғашқы сөзді беріп отырған.

Олар ұлттық идея нәр алатын мәдениет пен өнер, тіл мен діл, салт пен дәстүрді жандандырайық деп үндеу тастады. Алаш зиялыларын ақтау, ашаршылық жөнінде шындық- ты айтуды талап етті. Ұлы Абайдың «Адам бол!» принципі негізінде рухани-адамгершілік жағынан жетілген, білімді, озық ойлы, ұлтына жаны ашитын жаңа қазақ тәрбиелеу ке- рек деді.

Жастұлпарлықтардың бір ерекшелігі көпшілік зиялы қауым өкілдері сияқты қазақтың ұлт ретінде жойылып ке-

121

туінен қорқып жәй байбалам салу болмады. Ұлтына деген сүйіспеншілік оларды рухтандырды, халқының болашағына сендірді. Қазақтың соңғы дауылпазы Махамбет те, қазақтың соңғы ханы Кенесары да азаттық үшін басынан айырылса да бүгінге дейін ұлт рухының біз жете алмай жүрген алып шыңы екенін де кездесулердің бәрінде баса айтты. Әр қала- дан келіп өз пікірлерімен бөліскен жастұлпарлықтардың сөз- дері өтімді болды, келтірген мысалдары тыңдаушылардың көкейлеріне жақты.

Бұл - жастұлпарлықтардың маңдайларына жазылған тарихи мүмкіншілікті мүлт жібермей, өз өсу деңгейі, мә- дени биіктігіне сай заманы арқалатқан жүкті межелі жер- леріне жеткізгенінің нақты көрінісі болды. Мұрат Әуезов естелігінен:

«Жиналыс екі күнге жоспарланған болатын Бірінші күні менің баяндамам тыңдалды. «Жас тұлпардың» Ленинградта- ғы бөлімін басқаратын Сәрсенғали Құспанов дейтін азамат сөйледі. Сол сияқты біраз жігіттер сөз алып, алдағы уақытта не істеу керек деген сауал төңірегінде өз ойларын ортаға салды. Қазақтың тағдыры хақында көптеген мәселелер кө- терілді. Бұл нәрсе біреулерді риза етіп, енді біреулерді қат- ты шошындырды. Әнуар Әлімжановтың «Нас мало, но мы в тельняшках» дегені әлі күнге есімнен кетпейді. Әлдекімдер- ге назаланғаны ғой...

Екінші күні қайтадан жиналдық. Қаладағы студенттер біздің бір күн бұрынғы басқосуымыздан құлақтанып үлгір- ген екен. Жазушылар одағын басып қалды. Алайда жиын өтетін зал есігіне қара құлып салынды. Белсеңді жігіттер жай іздеп жан -жаққа шауып кетті. Бізді бұл тығырықтан Мыр- затай Жолдасбеков алып шықты. Бұл азамат ол кезде Каз- ГУ-дың аспиранты, кәсіподақ төрағасы екен, оқу орнының басшыларымен келісіп, барлық жауапкершілікті өз мойнына ала отырып, студенттер аудиториясында бас қосуымызға үл- кен азаматтық көмегін берді. Кешкі алтыда басталған жиын қызу пікірталаспен түнгі сағат он бірден өткенде барып тар- қады. Ең соңында жиналғандар орнындарынан тұрып бірне-

122

ше қазақ әндерін орындады. Олардың бар дауысымен жаң- ғырта салған әндері мүлгіген түнгі Алматының аспанына сіңіп жатты. Біз сол жиында мәдениетімізбен тарихымызға қатысты 20 шақты мәселені қағазға түсіріп, оны Өзбекәлі Жәнібековтың қолына тапсырдық. Ол кісінің жылы шырай- мен қолымызды қысқаны әлі күнге есімнен кетпейді».

Жазушылар Одағында өткен жастұлпарлықтардың жина- лысына «Лениншіл жас» газетінің тілшісі болып қатысқан жазушы Дулат Исабеков алған әсерін былай сипаттайды: ««Жастұлпарлықтар» Жазушылар одағындағы кездесуге тың өлкесін аралап, ондағы кәриялармен, жергілікті қазақтармен сөйлесіп, олардың ұлттық тұрғыда мүшкіл хәлін көріп, ойға түйгендерін ерекше күйінішпен тізіп шықты. Мұраттың сөзі әр адамның көңіл түкпірінде сары сем болып қатып жатқан ар мен намысты оятты, іште қамалып келген ұлт болашағы жайлы уайымына қозғау салды. Оның ойлары мен өткір топ- шылауларын жиылған жұрт уыздай жас жігіттің албырт эмо- циясы деп қабылдаған жоқ, мейілінше ақыл тоқтатқан, ұлт болашағын білімдарлықпен батыл қозғай білген толысқан азаматтың сөзі деп айрықша қабылдады. Ұлттың ассимиля- цияға түсіп, ертеңгі болашағы бұлыңғыр екенін ол кезде три- бунадан ашық айтпақ түгілі сыбырлап сөйлесуден жасқана- тын кезеңде Мұрат Әуезовтің сөзі билік басында отырғандар үшін ашық күнгі найзағайдай қабылданды. Көлеңкесінен қорқып үйренген кейбір жазушылар осы сөздерді үреймен тыңдап, кейбір ақсақалдардың залдан шығып кеткенін де көрдік.

Мұраттан соң Болатхан Тайжанов сөйледі. Оның сөздері де ыстық ықыласпен қабылданды. Қазақстанның ен бай- лығы, қазақ игілігіне емес, өзгелердің игілігіне жұмсалып отырғанын, тың игерудің салдарынан Арқадағы қазақ ауыл- дарының жойылып, қазақ мектептерінің жабылып жатқаны- на күйзеле тоқталды. Жазушылар жағынан да сөйлеушілер көп болды. Ұлт мәселесі тұнғыш рет ашық айтылды. Оған мұрындық болған - Мұрат Әуезов, «Жастұлпарлықтар» еді. Бір ғажабы, ұлт мәселесін осында жүрген қазақ тілді «ұлт-

123

шылдар» емес, қазақы ортадан алыста, барлық білім мен тәрбиені орыс тілінде алған өрімдей жас жігіттердің алғаш рет батыл көтергендері кеудесінде намысы бар барша қазақ- ты жігерлендіріп, уйқылы-ояу жүргендерін оятып, өздерінің кім екендерін, ертең кім боларын ойлауды естеріне сап, көңіл көздерін ашып кеткендей болды».

Адамзат тарихында не істелінсе де Ұлттық мүдде үшін істеледі.

Жас тулпардың туяғының дүбірінен оянған Ұлы дала төскейіндегі қазақ жастары ештеңеден тайынбауға айнал- ды. Әділеттілік жөніндегі пікір-ойлар, жастулпарлықтарды көріп, сөздерін есту елдің түкпір-түкпірінен келген жастар- ды бурынғыдан да қатты рухтандыра түсті. Адам өз еркіндігі үшін талпынып, аянбай күреспесе болашағының күмәнді, көмескі бола беретіндігіне көздері әбден жетті. Қазақ жаста- ры жастулпарлықтардың ықпалымен қоғамдық өмірге бел- сене араласып, болашақтары үшін күреске шықты.

Қозғалыстар бейбіт түрде студент жастардың әр түрлі ми- нистрліктер мен ведомстволарға, партия-кеңес органдарына кемшіліктерді айтып арыз-хат жазуымен басталды. Сту­дент жастар институттар мен техникумдарда дәрістер қазақ тілінде жүргізілуін сурады. Министрлік пен ректораттары- на тарих, химия, физика, биология сабақтарын қазақ тілінде өткізуін болашақ дәрігерлер көптеп талап етті. Алматы дәрі- герлік институтының 1 курс студенттері жастулпарлықтар- мен кездесулерінен кейін талаптары орындалғанша сабаққа бармай қойды. Бул іс-әрекетті Қарағанды, Целиноград, Ақ- төбе дәрігерлік институттарының студенттері қолдады. Қа- зақ тілінде дәріс жүргізу тілек-талаптарының көптігі сонша ректорлар саяси ахуалдың шиеленісінен қорқып, жекелеген пәндерді қазақша өткізуге талпыныстар жасады.

Қазақстанның барлық аймағында, журттың жиналған жерлерінде улт мәселесі, ана тілі, оқу мәселесі жөніндегі пікірлер ашық айтыла бастады. Әсіресе, тың игерудің әсері- мен орыстандыру саясаты күшті жүргізілген солтүстік, ор- талық Қазақстанда улт мәселесі шиеленісуге дейін барды.

124

Қазақ мектептерінің жабылуы, институт, техникумдарда қазақ бөлімінің болмауы былай тұрсын, билік орындарында көрер көзге қиянаттықтар жасалынды. Қазақ ұлтының өкілі бірінші басшы бола алмады. Жұмыс, кезекпен пәтер алу та- ғысын тағылардан қазақ жастары шектелді. Тың игеру де- мографиялық ара-қатынасты өзгерткеннен соң қазақтың сан көрсеткіші азайғаны басты сылтауға айналды. Өрескел кет- кен кемшіліктердің орнын толтыру үшін орыс тілді, аралас некелі қазақтарға көп мүмкіндіктер жасалды.

Басшылық қызмет, партия совет ұйымы жұмыстарына қазақ болып жазылған, орыстілді азаматтарға қолдау көр- сетілді.

Қазақ болмысы «тың және тыңайған жерлерді игерудің» құрбандығына шалынған Орталық және Солтүстік Қазақс- тан облыстарының жастары арыз-хаттардан еш нәтиже шығара алмағандықтан өздері әрекеттерге кірісті. Жастұл- парлықтардың ықпалымен Алматы дәрігерлік институты студенттерінің қазақша дәріс алу туралы жеткен жетістіктері студент-жастар қауымына қатты эсер етті.

«Жас тұлпар» ұйымы үлгісіндегі бірлестіктер студент жастар арасында құрыла бастады. Целиноград дәрігерлік институтының 2 курс студенттері «Оян, қазақ!» атты ұйым құрды. Бірлестікті құрған қазақтың 18 жасар қызы Гүлжан Ғазизқызы Бейбітова еді. Ақмола облысы Бестөбе кенішін- дегі жанұядан шыққан намысты, өр мінезді қыз группалас құрбыларымен студенттер арасында беделге ие болады. Қа- зақ және орыс тілдеріндегі «Оян, қазақ!» атты үндеуді бөл- мелес құрбысы Сәлима Қасымова екеуі қолдан көшіріп кө- бейтіп, Целиноград қаласындағы студенттік жатақханаларға таратады. Үндеудің мәтінін Гүлжан Бейбітова өзі жазады. Енді «Оян, қазақ!» ұйымы үндеуінен үзінді беріп көрейік:

«Қазір қазақ халқын толық орыстандыру саясаты жүріп жатыр. Қазақ мектептері жаппай жабылуда. Балабақшаларда бүлдіршіндер таза орыс тілінде тәрбиеленеді. Барлық жерде бірдей қазақ тілінің қолданыс аясын қасақана тарылтып, бір- те-бірте ұлттық тілімізді мүлде жойып жіберу науқаны белең

125

алған. Ұлттық дәстүріміз бен мәдениетіміз өгейсіп барады. Ұлт өкілі ретінде партия, совет және комсомол қызметінде жүргендер халық мүддесі үшін бір ауыз жылы сөз айта ал- майды. Қазақша қойылған есімдерінен бас тартатын балалар көбейді. Бізге ұлттық болмысымыздың болашағы үшін, ту- ған тілімізді сақтап қалу үшін күресетін кез келді. Консти- туциялық құқығымызға сәйкес талап етеміз: қазақ тілі мен мәдениетіне, ұлттың дәстүрі мен діліне қысым көрсету тоқ- татылсын!.. »

Осындай мағынадағы үнпарақтардың студент-жастар арасына таратылуына «Оян, қазақ» ұйымының белсенді мү- шелері Жақсылық Сәрсембаев, Ақбаян Малдыбаева, Жібек Байтышқанова және басқалары ат салысты.

Бұл жерде Гүлжан Ғазизқызы Бейбітованың өскен, өнген жеріне, тектілігіне тоқтала кеткен жөн.

Өнегелі, ұлтшыл жанұяда өскен Гүлжан Бейбітова қар- шадайынан бойына халқының ұлттық құндылықтарын сіңі- ре білді.

Қазақ КСР түсті металлургия министрлігіне қарасты кен орындарында ғұмыр бойы партиялық және басшылық қыз- мет атқарған әкесі Ғазиз Бейбітовтің жұмыс бабына байла- нысты Бестөбе, Жолымбет, Ақсу сияқты алтын өндірісі кент- теріне қоныс аудара жүріп, ол өз жерінде өздері өгей ұлтқа айналған қазақ халқының қасіретін бала көңіліне түйіп, жас жүрегіне тоқып өсті.

Елуінші жылдардың басында Бестөбе кентіндегі балалар бақшасының табалдырығын алғаш аттағалы тұрған Гүл- жанға әкесі: «Балам, балалар бақшасының тәрбиешілерінің барлығы басқа ұлт өкілдері. Олар сенің есіміңді өзгертіп, басқаша Галя, Гуля деген сияқты орысша атайтын болса, келісіміңді берме», деген еді. Айтқандай-ақ, ертеңіне бала- бақша тәрбиешісі Людмила Александровна Шпанберг Гүл- жанды оңаша шақырып алып: «Давай мы тебя в садике бу­дем называть Гулей. Гуля очень хорошее имя» демесі бар ма! Нет, мне не надо никакая хорошая имя. Меня зовут Гулжан», - деді қаршадай қыз тәрбиешіге тура қарап. Тура қарсылық-

126

тан тосылған тәрбиеші қайта-қайта басын изеп, тутығып қа- лады.

Жасырын уйымдар жастар арасына Конституция негізін- де улттық қуқықтарымызды қорғайық, орыстануға тосқауыл қояйық деп үнпарақтар таратып, үгіт-насихаттар жүргізді. «Жастулпар» уйымы мүшелерінің сөздерінен нәр алып, қа- наттанған Алматы қаласында оқитын студенттер елдеріне барып, жастардың басын қосып, жасырын уйымдар қурды.

Алматыдан келген заң факультетінің студенті Ж. Кемел- ханов Гурьев облысындағы жерлестері арасында «Ұшқын» жастар уйымын қурды. Ұйым мүшелері үгіт-насихат бары- сында қазақ жерлерінің тарихи атауларын өзгертуге, меке- мелерде іс-қағаздарының орыс тіліне көшуіне қарсы шықты. «Ұлттық мүдде қорғалмаса Конституция негізінде Қазақстан Кеңес Одағы қурамынан шығуы керек», - деп есептеді. Мәс- кеуге Компартияның Орталық комитетіне хат жазып Консти­туция баптарының бурмаланып жумыс істемеуін, өкіметтің жергілікті халықпен санаспауы, қазақ тілін дамытпай отыр- ғанын айтты. Хатта: «... нет никакой Казахской Республики. В учреждениях делопроизводство ведется не по-казахски, а по-русски. Учеба в высших учебных заведениях - на русс­ком языке. Переименовываются по-русски названия казахс­ких земель». Хаттың соңында Кемелханов Жаңабай болашақ заңгер, Конституция негізінде Қазақстанды Кеңес Одағының қатарынан шығарыңдар деп талап қойды.

Қызылорда қаласы педагогикалық институтының сту- денті Ш. Садықов Алматы қаласына барып, «Жас тулпар» уйымы мүшелерінің сөзін естігеннен кейін, өзінің курстас- тарының арасында жасырын уйым ашпақшы болып үгіт-на- сихат жүргізіп жүрген кезінде КГБ тутқындады.

Ташкент байланыс институтының студенті Мырзабеков Қостанай қаласында «Жас түлек» улттық уйымын қурды. Ұйым мүшелерін КГБ талқандады. Жастар өздеріне тағыл- ған ултшылдық айыбының басты себебін «Орыстың отар- шылық шовинизміне қарсы іс-әрекеттен» шықты деп жауап берді.

127

Ресейдің Горький қаласындағы Су көлігі инженерлері институтының студенті С. Абылханов, Мәскеудің Мунай институтының студенті У Орынбасаров және Қарағанды қа- ласы дәрігерлік институтының студенті М. Кейін жастулпар- лықтар үлгісіндегі жасырын уйым уйымдастырып жүрген кездерінде усталып, оқуларынан шығарылды.

Ал Павлодар қаласының мектеп муғалімі Р. Нурбасаров деген азамат Павлодар және Ермак қалаларында қурамында 29 мүшесі бар жас балалардан жасырын «Жас улан» уйы- мын қурады. Ұйым бір жыл бойы үгіт-насихат жүргізіп, Павлодар, Ермак қалаларының атауын өзгертуге шақырады. Ермактың шапқыншылық-жаугершілік жорықтарын әшке- релейді. «Бабалар туын көтерейік» деп үнпарақ таратып, өкіметтің саясатына қарсы шығады. Ұйымның жарғысы, жумыс жоспары болды.

«Жас тулпар» уйымының ықпалында тек студенттер ғана емес, қазақтың жас маман, жумысшы ул-қыздары да болды. Олар да бірігіп, өз мүдделерін қорғай баста- ды. 1969 жылдың күзінде Өскемен, Лениногорск және Семей қалаларының зауыт - фабрикаларынан жумыстан қуғындалып, шығып қалған 75 жас маман бірігіп, «Ұлт мамандары қуқығын қорғау әділет тобын» қурды. Бул өз қуқықтарын қорғау үшін қурылған қазақ техникалық жас мамандарының бірігуі болды. Халыққа таратқан үндеу- лерінің бірінде орыс тілінде: «Мы столкнулись с рядом фактов, когда руководители предприятий нагло оскорбля­ли и смеялись над нами и в настоящее время не трудоуст­раивают нас. В связи с этим мы решили сами вести работу, поэтому решили организовать подпольную типографию, дать политический бой», - деп жазды.

Жастармен бірге зиялы қауым арасында, әсіресе твор- честволық қауым ақын-жазушы, музыканттар, суретшілер, институт муғалімдері арасында өз пікірлерін ашық айтатын адамдардың саны көбейді.

1969 жылы Қостанай облысының жас бухгалтер маманы К. Ажибаев қазақ ултының мүддесін қорғайтын, жеке Қазақ

128

мемлекетін құратын жасырын ұйым құруға талпынып, КГБ қызметкерлерінің құрығына ілікті.

Сонымен бірге Целиноград қаласында Кеңес Одағының «тың және тыңайған жерлерді игеру» саясатына және Тың өлкесінің Ресей Федерациясына қосылуына қарсы жастар- дың «Тың Тұлпар» жасырын ұйымы жұмыс істеді. Семей қа- ласындағы «Тайшұбар» ұйымы «Тарихқа әділеттік керек!» деген ұранмен Шәкәрім мен алаш зиялыларына творчест- волық ақтау жасап, еңбектерін кітап қылып басып шығару керек деп үгіт-насихат жүргізді. Атом қару-жарағын сынауға да қарсылықтарын білдірді.

Тәуелсіздік алуды мақсат етіп бір жылдай жұмыс істеген жастардың «Жас қазақ» ұйымы Қарағанды қаласын ғана емес, облыс төңірегін қамтып, кезіндегі ЕСЕП партиясының мүшелерімен байланыс жасады. Ұлттық мұратқа тарихи са- бақтастық негізінде жеткілері келді. Бірақ сол 60-шы жыл­дары құрылған ұйымдардың ғұмыры ұзаққа бармады. Олар- дың аяқтарын КГБ қия бастырмады.

Жастардың жасырын ұйым ұйымдастыруын, ұлттық мүд- де, ұлттық мәдениет, қазақ тілі жөнінде жүргізген жұмыс- тарын көпшілік жұрт та әр түрлі қабылдады. Студенттер институттан шығып қалу қаупінен қорықса, үлкендер жағы бала-шағаның қамымен бас сауғалады.

ХХ ғасырдың 60-шы жылдарының екінші жартысы 70-ші жылдардың басында ұлттық болмысқа әсерін тигізген ғылы- ми зерттеулер, ақын-жазушылардың тарихи тақырыпқа жа- зылған шығармалары жарық көрді. Бұл тарихи сабақтастық- ты үзбей, жаңаруға ұмтылған ұлттық серпілу кезеңі болды. Әсіресе қоғамдық ғылымдар тарих, археология, әдебиет са- ласында үлкен жаңалықтар ашылып, айтылмай келген тақы- рыптар жария етілді. Әлкей Марғұлан «Беғазы - Дәндібай» мәдениетінің көзін ашса, Кемел Ақышев «Алтын адамды» тапты. Ілияс Есенберлин, Мұхтар Мағауин, Софы Сматаев- тардың тарихи тақырыптағы шығармалары жарық көрді. Кы­зыл империяның алып күшіне қарсы тұрып, жастардың са- ғының сынбауына ұлт зиялылырының тарихи шығармалары

129

тірек болды, жігер отының қайнар көзін де сол шығармалар- дан алды. Қандарына сіңдірді, нәрімен бойларын қатайтты. Қазақ болмысы жаңа белеске көтерілді. Бүкіл түркі әлемінің тарихи - рухани мүддесін қорғаған Олжас Сүлейменовтың атақты, қазақты қазақ қылған - «АЗиЯ»-сы дүниеге келді. Түркі халықтары мәдениетінің тамыры бір, сарқылмас көне көзінің бар екенін дәлелдеген бұл кітап ұлттың іздеп жүріп оқитын кітабына айналды. Халық рухани азыққа қарық бол­ды. Болмыс серпіліп, сана оянды.

Әсіресе «Жас тұлпар» ұйымы іс-әрекеттерінен үлгі алып азаттық үшін күреске шыққан қазақ жастарына ғалым-жа- зушылардың еңбектері жәй рухани азық болып қана қойған жоқ, астыртын жұмыстарында пайдаланатын күрес құралы- на айналды. Жастар бұрын сақ, ғұн, түркі, үйсін, қаңлы, қып- шақ, керей, найман, жалайыр тайпаларының қазақ жерінде көне мемлекеттік құрылымдары болғанын оқулықтарға сү- йеніп айтса, енді ғылыми зерттеулермен дәлелдеп айтты. 40 ғасырлық тарихы бар көне халық екенімізді, жер бетіндегі ең көне музыкалық аспаптың бірі - қара қобыздың бізде сақ- талғанын мақтан тұтты.

Қазақстан үшін жетпісінші жылдар табысты кезең болып есептелді. 10 жыл бойы орта есеппен жылына Кеңес Одағы мемлекет қорына бір миллиард астық тапсырылып отырды.

Байқоңыр космос кешені, Семей атом полигоны, уран өндіру саласындағы жетістіктер, қару-жарақ жасауға ке- ректі түрлі-түсті металдар және басқа да көптеген шикізат пен ауылшаруашылық өнімдері Мәскеудегі Қазақстанмен есептесуіне мәжбүр етті. Кеңес Одағы экономикасында Қа- зақстанның орны ерекше зор болды. Хрущев Қазақстанды бөлшектеп біраз аудан-облыстарын Ресей, Өзбекстан, Түркі- менстанға қосуды мақсат етсе, Брежнев билігі бұл әрекеттен бас тартты.

Дегенмен, ел басшылығы, мамандармен жұмыс істеу сая- саты сыңар жақты, әділетсіз болды.

Қазақстандағы өнеркәсібі дамыған үлкен облыстар- ға бірінші басшыларды Мәскеу өз адамдарын жіберіп, тек

130

қана соларды тағайындады. Жергілікті мамандарды есепке алмады, сенімсіздік көрсетті. Бұл басшылар билікте кемінде он бес, жиырма жылдан қозғалыссыз отырды. Қостанайда - Бородин, Целиноградта - Кручина, Шығыс Қазақстанда- Протозанов, Павлодарда - Исаев, Солтүстік Қазақстанда - Степанов және басқа да обкомның 1-ші хатшылары тікелей Кремльмен жұмыс істеді. Қазақстанға формальды түрде ғана есеп берді.

Қазақстандағы атом өндірісіне КСРО-нің Средмашстрой министрлігі басшылық етті. Степногорск, Приозерск, Төре- там, Семей полигонындағы Курчатов сияқты жабық қалалар Мәскеуге ғана бағынды.

Республикада қазақтардың саны 40 пайызға жетпеді. Солтүстікте жағдай мүлде мүшкіл болды. Облыс орталықта- рында қазақтардың саны 20 пайыздан аспады. Бұған жасы- рын нұсқаулар эсер етіп отырды. Ұлттың ара салмағы үйге тіркеу - прописка арқылы реттелді.

Қазақ ұлтының саны Петропавл қаласында 15 пайыз, Це­линоградта- 18, Өскеменде -11, Степногор қаласында 3 па­йыз ғана болды.

Сондай ақ, қару-жарақ зауыттарына қазақ ұлты басшы- лық қызмет тұрсын, жәй жұмысқа да алынбады. Баспана мә- селесі де мүсәпірлік деңгейде болды. Отырсаң опақ, тұрсаң сопақсың. Қазақ шет жақтағы үйдің бірінші, бесінші қабаты тигенге ғана мәз болды.

Өмір тауқыметі көп нәрсені өзгертеді. Қаттыңды жұм- сартады, иіңді илеп, сағыңды сындырады. Заман талабына сай көндігіп, көмпістікке айналу, кімнің тарысы піссе, соның торғайы болу да бар. Бірақ қазақ ертеңін ойламай қалған емес. Ең бастысы баланы жақсы көріп, жақсылыққа тәрбие- леу көпшілік үшін әкелік міндет те, аталық мәртебе.

Осы жылдары жастұлпарлықтар оқуларын аяқтап Қазақс- танға оралды. Олардың көбі Алматыға келіп еңбек жолда- рын бастады. «Жас тұлпар» ұйымының жұмысы жаңа дең- гейде, ұлттық сананың оянып, ұлттық рухтың көтерілген кезіне сай жалғастырылды. Алматы қаласы саяси күресте

131

ұлттық болмысты шыңдаудың қайнаған қазанына айналды. Қазақ болғысы келген адам Алматыда тұруды армандады. Жетпісінші жылдары ұлттық сананың оянғаны Алматы қа- ласының әлеуметтік-мәдени өмірінен анық көрініс тапты. Абай ескерткіші, Әуезов мұражайы, Медеу мұз айдыны, Көктөбе - ұлттық мақтаныш символы болып көрінді. Саяси өмірдегі «Жас тұлпар» ұйымының Қазақстанды толық қам- тып, құлашын кең жайған серпілісі - бәрі-бәрі жиылып келіп ұлттық сана теңізіне ағын болып құйылды.

Кезінде Семей Алаш азаматтарының орталығы болса, енді елу жылдан кейін Алматы қаласы жастұлпарлықтар- дың, бар қазақтың жүрегіне айналды. Алматыда баласын оқытуды қазақ арман қылды. Әр қазаққа Алматыны көру, өз ұлттылығын сезіну - болмысындағы енді оянған ұлттық психологияның қажеттілігі болды.

Көктөбе мен Медеуді күндіз аралап қазақшылығыңды биіктетсең, кешкісін Абай, Әуезов театрларының біріне ба- рып, ана тіліңнің шұрайына қанығасың. Алматының сыл- дырлап аққан арығындағы суы да, ағашы да, иісі мұрын жарып өсіп тұрған апорты да «мен қазақтыкімін» дейтін. Алатаудың басы ағарып, ауылдың ақсақалына ұқсап мейір- лене қарағандай еңсеңді көтереді. Қазақтың студент жаста- ры Алматыда өздерін Қазақстанның басқа жерлеріндегідей емес еркін сезініп, намыстарын жоғары ұстай білді. Сондық- тан да шығар қандарында еркіндіктің лебі қалған ата-аналар екі сиырының бірін сатып, аузындағысын жырымдап бала- ларын Алматыға оқуға жіберді.

Алматыда оқитын бір студенті бар ауыл сол төңіректің мақтанышына айналып, аты бәйгеден озып келгендей жас баладан, еңкейген кәріге дейін қуанатын. Өйткені Алматы қазақтың жайсаңы мен жақсысы жиналған, елдің болаша- ғының қайнар көзі саналды. Ол жерде білім алған бала ұл- тына қызмет ететін болашағы жарқын азамат болатынына жұрт сенді. 1970-ші жылдары Алматы қазақ жастарының арман қаласына айналды. Ұлтым, жұртым, елім дейтін бар қазақ Алматыны мақтаныш тұтты. Әсіресе студент жастарға

132

пейіштей эсер етті. Алматыны көрмеген елдің адамы өзін қа- зақпын деп санай алмады. Абай ескерткішін көріп оның ру- хына бас имеген, Алаш зиялылары жүрген жерлермен жүріп ой -пікірін өңдемеген бірде-бір жас қыз бен жігіт болмаған шығар. Шыңын аппақ қар басқан кәрі Алатаудың аясында жүру де бір ғанибет...

Алматыда оқитын жастар ғана емес, жәй демалыста, не жолай бола қалған адамның өзінде ішін кернеген улттық сезім пайда болады. Жастардың көз жанарларынан айтпаса да «мен қазақпын» деген мақтаныш отын көресің. Алматыға Қазақстанның түкпір-түкпірінен келген жастар жастулпар- лықтардың демалатын мекені Аққу кафесіне соқпай тағы кетпейтін. Өкімет Алматыдағы қазақтың санын көбейтпеу- ге қанша шара қолданғанымен улттық даму үрдісін тоқтата алмады. Үйге тіркеу, баспана жоқтығы да жастардың сағын сындырып, Алматыдай бас қаласынан кетіре алмады. Өйт- кені Алматы қазақ рухының шыңдалатын, улттық сана- сезімнің қалыптасатын жер уйығы - жүрегі болды.

Жастулпарлықтардың талай жылдан жастарды білім алу- ға, зиялылыққа, ултты сүюге шақырып жүргізген үгіт-наси- хаттары өз жемісін республика көлемінде бере бастады.

70-жылдардың басында «Жас тулпар» қозғалысының ық- палымен қазақ студент жастарының арасында Тәуелсіздікті мақсат еткен жасырын уйымдар көбейді. Алматыда «Са- рыарқа», Шымкентте «Адыр бөлтіріктері» және тағы бас- қа астыртын студенттік уйымдар бостандықты, азаттықты насихаттап үгіт жүргізді, үнпарақтар таратты. Жастарды Тәуелсіздік үшін күреске шақырды. Бабаларымыз білектің күшімен, найзаның ушымен қорғаған жер-анамыздың бай- лығын урпақ игілігіне жаратуға үгіт жүргізді.

«Жас тулпар» уйымының ықпалы, салған ізін КазГУ- дің тарих факультетінің студенттері жалғастырды. 1972 жылдың күзінде 1 курс студенттерінің комсомол жина- лысында жастарды елең еткізген оқиға болды. Бір топ студенттер жиналыста қазақ тілінде дәріс берілмейтінін, оқулықтардың жоқтығын, қоғамда әділеттіліктің орнық-

133

пағанын айтып, осы мәселелерді шешуді талап етті. Бірақ, жиналыста айтылған бұл мәселелер шешілмеді. Қайта осы сұрақтарды күн тәртібіне қойғызып, дауысқа салғызған 1 курс студенттері қуғындалып, жатақханадан шығарылды. Әділдік іздеген жастар, социалистік идеологияның тоңмо- йын саясатының дәмін татты. Жалпы наразылық біразға дейін басылмай, таң атқанға дейін жатақханада пікір та- ласулар болып біртіндеп саябырлады. Қызыл қырғынды, жеке басқа табынудың сорақылығын, сұрапыл аштық пен соғысты көріп, ой-саналары үреймен уланған ата-әже, әке-шешелерінің қорқынышы ұрпағының бойында оянды. Көпшілік студенттердің бойын үрей биледі. Бірақ, бір топ сағы сынбаған жігерлі студенттер оңашаланып, қайта бас қосты. Қазақтың болашағы қандай болуы керектігі жөнін- дегі құпия әңгімелер көбейді. «Жас тұлпар» ұйымындай топ немесе бірлестік құру жөнінде ұсыныстар жасалды. Жас тарихшылар Лениннің ұлттық саясат жөніндегі ең- бектерін бірігіп оқып, пікір алысты. Өткен тарихқа көз салды, қазақ ұлтының ұлттық құндылықтарынан айыры- лып бара жатқанын айтты. 10 студент бірауыздан: « өкімет ұлттық саясатты дұрыс жүргізбей отыр. Сондықтан ұлт мәселесін шешу үшін республика -Тәуелсіз Қазақ мемле- кеті болуы керек!» - деген шешімге келді. 1972 жылдың қараша айында құрамында тарих факультетінің 10 сту- денті бар «Сарыарқа» ұйымы құрылды. Бұл ұйымға 1-ші курс студенттері - Б. Төлебаев, Т Сұлтанова, А. Тоқпанов, Б. Нысанбаев, В. Китонова, Р Шүленова, Ә. Әлпейісов, А. Қалиев, Б. Тойшыбеков және Қ. Лесбековалар мүше болды. Ұйымның жарғысы, бағдарламасы жазылып қа- былданды. Екі бөлімнен тұратын бағдарламада түпкілікті мақсат Тәуелсіз қазақ мемлекетін құру, ана тілге, ұлттық мәдениетке, әдет-ғұрыпқа ерекше мән беру, Біріккен ұлт- тар Ассамблеясына мүше болу, дүние жүзіндегі қазақтар- ды өз тарихи отанына көшіру басты мәселелер деп көр- сетілді. Біртіндеп Виноградов көшесінің 88-ші үйіндегі тарихшылар жатақханасы саяси айдын аренасына айнал-

134

ды. Уақыт толқыны сол айдынның бетіне жастулпарлық- тардың ізін қуған жаңа буын жастарды алып шықты.

Сарыарқалықтар Алматыдағы Орталық кітапхананың көне фондына арнайы руқсат алудың жалын тауып, жиырма- сыншы-отызыншы жылдардағы газет-журналдардан Алаш зиялыларының мақала-шығармаларымен танысты. Алаш азаматтарының қызыл империяның қуғын-сүргініне қара- май, көне тарихты зерттеу арқылы улт санасына шежірені қуйып, кімнің кім екенін кейінгі урпаққа айтып кеткендерін үгіт-насихаттарында пайдалана білді.

Ұйымға мүше, ой жосығы өрістес бір курстағы жас та- рихшыларды Тәуелсіздіктің арманы жақындатып, күрес жо- лына әкелді. «Сарыарқа» уйымының мүшелері Қазақстан- ның түкпір-түкпірінен келген жастар еді.

Бул уйымның ерекшелігі - көп ултты қурамда болды. Қазақстанның Тәуелсіздігі үшін күрескен жасырын жастар уйымының ішінде басқа улт өкілдері осы «Сарыарқа» уйы- мында ғана болды. Татар қызы Талима, бурят қызы Вера Қазақстан тәуелсіздігі Орталық Азиядағы барлық улттарға азаттық алуына көмектеседі деп сенді. Бірақ бул қыздар бас- қа улт өкілі бола тура Қазақстанның Тәуелсіздігі үшін күрес- кендіктен, КГБ тарапынан қуғын-сүргінді көп көрді. Кейін бурят қызы Вера саяси көзқарасы үшін Улан-Удэ қаласында жүйке аурулары емханасына жатқызылды. «Сарыарқа» уйы- мы мүшелері Алматы қаласының студенттік жатақханала- рында, қоғамдық көпшілік орындарында театрларда қазақ халқына үндеу үнпарақтарын таратты. Қазақстанның басқа қалаларындағы студенттік жасырын уйымдармен байланыс- тар орнатуға тырысты. Шымкент қаласындағы «Тулпар» уйымымен бірігіп жумыс істеді.

«Сарыарқа» уйымының жумысы жөнінде Қазақстан Ком- партиясы Орталық Комитетіне КГБ-ның берген ақпаратында былай айтылады:

...что 3 января 1973 года в Казахском драматическом театре им. М. Ауэзова в г. Алма-Ате перед началом спек­такля были распространены среди зрителей листовки под

135

названием «Обращение к казахскому народу» от имени ор­ганизации «Сарыарқа», в которых указывалось, что казахс­кий народ подвергается русификации, его язык, культура и обычаи подавляются. Все листовки были отпечатаны на пи- щущей машинке». Осы үнпарақ негізінде КГБ «Сарыарқа» ұйымы мүшелеріне сырттай қылмысты іс қозғады. Жас та- рихшылар құпия жұмыстың қыр-сырына қанығып, әккіленіп іздерін жасырып жүрді. «Сарыарқа» ұйымы мүшелерін КГБ тек 1977 жылдың маусымында ғана ұстап, тергеу жүргізді. Іс сотқа жетпей уақытша тоқтатылды. Бұған екі себеп бол­ды. Бірі уақыт өтіп кетті және ол кезде «Сарыарқа» ұйымы жұмысын тоқтатқан. Ал екіншісі, ең басты себебі компар­тия Қазақстанды «ұлттар достығы лабораториясына» айнал- дырып, басқаға социалистік интернационалистік тәрбиенің нәтижесін үлгі қылып отырғанда, ұлтшылдық ұйымының болуы жат нәрсе.

«Организация «Сары Арқа» в составе 10 человек была создана осенью 1972 года по инициативе студентов 1 курса исторического факультета Каз

ГУ Тулебаева Б. К. и Алиевой Т. Т. Программой и уста­вом организации предусматривалось проведение культур­но-просветительской работы в среде казахской молодежи, пропаганда казахского языка и культуры, в конечном ито­ге отделение Казахстана от СССР, указывалось на необ­ходимость создания аналогичных группировок в других городах республики. Студенты Тулебаев, Султанова и Токпанов входили в так называемый «Центральный коми­тет» этой организации. Их участники выработали прог­рамму и устав: цель группы - отделение Казахстана от Со­ветского Союза. Группой было проведено 8-9 заседаний, где обсуждались вопросы политической системы в нашей стране и в западно-европейских странах, международные события, национальный вопрос. Розыск участников орга­низации велся до 1977 года»

1973 жылы қылмысты іс қозғалған «Сарыарқа» ұйымы- ның мүшелері елдегі саяси жүйенің өзгеруіне байланысты,

136

Қазақстан өз Тәуелсіздігін жариялағаннан кейін, 1992 жылы ғана толығымен ақталды. Бұл жөнінде Қазақстан Тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін Бас Прокуратура төмендегідей шешім қабылдады:

Постановление об изменении основания прекращения уголовного дела

25 июня 1992г          г. Алма-Ата

Прокурор отдела по надзору за исполнением законов в органах КГБ, таможни и особо режимных объектах старший советник юстиции Орумбаев И. М., рассмотрев материалы уголовного дела №19Ф-Т6

УСТАНОВИЛ:

 ЯНВАРЯ 1973 г. в зрительном зале Казахского театра драмы имени М. О. Аууэзова в г. Алма-Ате, после начала спектакля, неизвестное лицо распространило среди зрите­лей листовки под названием «Обращение к казахскому на­роду» от имени организации «Сары-Арка»(«Золотая степь»)

В листовке содержались высказывания о недостаточном уровне подготовки национальных кадров ввиду нехватки учебников на казахском языке, национальных начальных средних и высших учебных заведений, содержались при­зывы к сохранению культуры и обычаев казахского народа, созданию независимого государства Казахстан. Все листов­ки были отпечатаны на пишущей машинке на русском языке.

 января 1973 г. по данному факту было возбуждено нас­тоящее угловное дело по признакам преступления, предус­мотренного ст. 170-1УК Каз. ССР.

В процессе расследования дела установлено, что в октяб­ре-ноябре 1972года группа студентов 1 курса исторического факультета Казахского государственного университета соз­дала кружок под названием «Сары-Арка» в которую входи­ли: Тулеубаев Б., Нысамбеков Б., Султанова (по мужу Алие­

137

ва Т.) Китонова В., Лисбекова Х., Токпанов А., Чуленова Р., Тойшибеков Б., Альпеисов А., Калиев А.,

Участники кружка имели выработанную програму, предусматривавшую изучение ими трудов К. Маркса и В.И. Ленина по национальному вопросу, экономической и социологической литературы, создание независимого го­сударства Казахстан. Было проведено несколько занятий, на которых рассматривались вопросы изготовления лис­товок, проводились диспуты. Некоторые занятия оформ­лялись протоколами.

22 ноября 1977 года ст. Следователем по особо важным делам СО Абеновым, рапсследовавшим данное уголовное дело, дело было прекращено на основании ст. 45УК Каз. ССР, т. е. вследствии изменения обстановки.

Основание прекращения данного дела подлежат измене­нию т. к. возбуждение уголовного дела по факту изготовле­ния и и распространения листовок под названием «Обраще­ние к казахскому народу» носило неправомерный характер и его прекращение по ст. 45УК Каз. ССР, в соответствии с ст. 14-2 УПК КССР требовало на это согласие прокурора, что СО КГБ получено не было.

Более того, диспозиция с. 170-1УК Каз. ССР. предусмат­ривало изготовление или распространение в письменной или иной форме заведомо ложных измышлений, порочащих советский государственный строй. Из содержания «Обраще­ние к казахскому народу» этого не усматривается.

Установлено, что участники группы «Сары-Арка» обос­нованно констатировали в листовках недостаточность в рес­публике национальных школ, учебников на казахском языке, необходимость бережного сохранения культуры казахского народа, ставя своей задачей создание независимого госу­дарства Казахстан.

Указом Президиума Верховного Совета Казахской ССР от 14. 04. 89г. ст. 170-1УК Каз. ССР исключена из кодекса.

На основании изложенного, руководствуясь ч. 1 ст. 179 УПК РК.

138

ПОСТАНОВИЛ:

Уголовное дело № 19Ф-Т, возбужденное по факту изго­товления в г. Алма-Ате листовок под названием «Обращение к казахскому народу» в январе 1973г. прекратить на основа­нии п. 1ст. 14УПК РК., т. е. за отсутствием события преступ­ления.

Прокурор отдела по надзору за исполнением законов в органах КГБ, таможни и особо режимных объектах старший советник юстиции Орумбаев И. М

Қуғын-сүргін көрген сарыарқалықтардың қолына Қазақс- танның Тәуелсіздігі үшін күрескені жөніндегі қылмыстық істің тоқтатылғаны туралы прокуратура шешімінің көшір- месін ғана берді. Кешірім сурағаны былай турсын, не «мә», не «жә» деуге жарамады. Қазақстанның Тәуелсіздігі жолын- дағы әрекеттері үшін 19 жыл КГБ-ның буғалығы мойында- рында болып, қуғын-сүргін, азапты айлар мен жылдарды бастарынан өткізген жастар бүгінде ортамызда жүр...

Шымкент қаласындағы Қазақ химия-технология инсти- тутының студенттерінен қуралған «Адыр бөлтіріктері» кейін «Жас тулпар» уйымынан уқсастық іздеп «Тулпар» атанды. Мектеп қабырғасында жүрген кездерінен бастап саяси ас- тыртын жумыс істеген бул топ, бірнеше жыл Қазақстанның оңтүстік өңірінде үгіт-насихат жүргізді. Ұйым мүшелері «Сарыарқа» уйымымен тығыз байланыста болып, Алматы және Шымкент қалаларында бірлескен мәжіліс кездесулер өткізді. «Тулпар» уйымының бірнеше жылға дейін усталмай жүруіне «Сарыарқа» уйымының «қупиялық сыры» тактика- сының әсері тиді. Шымкенттік жастар, «Тулпар» атына сай қоғамдық қозғалыста замандастарының естерінде қалатын- дай істер атқарды.

Жастулпарлықтардың ықпалымен уйымдастырылып, жа- сырын жумыс істеген қазақ жастары уйымдарының ішінде асрыарқалықтар мен тулпарлықтар 1972 жылдың өзінде бағ-

139

дарламаларында Қазақстан тек Тәуелсіз мемлекет болғанда ғана қазақ ұлтының барлық мәселелері дұрыс шешіледі, ұлт- тық құндылықтар қайта жанданып, заманға сай дами алады деп көрсетті. Бұл екі ұйымның басқалардан ерекшелігі де, артықшылығы да осында.

Жетпісінші жылдардың тағы бір ерекшелігі саяси ре- жиммен жекелеген азаматтардың да күрескендігі. Әлі де компартияның әділдігінен үміттерін үзбеген жеке азаматтар өз ойларын, қоғамдағы келеңсіз кемшіліктерге көзқарасын Орталық Компартия комитетіне арыз етіп жазды. Бұл арыз- дар қайта айналып, шағымданған адамдарға таяқ болып тиіп жатыр. Енді бір азаматтар қызыл империя диктатурасына қарсы үнпарақтар жазып, халық арасына таратты. Әрине бұ- лардың бәрі де КГБ-нің құрығына ілікті. 170 - статья, яғни саяси жүйеге қарсы шыққаны үшін қуғындалды, сотталды. Кейін осындай азаматтардың арасынан белгілі қоғам қай- раткерлері шықты. Елге белгілі Xасен Қожахметті мысалға алып, айта кетсек артық болмас. Xасен Қожахмет Есік қала- сынан арнайы келіп, жастұлпарлықтармен тікелей байланыс жасаған. Мұрат Әуезовпен жақын араласып, саяси көзқара- сын шыңдаған азамат.

Қанында қасиет, кеудесінде рухы бар азаматтар қа- зақ топырағында қашанда дүниеге келіп отырған. Кейін Xасен Қожахмет Кеңестік жүйеге қарсы күресте екі рет сотталған «диссидент» ретінде Xельсинкидегі саяси тұт- қындар тізіміне кірді. Мұндай тізімге кірген екі қазақтың біріншісі Махмет Құлмағамбетов те, екіншісі осы Xасен Қожахмет болды.

Жетпісінші жылдардағы жастардың астыртын жұмыс- тары негізінен бірге оқитын, өздері жақсы білетін дос жа- рандардың бірлескен тобы болды. Елдегі келеңсіздіктерді себеп қылып пікір алысулар біртіндеп саяси іс-әрекеттерге әкелді. Бірге оқитын студенттер арасында үгіт-насихаттар жүргізілді. Техникалық мүмкіншіліктердің жоқтығынан өз қолдарымен үндеулер жазып, үнпарақ таратты. Социалистік жүйенің ұлттық саясатын отаршылыққа теңеп әшкереледі.

140

Жастарды, жалпы қазақ халқын Тәуелсіздік үшін күреске шақырды.

Жастардың жасырын үйірмелері ұзаққа бармады. Үнпа- рақ таратылу кезінде, не болмаса соған дейін-ақ бәрі де КГБ- ның құрығына ілікті. Студенттер бірден оқудан шығарылып, істі болды, саяси сенімсіздердің қара тізіміне ілініп, қатаң бақылауға алынды. Қазақстан Тәуелсіздігін алғанға дейін мұндай студенттерге қоғамнан өздеріне лайықты орын алу- ларына жол берілмеді.

Қазақ жастары жаппай көркем әдебиет оқып, өмірдің кейбір көлеңкелі тұстарына жауапты кітаптан іздеді. Комму- нистік идеологияның ықпалында болса да қоғамдағы жағ- дайға көзқарасын өзінше қалыптастыруға тырысты. Ал кітап шығаруға мемлекет тарапынан бақылау қатаң сипат алды.

Олжас Сүлейменовтың «АЗиЯ»-сын жұрт оқып үлгерсе, Мұрат Әуезовтің басшылығымен шыққан «Көшпенділер эс- тетикасының» барлық данасы бірден жойылап оқырманға жетпеді. Бұл мақалалар жинағы көшпелі халықта мәдениет те, тарих та жоқ деген Компартия идеологиясына қайшы келді. «Көшпенділер эстетикасы» Алаш ұлтшылдарының кі- таптарымен бірге қара тізімге ілікті.

Мұрат Әуезовті жастар «Жас тұлпар» ұйымын құрушы, азаттық қозғалысының жетекшісі ретінде білсе, енді ғалым- күрескер ретінде таныды. Олжас Сүлейменовпен бірге Му­рат Әуезов те студент жастардың кумиріне айналды. «АЗиЯ» мен «Көшпенділер», «Древняя культура Казахстана», «Ко­чевое общество казахов», «Древний Отрар», «Этнический состав и расселение казахов Среднего Жуза», «Этническая генегеография Казахстана», «Кочевое общество», тағы бас- қа да кітаптар кеңестік идеологияға қайшы делінді. Мұндай кітаптың авторлары, редакторлары да КГБ-ның бақылауы- на алынды. КГБ өзінің бір ақпаратында «Аз и Я» кітабына мынадай баға береді: «... в книге, основной идеей которой является попытка ревизовать всю древнерусскую и славянс­кую культуру, доказать, что истоки ее зародились в тюркских племенах, что именно тюркская цивилизация наиболее древ-

141

няя, допущены существенные идеологические и методоло­гические ошибки. Как исследование она научно несостоя­тельна, написана с внеклассовых позиций, идейно порочная и может нанести ущерб интернациональному воспитанию молодежи».

Әрине, барлық авторлар мен редакторлар жұмыстан боса- тылды. Ғылым, білім, әсіресе жастарды тәрбиелеу салалары- нан алыстатылды.

Мұрат Әуезов «Көшпенділер эстетикасы» кітабын құрас- тырып шығарғаны үшін қуғындалғанда жас-тұлпарлықтар бірліктілерін көрсетіп, намыстарын аяққа бастырмады. Олар қалыптасқан әдеттеріне басып, елге, халық арасына бет алды. «Мұрат Әуезовті жалғызсыратпаймыз» деген Марат Сембин бастаған жастұлпарлықтар жұмыстарынан шығып, Көкшетау облысы Уәлиханов ауданындағы Чапаев совхозы - на барып, үш ай жаз мәдениет үйін салды. «Жас тұлпардың» өте дарынды сәулетшісі Бекеш Шәкірбаев безендіру жұмыс- тарымен айналысты. Қалғандары оған көмектесті.

Жастұлпарлықтардың Көкшетау облысының түкпіріндегі Чапаев совхозын таңдаулары тегін емес еді. Бұл Ақмола, Павлодар, Көкшетау облыстарының тоғысқан, бір-бірімен аралас-құралас отырған Абылай аспас Арқаның асыл белі болатын. Уәлиханов ауданы бас біріктірген әдет - ғұрпы- нан әлі де толық айырылмағанымен, жақсы жаманы аралас өзіндік жаңа дәстүр қалыптастырған мекен. Арқаның салдық дәстүрін көрген, ән-күймен бірге бабалар батырлығы туралы жырлармен сусындаған елдің ұрпағы. Өткенді қаз- қалпын- да сақтай алмасада көргенін істеп, естігенін ұрпағына жеткі- зе алған жұрт. Эр адам бір ғұмыр болса, Көкшетау, Ертіс, Сілеті оңірі сапырылысып араласып, алысын жақындатып, жақсысын қадірлегенінен береке тапқан ел.

Сексен көлді Бурабайды, Ертіс пен Сілеті өзендерін жа- ғалай орналасқан қалың ел тың игерудің зардабын тартса да, әлі де ұлттық рухын жоғалта қоймаған.

Бұл Кенесарыдай ханының, Бөгенбай, Жантай, Атандай батырларының рухынан күш алып, Үмбетей, Бұхар жырау-

142

лардың жырлары мен Қазбек, Саққұлақ, Мәшһүр Жүсіптей даналардың сөздеріне, Біржан сал, Ақан сері, Иманжүсіп, Естайлардың әндеріне шөлдерін қандырып өскен ел бола- тын. Бірақ соңғы он бес, жиырма жыл ішінде тың игерудің қасіреті елдің құндылықтарын жойып, ұлттық қасиеттерін кетіре бастаған.

«Жас тұлпарлықтар» жұмыс арасында ел аралап, қазақ тарихы мен мәдениетінен дәріс оқып, әңгіме айтып, төңі- ректегі ән салып, күй тартатын жастардың басын біріктірді. Бестөбе, Бөгенбай, Изобильный, Қайрат, Чапаев, Ертіс, Краснокут, Степняк елді мекендерінде өнерлі жастардың үйірмелері пайда болды. Ұмытылып, көзі көмескі тартқан ұлттық өнер қайта жандана бастады. Ұлттық сілкініс, қаң- сырап қажыған жүректің түбіндегі ұлттық сезімді оятып, болмысты шыңдауға кірісті. Тың игерудің топалаңынан есін жинай алмай, қазақ мектептері жабылып, әбігерленген елде қайтадан қазақтың ән-күйі шалқыды. Елдің еңсесі көтерілді. Жастұлпарлықтардың елмен етене араласуларына сол елдің тумасы әдебиетші -ғалым Серік Негимовтың да орны ерек- ше болды. Жастұлпарлықтар ата-дәстүр салтымен мәрттік жасап, қастарына ерген елдің әнші жігіті Нәсиполла На- зарұлына «Ақан серінің мұрагері екенсің» деп тапқан жала- қыларынан жүйрік ат та мінгізді. Олардың сол Уәлиханов ауданында із қалдырып салған мәдениет үйі бүгінде халық игілігіне жарауда.

Ұлтжанды азаматтардың істері көпке үлгі болды.

Сол жылдары Абылай ақ туын тіккен Арқа елінің үлкен- кішісі жастұлпарлықтарды ауыздарынан тастамай, аңыз қы- лып айтып жүрді. «Жас тұлпар» деген сөз арманшыл жастар- дың болашаққа деген қанатына айналды.

«Жастұлпарлықтардың» іс-әрекеттері ұлттық намыс- ты оятып, қанды қыздырып, көне дүниенің күңгірі мен күрсінісін, дабылы мен дауылын Арқа жастарының жадына мәңгіге сіңдірді. Көпшілік ұлт болып ұйысуға, жұрт болып жұмылуға ұмтылды.

Көкшетау, Ақмола, Павлодар облыстарының қазақтары

143

шоғырланып орналасқан аудандарында ашылған көркемө- нерпаздар үйірмелері ел санасын оятып, қазақы рухты кө- теруге көп әсерін тигізді. Осы елдің жастары негізінен төңі- ректегі білім ордасы Ақмола қаласындағы институттарға оқуға түсіп, елдегі қазақы рухты қалаға әкелді.

Ал Кеңес өкіметі Қазақстанның бес облысынан қурылған Тың өлкесін Ресейге қоса алмағанымен бундай сурқия ойла- рынан әлі де арыла қоймаған. Қазақ жерінің тутастығын бу- зып, болашақта Федеративтік қурылым жасау үшін «Неміс автономиясын» ашпаққа шешім қабылдады. Бул сурқиялық саясат іске асса, қайтадан Ұйғыр автономиясын қуру, оң- түстіктегі Мақталы аудандарды Өзбекстанға қосу оңайға тү- сер еді.

Аштығына да, жоқтығына да көнген қазақ халқы сонау бағзы заманнан бері найзаның ушымен, білектің күшімен қорғалып, ата-бабадан мура болып келе жатқан жер-анасы- на ауыз салғанға шыдап тура алмады. Көп зулымдық, көп қорлықтан мына зорлық улт ішіне тас шемендей қатып, ел жүрегін ыза кернеді.

Қазақ жерінен неміс автономиясын ашу жөнінде ЦК КПСС-тің жасырын қаулысы 1979 жылдың 31 май күні шық- ты. Жалпы Кеңес Одағында 1979 жылғы санақ бойынша 2, 5 миллион неміс улты болды. Оның 900 мыңынан астамы Қа- зақстанда шоғырланып турды. Ол кезде қазақтардың жалпы саны 6 миллион екенін, неміс автономиясы ашылатын жер- лерде тың игеруден кейін өзгерген арасалмақтың кесірінен 20 пайыз ғана болғанын ескерсек, улт болашағының қиын- дайтыны сөзсіз еді.

Қазақстан басшылығы қаулыны орындауға шуғыл кірісті. Неміс облысын уйымдастыру комиссиясының төрағасы болып Қазақстан Компартиясының 2-ші хатшысы Коркин сайланды.

Бул шенеунік 1959 жылы Теміртау көтерілісі кезінде қа- тыгездікпен көзге түскен, «Металлургстрой» тресінің бас- тығы болатын.

Неміс автономиялық облысының ашылатыны жөнінде қа- зақ халқының пікіріне қараған ешкім жоқ. Ол жөнінде қупия

144

қаулымен ЦК КПСС-тің мүшелері ғана алдын-ала танысқан.

Қазақ жерінен неміс автономиясын ашу жөніндегі шешімді ЦК КПСС Қазақстан басшыларының келісімінсіз- ақ өздері шешті. Орталық аппараттың ұйымдастырушылық және үгіт-насихат бөлімдері Бас хатшы Брежнев атына мы- надай ұсыныс жасаған:

Предложения

о порядке образования

Немецкой автономной области

в составе

Казахской ССР

 Подготовить Указ Президиума Верховного Совета Ка­захской ССР об образовании Немецкой автономной области.

За 7-8 дней до сессии Верховного Совета СССР

 Рассмотреть вопрос об организации Немецкой авто­номной области на сессии Верховного Совета Казахской ССР и внести соответствующее предложение в Верховный Совет СССР.

За 5-6 дней до сессии Верховного Совета СССР

 Подготовить соответствующие материалы для рассмот­рения вопроса об образовании Немецкой автономной облас­ти на сессии Верховного Совета СССР.

 Принять на сессии Верховного Совета СССР постанов­ление об утверждении постановления Верховного Совета Казахской ССР об образовании Немецкой автономной об­ласти и внести соответствующие изменения в ст. 87 Консти­туции СССР.

 В связи с образованием Немецкой автономной области внести необходимые изменения в Конституцию Казахской ССР.

После сессии Верховного Совета СССР

 Избрать депутатов Совета Национальностей Верховно­го Совета СССР от Немецкой автономной области.

Одновременно с выборами в Верховный Совет Казахской ССР и местные Советы народных депутатов 24 февраля 1980 г.

145

 Подготовить состав оргбюро по Немецкой автономной области, утвердить его на бюро ЦК Компартии Казахстана.

Пригласить членов оргбюро по Немецкой автономной об­ласти, для беседы в ЦК КПСС.

До опубликования Указа Президиума Верховного Совета Казахской ССР

 Провести совещание партийного, советского и хозяйст­венного актива районов, входящих в состав Немецкой авто­номной области, на котором рассказать о целях создания об­ласти, стоящих перед ней задачах.

Провести аналогичное совещание комсомольского актива с участием руководителей партийных работников.

Перед опубликованием Указа Президиума Верховного Совета Казахской ССР

 Провести партийные собрания, районные партийные конференции с выборами делегатов на областную партий­ную конференцию Немецкой автономной области. На кон­ференциях обсудить вопрос о ходе выполнения решений XXV съезда КПСС.

До конца 1979 года

 Провести областную партийную конференцию Не­мецкой автономной области.

До конца 1979 года

 Подготовить предложения по структуре и штатам об­кома партии, отделов и управлений исполкома областного Совета народных депутатов Немецкой автономной области, профсоюзных и комсомольских органов.

Отдел оргпартработы ЦК КПСС

Отдел пропаганды ЦК КПСС.

15 маусымға дейін Коркин Қазақстандағы барлық ми- нистрліктер басшылықтарымен Ерейментау-Ассельборн қаласында болып, қурылыс жүргізу, әкімшіліктерді орналас- тыру жумысын бастап та кетті.

1979 жылы 15 маусымда Д. Қонаев ЦК КПСС-ке неміс автономиясының шекарасы және басшы кадрлары жөнінде Қазақстан Компартиясының усынысын жолдады.

146

Ата-бабасынан қалған қасиетті жерінен айырылатынын естіген жастар 16 маусымда Целиноград қаласында ереуілге шықты.

«Жас тұлпардың» тұяғының дүбірінен оянып рухтанған жастар 1979 жылы Целиноград, Көкшетау, Қарағанды, Пав­лодар облыстарының жері есебінен ашылатын Неміс авто- номиясының құрылуына қарсы шықты. Бөгенбай батырдың қыстауы Ерейментау қаласының Ассельборн аталуына жол бергісі келмеді. Жастұлпарлықтар сепкен ұлттық сана дәні жарылып жарыққа шықты. Қазақ жастары «Менің елім», «Менің жерім», «Менің Қазақстаным», «Ата-баба жерін бөлгізбейміз, ешкімге бермейміз», - деп бірі қалмай жаппай көтерілді. Биліктің қорқытқан өктем сөзі де, милицияның шоқпар таяғы да жастарды тоқтата алмады.

Елінің амандығы, жерінің бүтіндігі үшін қазақтың ұл мен қыздары ештеңеден қайтпады. Жігерленді, ұлты үшін отқа түсуге дайын екенін көрсетіп, майданға шықты. Қар- шадай қазақтың жас қыздары қайтпас қайсарлықтың, көзсіз ерліктің үлгісін көрсетті. Қазақ қыздары қашанда қанына тартпай тұрмайды. Олар көтеріліс барысында жігерліліктің, табандылықтың үлгісін көрсете алды. Қазақтың батыр ана- ларының өмірлерінің жалғасы екенін танытты.

Облыс басшылары, Мәскеу мен Алматыдан келген жауап- ты қызметкерлер тұрған мінбеге барып, Ерейментау ауданы- ның тумасы студент Алтыншаш Бейсембаева «Ерейментау - священный регион. За эту землю наши предки во главе с Богенбай батыром воевали с джунгарами, язычниками, про­ливали кровь. Эта земля - наследие предков. Пока жив казах, он никому ее не отдаст. Почему немцам не разрешают выезд на историческую родину? Пусть организуют им свою госу­дарственность там, в Поволжье. Когда появится указ об об­разовании немецкой автономии, в тот же день приду на пло­щадь, обольюсь бензином и сожгу себя! Смерть моя - жертва за землю мою», - деп Отанына, еліне деген сүйіспеншілігін білдірді.

Целиноград қаласына жастар көп шоғырланған болатын.

147

Қаладағы төрт институт, жиырма шақты техникумдарда Қа- зақстанның түкпір-түкпірінен қазақ жастары келіп оқыды, Целинсельмаш, Казсельмаш, Газаппаратуралары зауытта- рында жумыс істеді. Жазушы-журналист Амантай Кәкеннің айтуынша, 16 және 19 маусым күндергі ереуілдерге «Қазақ жерін бөлуге жол бермейміз», «Бөлінбеген, тутас Қазақстан жасасын!» «Жалпыхалықтық референдумды талап етеміз», «Халықтар достығы жасасын!» деген урандармен 5 мыңға жуық жастар көшеге шықты. Ереуіл көп ултты мән алды. Шымкенттік Рысқулов, павлодарлық Рымжановтармен бір- ге Оралдан келген Копылова деген орыс қызы белсенділік көрсетті.

Көкшетау, Павлодар, Қарағанды облыстарынан жастар келіп, ереуілшілерге қосылды. Жастар қолдан көшіріп жа- зып үнпарақтар таратты.

Қазақ жастарының қарсылығын көрген көптеген неміс ултының өкілдерінің өзі неміс автономиялық облысының ашылуына қарсы шықты. Кондрат Вагнер деген жігіт: «Мы против такого решения. В 1941 году, когда переживали сва­лившиеся вдруг на голову трудности, казахи помогли нам выжить. Относились как к кровному родственнику. Бог не простит злоумышленных действии против казахов! Мы не имеем права просить автономию в Казахстане. Если русские действительно хотят помочь нам - пусть восстановят автоно­мию в Поволжье», - деді.

Көтерілісті тарқату жөнінде Қазақстан Компартиясының басшылығында екі пікір болғаны анық. Қонаевтың ойы - партия уйымының күшімен ереуілді бейбіт жолмен тоқта- ту болса, Коркин ереуілшілер тарқамаса, күш қолдану ке- ректігін Целиноград облысының 1-ші хатшысы Морозовтан талап еткен.

Д. Қонаев Мәскеуге берген мағлуматтарында 1980 жылдың 19 ақпанына дейін Қазақстанда неміс автономия- сының ашылуына партия комитеті бар күшін салып, ЦК КПСС-тің қаулысын булжытпай орындайтынына сендіріп келді.

148

Ақмола - Ерейментау көтерілісіне қатысқандарды ұстап, жазаға тартуды Кеңес Одағы КГБ төрағасының бірінші орынбасары, армия генералы Ф. Бобков пен Қа- зақстан КГБ-сының комитет, төрағасы, генерал-лейтенант В. Шевченко басқарды. Мәскеуден арнайы топ келіп тек- серулер жүргізді.

Целиноград қаласынан кейін Неміс автономиялық облы- сын ашуға қарсы ереуілді жастар Атбасар, Ерейментау, Көк- шетау қалаларында ұйымдастырды.

Целиноград қаласында ғана емес, көтеріліс болған Атба- сар және басқа жерлерде партия ұйымдары үгіт-насихат жұ- мысын күшейтсе, КГБ мен милиция тарапынан көтерілісті ұйымдастырушыларды іздеу басталды. Белсенділік көр- сеткен жастар қамауға алынды. Ашылған істер саяси емес, қылмысты статьяларға бейімделді. Көтеріліске қатысып өз пікірлерін айтқан студенттердің барлығы дерлік «оқу үл- герімдері нашар» делініп оқудан шығарылды. Педагогика- лық институт студенті Сағынаев жүйке аурулар емханасына орналастырылып, күшті дәрі-дәрмекпен емделінді.

Қазақ даласында әлемді сұлулықтарымен, даналықта- рымен таңдандырған аналар мен үкілі қыздар аз болмаған. Қазақ тілінің ана тілі деп аталуы тазалықтың, арулықтың аққа теңелуі де бізді көп нәрседен хабардар етіп, түйсікке ой салады.

Кир патшасының басын алған патшайым Тұмар ханым, Шыңғыс ханның жары Бөрте ханым, Низами ғашық болып жыр арнаған қыпшақ қызы Әппақ сұлу, Ұлы жүздің анасы Домалақ ана, Пугачев соғысында аты аңызға айналған ба­тыр қыз Сапура Мәтенқызы, азаттық соғыста топ басқарған Бопай Қасымқызы және басқалар ұлт мақтанышы. Мәншүк Мәметова, Әлия Молдағұловалардың Шығыс қыздары ара- сында алғашқы рет Кеңес Одағының батыры атағына ие бол- ғаны өз алдына. Жас қыздар аналарының салған жолын Ақ- мола қаласында қайтадан жаңғыртты. 1979 жылғы Ақмола - Ерейментау көтерілісінен кейін қазақ өзінің өшпеуге, өл- меуге тырысқан ұлт екеніне көзі жетті. Отыз тістен шыққан

149

сөз отыз рулы елге тарап, неміс автономиялық облысының ашылмағанына журт тәубә десті. Қазақтар бастары қосылса ата қоныстарын әлі де болса қорғай алатындарына көздері жетті. Бірліктің күшін көрді...

Қазақ - аттандап аруақ шақырылған жерде ағайынға, өкпе, араздыққа қарамайды, жанын салысады. Осылай ел- журт халықтың бірлігін көрсетті. Рудан, аталық деңгейден әлдеқайда жоғары турғанын дәлелдеді.

Қазақ үшін жер атадан балаға қалған жәй байлық қана емес, тіршілік толқыны, өмір мағынасы.

Жастулпарлықтардың патриот болу үшін - «ана тіліңді, әдебиетіңді, тарихыңды және мәдениетіңді білу шарт принципінде жүргізген көп жылдарғы еңбектері өз жемісін берді. Жастардың оянған улттық санасы оларды тарих сахнасына алып шығып, Ұлы істерге жетеледі. Жас- тарды бар қазақ қолдады. Ақмола мен Ерейментау қалала- рының көшелері ереуілшілдерге толды. 1916 жылғы Ре- сей патшасының маусым жарлығына қарсы дүрбелеңнен кейін Қараөткел мен Ерейментау төңірегінде бір мезгілде осыншама қазақ жиналып көрмеп еді. Қазақ қауымының улттық болмысы шыңдалды. Буқара халықтың ой-өрісі, ойлау деңгейі, жаңа сатыға көтерілді. Халық жастардың неміс автономиясын қуруға қарсы күресінің нәтижесінен кейін өзгерді. Социалистік жүйе қанша күшті болып көрін- генімен идеологиялық, экономикалық дағдарыста екенін сезе бастады. Кеңес Одағының кіршіксіз әділеттілігі оның күшті, жан-жақты дамып, халыққа қамқорлық жасап отыр- ғандығы жөніндегі мақтаулар журттың ішкі жан дүниесін кірлетіп ластандырды. Кімбіз, қайда барамыз, урпағымыз- дың болашағы не болады деген сурақтар көпшілік қазақ- тың көкейін жегідей жеді. Сенген қойы - Кеңес өкіметінің беті ашылып, сорақылығы көрінді. Тең емес, төмен екені- не, қазақпен өкіметтің санаспайтынын білді. Халықтыкі деген Кеңес өкіметі де, оның социалистік жүйесі де қа- зақты оңдырмайтынына көздері жетті. Керісінше адамның қоғамдық өмірдегі белсенділігі оның ішкі жан дүниесін

150

өзгертіп, өзіне деген сенімділігін арттырып, күнделікті күнкөріспен шектелмей, үлкен мақсаттарға жетуіне бола- тынын көрді.

Жастұлпарлықтар санасын серпілткен қазақ жастары Атақоныс арқа жерінен Неміс автономиясын ашуға жол бермеді. Рухтанды. Ер Едігенің ұрпағы екенін дәлелдеді... Болмысты торлаған қорқыныш пен мүсәпірліктен құты- лып, ұлттық болмысы біржолата оянды. Егер де жастұл- парлықтардың ықпалымен рухы көтерілген жастар Ақмо- ла-Ереймен көтерілісіне шықпаса, бүгінгі жер тұтастығы, ел бірлігінің болуы күмәнді болар еді. «Қазақтың қамал қорғаны, қазақ деген халқынан, қазақтың абырой ары үшін, сарып қылған бар күшін» делінген Бөгенбай батыр- дың елді мекені Ассельборн аталса, сүйекке таңба түсіп, ұлттық рух әлсірейтіні сөзсіз еді.

1970 жылдардың соңы 1980 жылдардың басында елдегі келеңсіздік, рухани күйреу күннен-күнге өршіді. Ең басты- сы қазақ ұлтының қеңестік билікке сенімдігі азайды. Билік пен халық арасының алшақтауына көрер көздегі жалғандық пен өтірік отқа май құйғандай болып тұрды. Әділетсіздік көбейген сайын, билікке қарсылық та көбейді. Жел тұрма- са, шөптің басы қимылдамайды. Көп жылдары еленбеген, шешілмеген мәселелер сыртқа запыран болып шығып, рево- люциялық ахуал туғызды.

Елде біртіндеп ұлт азаттық көтеріліске саяси ахуал қа- лыптаса бастады. 1979 жылғы Ақмола - Ереймен көтерілісі 1986 жылғы Желтоқсан революциясына тарихи негіз салды.

Ақмола-Ерейментау көтерілісімен Желтоқсан револю- циясында саяси да, тарихи да сабақтастық жатқаны анық.

Алаш идеясымен қаруланып, елге үгіт-насихат жүргізіп, мәдени-әдеби салт-дәстүр негізінде ұлттық болмыс пен са- наны оятып, жаңа жас буынға тәрбие берген «Жас тұлпар» ұйымының бұл көтерілістерге қосқан үлесі орасан зор. Тіке- лей басы-қасында болып көтерілісті басқармаса да жастұл- парлықтар жастардың, зиялы қауымның болмысын тәуелсіз ел, мемлекет болуға тәрбиелегені сөзсіз.

151

Егер де біз Неміс автономиялық облысының құрылуына қарсы көтеріліске қатысқан жастардың ұлтжанды болуына, «Жас тұлпар» ұйымының әсері болды десек, 1986 жылғы Желтоқсан революциясының алғышарты осы 1979 жылғы Ақмола-Ереймен көтерілісінен бастау алды. 1979 жылы күш алған, рухтанған жастар 1986 жылдың желтоқсанында ұлт мүддесін қорғауға дайындықтарын білдіріп, Брежнев алаңы- на еркін шықты.

Жастарға жастұлпарлықтар көрсеткен үлгі, салған жол ұлттық ағынның ұйтқысыз санасын оятқан серпілісі болды.

1986 жылдың 16-18-ші желтоқсанында Алматыда бас- талған революция 20-22-ші желтоқсан күндері Целиноград, Көкшетау, Павлодар, Қарағанды қалаларында жалғасын та- буы осының дәлелі.

Сөйтіп, «Жас тұлпар» ұйымы ықпалымен тәрбиеленген қазақ жастары Кеңес империясының күйреуіне, социалистік идеяның жеңілуіне үлес қосты.

Замана сауалына - салиқалы аманат

Қазақ халқының Тәуелсіздігін аңсаған Алаш идеясын алғашқы болып жаңғыртқан жастұлпарлықтар оқула- рын бітіріп, мамандық алып ата-жұртқа оралды. Білімі- мен, көргені, көкейлеріне тоқыған өнегесімен ұлттық рухты жандандыра келді. Өздері пір тұтатын Алаш зия- лыларының өмірлерінен үлгі алып, оқу-ағарту, ғылым- білім, газет-журнал, өнер салаларына топтасты. Тарихи сабақтастықты жалғастырып, ұлттық болмысты жа- ңартуға ұмтылыс екпінін әкелді. Жастұлпарлықтардың көзқарастарына әлемдегі саяси-ахуал да әсерін тигізбей қоймады. Олар Қазақстанды халықаралық қатынастар дамуының бір бөлігі деп есептеді. Әсіресе 1969 жыл- ғы Чехословакия көтерілісі, Польшадағы 1970-1971 жылдардағы «Солидарность» кәсіподақ қозғалыстары социалистік жүйеге бұрынғыдан да бетер сын көзбен қарауларына эсер етті.

152

Ал 60-шы жылдардың соңы, 70-ші жылдардың басында Қазақстан Кеңес Одағының құрамында «мемлекеттік социа­лизм» бағытын ұстанды. Дүние жүзіндегі социалистік жүйе қарқынды дамуы үшін өз халқына шектеу қойылып, басқаға қамқорлық жасады. Бұл «Планетарлық қамқорлық» Кеңес Одағы халқына әлеуметтік әділетсіздікті күшейтті. Социа- листік идеология бодандықтың жаңа түрін, яғни, сананы құрсаулап, ойды шеңберлеп көпшіліктің жоғарғы жақтың тұжырымымен жүруін үйретті. Бұның соңы өзгенің айтқа- нымен санаспай ештеңе істемеуге, өзіңе сенбеуіңе әкеліп соқты. Адам өз мойнына ешбір жауапкершілік алмауға бейімделді. «Біреу не айтты екен», «Сен қалай қарайсың», - деп жалтақсыз өмір сүре алмады. Кеңес Одағы сырт қа- рағанда бостандықтағы демократиялық ел болып көрінгені- мен, шынайы өмірде «мәдениетті түрменің» тұтқыны болды. Барлық адам мемлекет есебінде. Он алты жасқа келіп төлқұ- жат алысымен тұрған жеріңде тіркеуде тұрасың. Тіркеусіз жұмыс жоқ. Жұмыс істемесең алаяқ-кезбесің. Оған статья бар. Ал жұмыс орнында сенің өмірбаяныңмен танысып, кім екендігіңе жауап беретін арнайы бөлім бар. Ол темір есік- терезелі, сенің өз қолыңмен жазған өмірбаяның, 3x4 сурет, еңбек кітапшаң сақталады. Ол кітапшаңа алған марапатың, сөгіс, қатаң сөгістерің мұқият жазылады. Өмірбаяныңда әке- шешең, туған-туысқаныңда сотталғандар бар ма, шет елде туыстарың тұра ма, өзің шет елде болсаң қандай мақсатпен болдың бәріне жауап бергенсің. Іс-қағазын мұқият шыншыл толтыру Кеңес Одағы адамының азаматтық борышы.

Жастұлпарлықтар елге келгенде өмірдің өрлі-қырлы, кедір-бұдыр кезеңдерін тағы да бастарынан өткізуге тура келді. Ойлаған қызметтеріне орналасу қиынға соқты. Кай­да барса да, КГБ олардың алдын орай берді. Әсіресе Мұрат Әуезовке КГБ тор құрып, аяғын ілгері бастырмады. Халқым, қазағым деп Отанына жүрегі алып ұшып келгенде, оң қаба- ғын беріп жұмысқа алатын бір шенеунік азамат табылма- ды. Қазақты әлемге Абай арқылы танытқан ғұлама жазушы Мұхтар Әуезовтың ұлы Мұрат Мәскеу университетінің дип-

153

ломы, ғылым кандидаты атағымен жұмыссыз жүрді. Құзыры күшті КГБ, білім саласының бар жолына тосқауыл қойды. Білім министрлігіндегі бір шенеунік Мұрат Әуезовке жаны ашығансып «әуре болма, еш жер сені жұмысқа алмайды, бұйрық солай» деп турасын айтып мүсіркеген де болады. Бірнеше тіл білетін, білікті маман, жас ғалым Республикада жұмысқа орналаса алмады. Мұрат Әуезов тек Михаил Есе- налиевтің көмегімен «Литературная газетаның» Қазақстан- дағы тілшісі қызметіне орналасты. Мұрат Әуезовты Михаил Есеналиев Мәскеудің Қоғамдық Академияда оқыған кезінен білетін. Олар пікірлес, сырлас болатын.

Туған жеріне асқақтап келген ұлын елі сағын түсіріп, жерге қаратты... Сұңқарды сұқсұр табалап, қыранның күні күйкентайға түскен, ынжық-тексіздердің мерейі асқан қу за- манның теперішіне шыдап бақты. Іштей налыса да, сыртқа сырын бермеді. Бірақ, текті - тегімен текті, Мұратты қиын- шылық қанша қыспаққа алса да ол шыдады. Алған бетінен қайтпады. Әрине көңіліне күдік түскен сәттері де болды. Ол өзінің қара басы емес, ұлтының болмысын өзгертудегі кез- дескен қиыншылықтардан туған көңіл-күйі жөніндегі жа- найқайын естелік күнделігіне былай жазады:

«Нет у меня гарантий. Ничего обещать не могу. Какие могут быть гарантии в затее поднять современного казаха против самой могущественной государственной системы? Какую перспективу можно обещать быть услышанным сло­ву, если взамен миру и сытости, интенсивному росту тела этноса предлагаешь такую эфемерную ценность, как нацио­нальное самосознание... в народе, жизненным принципом которого после катастрофических потрясений двух послед­них столетий не могла не стать выживаемость любой ценой. Прежде всего, ценой отказа от суверенной мировоззренчес­кой ориентации. Ценой утрированного подтверждения своей благонадежности... »

«...Избавиться от власти русской метрополии нам необ­ходимо, если не хотим остаться на задворках истории. Быть на задворках истории-обречь несколько поколений на прис-

154

пособленческое существование. Медленное, длительное убийство национального достоинства, достоинства челове­ка. Осуществление колонизаторских планов русских царей. Содействие одной из самых черных сил истории. Комму­низм - удобная вывеска. Запретили вечер Махамбета! Да не казахи это сделали, а секретари! Раковая опухоль разъедает казахское общество. Нет такого общества. Есть насмерть пе­репуганные, друг за другом следящие чиновники аппарата!»

Ал сенімсіздік тулғаның айырылмас серігіне айналған за- манда, қалыптасқан дағдыны бузып-жарып Тәуелсіздік үшін күреске шақыру жастулпарлықтар үшін оңай іс болмады.

Социалистік идеологияның жастардың санасын улаған тәрбиесі қазақ халқының улттық, отандық иммунитетін жылдан-жылға әлсірете берді.

Ертесімен теледидардан Кеңес Одағының гимнін естіп, Мәскеудің Қызыл алаңын көруден бастап, бар саладағы күні бойғы коммунистік үгіт-насихат өз нәтижесін берді. Ел ішінде өз ултының кім екенін айтуға уялатын, басқа улт өкілін туған бауырынан жоғары қоятын, аралас неке қиюға умтылған қазақтар пайда болды. Мундай мамандар билік тарапынан қолдау тапты, қызметі өсті, турмыс-жағ- дайы жақсарды. Жаман әдеттің өміршең екендігін еске ал- сақ, бул советтік интернационалистік ниет қу шөпке тиген оттай лаулады.

Кеңес Одағындағы тегін оқу, тегін денсаулық сақтау жүйесі, кәрілікке жеткілікті зейнетақы және турақты баға бір қарағанда үлкен жетістік болып көрінді. Халық соғыс пен аштықтың болмағанына шүкіршілік жасады. Рухани саланың социалистік қалыппен шектелгеніне көндіккен көпшілік айтқанға сеніп, биліктің айдағанына жүрді. Жылы- на 7 қараша мен 1 мамырда уран-транспорант устап шеруге қатысқандарына мәз болды. Сайлау болса бас шулғып дауыс беру сүйекке сіңген әдетке айналды. Социализм дәуірі то- қыраулыққа душар етті. Жалғандық адам жадын торлады. Еркіндік бар сияқтанғанымен екі иықтан зіл түспеді. Күн- делікті күйбеңнің арасында болашақтың булдыры ойды

155

сергітеді. Жайбарақаттылықтың сыртында белгісіздіктің жумбағы көлбеңдеді.

«Дамыған социализм» қоғамында өмір сүріп отырған Кеңес өкіметі халқы парасатты пайымдылықтан, улттық қундылықтардан журдай болды. Буқара халық ел билігіне қатыстырылмады. Тек сөз жүзінде ғана қуқылық, көзбояу- шылық кеңінен сипат алды. Көрер көзге әділетсіздік етек жая берді. Тіпті Бибігүл Төлегенова 1970 жылы Лениндік сыйлыққа усынылып, Людмила Зыкинадан артық дауыс жи- нағанның өзінде, Мәдениет министрі Фурцева Лениннің 100 жылдығында Лениндік сыйлықты орыс алуы керек деп Люд­мила Зыкинаға бергізген.

Билік коммунистік моральды үдетіп, интернационалистік тәрбиені күшейтті. Қазақ тілінің, улттық қундылықтардың дамуына ешбір жағдай жасалмады. Билікте улт маманы ретінде негізінен орыстілділер, өз мәдениетінен, тарихынан мағлуматы жоқ шала қазақтар отырды. Облыстарда ашыл- ған қазақ театрларының репертуарлары социалистік идея жүйесінің шеңберінен аспады. Есесіне Қазақстан «достық лабораториясы» аталып, оның, интернационалдық тәрбие- дегі жетістіктері басқа республикаларға үлгі есебінде усы- нылды. Қазақтың рухани жан дүниесі қапасқа түсті. Өресізді өрге, тексізді төрге сүйреген Кеңес өкіметіне білімдінің де, қабілетінің де қажеті болмады. Мәскеу өзінің қу қарақан басының қамын ғана күшейтіп, саяси мүддесін, отарлық қа- жеттілігін ғана ойлады. Халықтың аяғын шандып байлап, адымын аттатпай туқырта берді.

Кезінде американдық улы жазушы Амброз Бирс: «Ең қатерлі саяси ахуал - узаққа созылған интернационалдық достық», - деген болатын. Міне, енді осы жалаң достық Қа- зақстанда шексіз белең алды. Социалистік идеология - улт- тық қундылықтар, еркіндікке умтылу иммунитетінен айыру үшін мемлекеттің бар айла-тәсілін, керек кезінде күш-зор- лығын пайдаланып бақты. Салт-сана мен дәстүр - қазақ тіршілігінің жазылмаған заңы екенін ескерсек, сол салт - дәстүрден айырылу улттық қундылықтарды жоғалту болып

156

табылады. Көпшілік жұрт «Компартия айтса көндік, көп айтса болды» принципімен өмір сүрді. Заман ағымына сай бойларына сіңген жалған намыстық, өтірік қолдау, жағым- паздық сияқты жат қылықтар адамды аздырды.

Ал, жастұлпарлықтар творчестволық бірлестіктерде, көпшілікпен кездесулерде интернационалдық тәрбиеден айырылмайынша, ұлттық сана оянбайды деумен болды. Осы кезең, тарихи қажеттілік жан-жақты білімді, талантты ұйым- дастырушы, тектілігіне тән парасатты Мұрат Мұхтарұлын саяси тұлға етті.

Отты, жалынды жылдар тағлымы Мұрат Әуезовті шын мәніндегі «Жас тұлпар» қозғалысының көшбасшысына ай- налдырды. Оның өмір мәнін ұлт болашағынан іздеуі бас- қаларға үлгі болып, жол көрсетті. Өмірдің ұзақтығы сенің қолыңда болмаса да оның мәні мен мағынасы өзіңе байла- нысты. Шынайы шындықта өмір сүру - парасаттылық көзі. Ол туған жерге, халқыңа адал болып, соны сүюден туатын қағида. Мұрат Әуезов төңірегіне қазақтың талантты ұлтшыл жастарын топтастырды.

Идеология мен экономикада ғана емес, адамның жан дүниесінде де тоқырау басталды. Көңілді кір басып, пен- дешілік аспанда ойран салды. Ал адам қашанда табиғатында азаттықта, сезіміне сай еркіндікте өмір сүргісі келеді. Оның басқа мақұлықтардан артықшылығы да осы адамгершілігін- де, парасаттылығында. Адамның тұла бойын құрсаулауға болар, бірақ сезім мен жан дүниесі азаттығын мәңгі қапаста ұстау ешкімнің, ешбір жүйенің қолынан келмейді. Көпшілік жұрт «Адам - мемлекеттің ең басты байлығы - қазынасы» болатын саясатты қажет етті.

Осы жылдары Қазақстан Семей полигонындағы ядро- лық жарылыстан адам айтқысыз зардап шекті. Қазақтың зиялы ұл мен қыздары Қазақстан жеріндегі ядролық жа- рылыс сынағын тоқтату үшін күреске шықты. Қозғалыс- қа Олжас Сүлейменов басшылық жасап, «Невада-Семей» бірлестігін құрды. Бұл қозғалысқа барлық жастұлпар- лықтар белсене ат салысты. Жер тазалығы, рух тазалығы

157

үшін аянбай еңбек етті. Атом бомбасының сынақтарының азабынан халқын азат ету үшін белсенділік көрсетті. Ше- рулер ұйымдастырып түрлі билік өкілеттіліктеріне арыз- өтініштер арқылы ұлтының мұң-мұқтажын жеткізді. Ең бастысы газет-журнал бетіне атом бомбасы жарылысы- ның зардаптарын әшкерелеп жазды. Бұқара халықты атом полигонын жабуға шақырып үгіт-насихат жүргізді. Ел қамы мен халық тағдырына байланысты қандай да іс-ша- ра болса, жастұлпарлықтар оған белсене араласты. Жұрт алдында сөйлеген сөздерінде Тәуелсіздікті көксеген мұ- рат-мүдделері тұнып тұрды. Кеңес өкіметінің көрсоқыр саясатына деген бітіспес қарсылығы анық аңғарылып, мен мұндалап жастарды баурады.

«Дамыған социализмнің» қарқынды үдерісі ұлттық бол- мысты интернационалдық тәрбиемен тұмшалады. Қазақ халқына бар рухани қазынасынан айырылып қалу қаупін төндірген мәңгүрттік сана бой көтерді. Бодандықтағы ұлт қайткенде де рухани дағдарысқа ұшырамай қоймайтынына көпшіліктің көзі жетті.

Елдің табиғи, экономикалық байлығын талан-таражға салу өз алды, ең бастысы ұлттық сананы саналы түрде жою- ға кірісті. Социалистік қоғам өзіне ыңғайлы саясат жүргізу үшін жергілікті халықтың азаматтық деңгейін өзгертті. Ең бастысы қазақ тілі - қоғамдағы рөлінен айырылып, ұлттық бірліктің кепілі болудан қалды. Өкімет интернационалистік тәрбие негізінде ұлтсыздану, дүбәрәлану үрдісін күшейтіп мемлекеттік деңгейге көтерді. Ал өз ұлтының ұланы бола ал- маған адамда қаншалықты мәдениет болуы мүмкін. Біреудің қаңсығын таңсық етіп жүретін, сырты бүтін іші түтін, адас- қақ жігерсіз ұрпақтың саны көбейді.

Экономиканың дамуымен бірге ұлттық рух шарықтап биіктейді деген сенім ақталмады. Жан дүние, сана-болмы- сымыздың бетінің анық ашылуы, көп дүниені жалған іс- тейтінімізге көз жеткізді.

Кеңес өкіметінің қазақ тіліне деген көзқарасы Гитлер мен Левитанның ара-қатынасындай еді. Қазақ тілі мәселесі сөз

158

етілсе, Орталық Партия Комитетінен бастап, облыстық, ау- дандық деңгейдегі үлкенді-кішілі жауапты қызметкерлер шошынып естері шығатын.

Әсіресе тың игерген Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Сол- түстік Қазақстан облыстарында жағдай мүлде мүшкіл күйге түсті.

Қазақ мектептерінің жабылып, тіл өрісінің тарылуы білім беру деңгейінің төмендеуіне әкелді. Қала мен ауыл мектеп- терінің арасындағы алшақтық ұлғайды. Қазақ элитасы мен бұқара халқы әр тілде сөйлеуге кірісті. Бұл ұлттық, болмыс- тық бірлікті ыдыратуға айналды. Қазақ тілі қоғамдық өмір- де аударма тілі ретінде қосалқы ғана рөл атқарып, негізгі мазмұнынан айырыла бастады. Ал тіл жанданбайынша ұлт өресінің өсуі күмәнді.

Тілдің қоғам өміріндегі орны туралы ғалым Ақселеу Сей- дембек былай деді:

«... өмір ағымының қарқынына қарай бәріне де көнуге бо- лар, бәріне де шыдауға болар, ал кең мағынасында, ұлттың жаны болып табылатын тілге қағажау көрсету - ақтауға да, ақталуға да болмайтын тарихи қылмыспен тең құбылыс. Тіл жанды процесс - тұтынған сайын жетіледі, тұқыртқан са- йын кетіледі. Яғни, тіл тұқыртылған сайын халықтың рухы солады, ұлттың еңсесі басылады, елдің патриоттық сезімі сөнеді, сөйтіп, басқа саладағы оңға басты деп жүрген әре- кет-тірліктің бәрі зая кетеді. Бұл - тарихтың мың мәрте дә- лелдеген ащы шындығы».

Қазақ республикасындағы достық мәселесіне келгенде де жастұлпарлықтар компартиялық саясаттан өзгеше ба- ғытта болды. Қазақ ұлтының мәдени деңгейі көтеріліп, ұлт- тық сапасы артып, тарихи ата мекенінде өзін бостандықта, еркіндікте сезінбесе интернационализм жалған келбетте болады деп есептеді. Сондықтан олар «Қазақ тілінің, әдет- ғұрып дәстүрлердің дамуын ескеру керек, өз жерінде аздың күнін кешіп, төменшіктеп жүрмеуі керек», - деп жүрген жер- лерінде айтудан жалықпады.

Жастұлпарлықтар 60-шы жылдары жастарды еркіндік,

159

әділдік үшін күреске шақырса, 70-ші жылдары творчест- волық зиялы қауым арасында жұмыс жүргізді. Олар түрлі салаларда қызмет жасап, парасатты азамат, жақсы маман аталды. Қай салада болсын топ алдында, халық жадында, көз алдында еңбек етті. Әдебиетте аудармашылықпен, ғы- лым мен техникада жаңалық ашумен, институттарда білім беріп, жастарды тәрбиелеумен айналысты. Қаншалықты маман иегерлері болса да, өмірлік кредолары «қазақ ұлты- ның болашағын ойлаумен болды». Қоғамдық өмірден де алшақтамады. Төңіректеріне ғалымдарды, әдебиетшілерді, өнер-мәдениет майданында жұмыс жасап жүрген жастарды жинап, олардың творчестволарына ұлттық нақыштағы тақы- рыптарды ұсынды.

«Xрущевтік жылымықтың» тұсында дүр етіп көтерілген жаңа лек Олжас Сүлейменов, Сәтімжан Санбаев, Асқар Сү- лейменов және де басқа таланттар тобына жастұлпарлықтар қосылып, ұлтты жандандырды. Нұрғиса Тілендиев «Жас тұлпарға» гимн жазды. Кездесу кештерінде Мұқағали Ма- қатаев өз өлендерін оқыды. Сержан Ақынжанов, Кенжебай Ақышев, Жақан Модахметов, Майра Ақшалова, Тамара Таңа- тарова, Роза Жаппарова, Амангелді Іргебаев, Xалел Аханов, Әбсәттәр Дербісәлі, Болат Сарыбаев сияқты жастұлпарлық ғалымдар белсенділік көрсетті.

Морис Симашко, Әнуар Әлімжанов, Алан Медоев және басқа бір дүниетанымдағы достық, өмір мен болашақ жөнін- дегі пікір алысулар жастұлпарлықтарға рухани азық болды.

Қоғамдық ғылымдармен бірге басқа өнер салаларында да ұлттық құндылық негізіндегі ізгілікті істер жасалынды. Елді өз туындыларындағы тосын шешім, тың үрдісімен елең еткізгендердің көш басында суретшілер Салихиддин Айт- баев, Мақым Қисамединов, Бақтияр Табиев, қолөнер ше- берлері Дәркембай Шоқпарұлы, Жеңісхан Тілеуханов, сәу- летші Тимур Сүлейменов және басқалары тұрды. Бұл талант иелері өздерінің бақытын халқына қызмет істеп, ұлтының құндылықтарына өз үлестерін қосудан тапты. Социалистік жүйедегі жаттанды, дайын түсініктермен жүрмей, ұлтына

160

керек өзіндік өмір жолын іздеді. Жан дүние, таным-болмыс- тарымен улт болашағы үшін аянбай қызмет істеген бул та­лант иелерімен жастулпарлықтар қоян-қолтық араласты.

Ол жылдардағы қазақ зиялыларының басты ерекшелігі улты үшін қанша іс-істесе де айғай-шусыз, дабыра-даусыз, жан баласына міндетсімей іске асырды. Сол кезеңнің бір сәтін классик жазушы Сәтімжан Санбаев былай еске ала- ды: «Алпысыншы жылдардың ортасы еді. Бір күні Олжас Сүлейменов осы Алматыда Мағжан ақынның жары Зылиха апайдың туратынын айтты. Мурат Әуезов екеуміз әркімнен сурастырып жүріп ол кісінің мекен-жайы Тимирязев кө- шесінің бойындағы Ботаника бағы маңында екенін анық- тадық. Іздеп барсақ Зылиха апай ескі бір бөлмелі пәтерде жүдеу тіршілікпен ғумыр кешіп жатыр екен. Содан бастап Олжас, Мурат, мен үшеуміз ол үйге жиі-жиі барып, ақын- ның мурасын жинастыру, білетін адамдардың естелігін жа- зып алып қалу, Мағжанды ақтау туралы жоғары орындарға қужаттар дайындау секілді мәселелерді қолға ала бастадық. Мунымен қоса өз жалақымыздың бір бөлігінен ақынның жесіріне сырттай «пенсия» тағайындап, оны ол кісіге ай са- йын міндетті түрде почтамен салып жіберіп жүрдік. Біздің тарапымыздан жасалған бул көмекті Зылиха апай білетін. Оны ол кісінің үшеумізді көрген сайын қатты қысылатыны- нан, сосын мереке күндері қуттықтап барғанымызда қуыс үйден қур шықпаңдар дегенді сылтауратып біреумізге бет орамал, екіншімізге жейде, одан кейінгімізге галстук беріп шығарып салатын шағын сый-сияпатынан анық аңғаратын- быз. Жә, сонымен уақыт осылай өтіп жатты. Бул мерзім ішінде біз Мағжанның 10 мың жолға жуық өз өлеңін және ол тәржімалаған Вс. Ивановтың «Сәби», Г. Гейненің «Күннің батуы», Е. Кольцовтың «Шалдың үміті» сияқты шығармала- рын тауып, оларды № 1 кезектегі әзірлікке устауға уйғарым жасадық. Ол ақынның шығармаларын машинкаға бастыру және мүмкіндігінше орыс тіліне аударып қою деген сөз еді!»

Қазақ елінің қандай да үлкенді-кішілі жалпыулттық мә- селелерінен жастулпарлықтар шет қалып көрген емес. «Жас

161

тұлпар» ұйымының мүшелері енді уақыт өрісімен бірге ар- шындап өздерін ұйым шеңберіндегі жұмыспен ғана шекте- меді. Олар ұлт мүддесіне қатысты жұмыстарға тікелей ара- ласып, әрқайсысы өз деңгейінде, жұмыс істейтін, тұратын жерлерінде белсенділік көрсетті.

Әлем дамуындағы өзгерістерге сай Кеңес Одағы бедел- ықпалынан айырылып қалмауы үшін жекелеген республи- каларға халықаралық деңгейде шаралар өткізуіне рұқсат берді. Өкімет идеологиялық қажеттіліктен тәуелсіздіктерін жаңа алған Азия және Африка елдерімен қарым-қатынасты жақсартуға мүдделі болды. «Капиталистік емес», «Дамушы мемлекеттер» деген ұғым жасап, бұл елдерді Америка мен Европаға қарсы қойды. Осындай идеологиялық шаралар аясында Азия және Африка мемлекеттері ақын-жазушы- ларының симпозиумы Алматыда өтетін болды. Қазақстан Жазушылар одағының 1-ші хатшысы Әнуар Әлімжанов бас- таған комиссия құрылып, үлкен дайындықтар жүргізілді. Азия және Африка елдері ақын-жазушыларының У-ші кон- ференциясы 1973 жылдың қыркүйек айында Алматыда өтті. Бұл симпозиумда жастұлпарлықтар басқа қырынан көрініп, білімділіктерімен ерекшеленді. Конференцияға дайындық барысында да, конференцияның жұмыс кезінде де қазақ- та талантты, қабілетті жастардың бар екенін көрсете алды. Қазақ әдебиетінің мұратын, көркемдік-эстетикалық қуатын, рухани нәрін шет елдіктерге нақтылы айтты. Көшпелі елдегі «далалық демократиядағы» сөз өнерінің орнын жан-жақты көрсетті. Қазақтың сөз өнерінің мәдени-рухани деңгейін, та- нымдық-тағылымдық сипаттарын шетелдік ақын-жазушы- ларға толығымен жеткізді. Социалистік реализм ықпалында болсақ та бізде күрделі, мағыналы терең ойларға жетелейтін көркем шығармалардың бар екенін көрсете алды. Азия және Африка елдері жазушыларының жиыны қазақ халқының ең асыл сөздерін көздің қарашығындай сақтап, жан сарайын жауқазынға айналдыратын, ішкі тереңдікті танытатын көр- кем шығармаларды шет тіліне аударуға мүмкіншілік берді. Жастұлпарлықтар мәдениет пен әдебиетті бөле жармай,

162

тутас, шет ел әдебиеті деңгейінен қарады. Өздеріне улт мә- дениеті мен әдебиетіне деген үлкен жауапкершілік жүгін жүктеді. Ұлттық дамуына кедергі келтіретін рухсыз, интер­националист^ турғыдағы шығармаларды сынға алды. Бул істе Мурат Әуезов басқарған Жазушылар Одағының аударма бөлімі ерекше көзге түсті.

Конференцияда Индияға барып арнайы дайындықтан өтіп келген Мурат Әуезов пен Азия-Африка жазушылары ассоциациясының төрағасы Юсеф эс Сибайға тәржімеші болған Болатхан Тайжанның рөлдері зор болды.

Болатхан Тайжан жөнінде үлкен интеллект иесі, аяулы азамат, әдебиет сыншысы Сағат Әшімбаев:

«Юсеф эс Сибай сияқты терең ойлы, туңғиық білімді қаламгердің мінбелер мен теледидардағы араб тілінде сөй- леген сөзін ілеспе әдіспен орысша-қазақшаға аудару оңай шаруа емес. Ұлт намысы деп айтарлық осы сында Болатхан ерледі. Сөйтіп ол логикасы жүйрік, ойлау машығы жоғары интеллект иесі екенін көрсетті. Бүгінгі қазақ жастары міне, осындай болуы керек», - деп «Лениншіл жас» газетіне ас- пандата жазды.

Жастулпарлықтар шет елдік жазушылармен пікір алы- сып, араласу барысында отаршылдықтан қутылу тәжіри- бесін алды. Саяси күрестің жаңа жол-тәсілдерін үйренді. Ал ең бастысы халықаралық деңгейде қазақ әдебиет өнерін әлемге паш етуге ат салысты.

Шындық айтылмаған жерді жамандық жайлайды. Компартияның ғөй-ғөйіне елтіген елдің күні қараң, бо- лашағы булыңғыр. Тас бауыр боп, қатыгезденген адам дірілдеген жүрекпен сыр уғып, басқаның көңіл-күйін, жан сырын түсіне алар ма?! Жастулпарлықтар улттық рухты өсіріп, жігерін жану үшін елдегі ниеттес, санасы тунық, зердесі ашық талантты жастарды өз қатарларына тартты. Олардың ықпалымен, қолдауымен қазақтың қасіретті күн- дері жазылып көрсетілген қунды дүниелер өмірге келді. Жазушы Смағул Елубаев сол кезеңдегі тың тақырыптар- дың жазылуына Мурат Әуезовтың тигізген әсері жөнінде

163

былай дейді: « 70-ші жылдардың ортасында Жазушылар одағының бір пленумында Мұрат Мұхтарұлы мінберге көтерілді. Күтпеген жерде пленумнің күн тәртібінде жоқ 1932 жылғы қазақ қырылған ашаршылық туралы әңгі- ме қозғады. «Бұндай ұлттық апатты айналып өткен әде- биеттің болашағы жоқ! Ащы да болса ақиқат керек!» - деді. Бұл мәлімдемеден кейін құзырлы органдар онымен тағы да айналысқан. Өйткені, ашаршылық компартияның қазақ халқына жасаған тарихи қылмысы еді. Сондықтан ол қылмыстың бетін ашпақ болғандарды партия аямайтын. Ауызынан қақпақ, төбесінен тоқпақ айырмайтын. Бірақ айтылған сөз -атылған оқ. Мұрат Әуезовтің сөзі ауыздан ауызға тарап кетті. Мұрат Әуезов сынды айтулы азаматтың ашаршылық туралы әңгіме козғағанына алабөтен қуанған- быз. Себеп, бұ кез біз де ашаршылық жәйлі роман идеясы- мен «ауырып» жүрген кезіміз еді. Мұрат тәрізді тұлғаның бұл тақырыпты биік мінберден көтеру біздің сенімімізге сенім, қолтығымызға қанат бергендей болды. Ашаршы- лық жайлы роман жазуға шындап дайындала бастадық. Осынау идеяны көтергені үшін Мұқаңның қолын қыстық. Бірақ, Мұқаңның бізге назары 1986 жылы романның қол- жазбасын оқығаннан кейін түсті. Мұқаң қолжазбаны оқып шығып шын қуанды. Қолжазбаға осынау талғампаз сын- шы берген баға біз үшін кітап шықпай жатқан аттай 5 жыл бойы моральдік тірек болды. 1989 жылы киностудияның бас редакторы Мұқаң баспа жоспарына кіргізбей қойған «Ақ боз үйді» күресіп жүріп, кино жоспарына кіргізді. Бұдан біз бір нәрсені байқадық. Бұдан біз Мұрат Мұх- тарұлының Алаш идеясынан айнымаған, ұлттық идеяға адал азаматтық тұлғасын байқадық. Тіптен, тоталитарлық жүйе «басқа шауып, төске өрлеп» тұрған сол бір сұрапыл шақтардың өзінде Мұраттың мұраты Алаш азаттығы бол- ған отаршыл Одақ идеологиясына үнемі қарсы келген де отырған. Айтса ауызға ұрады. Айтпаса азаматтығына сын. Не істеу керек? Үнсіз қалу ма? Сырттай солай көрінді. Тілге тиым саларсың. Бірақ, Алаш, Азаттық деп соққан

164

жүрекке қалай тиым саларсың!? 70-ші, 80-ші жылдардағы үнсіз Мұрат мұңы тек күнделіктеріне ғана төгіліпті».

Жастұлпарлықтардың ұлтшылдығын, отаншылдығын көріп «пассионарлық ұлт» екенімізге көзіміз жете түседі. Қасиетті жерден қашан да рухты ұлдар шыққан.

«Сол қазақтың мен де бір жапырағы,

Арқасы бар, Алматы, Атырауы,

Ар-намысын аяққа таптатпайды,

Қашан да қазақтың топырағы», - деп Мұқағалидың өлең жолдарын сенің де қайталағың келеді.

Жалпы 70-ші, 80-ші жылдар Компартияның оң қолы КГБ- ның қаһарына мінген, шарықтау кезеңі. Бұл шындықты ай- татын адамның алды тұман, арты құз заман болды. Сонда да жастұлпарлықтар адамдықтың асыл қасиеті - жан дүниенің, тән мен сезімнің тәуелсіздігі, бостандығы үшін күрес екенін дәлелдеді. Кеңес дәуірінің идеологиялық иіріміне икемдел- меген, ноқтаға бастары сыймаған жастар Қазақстанның сая- си өмірінен өзіндік сипатқа ие болды.

Бодандық ұлттық намыстың тамырына балта шапты. Өр- кениет төрінің жолын бітеді. Осындай қиын - қыстау кезеңде жастұлпарлықтар саяси күрестің жаңа жол-тәсілдерін іздеді. Ғылыми-теориялық зерттеулерге көп мән берді, қазақ хал- қының тарихы мен ана тіліне тереңірек үңілді.

Ұлт тағдыры, оның болашағы үшін ана тілінде білім беріп, ұрпақ тәрбиеленбейінше салт-дәстүрдің сақталмайты- нын көрді. Қазақтың тілі дамымаса болашақтың күнінің қа- раң екенін, өйткені жас ұрпақтың бойында ұлттық сезімнің өзі де болмайтынын білді. Сондықтан қазақ тілінің құдірет- қасиетін, мақал-мәтелдердің философиялық мәнін ұлттық ой-сананың жетістігі деп пайымдады. Үлгіге Әлкей Марғұ- ланның қазақтың мақал-мәтелдерінің философиялық негіз- дері жөнінде Ленинградта докторлық диссертация қорғаға- нын мысалға келтірді. Қазақ тілінің қоғамдық өмірден өзіне тиесілі орнын ала алмай отырғанына жергілікті билік кінәлі деп санады. Әрине бұның арғы жағында социалистік идео- логияның, интернационалистік саясаттың құлағы көрініп

165

турғанын меңзеді. Барлық кездесулерде қазақ тілінің бай қоры бар екенін, оның көне тіл екендігін алға тартты.

Шынында Герольд Бельгердің зерттеуі бойынша, Шекс­пир шығармаларындағы қолданылған сөз қорының жиын- тығы 14000 да, ал Мұхтар Әуезовтің сөздік қоры 16 000-нан асады. Қазақ тілінің - түркі тілдерінің ішіндегі ең бай тіл екенін кезінде Шоқан Уәлиханов дәлелдеп кеткен. Қазақ тілінің қурамдас сөйлемі, әсіресе синонимді сөздерінің бай- лығы ерекше. Бір түйенің 40-тан аса бота, тайлақ, нар, бура, аруана деген сияқты атаулары бар.

Жастулпарлықтар улт белсенділігінің төмендігіне қа- рамай қазақ тілінің көркемдік-эстетикалық қуатын, рухани нәрінің дамуына мүмкіншіліктер жасау мәселелерін көте- руден жалықпады. Түркі тілдес халықтардың тарихи ортақ- тастығы, олардың дербестігі мен төлтумалығын зерттеді. Тілдің дәрежесі, оны қайта жандандыруда еврейлердің мың жыл бурын умыт болған иврит тілін үйренуін үлгі етіп ай- тып жүрді.

Бірақ күшіне енген тоталитарлық социалистік жүйе ха- лық пен тілдің, тіл мен елдің арасын алшақтатып туқырта берді. Ана тілі, улт деген сөздер індет ауруындай көрінді. Адамзат тарихында не істелінсе де, Ұлттық мүдде үшін іс- телінетінін еске алмады.

Ұлтшылдық мемлекеттің тірегі, мәдениеттің көзі. Ұлтта- ну адамзат дамуының ең жоғарғы сатысы. Ұлттық қунды- лықтар негізінде дамыған өркениет қана өміршең болмақ. Жастулпарлықтар ана тіліндегі мәдени даму біртіндеп улт- тық дамуға әкеледі деп есептеді. Себебі жаратылысында сезімтал, эстет, сауықшыл қазақ домбыраның күмбірін, ана тілінде шырқап салған әнді естісе есі шығатынын білеміз. Өнер қазақ үшін - өмір.

Өйткені, қазақтың ән мен күйлері халықтың тарихи- әлеуметтік, саяси-қоғамдық іс-әрекетімен, турмыс салт- дәстүрімен тікелей байланыса келіп, эмоциялық әрекеті- мен ерекшеленеді. Халықтың қатал өмір мектебі, басынан өткерген қайғы-қасіреті мен муң-шері туралы философия-

166

лық ой-толғаулары, лирикалық нәзік толғаныс-тебіренісі, өмірді бағалап, сезіне білу қуанышы - бәрі-бәрі осы ән мен күйінде өрнектеледі. Тарихи сабақтастық, дәстүрлі улттық қундылықтар тәрбиеде орын алуы керек. Жас ур- пақ өз тарихының күнгейі мен қоса көленкелі тустары жөнінде шынайы ақпарат алып өспесе, улттық өнерден бейхабар болса рухсызданып, жан сарайы жараланып мү- гедекке айналады. Ел іші - өнер кеніші. Жастулпарлық- тардың қатарында өнерлі жастар көп болды. Олар елге оралысымен мәдениетініміздің түрлі салаларында еңбек етті. Театр, музей, концерттік бірлестіктерді басқарып, ел- ден келген өнерлі жастарды тәрбиеледі. «Дос-Муқасан» ансамблі жастулпарлықтардың улттық бағыттағы ықпа- лының әсерімен дүниеге келді. Жастулпарлықтар халық әндері мен билерін жастар арасында дәріптеу үшін заман талабына сай, «Гүлдер» эстрадалық тобын, вокалды-ас- папты «Айгүл» ансамблін қурды. Бул талантты жастардан туратын творчестволық топты жастулпарлықтар Марат Балтабаев пен Серік Елеусізов басқарды. Ауылдан шық- қан жас талант иелері негізінен қазақ әндерін орындап, билерін биледі. Қазақстанда ғана емес, шет елдерде өнер көрсетіп, ултымыздың өнерімен таныстырды. Көкейді кернеген, көңілді тербеген әндерімен, мың буралған би- лерімен олар, қазақтың мәдениетін әлемге паш етті.

Қазақ жастарының еңсесін көтеріп, мақтаныш сезімін тудырды. Ұлттық салт-сана өзегін қурауға әсерін тигізді. «Гүлдер», «Айгүл» тобы өнерлі жастарының әндері Қа- зақстанның түкпір-түкпірінде жаңғырып, жастар халық әндерінен нәр алып өркендері өсті. Кейін Серік Елеусізов Жезқазғанда «Ұлытау» улттық ансамбілін қурып, ауыл мәдениетінің улттануына үлкен үлес қосты. Жастар улт- тық өнерге бет бурды. Дүниеге жаңа әндер әкелді. Бул жылдардағы жастардың унатып жазған, салған әндерінде қарапайымдылық басым да шығар, бірақ олар таза, сезім- ге толы, шынайылықпен айтылды.

Жастулпарлықтар өнер атаулының бәріне улттық мән

167

беруге ат салысты. Мурат Әуезов Қазақфильм студиясында бас редактор болып істеген жылдары қазақ жастарына ки- ноөнерінен жарқын жол ашылды. Киноөндірісіне талантты жастар шоғырланып, өміршең, улттық сипаттағы қунды дү- ниелер туғызды. Қазақ киноөнерінде жан-жақты, көп салалы бағыттарда жумыс істей алатын «Жаңа толқын» қалыптасты. Ардақ Әміреқуловтың «Отырардың күйреуі», Рашид Нуғма- новтың «Инесі », Серік Апрымовтың «Соңғы аялдамасы» сияқты жаңа бағытта түсірілген тарихи, әлеуметтік мәні бар көркем фильмдер дүниеге келді. Смағул Елубаевтың «Ақ боз үй» романы бойынша қойылған көркем фильм халықа- ралық деңгейде беделге ие болды. Бүгінде «Жаңа толқын» заман талабы деңгейінде көркем фильмдер жасап, қазақ ки- ноөнерін әлемге танытуда.

60-70-ші жылдары Кеңес адамының ішкі жан-дүниесі, наразылық көңіл-күйі улттық қундылықтарды қурметтеп, соның дамуына мүмкіншілік жасайтын әділ қоғамды аңсауы көбейді. Өткенге көз салып, тәлім алып, жоғалтқанымыздың орнын толтыруға әрекеттер жасады.

Жастулпарлықтар «Ақпыз, қара, сарымыз - ағайынбыз бәріміз» деген кеңестік саясаттың өткен күнде қалуын қала- ды. Оның орнына кезінде Алаш азаматтары көтеріп кеткен «Бір ултпыз, бір қазақпыз, бір елміз» уранын ту қылып ус- тады. Қазақстанның ең қунарлы үш ауданының Өзбекстанға берілуі, Неміс, Ұйғыр автономияларын ашу сияқты келеңсіз мәселелерге қарсы шығып, өз пікірлерін де ашық айтты. Жастулпарлықтар әлемдегі қазақтардың бір жерге жиналу мүмкіншілігі болмаса да олармен тығыз қарым-қатынаста болуды қалады. Қазақстанның жетістігі шет елдегі қандас- тарымызды да өз жетістігіндей қанаттандыратынына сенді. Шет елдегі ағайындардың Қазақстанға жалтақтап, бауыр- ларының езіліп, ата-журттағы қалың елден қамқорлық кү- тетінін білді.

Қытай, Моңғолиядағы қазақтардың хал-жағдайы, әлеу- меттік жәй-күйі жастулпарлықтарды елеңсіз қалдырмады. Кеңес Одағы мен Қытай арасындағы саяси суықтықты дурыс

168

пайдалана білді. Қытайдағы қазақтар қабылдай алатын аудан- дар үшін Қазақ радиосынан ұдайы хабарлар ұйымдастырып, тікелей арнадан сөйледі. Өздері ғана емес Қазақстанға келіп қоныстанған қандастарымызды радио жұмысына тартып үгіт- насихат жүргізді. Ата-жұрттың бар екенін, қандас бауырларға деген жылы сезімнің суымайтынын жеткізіп рухтандырды. Әрине, жастұлпарлықтарға «Тауына қарай түлкісі, заманына қарай күлкісі сай», - қоғамда жұмыс істеу оңайға түскен жоқ. Қызыл империяның тас бұғауында жүрсе де «Кдйтсек қазақ- тың қара қазанын ортайтпаймыз» деген міндетті мойындарына алғандықтан кейбір сәтсіздіктер, КГБ-ның арандатушылықта- ры оларды жасыта алмады.

Тағдырдың тауқыметімен жыраққа кеткен қазақтардың ата-мекенге көш беті 1955 жылы бұрылғанда қазақ елінің қуанышында шек болмады. Ал 1962 жылғы басталған сырт- тағы қазақтардың Отанына жаппай көшуі тарихта үлкен мән- ге ие. Сол тұста бір айдың ішінде Қытайдағы 200 мың қазақ Тарбағатайдағы, Шәуешектегі шекарадан өтіп елге оралды. Мұрат Әуезов бастаған «жастұлпарлықтар» 60-шы жылда- ры елге оралған Қытайдағы қандастарымызға жанашырлық көрсетті. Әуезовтің қытай тілін, психологиясын жақсы білуі қандастарымыздың құжаттарын түзетуге себепкер болды. Қытайда Қазақ ұлты үшін күрескен азаматтарға қамқор- лық жасады. Олардың жұмысқа орналасуына, Қазақстанға бой үйретулеріне ат салысты. Қытайда қуғынға ұшыраған, Шығыс Түркістан мемлекетінің ірге тасын қалаған қандас- тарымызға ерекше көңіл бөліп, құшақтарына алып, бауыр- ластықтарын көрсете білді. Ел атынан, өкімет көрсетпеген жылылықты сездіре алды. Солардың ішінде қазақтың азат- тығы үшін күресіп, Қытайда екі рет өлім жазасына кесілген «Жас күш» жастар ұйымының басшысы Айтан Нүсіпханұлы атты ағамыз болды. Айтан Нүсіпханұлы жиырма бес жыл- дан кейін Қытайдағы туған ауылында болғандағы көңіл- күйін былай білдіреді:

Талай-талай көрдік қой көрмегенді,

Талай достар талықсып түрмеде өлді.

169

Ширек ғасыр өткен соң оралғанда, Қайран ауыл бақытқа бір кенелді.

Иә, біздер көрдік қой көрмегенді,

Біреу құшты біз сүйген бүрме белді.

Тақламақан құмында қалған достарым, Армандарын өзімен бірге көмді.

Иә, біздер көрдік қой көрмегенді,

Тірі қалған жан олжа, өлген өлді.

Кей атаның үкілі отауынан,

Қалмағаны қинайды бір де белгі.

Бірақ мемлекет тарапынан ата-жұртына оралған қандас- тарымызға тиянақты көмек көрсетілмеді. Ата-жұртына ал- ғашқы болып оралғандар, негізінен зиялы, білімді, рухты азаматтар еді. Қытайдың түрмесінен қашып елге оралғанда, оларға «Жә» дейтін адамдар аз болды. Соғыстың біткені- не де көп болған жоқ. Тұрмыс та қиын. Біреу жетім, біреу жесір дегендей. Әйтеуір атасы басқаға айқара ашылған қа- зақтың құшағы қандас-бауырларына ашылмады. Жандары ашып илікпей, тас болып қатып қалды... Ал елге оралғандар Айтан сияқты ұлттық рухы сынбаған, Қытайдағы қазақтар- дың азаттығы үшін күрескен сегіз қырлы, бір сырлы абзал жандар еді. Елге оралған қандастарымыз қандай мамандық иелері болса да күн көріс үшін жұмыс таңдамады. Қалалы жерге орналаса алмағандықтан, ауылды жерлерде қара жұ- мыс істеп, мал бағуларына тура келді.

Екінші толқында Қытайдан тағы 100 мыңнан аса отан- дастарымыз оралды. Бұл кезде Кеңес өкіметі мен Қытайдың қарым-қатынасы қатты шиеленісіп тұрған болатын. Енді Кеңес өкіметі, келгендерге бұрынғыдан бетер сенімсіздік- пен қарап, КГБ-ның құрығына іліктірді. Шеттен келген қа- зақтардың бәріне тыңшы, жау, сатқын деп қарады. Ездіктен есі кеткен елде, сырттан ата-жұртына жүрек-бауыры езіліп сағынып келген қандас - бауырларына ешкім елжірей қой- майды. Қанына сіңіп қалған қорқақтық ата-дәстүр жолынан адастырып, жүрек-бауырын тас қылды. Қол үшін беріп кө-

170

мектеспек турсын, көрер көзге теріс айналды. Басқаға жуас қазақ өзіне қияңқылық мінез көрсетті. Сағыныштан сарға- йып, өзімсініп келген ағайынның көңілін қалдырып, өзегін өртеді. Бүгінде ата-журтына оралған отандастарымызды «оралман» деп тағы шеттетіп отырмыз. Шындығында улт- тық қундылықтарын, ана тілін сақтап, улттық рухын жоғалт- паған бауырларымыздан біздің аларымыз да, үйренеріміз де көп... Қытайдан келген қандас-бауырларымызбен бірге елге улттық қундылықтарымыз да оралды. Көне тарихымыз, қаймағы бузылмаған салт-дәстүріміздің бір шеті елге жетті. Әсет пен Таңжарық сияқты ақындардың белгісіз өлеңдері, Шәкәрімнің Қытайға өтіп кеткен улы Зияттың еңбектері белгілі болды. Ата көрген оқ жонар, Зият ақын-режиссер ретінде Алтай мен Үрімшіде қызмет істеп жүргенде, Мағ- жан, Міржақып, Ахмет, Жүсіпбектердің әндерін сол жаққа таратыпты. Үнемі жастарды жинап Алаш рухын, Абай мен Шәкәрім мураларын насихаттапты.

Тарихқа деген терең сезім иелері - жастулпарлықтар Қы- тайдағы қазақтардың улт-азаттық көтерілісі жөнінде көп мағлумат алды. Айтан арқылы Зият ақынның «Оспан батыр» жөнінде жазғандарын оқыды. «Көзден жасым» өлеңінде Зият ақын большевиктердің келуін былай сипаттайды:

Біздің ел Шыңғыстаудың жайлауында,

Көп жылқы жайылатын қойнауында.

Халықты қаңсыратқан большевиктер,

Әкелген зеңбірегін қойшы ауылға.

Осыдан үріккен ел оңбады,

Аштықтан сан жетпейді, жоғалғаны!..

Сеңдей боп, селмен кеткен сезімдінің,

Олардың отқа өртенді көп арманы!

Аз уақыт Шығыс Түркістан Республикасы улт-азат- тық көтерілісі жеңісінің нәтижесінде Тәуелсіз ел болғаны белгілі. Тек 1945 жылғы Ялта конференциясының шешімі-

171

мен шекара жабылып, Қытайдағы қазақтар Кеңес Одағымен байланысын үзді. Шынында, Шығыс Түркістан қазақтары- ның тарихы да, отаршылдық, опатшылық тарихы. Кеңес Одағы шекарашылары Оспан батыр көтерілісшілеріне қарсы әрекеттер жасады. Кешегі одақтастар бүгінде жауға айнал- ды. Көтерілісші-қазақтар Қытай әскерінің тықсыруымен Ти­бет арқылы Индия - Бангладеш - Пакистан - Түркияға жер ауды...

Басқа мемлекетке барып, сіңісіп кету кімге болса да оңай емес. Қоғам өмірінен өз орнын табу үшін аты-жөнін уақытша ауыстырып, амалсыздықтан басқа атпен белгілі болған қазақтар Қытайда қазір де көптеп кездеседі. Со- ның бірі найман текті генерал Хасен Рустемұлы. Ол Жан Жия Мин деген атпен үлкен лауазымды қызметтер атқар- ған. Мао-Цзе-Дунның оққағары, әрі көмекшісі болып, Қытайдың танк армиясының негізін қалаған азамат. Қы- тайдағы белгілі Хасен генерал өз ата-бабасының Тарба- ғатайдың найманы Кетбұқадай бабасының ұрпағы екенін мақтан етіп жүрген қазақ.

Сол кезеңдердегі жаппай аштықты, саяси-сұрқия жағ- дайды, халықтың қырылып, қалғандарының жан-жаққа тарыдай бытырап кетуін жастұлпарлықтар естіді, көңіл- деріне тоқыды. Ата жұртынан айырылып шетте қалған қазақтардың тек қана жан бағып жүре бермей ұлттығын ұмытпай жүргендерінен үлгі алды. Қазақтың еліне, жері- не деген сүйіспеншілігі қайда жүрсе де суымайтындығын жастарға үлгі етті.

Ақмола-Ерейментау көтерілісінен кейін қазақ халқы біртіндеп ой-санасындағы, тұрмыс-жағдайдағы қараңғы- лықтардан арылып, жарыққа, тіршілікке беттей бастады. Болмысты торлаған қорқыныш пен мүсәпірліктен құтылып, ұлттық болмысы оянды. Қазақстанның барлық жағынан ор- талыққа шексіз тәуелді болуымен келіспейтіндердің қатары көбейді. Социалистік идеологияға негізделген мәдени-ақпа- раттық жүйе интернационалистік тәрбиемен қоғамды қанша тұншықтырса да ұлттық сананың оянуын тоқтата алмады.

172

Тоқырау кезеңін Жұматай Жақыпбаев «Ақын өлтіру ойы- ны» деген өлеңінде былай жырлайды:

Еліне дауысын жеткізбей,

Аузы мен мұрнын тығындап.

Сыртынан сұмдар сыбырлап,

Ойнайды келіп той ұлы,

Ақын өлтіру ойыны.

Бұл замана көрінісі, ащы ақиқат. Табиғи потенциалы мол Қазақстанда экономика дұрыс жолға қойылса күшті дами алар еді. Ал Кеңес өкіметі Қазақстанның Украинадай эконо- микасының жан-жақты өскенін, ғылым мен техникаға негіз- делген өнеркәсібінің болғанын қаламады. Қазақстан шикізат (базасы) көзі, ауылшаруашылықты республика болып қала берді. Кеңестік идеологияның ұлт белсенділігіне қарсы ба- ғытталуының басты себебі де осы.

Елдік сана негізі азаматтық құндылықтарды қалып- тастыра алмаған, өтірік өмір сүруді дағдыға айналдырған қоғам саяси катаклизмге бейім келеді. Ұлтсыздану қазақ- тың әдет- ғұрпында жоқ шектен шыққан пендешілік пен сатқындық сияқты жаман қасиеттерді адам бойына тәнті етті. Мұрат Әуезов бұндай жандайшап, сатқындар туралы өзінің бір сұхбатында оларды кінәламайтынын айтты: «... КГБ- ның жансыздарының әбден маманданғаны сонша- лықты, семинарларымызға дейін қатысып, не айтып, не қойғанымызды бүгішігесіне дейін теріп жазған. Бізге де­рек жинаған жансыздар - сол жүйенің адамдары, сол жү- йенің құрбандары. Біз қанша қиналсақ та құрбан болған жоқпыз. Жанымыз қиналды, көп қиындық көрдік. Бірақ біз құрбан емеспіз, құрбандар солар - әділетсіз жүйенің жақсы қызметкерлері. Өмірдің өзі күрес. Солай бола бе- реді. Кезінде «Көшпенділер өркениеті» деген кітабымыз- ды өртегені белгілі. Сол іске қатысы бар адамдар қазір де арамызда жүр, қалада кездесіп те қаламыз. Амандасамыз. Бір жерде мақаламыз шықса, соны аңдып жүріп тауып

173

алып, « әшкерелейтіндер» де болды. Бізді ултшылдар деп кінәлағандардың арасында осы күні жер басып жүргендер де бар. Жеке басым оларға еш кінә артпаймын. Әркімге өз уяты, ары төреші. Олар да тарихтың бір көрінісі. Біз- тарихтың заңдылық жолымен келе жатқан бір көрінісіміз. Біздің жауымыз жеке адам емес, жүйе еді.»

Қазақ улты жерінің кеңдігінен, шаруашылық ерекшелігі- не орай табиғатпен байланыса өзіндік кең әлем жасаған ха- лық. Көпшіл, не істесе де берекелі, табандылықпен, істейді. Мақсат, арманы да ата-мекеніндей улан-ғайыр. Тойы тоқ- тамаған, іске кіріссе усақ- түйекпен араласпай, қулаштап, ғарыштап кетеді. Аяғының асты шашылып жатсада, аттап жүре береді, алға умтылады. Намыстың отына мінсе, жо- лындағысының бәрін қиратады. Албырттықпен артын ойла- мауы да кездесіп қалады.

Михаил Горбачев бастаған «Қайта қуру» саясаты елде тоқтатылған либералдық дамуға мүмкіншілік жасады. Бул - Никита Хрущевтің «жылымығының» үзіліп жалғасқан бағыты болды. Әрине арадағы 25 жыл «Брежневтің тоқтау- тоқырау» кезеңі Кеңестік қоғамды өзгертті. Социалистік жүйе, коммунистік басшылық қоғам дамуындағы қайшы- лықтарды одан әрі шиеленістіріп тығырыққа тіреді. Михаил Горбачевтің өзі мойындағанындай оның екі басты кемшілігі болды. Олардың бірі - жете көңіл бөлінбеген ауыл шаруашы- лығы болса, ең басты кемшілігі улт мәселесіне тиісті көңіл бөлініп дурыс шешілмеуі еді.

Қазақстанда улт мәселесі ушығып, бомба болып жары- лып, Желтоқсан көтерілісіне уласты. Азаттық идеялары мен улттық болмыстары шыңдалған қазақ жастары өтірікке бейім Кеңес Одағының бет-пердесін ашты. Алматы жастары бір күндік жолдасқа мың күндік рух сыйлады. Бір қудіреті күшті түйсік - бар қазақтың зейінін еркіндік өміріне жете- леді.

Мыңдаған жастарға қала, ауыл турғындары қосылды. Жастардың ултына деген жүректерінің ыстығы желтоқсан- ның ызғарын жібітіп, кеңестік жүйенің қурсауын сындырды.

174

Арман мен сенім бірікті. Кезінде тың игеру қасіретіне қар- сы шыққан Шәмші Қалдаяқоватың «Менің Қазақстаным» әні енді Желтоқсан революциясының ән-уранына айналды. Революция Целиноград, Көкшетау, Қарағанды қалаларында жалғасын тапты. Әлеуметтік ахуал узақ жылдарғы қоғамдық болмыстың көрінісі. Желтоқсан революциясы улттық психо- логияның Д. Қонаевті қызметінен алғандағы бір-екі көрінісі ғана емес. Ол көп жылдарғы қатпарлар, уақыт сеңінің көш- кені. Қазақстанға бірінші хатшыны жергілікті улт өкілінен сайламау салдар-сылтау. 1986 жылы революциялық ахуал қалыптасу деңгейіне жетті, ултттық сана төңкеріске дайын болды. Желтоқсан революциясы улт-азаттық кейіпте ба- ғыт алды. Революцияға қазақтан басқа бірде-бір басқа улт өкілдері қатыспады. Олар Қазақстанның Тәуелсіздігі үшін күрескілері келмеді. Қақпаларын жауып, ілгегін тас қылып бекітіп, өртеніп жатқан менің жерім емес, «бірің өліп - бірің қал», - деп отыра берді. «Қазақтарға ризамыз, қиын - қыстау репрессия кезінде бізді өлімнен, аштықтан қутқарып қалған солар», - дейтін шешен-ингуш, неміс, кәріс тағы тағылары- ның бір де біреуі жумған ауыздарын ашпады. Бір ауыз жылы сөз айтуға жарамады. Қайта Мәскеу, Санкт -Петербург қа- лаларының, Балтық жағалауы республикаларының зиялы қауым өкілдері көтерілісшілерге әділ бағасын беріп араша- шы болды.

Қазақ тарихында соңғы 300 жыл ішінде әр 70 жылда естен кетпес үлкен оқиғалар тізбегі орын алып отырған. Бул - тари­хи белес. 1776- Досалы, Сейдалы султандардың көтерілісі, 1846 жылы Кенесары Қасымулының тәуелсіздігімізді сақ- тау үшін күресі, 1916 жылы Ұлт-азаттық қозғаласы, ал 1986 жылы Желтоқсан революциясы болғаны аян. Желтоқсан ре­волюциясы - қазақтың улттық идеясының алып шыңы, сар- қылмас қайнар көзі.

Кеңес өкіметі қазақ халқына қарсы репрессияны кү- шейтті. Ұлт санының аздығын көзге түрткі етті. Пәтер алу кезегі, партияға өту мәселесі қайта қаралып, саяси сенімділікке, социалистік жүйеге берілгендікке сай елек-

175

тен өткізіліп, қазақтар тізімнен шығарыла басталды. Ер- темен жұмысына беттеген адам кешке дейін қызметін сақтап қала ала ма, жоқ па, оған сенімділігі болмады. Акутагава айтпақшы, адам өмірінің кейбір сәттері бір сіріңке сияқтанды. Қорқып қарауға -күлкілі, мән бермей жәй қарасаң қауіпті... Ешкім де осы ұстанған саясатымыз дұрыс па, бұрыс па деп ойланбады. Билік қазақтың рухын біржолата сындырып, қазақ ұлтын жоюды алдына мақсат етіп қойды. Ұлт араздығын күшейтті. Кейін бір тентектер өкіметтің идеологиялық-насихатының әсерімен қазақ зи- раттарындағы сүпі тастарды қиратты. Кешікпей орталық мешітке жұма намазы күні оқ атылды. Аруақтар қорлан- ды... Қазақ намысы аяққа басылды... Бірақ еш қылмыскер ұсталып, бірде-бір адам жауапқа тартылмады. Өткен күн- дер өкініші қайталанды...

Коммунистік партия бар қазаққа сенімсіздікпен қарап, кәмпитін беріп, қамшысын сілтеді. Ресейдің шағын Улья- новскі қаласынан әкеліп тағайындалған Қазақстан Компар- тиясының бірінші хатшысы Г. Колбин жергілікті ұлттық мамандарға сенімсіздікпен қарап, басқа республикалардан мамандар жинады.

Желтоқсан революциясы халықтың аузын құлыптап, ойын көгендеп, еркін шідерлеп ұстаған тоталитарлық ком- мунистік режимге алғашқы болып соққы беріп, негізін шай- қалтты. Қазақстаннан бастау алған азаттық дауылы Кеңес Одағын түгелдей қамтыды. Баку, Рига, Вильнюс, Тбилиси қалалары желтоқсан революциясы ықпалымен Қеңес Одағы жүйесіне қарсы көтеріліске шықты. Қайта құрудағы роман - тикалық ұмтылыс қатал шындықтың жартасына әкеліп соқ- ты. Коммунистік көзқарас тұтқынынан шыға алмаған М. Гор - бачев елде лаулаған революция отынан қорқып, өркениетті өмір бағытын өзгертті. Қараңғылық жолына түсіп, импе- риялық саясатқа қайта көшіп, шоқпарын оңды-солды сілтей бастады. Көпшілік болмысы социалистік жүйеден біржолата жиренді, М. Горбачевтің демократияландыруы мен қайта құ- руына деген сенім сағымдай сырғып жоғалды. Коммунистік

176

идея бұқара халықтан қолдау табудан қалды. Компартияның саясаты ағыл- тегіл жауған нөсерді сылқылдата сорып алып, ертесіне кебірсіп жататын шөлдегі шұқанақтай жан -жағын жайпап қуарта берді. Коммунистік тоталитарлық жүйе Жел- тоқсан революциясын аяусыз жазалап басты.

Жастұлпарлықтардың ар-намысының күштілігін Желтоқ- сан революциясы айқын көрсетті. Советқазы Ақатаев пен Мұрат Әуезов бірігіп «Неміс толқыны »(Немецкая волна) радиосына ақпарат ұйымдастырды. Мәліметтерді шет елге жіберу мәселесімен Советқазы Ақатаев айналысты. 70-ші жылдардың басында Мұрат Әуезовтің «Литературная газе- тада» жұмыс істеуі Кеңес Одағы зиялы қауымымен жақын араласуына мүмкіншілік жасады. Ол кезде бұл газет зиялы қауым газеті болып есептелді. Міне енді Қазақстандағы Желтоқсан революциясын компартия жаппай қаралап, қазақ- қа ұлтшылдық айдарын таққанда, осы орта арашашы болды. Жастұлпарлықтар өздері бірге оқыған Қеңес Одағының ал- дыңғы қатарлы зиялы қауымын ұлт мүддесіне пайдаланды. Олар Желтоқсан революциясы жөнінде оң жақты қоғамдық пікірлер қалыптастырды.

Балтық теңізі жағалауы республикаларында Мұрат Әуе- зовтің досы, болашақ Тәуелсіз Эстонияның Президенті Мери Леннарт-Георг желтоқсандықтарды ақтап, Кеңес өкі- метін қаралап, Батыс елдеріне пікір ұйымдастырды.

Желтоқсан революциясынан кейінгі репрессияға қарсы қоғамдық ұйымдардан гөрі жекелеген тұлғалардың күресі нәтижесін көбірек берді. Осындай жекелеген саяси тұл- ғалар қатарына Кәрішал Асанов пен Михаил Есеналиевті жатқызуға болады. Олар СОКП-ның ұлттық саясатын ашық әшкереледі. Кәрішал Асанов билікке қарсы саяси күресін тоқтатпай жалғастырып, шынайы диссиденттік бағыт ұстанды. Ал Михаил Есеналиев Сәбетқазы Ақатаев төрағалық еткен «Азат» қозғалысын ұйымдастырушылар- дың бірі болды.

СОКП-ның шешімімен қазақ халқы ұлтшыл аталып қу- ғын-сүргін заңдастырылды. Өкімет бір қазақты қайтадан

177

жүз-жүзге, оңтүстік пен солтүстікке қанша бөлуге тырысқа- нынан еш нәтиже шықпады. Қазақ қауымының арасына өзек қуртын түсіре алмады. Ел бірігіп, көкіректің көзі ашылып, қанына тартуға айналды.

Рухы шыңдалған қазақ халқы 1987 жылы Мухтар Әуе- зовтің 90 жылдығын жастулпарларша «Мен қазақпын» деп атап өтті. 1988 жылдың желтоқсанында Алаштың үш арысы Ахмет Байтурсынулы, Мағжан Жумабайулы, Жүсіпбек Аймауытулы толығымен ақталды. Бул 1986 жылғы желтоқсан революциясының тарихи жеңісінің алды болды. Осы тарихи сәттен қазақ қауымының рухани дамуының жаңа дәуірі басталды. Қазақ тарихының жаңа бетінің ашылуына жастулпарлықтардың еңбектері ерек- ше. Олардың ширек ғасыр Алаш идеясын жаңғыртып, ул- тын оятып, жастардың санасын серпітулері өз нәтижесін берді...

Ескі билік пен жаңа демократиялық, улт-азаттық ба- ғыт арасындағы қайшылық шегіне жетті. Мәскеу билік тізгінін босатуға мәжбүр болды. Одақ қурамында рес- публикалар экономикалық еркіндіктер алып, егемендік- терін жариялай бастады. Қазақстанның 1990 жылдың 25 қазанында қабылдаған «Егемендік жөніндегі» деклара- циясы шын мәнінде «де факто» Тәуелсіздігімізді жария- лау болды. Өзіміз «Ит үрген сайын қоянның бір тал түгі түсетініндей зәрезәп мінез, қанымыздағы қорқыныш салдарынан Мәскеуге жалтақтағанымыз болмаса, орта- лық билеп -төстеуін жоғалтты. Кеңес одағы формальды түрде ғана сақталды. Осы жылдары желтоқсан револю- циясы әсерімен улт рухында үлкен серпілістер болды. Көптеген улт мүддесін қорғауға бағытталған уйымдар, бірліктер, қозғалыстар дүниеге келді. Ұлтшыл қауым тарихи мүмкіншілікті тиімді пайдаланып қалуға умты- лыс жасады. Азат, Желтоқсан тағы да басқа қозғалыс- тарды буқара халық қолдап, үміт артты.

Ұлттық жағынан қурама империялар ерте ме, кеш пе ыдырауы заңды қубылыс екеніне тағы да көзіміз жетті.

178

Қазақ халқы тарихтың ең ауыр өткелдерінен жүгі қанша ауса да аман өтті. Қасиетті қазақ жерінде де азаттықтың ақ таңы атты. Алаш зиялылары армандаған Тәуелсіз ел болдық. Тәуелсіздік алуымызда азаттық үшін күрескен әр буынның үлесі бар. 1986 жылы Желтоқсан революциясымен Қазақ жерінен басталған коммунистік дағдарыс бес жылдан кейін - 1991 жылы Қызыл Империя - Кеңес Одағының ыдырауыме- нен құлады. Желтоқсанның ызғарында алаулаған революция оты Желтоқсанда социалистік жүйенің күлін ғана қалдырды. Коммунистік идея тарих қойнауы сөресінен орын алды... Ал­маты қаласының Брежнев алаңында төгілген қазақ жастары- ның қаны зая кетпеді. Ойдағымыз болды. Ортамыз толды. Төбедегі келді. Арманымыз орындалды. Аруақ ренжітпеген, азаттық үшін күресе білген елге ерте ме, кеш пе бақыт құсы қонады екен...

Тәуелсіздік есті кетіріп бақытты етті! Беймәлім бір қуа- ныш жан дүниені, бүкіл ықыласымызды еріксіз баурады. Көкіректі керіп кеудені отқа толтырып, еркін лапылдай- тын болдық. Бостандықтын буы қиындыққа қысылтпай, кемшілікке алаңдатпай еңсені көтерді. Теңеуі жоқ қуаныш -тауымыз шағылып, бетіміз қайтқан күндерді ұмыттырды. Көксегені көктен түсіп, армандары орындалған қазақ жұр- тының жарқыраған көз нұрлары жүздеріне төгіліп жасарып кетті.

Ұлт тағдырын, болашағын ойлаған жастардың көптілігі, саяси салмағының күштілігі сондай Ел Президенті Н. Ә. На­зарбаев қозғалыс мүшелерімен бірнеше мәрте ашық кездесу өткізді. Бұған кейбір жастардың жалаң ұлтшылдық, саяси таяздықтары да әсерін тигізді. Ұлтшылдықтың дауылына ілесіп, алды-артын ойланқырамай, жеңілтектіктің буына күмпигендер де аз болмады. Таза «Ұлттық мемлекет» құру бағытын ұстанушылардың саны көбейді. Олар ұлтының қасіретін тек келімсектерден көріп, өткеннің зорлық -зом- былығын өздеріне қайтарғысы келді. Отаршылық саясаттың кегін қайтармақшы болған біраз қызу қанды жастар «Қазақ елі - қазақтар үшін», «Окупанттар Қазақстаннан кетіңдер»

179

деген сияқты ұлт араздығын туғызатын ұрандар ұстады. Жастарды сабырлыққа шақырып, ақыл тоқтатқызу ауадай қажет болды.

Міне, осындай ерекше бір кездесу 1992 жылдың көк- темінде Алматы қаласында өтті. Президент жастармен Прав­да көшесі бойында орналасқан Студенттер сарайындағы ашық кездесуге келді. Студенттер сарайы жастарға, зиялы қауым өкілдеріне лық толды. Зиялы қауым қатарын негізі- нен жастұлпарлықтар құрады. Өмірдің көктөбесін белдеген жастұлпарлықтар Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен -ақ за- йырлы мемлекет құруды көздеп, «көзсіз, жалаң ұлтшылдық- қа» қарсы шықты. Жалаң ұран, жандайшап тірлік азаттық пен демократиялық үрдістерге қайшы келіп, кедергі жа- сайтынын жастарға түсіндіріп жүрген.

Президент өз сөзін «Тәуелсіздік жолы - тар жол, тай- ғақ кешу, бұл таңдауда өз тағдырының қожасы болу құқы- ғы үшін өмірін қиған миллиондаған қандастарымыздың ерік-жігері бар », - деп бастауы кейбір шалалықтың буына қайнаған жастарды суындырды. Көңіл-күйдің дауылы ке- неттен тынши қалды, ой сезіммен бірге тасыған қан да тоқтады. Мәңгіліктің тыныштығы орнап, бар қозғалыс- тың күңгірі ғана қалғандай. Табиғат тылсымы, уақыт ты- нысы адам арманына тәуелденді. Ой ұшқыны жылдамды- ғы шектен шықты.

Елбасы жастарына ашық әнгімеге келген, жастары ұлт- тың ішіндегі жан айқайын бүкпелемей айтып салған - сан жылда бір кездесетін ерекше сәт ... Ұлттың болашағына ұлттық мемлекет ғана жағдай жасай алады. 300 жылда 300 -ден аса көтеріліс жасап, жеңіліп, қанға боялып зорға жеткен Тәуелсіздікті дұрыс пайдалану жолдары туралы пікір-ойлар ортаға салынды.

Бұл Президент пен ұлтының жас ұландарының түсіністігі ғана емес, ата -баба арман -тілегінің тарихи сабақтастық арқылы халқына жетіп, сана- сезімге нұр болып құйылып, танымы мен даналығы ұштасқан жүз жылда бір келетін «Ал­тын сәт» еді. Нұры шашылып, бірлікке, түсіністікке жеткен

180

«сол бір ерекше сәт» қазақ мемлекетінің қурылым бағытын- дағы түсіністікте ерекше орын алғаны сөзсіз.

Жастулпарлықтар Қазақ елі Тәуелсіздігін жариялағаннан кейін де өздерінің саяси белсенділігін бәсеңдетпеді. Қайта алдарына жаңа мақсаттар қойып, саяси күресте шыңдалған тәжірибелерін мемлекеттің іргетасын қатайтып, шаңырағын биіктетуге жумсады. Мемлекет қурылымы қандай болуы керектігі жөнінде парасатты ойларын ортаға салды. Халық- тың қайталанбас тірлігі, қуқығы, игілігі, кісілігі мен намы- сы басты қундылыққа айналатын мемлекет қуруға умтылыс жасады. Қоғам өмірінің бар саласында улттық уқсастық пен бірегейлік негізінде шындықтың үстемдік етуін қалады.

Дамыған, әділетті қоғамда кісі өлтіру қандай қылмыс бол- са, өтірік те сондай қылмыс болып есептелуі керек. Өйткені қазақ бағзы заманнан кісі өлтіру мен өтірікті тең көрген. Қа- зақ болмысында өлім, өсек-өтірік жаман уғым. Жамандықты шақыру - өтірік айту, алдаудан басталады.

Әлем тарихында өзінің өшпес сара жолын салып, қайта- ланбас төл мәдениетін қалдырған көшпелілер мәдениетінің мурагері қазақ халқы жалғандағы өмірдің мәнін бір-ақ ауыз сөзбен тужырымдаған. «Бірінші байлық - денсаулық, екінші байлық - ақ жаулық, үшінші байлық - он саулық», - делін- ген. Мундағы денсаулық - тән мен жанның тазалығын, сау- лығын айтса, «ақ жаулық» уғымы одан да кең. Ол жануя, урпақ, ағайын, ел, қоғам, деген мағынаны көрсетеді. Ал «он саулық» барлық материалдық дүниені, тіршілікке не қажет соның бәрін қамтиды. Міне, жастулпарплықтар өмірді осы- лай түсінген қазақтардың Тәуелсіз мемлекетін ата-баба му- ратына сай қурылуын аңсады.

Жастулпарлықтар Қазақстанның экономикалық және саяси тәуелсіздігімен қатар рухани тәуелсіздікті бірден күн тәртібіне қойды. Рухани байлықсыз Тәуелсіздіктің көріксіз, мағынасыз болатынын дәлелдеп, теледидардан айтып, газет -журнал беттеріне жазды. Жан толғанысы, сезім толқыны- сы, рухани өмір серпінін күшейту үшін улттық мураттың жаңа қундылықтарын іздеді. Тапты да. Тәуелсіздік туғырын

181

биіктетер жол бағыттарын көрсетті. Жастулпарлықтар тари­хи сабақтастықты жалғастыра отырып, қазақ елінің жаңаша өмір сүруін қалады. Патриотизм елді өзгертуі, ал еркіндік мемлекетілікті нығайтуы керек деп есептеді. Ұлтқа деген сүйіспеншілік Тәуелсіз мемлекетке, Отанға сүйіспеншілік деп түсінді. Ал демократияны халықтың билігі емес, халық алдындағы жауапкершілік екеніне ерекше тоқталды.

Қалыптасқан ғылыми көзқарастарда мемлекетті жалқы (моноулттық) деп санау үшін сол улттың бүкіл турғындар санының 67 пайыздық үлесі болуы керек. Бул халықаралық қуқық пен өркениеттік қағиданың тужырымдамасына да сәйкес келеді. Белгілі халықаралық қуқық қорғаушы «Фри­дом Хаус» атты уйым мемлекет жөнінде мынадай анықтама береді: «Турғындарының үштен екі бөлігінен астам үлесі бі- регей этнос тобына жататын ел жалқы улттық (моноултты), ал осы үлес үштен ек бөлігінен аспаса, ол көпултты (көпулт- тық) деп аталынады» делінген. Яғни, Қазақстан ғылыми да, қуқықтық жағынан да жалқы қазақ ултының мемлекеті екені күмәнсіз. Ұлт мүдделігін қорғаған ерекше саяси мемлекеттік қурылымдар да әлемде орын алады. Мысалы, Израильде ев­рей улты 60%-ды ғана, Біріккен Араб Әмірлігінде жергілікті араб улты 20%-ды ғана қураса да олар жалқы улттық мем- лекет.

Ғылымда «табиғи әділеттілік» және «тарихи әді- леттілік» деген уғымдар бар. Олар жүзеге асуға тиіс. Ал жүзеге аспаса, онда тарихтың доңғалағы өз жүрісінен жа- ңылып қырын кетеді. Жастулпарлықтар өз халқының да- налық қазынасын қалпына келтіру, дамыту, асқақтату мін- детін алдарына қойды.

Тәуелсіздік алған алғашқы күндерден-ақ улттық қунды- лықтарды қоғам дамуы процесіне үйлестіру, мемлекеттің бет-пердесіне, пішініне ғана емес, ішкі сапалығына да мән беру мәселелерін көтерді.

Ұлттық саясатта ең әуелі қазақтың бірлігі мен қоғамдағы орны анықталмайынша, ешбір мемлекеттік саясат қажетті нәтиже бермейді.

182

Ел аузындағы - «Кенесары ханның басы ата-журтқа әкелініп жерленбейінше, кіндік қаны тамған туған жерінен амалсыз кеткен қандастарымыздың урпағы елге оралып, бір қара шаңырақтың астына жиналмайынша қазақта бірлік, бе- реке бола қоюы екіталай...» деген сөздің де жаны бар. Аруақ (өлі) риза болмай, тірі байымайды.

Ал Қазақстанда ел билеудің жүйелік сабақтастығы үзіл- гендіктен, Кеңестік әдет жалғастырылды. Интер-национал- дық тәрбие сақталды. Қазақ ултына өз жерінде отырса да жағдай жасалмады. Тәуелсіздік алуымызбен өрлеген улттық рухты устап тура алмай төмендетіп алдық. Ел коммунистік дағдымен биленді. Билік басында улттық сезім-түйсігі жоқ, улттық қундылықтардан журдай азаматтар отырып қалды. Кеңестік жүйемен етене бітісіп кеткен кейбір қызметкерлер Кеңес Одағының ыдырауын трагедия деп санады. Өтірігі көп, ешбір жауапкершілігі жоқ жалған қоғамды көксеулерін қоймады. Ал шындығында бул улттық рухтың жоқтығынан, ана тілін білмеуден шыққан болашағы күңгірт жандардың қорқынышы еді. Басқаның сасығына қумар, өздігінен күн көре алар ма. Осындайлардың кесірінен намысты табыспен ауыстырып алған азаматтардың көптігі рухани күштің жан- дануына кедергі жасауда.

Кеңес Одағынан улттық рухын әлсіретіп шыққан тек қазақ улты болды. Ең арғысы Балтық жағалауы, Қап тауы республикаларын алмағанның өзінде Түркия, Қы- тай, Моңғолия, Иранда туратын қазақтардың ана тілін, улттық әдет-ғурпын білмейтіндері жоқ. Ал біз өз еліміз, өз жерімізде турсақ та ана тіліміздің өзін бәріміз біле бермейміз. Бір улт, бір тіл өскендіктің, өркениеттіліктің белгісі. Халықтың улылығы - оның ана тілінің улылығын- да. Ана тілін білмеген - білімсіз.

Жастулпарлықтар мемлекеттік қызметке белсене ара- ласты. Мурат Әуезов парламент депутаты болса, Болатхан Тайжанов Сыртқы істер министрлігінде басшылық қызмет атқарды. Олар ултын, мәдениетін, тілін, туған жерін сүйетін жастарды төңірегіне жинады. Тәуелсіздікті нығайту улттық

183

- идея көзі деп есептеді. Ұлттық мүддені ең алдыңғы қатар- ға қойды. Болатхан Тайжанов экономиканы жекешелендіру барысындағы өкіметің жекелеген саясатымен - келіспеді. Ал Мұрат Әуезов Мемлекттің мәдени-рухани саланы дамытуға жеткілікті көңіл бөлмей отырғанын сынға алды. Жастұлпар- лықтар барлығы дерлік мемлекет байлығы халықтікі деп, ол байлықтың ұстағанның қолында, тістегеннің ауызын- да кетпеуі үшін күресті. Бірақ замана ағымы өзінше үрдіс алды. Рухы әлсіреп, ұлттық мінезі өзгерген қазақ ұлты ата- бабасынан қалған байлық көзінен қайтадан біржолата айы- рыла бастады. Қазаққа ең қиыны жерден айырылу болды... Қорқақтан момын жаман болып шықты. Мұрат Әуезов пен Болатхан Тайжанов көп ұзамай түрлі себептермен екеуі де елшілік қызметке ауысты...

Олардың бір мезгілде шет елге кетуі жастұлпарлықтар- дың саяси белсенділігін бәсеңдетті. Болатхан Тайжанов пен Мұрат Әуезов Қазақстанның Тәуелсіздік туын халы- қаралық денгейде межелі жеріне жеткізіп, ұлтымызды әлемге танытуда қажырлы еңбек етті. Бұл саяси, дипло- матиялық тұлғалардың халықаралық дәрежедегі беделін Эстония Президенті Мери Леннарт -Георгтің Қытай Ха- лық Республикасына жасаған іс сапарынан анық көруге болады. Онда Эстония Президенті Қытайдағы мемлекет аралық іссапары күн тәртібіне Пекиндегі Қазақ елшілігін- де болуды арнайы енгізеді. Бұл Балтық жағалауы мем- лекеттерінің тәуелсіздік алуына қазақ жастарының Жел- тоқсан революциясымен сіңірген тарихи еңбегіне құрмет болатын. Желтоқсан революциясының екпінінен құлаған Кеңестер Одағы құрсауынан Эстонияда азаттық алып еді. Бұл құрмет тәуелсіз Қазақстанның Қытайдағы елшісі- не ғана көрсетілген құрмет емес, жалпы қазақ халқына, жастұлпарлықтардың көсемі Мұрат Әуезовке жасалған ишарат, ризашылық сипатының көрінісі!

Тек, Мұрат Әуезов 1996 жылы дипломатиялық жұмыстан елге оралып, бір жылдай Мәдениетті зерттеу орталығында аға ғылыми қызметкер болып жұмыс істегенде жастұлпар-

184

лықтардың жұмысы қайта жанданды. Осы аз уақыттың ішін- де Мәдени орталық «бостандық аралына» айналды. Көзі тірі «Жастұлпарлықтармен» бірге Алматының зиялы қауымы жиылатын жер болды.

Бірден «Тамыр» саяси-мәдени клубы құрылып, Қазақс- танның бүгіні мен ертеңі жөніндегі қызу сайыстар басталды. Әсіресе Мұрат Әуезовтың Қытайдың сыртқы саясатындағы «Си Юй» түсінігі сияқты Қазақстанның қауіпсіздігіне байла- нысты мәселелер көптеп қаралды. «Си Юй» экспансиялық саясаттың нақты көрінісі, таза қытайлық жаугершілік, арам- за бағыт екен. Клуб мүшелерінің арасынан С. Құттықадам, Н. Масанов, С. Ақатай, М. Балтабаев, С. Қарақұлов, А. Жов- тис, Г. Бельгер, М. Сембин, В. Воронов сияқты азаматтарды көрдік.

Жастұлпарлықтар қайтадан жиналып саясатпен айналы- са бастады. Басында 21 адамнан тұратын «Тамыр» клубы нәр көзі, жақсылық негізі, достық пен сыйластықтың жана- шырлық символы ретінде қалыптасты. Ашық пікір-сайыс алаңы зиялы қауымды елең еткізіп, елінің ертеңін ойлаған азаматтардың басын біріктірді. «Тамыр» клубының жұмы- сы көне мәдениет мәселелерінен басталып, Тәуелсіз Қазақс- танның болашағы туралы сан алуан пікір айтумен жалғасты. Клуб модераторы Мұрат Әуезов пікір сайысына әр саланың мамандарын шақырды. Жұмасына бір рет болатын кездесуге келушілер саны көбейді. Әрине сайысқа қатысушылардың көпшілігі ел ағасы атанып, самайлары бозарған жастұлпар- лықтар болды.

Бұл - нарық, ар мен бардың тайталасын күшейткен кезі еді. Сондықтан «Тамыр» клубы мүшелері экономиканы же- кешелендіру - болмысты ұяттан ауа етіп, сана-сезімді тұман- дандыруымен күресу жолдарын іздеді. Халық жазушысы Герольд Бельгер: «Совсем юным он организовал из талант­ливой казахской молодежи «Жас тулпар», что было в ту суро­вую пору сродни «безумству храбрых», то есть осознанным мужественным поступком уже не мальчика. Дерзновенный национально-интеллектуальный вызов Времени и режиму

185

власти «Жас тулпара» осмысливается и поныне. Невозмож­но переоценить значение этого движения в становлении и росте национального самосознания. Наслышан я был о том тогда. Помню, как неистовствовал по этому поводу один из ярых классовых борцов казахской литературы. Помню со- чуственное отношение к «Жас тулпару» и другого аксака­ла, композитора-академика. Однако молодой, задиристый, норовистый тулпар проскакал тогда мимо меня. Но многия годы спустя, когда уже закаленный в политических, идео­логических и житейских бурях Мурат Ауэзов затеял новый кружок под названием «Тамыр» я был удостоен участия на этом пиру интеллектуалов разных национальностей, т. е. я был принят в высокое тамырство страждущих духовной сво­боды казахстанцев.

Точное слово было найдено Муратом Мухтаровичем. Та- мыр-корень, основа. Тамыр-верный друг, побратим. Тамыр -братья среди братьев. Тамыр-сообщество единомышленни­ков, обьединенных высоким порывом, благородной целью.

Таковым и был у нас кружок, или союз как хотите. Под предводительством Мурата мы, человек двадцать, не равно­душных к тому, что происходит в нашем обществе, собира­лись регулярно два раза в месяц в течение нескольких лет и убежденно, искренне и открыто обсуждали злободневные политические, этнографические, государственно-гражданс­кие проблемы и ситуации, осмысливая по всем параметрам все, что творилось вокруг или только-только намечалось или проклевывалось. Со стороны наше тамырство, наши жаркие дебаты могли, возможно показаться чудачеством, донкихотством, сборищем романтиков-вельтфербессеров(- по немецки «улучшателей мира») забавой интеллектуалов, но к нам шли-текли люди, журналисты, писатели, историки, философы, политологи, обществоведы, наши суждения, ус­тановки, выводы понемногу расширяли круг единомышлен­ников. Тамыры знали, что их беседы не исчезнут бесследно, что семена рано или поздно дадут всходы, вольные слова будят чьи - то сердца и души. А наш идейный предводитель,

186

тамыр тамыров был абсолютно убежден -о чем он потом скажет в одном из интервью; «А мы жили своей параллель­ной жизнью, и это не есть пассивное состояние. Потому что наше параллельное бытие рождает особую энергию. Оно го­товит отдельные сознания способных людей, которые акти­визируют все то, что зарождается в наших разговорах... и, в конце концов получается какая- то энергия, которая ломает ту самую параллельную химерическую реальность ».

Он прав, Мурат Ауэзов! Тихие беседы интеллектуалов, преисполненные любви к своему народу и отечеству, по­немногу расшатывают твердыню режима, замешанного на опаре временщиков, на шкурническом интересе рыца­рей наживы, не желающих и не способных видеть дальше своего носа.

Біртіндеп «Тамыр» клубының арнасы кеңейіп, ол «Аза­мат» партиясына айналды. Бул саяси партия өз бағдарлама- сында зиялы қауымның мүддесін қорғады, әсіресе ғылым- білім саласындағы мәселелерді өзіне бағыт етті.

Мемлекеттің дурыс дамуы зиялы қауымның көңіл-күйі, болмысының деңгейімен жауапкершілігіне көп байланыс- ты. Елдегі өзгерістерді зиялы қауым бастағанда ғана қоғам мақсатына еш ауыртпашылықсыз жете алады. Жастулпар- лықтар улт болашағының қамы үшін зиялы қауымның орны зор екеніне үлкен мән берді. Билік пен буқара халық арасы- ның көпірі де, улт бірлігі, ел тыныштығын сақтаудың кепілі де солар екендігін түсінді. Зиялы қауымның белсенділігісіз зайырлы қоғам қуру мүмкін емес деп есептеді. «Азамат» партиясы ғылым мен білім саласын, зиялы қауым мүддесін қорғаумен бірге ең басты мәселелердің біріне - қоғамның орынсыз қаналуына жол бермеуді жатқызды. Тәуелсіздікті улттық идея негізіне алып Ұлттық идеология жасауды тез- детуді көздеді. Босаған коммунистік идеология аясына діни экстремистік, жалаң ултшылдық үрдісін еңгізбеуді мақ- сат етті. Біздің халықта феодалдық, капиталистік коғамнан «ащы», қанды болсын социализмге өту тәжірибесі болғаны- мен, социалистік жүйеден капиталистік қарым-қатынасқа

187

өту тәжірибесі болмады. Өтпелі кезеңде, улттық болмыс әлі шыңдалу тегіне жетпей жатып, түрлі-түрлі реформаларды халыққа тықпалай беруге қарсы болды. Батыстық үлгімен келген реформалар қалтарысын да улттық қундылықтардың күн тәртібінен түсіп қалмауын қалады.

«Азамат» партиясының ең басты ерекшелігі тарихқа тағлым жасай отырып, болашаққа дурыс бағыт табу бол- ды. Кешегі қасірет-қайғымызға кім кінәлі екенін іздемей, сондай қателіктерге келешекте жол бермейтіндей іс-әре- кеттер қажеттілігін тілге тиек қылды. Өткенді умытуға болмайды, бірақ оған шексіз шырмалып орала берудің қа- жеті шамалы. Жақсы іс, жақсы сөз - жарым ырыс. Партия улттық сабақтастық негізде басқаның қуқығын шектемей, мемлекттік патриоттық тәрбиені күшейтпекші болды. Олар ислам дінін мойындай отырып, дүмшелікке, біржақ- тылыққа жол бермеуді көздеді. Ислам діні Қазақстанда Тәңірлік сенім негізі аруақтың орнын мойындағанда ғана мемлекеттік дін бола алады деп есептеді. Аруақ сыйлаған адам ата-баба дәстүрін умытпай, улттық қундылықтарды жоғалтпай, отаншыл, елшіл, ултшыл келетіне ерекше мән берді. Аруақ сыйлап өскен азамат намысшыл, мінезді ке- леді. Ұлттық рухтың көзі де -мінез бен тектілікте жатыр. Намыстың атына мініп, рухтың туын көтеру - ата-баба та- рихын, улттық муратын дурыс тани білетін адамдардың ғана қолынан келеді. Мінезді, намысшыл тектілер ғана болашақтың сара жолы үшін көтерілістер жасап, қурбан- дыққа бара алады. Жан пида көтерілістер осындай отты жандардың көп жылдарғы өмір тәжрибесінің, ой-тағлым- дарының нәтижесі.

Жастулпарлықтар билікті, демократиялық үрдіс негізі, әртүрлі сипаттағы ой -пікірлерге көп көңіл бөлуге шақырды. Заңды, конституция негізінде қурылған саяси уйымдар өкі- метке қанша сын айтса да онымен санасу керек деп есептеді. Егер де зайырлы оппозиция саяси сахнадан кетсе, оның ор- нын міндетті түрде діни-экстремистік оппозиция толтыруы мүмкін деп алаңдаушылық білдірді. Егер азаматтың оппо-

188

зициямен түсіністікке жетуіне болатын болса, діни-экстре- мизммен ол мүмкін емес.

«Азамат» партиясының алғашқы жетістіктерінің бірі Ғылым Академиясының таратылуына қарсы жүргізген іс- шаралары болды. Ел басына, өкімет басшысына, қоғам қай- раткерлері мен академик ғалымдардың ашық хатын ұйым- дастырып Ғылым Академиясының жабылуына жол бермеді. Академиктер М. Қозыбаев, С. Зиманов, Т Шарманов және басқа ғалымдар «Азамат» партиясын белсенділікпен қол- дады. Партияның шерулеріне З. Нұрқаділов сияқты белгілі саясаткерлер қатысты. Бұл істердің басы-қасында сол бая- ғы «Жастұлпарлықтар» тұрды. Олар қазақ жандылығымен, жан-жақты білімділігімен ұлттық құндылықтарды толығы- мен меңгерген ұлт элитасының негізін құрады.

Ал «Азамат» партиясы бағдарламалық жағынан Алаш идея- сына негізделген бұрынғы «Жас тұлпар» ұйымының жалғасы болды. Партия жаңа саяси әлеуметтік, тарихи ортаға бейім- делді. Бағдарламасында «Азамат үні» деп аталатын екі тіл- де газет шығару да көзделді. Қазақ тіліндегі газетті Батырхан Дәрімбет, орыс тіліндегісін Сейдахмет Құттықадам басқаруы керек еді. Жалпы «Азамат» партиясы бұқара халықтың мүд- десін қорғай отырып, зайырлы қоғам құруды көздеді. Қандай мемлекет құратынымызды анықтайтын уақыт енді жетті. Ау- руын жасырған өледі. Запранды болсада шындықты айтқанға ештеңе жетпейді деп қоғам қажетіне жарап, жұмыс істемекші болған партияның ғұмыры ұзақ болмады. «Азамат» партиясын түрлі сылтаулармен Әділет министірлігі тіркемеді. Заңды түр- де ашық жұмыс істей алмайтын болғандықтан партия жұмысы тоқтатылды. Демократия үрдісі толық қалыптасып болмаған елде саяси- қоғамдық жұмысқа мүмкіншілік жоқ болып шық- ты. Билік әлсіздігін, саяси төзімсіздігін көрсетіп, шектеу мен тізе батырудың жолына түсуге айналды.

Мұрат Әуезов қандай тегеурін -теперіш көрсе де халқын сатпады, адамгершілігін сақтады, елін тастамады. Егер де сол 90-шы жылдары «Азамат» партиясының құрылып жұ- мыс істеуіне билік кедергі жасамаса, біздің мемлекетіміздің

189

саяси-рухани денгейі қандай болар еді. Бүгінгі күннің қо- ғамдағы көп кемшілігіне жол берілмейтіні айдан анық. Онда ертеңіміз не болар екен деген күмән көкейімізге оралмаста еді... Ұлтымыз тек утар еді...

«Азамат» партиясын Тәуелсіздік алғаннан кейінгі заман- ның талабынан жаңарған «Жас тулпар» десек қателеспейміз.

Елу жылда - ел жаңа, жүз жылда - қазан.

Тәуелсіздік жолы - узақ жол, талай ғасырлық ата-бабала- рымыздың ерлік жолы. Қазақ жерінде болған улт-азаттық кө- терілістер улттық шеңберден шығып, басқа улт өкілдерінің де мүддесін қорғады. 1916 жылғы улт-азаттық көтеріліс Ресей империясының ыдырауына, 1986 жылғы Желтоқсан революциясы социалистік жүйенің әлемдік саяси аренадан кетуіне эсер етті.

Адам мен арман егіз. Арман қашанда тың идеялар мен өмірлік мақсат-мураттардың қайнар көзі екенін білеміз. Ал Тәуелсіз мемлекет болу арманы - буған қоса ерлік пен ба- тырлықты, ултшылдық пен даналықты талап етеді. Мил- лиондардың көкірегін шыжғырған шоқ болады ғой, міне сол шоқтың себебін айтып, содан қутылудың көзін меңзе- ген жастулпарлықтар болды. Олар қасиетті қазақ жерінде де азаттықтың ақ таңының ататынына жәй сеніп қана қойған жоқ, соған өз үлестерін қосты. Тарих тағлымын бүгінгі күн- ге өнеге етті. Шежіре-тарихты, улы тулғаларды, ерек оқиға- ларды ел есіне салды. Қайғы-қасірет пен жоғалтқан асылда- рымыз туралы қаймықпай айта алды. Жастулпарлықтар өз дәуірінің тарих арқалатқан жүгін тиесілі жеріне жеткізуге тырысты. Бул саяси жүк - үзілген замана сабақтастығын жалғастыру, Алаш идеясын қайта жандандыру болды. Олар улттық сана, улттық тарих үшін күресті. Азаттық идеясын Алаш зиялыларындай өздерінің күнделікті өмірінде ту қы- лып устады. Алаш азаматтарының өмір жолдары, саяси күресі, таным-түсінігі арқылы өздерінің улттық болмысын шыңдады. Қазақ үшін - тәуелсіздік пен бостандық өмір кре-

190

досы деп білді. Ұлттық рух көзін тарихтан іздеп, ежелгі за- ман жетістіктерімен сусындап, оны жаңа замандағы қажеті- не жаратты.

Жас тұлпарлықтар тарихтың жеке адамдардың өмірі, іс- әрекетінен тұратынын дәлелдей алды. Мағыналы, мазмұн- ды, өнегелі-өнерлі ғұмырлар қашан да қоғамның қозғаушы күші екеніне көпшіліктің көзін жеткізді.

Ұлы тұлғалардың тарихтағы орны - қазақтың дәстүрлі таным-түсінігінде бағзы заманнан қалыптасқан үрдіс. Атаға қарап ұл өскен, анаға қарап қыз өскен елде халқына қорған бола алған азаматтарға әрдайым құрметпен қарап, үлгі ал- ған. Қадір тұтып, алақанына салып, сыйлай білген. Қоғамда қаншалықты саяси-идеологиялық өктемділік болып отырға- нына қарамастан, тарихтың қозғаушы күші халық екені ең түйінді ақиқат болып қала береді. Халық қаласа, ханы тү- йесін сойған. Ал елдің, халықтың мүддесін пассионарлық тұлғалардың қорғайтыны табиғи заңдылық.

Қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов бабалар батыр- лығы, ұлы тұлғалардың тарихтағы орны жөнінде 1944 жылы «Теміржолшы» газетінде былай деп жазған екен: «Ер - ел тарихының белі» дейміз. Ол өзі тірісінде бір танылады. Өзі өткен соң кейінгі ұрпақ қадірін біліп, қасиетін таныған са- йын тағы танылады. Бір кезде бел көрінсе, келер ұрпақ тари- хына өз тұсында көрсетіп кеткен көмегімен, орнатып кеткен туымен, тастап кеткен үлгісімен, нұсқап кеткен бетімен, енді бел ғана емес, биік тұғыр боп, асқар тау болып көрінеді. Та- рихта талай жақсының кейінгі дәуірлерде, талай-талай тағ- дыры бар. Замана деген ұста бар, адам алмасын сол дархан шығарады» - дейді. Ұлы жазушы тарихты тағылымдап, ұлы адамдардың ел өмірінде, халық тарихында алар орны жөнін- де осылай тебіренген.

Ал өмір толқынында ұлты үшін ұлы істерге бара алған жастұлпарлықтардай текті ұл мен қыздардың дүниеге келіп, тарих сахнасына шығуы халықтың тілегі, қазақтың ұлттық рухының көрінісі. Жастұлпарлықтар қазақ ұлтының өткені мен бүгінін саралап, жаңадан ұлттық сана қалыптастыру қа-

191

жеттігіне ең алдымен өздерінің көздерін жеткізді. Сезім мен сананың бар қасиет, қуатын көкіректеріне от қылып жинаған қызу қанды ұл-қыздардың жүректері «Мен қазақпын» деп дүрсіл қақты.

Ата-баба аманатын арқалап, ел аралап, қарапайым қазақ- тардың тұрмыс жағдайымен таныса отырып, ұлттық қасиет- терді бойларына сіңірді. Қаланың асфальтында өскен жас- тар, ауылдан армандарына жол іздеді. «Жас тұлпар» ұйымы мүшелері негізінен қалада өсіп, орысша мектеп бітірген, зиялылар жанұяларынан шыққан жастар еді.

Қазақ тілін жақсы білмесе де патриоттық тәрбиелері мықты, өз ұлтының болашағы үшін адал еңбек етсем деп, өскен ұрпақ. Олардың Ресейде, Балтық жағалауы республи- каларында, басқа ортада жүрсе де ана тілін ұштауы, біртін- деп толық меңгеруі бүгінгі жастарға үлгі.

Жастұлпарлықтар замандастарымен салыстырғанда көш бойы озық тұрған, ой-өрісінің, дүниетанымының, жалпы интеллектісінің жоғары дәрежеде болғанымен қоса ең бастысы ұлтшыл болды. Қалың ұйқыдағы маужыраған халқына серпіліс беріп, саналарын тербетіп, рухтарын көтере алулары да осы ұлтшылықтарынан. Ер мен елдің, халық пен батырдың, ерлік пен ездіктің диалектикалық сырын түсіне білді.

Олар намысшыл жастар болды. «Тәуелсіздік біздің маң- дайымызға бұйырмаған. Барымызға қанағат. Кеңес өкіметі аман болсын, бұдан жаманымызда да тойға барғанбыз, бір жөні болар» деушілер қатары көбейген заманда өмір сүр- се де, ұлттық намыстарын төмендеткізбей, ту қылып биік ұстады. Қайда жүрсе де, қай салада қызмет істесе де қазақ екені бесенеден білініп, иісі шығып тұрды. Білімімен, адам- гершіліктерімен көргеннің көзін тойдырып, жас ұрпаққа «мен де сондай болайыншы» деген ой салды. Жүрген жоқ, ұшты, қорқып бұққан жоқ, ұлты үшін қауіп-қатерге баста- рын тікті.

«Анадан шыққан тілімізді, атадан өрбіген тарихымыз- ды бірізділікке салып, халықтың ана тілін, тарихи сана-

192

сын қайтару, қаз қалпына келтіру бұдан артық игі тілек, игі мақсат болуы мүмкін емес», - деген сөздерді академик Манаш Қозыбаев жастұлпарлықтарға арнаған. Осындай игілікті істің басында, ұлы мақсатпен халқына ұлтым деп ұмтылған жастұлпарлықтар көпшіліктің көкейіндегісін айтты.

Ұлттық мемлекет болмайынша ұлттық құндылықтар сақталмайды. Ұлт ерекшелігі - өмір элексирі. Ұлылардың барлығы да ұлтын сүйген, нәр алып жетістіктерге жетті, жаңалықтар ашты. Адам жанының инженерлері Шекспир, Достоевский, Сервантес, Солженицын, Бунин, Жумабаев, Әуезов, тағы тағылары өз ұлтына деген махаббаттарының күштілігінен әлемдік деңгейдегі адамзат құндылықтарын дүниеге әкеле алды.

Ұлт - Мемлекет - Тіл. Бұл ұғымдар бір-бірімен байланыс- ты, тамыры да мақсаты да бір қоғамдық құбылыс. Осы үш бәйтерек саланың бір-бірімен тығыздығы сондай олар тең дәрежеде байланысып, сабақтасып дамымаса қоғам өмірінде үлкен келеңсіздіктерге ұрынамыз. Мемлекет ұлттық болма­йынша, сол мемлекет құрушы ұлттың діні жоғары деңгейде дамымайынша, қанша дамыдым дегенімен түпкі нәтиженің бұлдыр болары сөзсіз. Өйткені мемлекет құраушы ұлттың тілі қоғам тілі болмайынша ол сол мемлекетті мекендейтін басқа этнос өкілдерінің басын біріктіре алмайды. Бірігу- бейбіт заманда өмір сүрудің негізгі іргетасы. Бейбітшіліксіз қай қоғамда болсын, диалектикалық даму процестері бузы- лады. Яғни қазақ тілі - мемлекеттік тіл, бірігу, бейбіт өмір сүрудің басты құралы.

Жастұлпарлықтардың басты мақсаты еліміздің Тәуел- сіздігі еді, ол армандары орындалды. Қазақ халқының ұлт- тық санасы оянса деп шырылдап еді, оянды. Салт-дәстүріміз заманға сай жаңғырып жоғалмаса игі еді деп еді, қайта жаңғыруда. Халқымыз тамыры тереңге кеткен ата мұрасын ұмытпаса деп еді, қазағы ата мұрасымен қайта қауышты. Та- рих тек әділетсіздіктен тұрмайды. Оның өзінің заңдылығы, өмір кілті, алмасуы болады екен.

193

Өкінішке қарай, 20 жылдан аса Тәуелсіз мемлекет бол- сақ та, улттық рух қундылықтары әлі де ойдағыдай баршаға ортақ түйсік-танымы бола алмай отыр. Қазақ туысшылды- ғынан, бауырмашылдығынан айырылып, қатыгездікті бо- йына сіңіруде. Қайырымдылық қашан да қанында болған қазақ бүгінде мүлде басқа. Ғумыры түрме көрмеген қазақ даласында бүгін түрме көп, тастанды бала көп. Ұлт рухы күшінің көзі ауыл бүгінде басқа. Кезінде улттық қундылық- тар,, ерекшеліктер қалыптасып сақталып келген ауыл бүгін- де тозды. Ауылдың қирап, өзгеруі улттық нәрдің тамырын тасқа тіреді. Ауыл өзі ғана басқаша өмір сүріп турған жоқ, улттың бет бейнесі, психологиясы мен іс-әрекетін өзгертіп отыр. Ұлттық қундылықтар булағы көзінің біртіңдеп бітелуі этностық өркениет, діни таным, ой-болмысты басқаша қа- лыптастыруда. Өркениет ықпалы өкпектеп улттық болмыс- ты өз ырқына көндіруде.

Адам болмысы бір күнде өзгермейді. Тәуелсіз ел болып, өткеннің қатесін түзеткеннің орнына сол кешегінің көлең- кесінен әлі де қорқып жүргендер бар. Қоғамдық ортада, үйдегі тәрбиеде улттық қундылықтар еленбеген жерден па- расатты азаматтың өсіп жетілуі күмәнді. Өзіңдікі қалыптас- паса, басқаға бейімділігің сенің кісілігіңді жояды.

Рухсыз, жігерсіз, ултын сүйе алмаған адам, өзі мойында- мағанымен қулмен тең.

Бүгінде бізге «Қазақ болсақ, өркениетті елдің азаматы, адам боламыз», -деген уран жетіспейді. Бабаларымыздың еңбегін де бағалай алмайтын күйге жеттік. Жиделі бай- сын жеріндегі Мырзашөлдің қумынан бастап, сулу Сыр- дың бойымен Қаратаудың күнгей-теріскейін қатар алып жатқан қалың қоңырат елінің тумасы Алпамыс батырды алайық. Өзбек өкіметі ЮНЕСКО-ның: «Алпамыс батыр дастаны - өзбек халқының улттық эпосы» деген шешімін шығартып, бүкіл әлем деңгейінде атап өтті. Әзірбайжан- дар «Қорқыт ата» кітабының 1500 жылдығын тойлады. Тіпті ата-бабамыздан бері ішіп жеген улттық тағамдары- мыз да өзіміздікі болмай шықты. Қымыз башқурттыкі, қа-

194

зы-қарта, жал-жая қырғыздардың улттық тағамы ретінде қужатталып жеке меншікке айналды. Қазақтың еншісі- не тигені бауырсақ. Бауырсақты қай атам тағам деп дәс- түрлеп еді. Қазақ өзіне келгенде өзегі тарылатын дертке душар болды.   «Қыз Жібек» эпосының 500 жылдығын

тойлауда умтылыстар болғанымен, Алматы мен Аста- нада ғана спектакль көрінісінде шағын қауым атап өтті. Тарихи қундылықтарды дәріптеуге келгенде Тәуелсіздік тарихының шылбырымен ноқталанып, жиырма жылдың желісінің шеңберінен узай алмайтын халге жеттік. Та- рихқа тағылым жасалып, улт үлгі алатын дүниелерді әрі кетсе «Жетім қыздың тойындай» ғана қылып атаймыз.

Қозы-Көрпеш - Баян-сулу қиссасының 1500 жылдығын тойлағанда да «Қазақтың улттық лирикалық эпосы» демей, «Түркіге ортақ дүние» деумен болдық. Қозы мен Баян ара- сындағы сүйіспеншілікті қазақ жастарына тән ішкі жан-дү- ниенің ерекшелігі, тазалығы ретінде көрсете де алмадық.

Сол Қорқыт Ата, Алпамыс батыр, Қобыланды батырлар- дың туған жерлері де, мүрделерінің жатқан жері де Қазақ елінде емес пе.

Барымызға ие болатын, жоғалтқанымызды іздейтін, қира- ғанымызды бүтіндейтін уақыттың келгені қай заман. Бардың қадірін білмеген, жоқтықтың қалдығын қушады. Мәдениет ғасырлар бойы қалыптасады. Мәдениетпен бірге улттық сана мен болмыс шыңдалып, улттық қундылықтарға негіз жасайды. Біз бүгін түрік мәдениеті емес, қазақ мәдениетінің мурагеріміз. Көне түрік рухани, материалдық дүниесіне бар- лық түркі халықтарының ішінде қазақтың игілігі мол. Біз қарашаңырақ иесіміз, көненің көзін сақтаушымыз. Тарих - шындықта ғана тарих. Өткенді кемсіте де, былғанышқа орай да алмайсың.

Қазақ халқы табиғи даналығының арқасында елде ешбір ултаралық, дінаралық шиеленістерге жол бермегені жақсы-ақ.

Бірақ, өкінішке орай Қазақстан көп этносты емес, көп ултты ел атанды. Біртіндеп қазақ мәселесін күн тәртібі- нен алып тастадық. Сырттан қараған адам Қазақстанда

195

қазақ емес, басқа, жан-жақтан жиналған этностар туратын мемлекет сияқты көрінуге айналды. Шындығында қазақ кеңдігінен көп дүниеден қур қалып келді. Өз елінде, өз жерінде қашан да жалтақтықпен өмір сүрді. Көп ултты республикамыз деп улттық қундылықтардан безді. Тіпті «Түрікпен өз төріне, өзі отырады екен» - деп мысқылда- ды. Ал басқа республикаларда турып жатқан басқа улт өкілдері «біз осы мемлекетті қурып отырған халықтың үйінде, жерінде турып жатырмыз» деген уғыммен өмір сүреді. Бізде аз этнос өкілдері «Қазақстан - біздің ортақ үйіміз» дейді. «Ортақ үй» деген, «иесіз үй» деген уғымға жетелейтінін еске алмаймыз. Қазақстанда туратын басқа улт өкілдерін шөміштен қағатын, шетке ығыстыратын, қысым жасап отырған ешкім жоқ. Тек бір тілек бар. Олар қазақ жерінде, қазақтың қара шаңырағында отырғанын естерінен шығармаулары керек. Өзімшілдік, жабайы улт- шылдық қандай қатерлі болса, шамадан тыс ымырашы- лық та сондай қауіпті. Басқа улттың қамы үшін өз улттық мүддеңді қурбан ету қылмыстың бір түрі.

Адамның арман-тілегін артындағы урпағы жалғасты- рады. Сондықтан да адамзат әрқашан урпағының болаша- ғын ойлайды. Сол үшін өмір сүреді, урпақ бақыты үшін күреседі. Бүгінде Қазақстанда нақтыланған улттық идея- ны анықтауға мүмкіншіліктер жеткілікті. Ең бастысы жер тутастығы, улт муратының бірлігі. Бул екі меже бізге ішкі және сыртқы іс -әрекеттерімізді батыл жүргізуге негіз бола алады.

Ата-баба тарихи сабақтастығы мемлекет деңгейінде сая­си дурыс іс- әрекеттер жүргізуге мумкіншілік жасайды. Та- рихи сабақтастық болмаған жерде мемлекет мүддесінің ор- нын түрлі топтардың мүддесі иеленуі мүмкін...

Жалпы қоғам дамуынан өзіне лайықты орын алуға ум- тылған халық қана улт бола алады. Ал бул үшін шекара мен улттық қундылықтар қажет.

Ата-бабаларымыз мың өліп, мың тіріліп урпағына қал- дырған қазақтың қасиетті жерлерін келімсектердің ішіп-жеп,

196

қаннен қаперсіз ойран салатын мекен-жайына айналдыруға жол беру ұлт болашағының тамырына балта шабу.

Ал мемлекет құрушы ұлт, мемлекеттік идеология жасама- йынша қоғамдық даму кедергілеріне кездесе береді. Ұлттық идея болмаған жердегі жетістіктердің ертеңі күмәнді, күні уақытша. Ұлттық идеологиясы болмаған қоғам түрлі руха­ни, діни, мәдени қиындықтарға ұрынады. Мемлекет ұлттық идея негізінде өзінің басты мақсатын нақты қою керек. Діни экстремизмнің пайда болуы, тұлғаның рухани таяздығынан, жан дүние, таным түйсігінің олқылығынан. Шынайы таза сезім мен салиқалы білімге негізделмеген діни көзқарас өте қауіпті. Дін-құлшылықтың көзі болмау керек. Ұлттық идея -мемлекеттік идея болмаған қоғам ерте ме, кеш пе дағдарыс- қа ұшырауы сөзсіз...

Жастұлпарлықтар ұлттық идеяға Қазақ мемлекетінің Тәуелсіздігінен басталып, ынта-жігерді оятып, қазақ мақта- нышы бола алатын жетістіктердің бәрін жатқызды. Ұлттық идеяны тарихи қажеттілік деп есептеді.

Әрине заман талабына, шаруашылығына сай қазақтың тұрмыс-салты мен салт-дәстүрінің өзгеруі заңды құбы- лыс. Бірақ осы өзгерістер барысында ұлттық мүдде, ұлт- тық ерекшелік ұмытылмай даму процесі барысында өз орнын алу керек.

«Жас тұлпар» ұйымының басшылары Мұрат Әуезов пен Болатхан Тайжановтар қазақ болмысындағы абыздық деңгейге жеткен зиялылар. Мұрат Әуезов әке арманын абы- роймен орындаған адал азамат, ұлт мақтанышы болып отыр. Ол қазақ халқының рухани құндылықтарының қорғаушы- сы жанашыры. Мұрат Әуезов өзі жөнінде көп айтпаса да «Мерей тойы» - 70 жасқа толған күндері 1970 жылдардағы күнделігін жариялап, ой-толғаныстарын газет-журнал бет- терінде білдірді. Өткенін саралап, бүгінін тұжырымдап, бо- лашақтың өзекті мәселелеріне көзқарасын айтты. «Өмірдің өзі мейрімнен тұрады. Ол жақсы көру үшін жаралған. Адам- дардың бір -біріне жақсылық жасауы - өмірдің негізгі заң- дарының бірі. Адамды қолдайтын күштер толып жатыр.

197

Сондықтан сенімсіздік болмасын. «Үмітсіз-шайтан» деп аталарымыз текке айтпаса керек. Қазақ еш уақытта ұтыл- майтын халық. Менің кейбір достарым «Алдымен жүзге бөлінейік, сосын қайта қосылайық» деген жаңа теориямен шығып жатыр. Мен оған бірден қарсы болдым. Өйткені біз енді ұлт бола білейік. Ұлт болып ұйысуымыз, бірігуіміз ке­рек. Ұлт - ол жаңа сапа. Біз қазір бөлінсек, алдағы уақытта- тас талқан болып кетуіміз мүмкін.

Мен жастарға көп мән беріп қараймын. Үнемі олардың іс- әрекеттерін бақылап отырамын. «Нұр Отанның» «Жас отан» жастар қанаты бар, тағы да басқа ұйымдар «Жас тұлпардың» тәжірибесін пайдаланса, артық болмас еді. «Асыл - тастан, ақыл - жастан». Жастарға сырттан, билік, нұсқау болмауы керек. Олар еркін болуға тиіс. Қателессе де, сол тығырықтан өздері жол тауып шығуы керек. Олар шындықты таба біледі. Ал біреудің нұсқауымен жүрсе, онда олар жастық деген атын жояды, тек орындаушы болып қояды. Оларға бөгет жасамай, қолын қақпауға тиіспіз. Тек ақыл - кеңес беріп отыру керек. Өз өміріммен салыстырып қарағанда, 70-тегі Мұратпен 20- дағы Мұраттың ешқандай айырмашылығы жоқ, қайта 70-тегі Мұрат шаршанқыраған, жалпы ой сапасы жағынан 20-дағы Мұраттың ешқандай кемістігі жоқ. Сондықтан біз жастар- дың жұмыс жасауына еркіндік беруге тиіспіз.

Ұлтжандылық біздің әрқайсымыздың жүрегімізден орын алуға тиіс. Тағы «Жас тұлпарлықтарды» еске алғым келіп отыр. Мен оларға сондай сүйсініп қарайтынмын. Көбі ауыл- дан келген балалар. Мәскеуде жоғары оқу орындарында оқып жүр. Кейбіреуі қазақша түсінбейтін. Бірақ жүрегіміз қазақ деп соғып тұратын. Орманға барып ақсүйек ойнаймыз. Қазақтың мақал - мәтелдерін айтып жарысамыз. Кім орысша сөйлесе соған бес тиын айып салынатын. Ғажап бір кез бо- латын. Қыздар қандай әдемі, жігіттер бәрі дерілік спортпен айналысады. Ұлтжандылық деген бұл - ұлы сезім. Адамды ажарландырып, нұрландырып, жігерлендіріп жібереді. Қа- зақ халқының саны тым аз. Сондықтан біз ұлттың сапалы болуын ойлауымыз керек. Ол үшін нағыз білім болуы ке-

198

рек. Тек диплом алу үшін білім қуудың қажеті жоқ, білімнің ұшаң-теңіз тереңіне бойлай білуіміз керек. Алаштың азамат- тары «Сегіз қырлы, бір сырлы» болған. Сыры - осы ұлтжан- дылық. Олар нағыз қазақ бола білді. Біз қазақтығымызды жүрегімізбен сезінуге тиіспіз. Өйткені заман-қатал», - деді.

М. Әуезов мемлекеттік саяси жүйені биліктік, оппозиция- лық деп бөлмей, ұлт болашағына байланысты оң қадамдар- ды әр қашанда қолдап жүр. Мұрат Әуезовтің зиялы қауым- ның алдыңғы шебіндегі биік парасат иесі екенін бірге өскен досы Тимур Сүлейменов былай дәріптейді:

«Мы с 50-х годов жили соседями в одном районе Алма­ты, на соседних улицах. Старьевщики, очереди за хлебом и керосином, кампании по расчистке арыков, драки на улицах «улица -на улицу», футбольные и другие игры, воровство яблок и груш в садах друг у друга - это провода информации, это теле, фото и интернет алматинского разлива, которые за­полняли недостаток информации газет и телевидения, хлеба и зрелищ. На широких, пыльных, мягких как газонное поле, улицах, мы босиком до одурения играли в футбол, в лапту в асыки, лянгу, казаки-разбойники и вообще жили пацанами, одного и разного возраста, наций, сословий, все полуголые, полуголодные и интересные друг для друга.

Я учился в Питере, в тогдашнем Ленинграде, и естествен­но, мы создали Питерский «Жас тулпар», назвав его «Арай», и удивительные встречи московских студентов в Ленинграде в 1963-64 годах встают в памяти. Команда странных людей просвещенных в правде о том, что было и есть, и как надо искать свою сущность в истории, которую мы потеряли, язык, дух и все необходимое для умения читать, шевелить извилинами, видеть -в составе Болатхана Тайжанова, Алтая Кадыржанова, Мурата Ауэзова, красавицы Асии, гармонис­та Марата Балтабаева - тогда прибывала к нам в Питер. И мы, питерские казахи-студенты различных вузов, с интере­сом собирались, водили гостей в свои общаги и вели свои новые «университеты», которые стали дорогой традицией на долгие годы и продолжали быть в Алма-Ате и в других горо­

199

дах. Дружба, привязанность и нацеленность, всегда и везде, на познание истин национального, духовного, культурного, которые свойственны характеру и действиям Мурата, объе­диняют и раньше объединяли нас».

Болатхан Тайжанов улт сүюшілік пен улт қажеттілігінің көрігін басып, тың идея, утымды усыныстар жасаған, ақ- тық демі қалғанша ултым деп өмірден өткен жан. Теледи- дар арқылы Дода пікір-сайысына қатысып, қазақ елдігінің ертеңі жөнінде пайымды пікір айтып, барар бағытын, істер ісін көрсетіп берді. Ұлттық идея көздерін әлемдік тәжірибе- лермен салыстырып, демократиялық үрдістерге қалыптасу жолын көрсетті. Ол улттық идея мен мемлекеттік идеология жөнінде былай деді: «Мемлекеттік идеология улттық идея негізінде дамыса, билік пен халықтың үндестігі мен үй- лесімдігі жарасып, аралары жақындайды. Дурыс идеология қашанда өміршең келеді, оны халық қолдайды. Мемлекет қурушы халықтың улттық идеясы жалпыхалықтық идеоло­гия көзін жасай алады. Тәуелсіз мемлекет деңгейінде,

«улт» термині - сол мемлекеттің жеке этносына емес, бүкіл халқына, қүллі аумағына телулі уғым. Өйткені улт сөзі-мем- лекет, ел деген уғымдардың баламасы. Будан шығары мем­лекет азаматы шығу тегіне, дініне қарамай, сол мемлекет қурушы этносқа бейімделуі керек. Олай болмайынша, улт бірлігі, діни төзушілік, достық ара- қатынастардың шынайы болуы мүмкін емес». Болатхан Тайжан мемлекет қураушы улттың тіліне де үлкен саяси мән берді.

Ол\ү «Мемлекеттік тілі бірегей емес, елдің бірлігінің берік, патриотизмінің асқақ болуы өте күмәнді. Ал мемле- кеттік тілді қурметтемейтін адамның сол мемлекеттің өзін қадірлеуі екіталай. Кез келген улт міндетті түрде бір тілде сөйлеп, бір дінге сеніп, біртутас мәдениетті, ортақ салт-дәс- түрді устанатынын еске алсақ, Қазақстанда болашақта «Бір ел, бір тіл, бір улт» уғымы негізгі мақсатқа айналуы тиіс», - деп талай мінбелерден айтты. Сөзі дәлелді болуы үшін Ма­лайзия сияқты елдердің тіл мәселесіндегі қиыншылықтарды қалай жеңгені жөніндегі тәжірибелерімен ой бөлісті.

200

Жастулпарлықтар және олардың ізбасарлары Қызыл империяның күйреуіне, социалистік идеяның әлсіреуіне өз әсерлерін тигізді. Қазақстанның Тәуелсіздік алуына ширек ғасыр улан-асыр күш жумсап, жас урпақты күреске тәрбиеледі. «Жас тулпар» уйымы идеясы бүгінде улттық рухымыздың діңгегі іспеттес. Кеңестік тоталитарлық мо- делге қарсы шыққан алғашқы қарлығаштарымыз да солар. Жастулпарлықтар қазақ жерінде әлі де қуйса толмайтын, толса аспайтын, қайрамай өтетін, қимай кесетін ул мен қыздардың барлығын көрсетті. Ұлтым деген барша жасқа үлгі бола алды.

«Жас тулпар» қозғалысы мыңдаған жастардың басын қосып, санасын оятты. Жастулпарлықтардың қатарынан қа- зақ зиялы қауымының жаңа буыны өсіп шықты. Қазақтың ар- намысы, тіреуі, ақылы бола алған талантты азаматта- ры шыңдалды. Кезінде «ашаю-жабаю» деп мазаққа ілік- кен жастар қазақ тілін біліп қана қойған жоқ, оны қадірлеп мемлекеттік деңгейге көтерілуіне ат салысты. Саяси күрес барысында сарқылмас қайрат жинап, заманымыздың сали- қалы тулғаларына айналды. Ұлтшылдықтарының арқасын- да Қазақстанның Тәуелсіз мемлекет болуына үлес те қосты, өздері де өсті. Әсіресе білім, ғылым, өнер және өнеркәсіп саласының талай көш бастар майталмандары шықты. Олар- дың ішінде Қазақстан Ғылым Академиясының Президенті, Лениндік сыйлықтың лауреаты Мурат Айтхожин, лазерлік қару саласының маманы, КСРО мемлекеттік сыйлығы лау­реаты, Казақстан Республикасы вице премьер-министрі Ға- лым Әбілсейітов, білім министрі Шайсултан Шаяхметов, Қазақстан улттық ядролық орталығы бас директоры Қайрат Қадыржанов, «Алматы энергия жүйесі» бас директоры Ал­тай Қадыржанов, Қазақстанның биотехнологиялық улттық орталығының бас директоры, академик Мурат Ғылманов, Ғылым академиясының биоинженерлік институты директо­ры, академик Ізбасар Рахымбаев, дефектология саласының уйымдастырушы академик Жәмилә Намазбаева, Қазақстан байланыс министрі орынбасары Алдар Туңғышбаевтар бар.

201

Ғұлама ғалым Мақаш Тәтім Қазақстандағы демография ғылымы саласын ұйымдастырып, қазақтың саны мен сапа- сын зерттеуде. Советқазы Ақатай ғылым мен қоғам жұмы- сын тең ұстап, халқына қызмет етуден жалықпады. Марат Сембі көне тарих көмбелерін ашып, ел ағасы болса, Тимур Сүлейменов сәулет өнері саласының майталманы аталды. М. Балтабаев, С. Елеусізов, Б. Қарақұлов музыка өнері сала- сында үлкен жетістіктерге жетті.

Жалпы жастұлпарлықтар ғылым мен білім, өнер саласын- да алтын әріппен жазылатындай мәңгілік істер қалдырды. Ойшыл-журналист Жанболат Аупбаевтың сөзімен айтқанда, жастұлпарлықтар сонау 60-шы жылдары Мәскеуде жүріп-ақ іс-әрекеттері арқылы өздеріне мәңгілік өмір сыйлаған аза- маттар.

Жастұлпарлықтар бүгінде саяси аренадан, қоғам-дағы өзгерістерден де тыс қалмай отыр. Олардың парасаттылық- тары, отан сүйгіштік қасиеттері әлі де өз күшінде. Елім, қа- зағым деген жас ұрпақ сусындай алатын үлкен мұхит. Ар- ұждандарын жоғары ұстап, елдегі үлкенді-кішілі оқиғаларға ащы-тұщысына қарамай әділ бағасын берулері де соның ай- ғағы. Ұлт болашағы ұйытып, армандарына жеткен жастұл- парлықтар әлі бірге. Бүгінгі таңда да қатарлары табиғат за- ңымен селдіресе де Мұрат Әуезов ұйымдастырып жүрген « Ұлы жібек жолы үстіндегі сұбхаттар» атты мәдени-рухани бағдарламаны іске асыруда. Орталық Азия мемлекеттерінің зиялы қауымның басын қосып, аймақтағы көне мәдени-ру- хани байланыстарды қалпына келтірудің жолын іздестіру- де. Түбі бір, бауырлас түркі тектес ұлттардың ортақ мәдени құндылықтарының тарихи сабақтастығының қажеттілігін дәріптеп жүр. Бағдарлама аясындағы «Ыстықкөл жағасын- дағы кездесулері» сияқты семинар кеңесінің бірнеше бас қосулары өтті. Қазақ, өзбек, қырғыз, түркмен, тәжік зиялы қауымының ортақ жобалары өз нәтижелерін бере бастады. Күн тәртібінде Орталық Азия мемлекеттерінің мәдени, ру- хани, саяси бірлігінің негізінде әлемдік өркениеттен өзіне тиесілі тұғырлы орынға жету мақсаты тұр...

202

Жастулпарлықтар Көктөбеге шығып, қазақ зиялы қауы- мының ақсақалдарына айналса да көңілдері жас, рухта- ры биік. Бары бабына келсін, жоғының орны толсын деген ниетпен елінің болашағы үшін ерінбей еңбек етуде. «Еліңе еңбегі сіңбей атақ алғанша, еңбегің сіңіп атақсыз қалған абырой» деп жүріп жатыр. Ұлт болашағы жастулпарлықтар- дың көкейлерінен бір сәт те кеткен емес. Оған Қазақстанның Тәуелсіздігіне қауіп келуі мүмкін деген Мурат Әуезовтің Қы- тайдың, ал Болатхан Тайжанның Ресей саясатынан сақ болу керек деп алаңдаушылық білдіргендері дәлел. Тәжірибелі дипломаттардың қауіптері өмір тезінен өткізіліп, сыртқы саясаттың қупия, қыр -сырына негізделген. Шындығында, Қазақстанның жер қойнауындағы орасан-зор байлығы мем- лекет дурыс саясат жүргізбесе, «улттық трагедияға» әкелуі мүмкін. Жер шарында жылдан -жылға қазба байлық, шикізат азаюда. Ғылыми -техникалық даму жылу - энергетика көзін көптеп қажет етуде. Бул қажеттілік жыл сайын артып отыр. Әсіресе Қытай, АҚШ сияқты Ұлы мемлекеттердің арандары ашылуда.

Біз Бүгінде көп векторлы саясаттың арқасында елге көп инвестрлер тарттық, қауіпсіздігімізге Ұлы мемлекеттерден кепілдік алдық деп мәзбіз. Судың да сурауы бар. Шет елдік- терге иелікке берген дүниелерімізді қайтара аламыз ба?! Өз дүниелерімізге өзіміз қашан иелік етеміз?! Инвесторлардың өте қолайлы жағдай жасағасын келгенін, қауіпсіздік кепілін ядролық қаруға айырбастап алғанымызды умытпағанымыз жөн.

Егер сәті түсіп, АҚШ пен Батыс мемлекеттерінің қо- лындағы қазба байлық көздерін қайтаруға мүмкіншілік болса да, Қытайдың қолына түскен меншіктің қайтары- луы күмәнді. Батыста демократиялық үрдіс қалыптасқан, ал Азиялық Қытай байлықтан өлсе де тайынбайды. Қытай өз мемлекетінің мүддесі үшін кімді болса да қурбандыққа шалуға барады. Сондықтан да бізге қанша тиімсіз болса да шет елдік инвесторлардың енді Қазақстан жерінен ке- ту-кетпеуі екі талай.

203

Жаман айтпай-жақсы жоқ. Бүгінде қырғиқабақ ¥лы мемлекеттер мүдде бірліктеріне қолайлы жағдай туа қалса, өткенге көз жұмып ауыз жаласа қалары сөзсіз. У. Черчилль айтқандай«¥лы мемлекеттердің достары да жаулары да жоқ. Тек мемлекет мүддесі бар» екенін естен шығармау керек-ау.

Олар қолайлы сәт туса, байлыққа, геосаяси мүд- делікке қызығып, көздеріне қан толып, Қазақстанның Тәуелсіздігін құрбандыққа шалып, жерін бөліске сал- мастарына кім кепіл?! Ал жаугершілікке қитұрқы сылтау -желеу қашанда жеткілікті. Ирак, Египет, Ливия мемле- кетеріндегі қан-төгістер бізге ойтүрткі. «Жас тұлпар» ұйымының салған жолы елу жыл өтсе де өз жалғасын тауып отыр. Жастұлпарлықтардың үлгісімен тарихи са- бақтастықты жалғастырып, Қазақстаннан тыс жерлердегі қазақ жастары ұлттық-мәдени орталықтарын құрып жұ- мыс істеп жүр. Шет елдердегі қандастарымызбен бірігіп, қазақ тілі мен мәдениетін меңгеруге ат салысуда. Қазақс- танның Халық ассамблеясымен тығыз байланыс орнатып, қандас бауырларымыз бен ата-жұрт арасындағы байланыс көпіріне айналған. Бұл іс-шаралар да Санкт-Петербург қа- ласындағы «Ата-мекен» қазақ қоғамының «Достар» атты жас қанаты басқаларға үлгі. Олар «Нұр Отан» партиясы- ның «Жас Отан» жастар бірлестіктерімен тығыз байланыс жасап, бірігіп жасаған бағдарлама негізінде жұмыс жасап жүр.

Жастұлпарлықтар мақтануға тұрарлық, аз да болса мәр- тебесі биік аға буын. Әлі де «Жас тұлпарлықтардың» жүріс- тұрысы, сөйлеген сөздерінен өмірге деген өзіндік көзқарас- ты, ішкі жан-дүниелерінің тазалығын аңғарасың. Табиғат заңымен қатарлары сирегенімен, жылдар жылымына ілескен «Жас тұлпарлықтар» кеуделері мұң мен сырға бірдей отан- шыл, қазақшыл болып қала береді... Олар қазақ халқының алдында өз азаматтық борыштарын абыройымен орындап, армандарына жеткен жандар.

Біз тарихымызға сол «Жастұлпарлықтар», «Сары-арқа-лық-

204

тар», «Желтоқсандықтардың» көзқарасы, іс-әрекетімен қарасақ қателеспейміз. Біз олардан бүгін ғана емес, болашақта да адал- дықтың, парасаттылықтың, тазалықтың, зиялылықтың үлгі- өнегесі ретінде үлгі аларымыз сөзсіз.

Болашақта қазақ болу, қазақша сөйлеу, қазақтың ән-жырын айту, қазақша жөн-жоралғы өткізу әлеуметтік мәртебе болсын десек, «Жас тұлпар» сияқты қозғалыстардың тарихтан алатын өз орнын көрсетіп бағалауымыз керек. Біз сана-сезімімізді, ұлттық менталитетімізді құрсаулаған ұзақ ғасырлық отаршы- лық жүйе үйреткен жалтақтығымыздан неғұрлым тез арылсақ, соғұрлым ұлттық болмысымыз шыңдала түседі.

«Жас тұлпар» ұйымының жүріп өткен жолы Қазақ-стан- дағы Тәуелсіздік үшін күрес жылдарының үлкен бір тарихи кезеңі.

Мәскеу, 2012 қараша, 2013 сәуір

АЗАТТЫҚ АҢСАҒАН САРЫАРҚА

Абылай аспас арқаның алтын асыл белі. Ақселеулі күмістей жылтыраған кең жазық дала көсіліп жатыр. Са- рыарқаның күнгейінде алыстан мен мұндалап қарауытқан бұлдыр сағымданады. Бұл Бестөбе кенішінің шахта тер- рикондары.

Бестөбені былайғы жұрт тас тақыр дейді. Өйткені аяқ асты сеңсіген тас. Арқаның бар желі де осы жерден өтеді. Қыс боранды суық, жаз қапа ыстық. Жауған жауын жер- ге сіңіп үлгермей күн қызуымен тез буланады. Биыл да көктем ерте келіп қыстайғы көше-қотанға жиылған қар аз күнде еріп, жыра-жыраны қуалап жоқ болды. Маусым ыс- тық. Ашық аспан тазарып биіктеп кеткен. Төбеге келген күн қызуы тасты жерді ысытып, шақырайып тұр. Күн қы- зуы жайылған ауа дем алған сайын таңдайыңды кептіреді. Ауыр диірмендер ұнтақтап үгіткен тастар борай салады. Өндіріс көшелерінің ық жағын фабрика котлованынан ұшқан ақ тозаң да алып етеді.

205

Ерейментау, Сілеті өңіріне орналасқан алтын кенді Бестөбе қалашығының Қазақстанның түпкір-түпкіріндегі елді мекендер сияқты атпар-қатпар сыңсып жатқан қат- қабат тарихы бар. Бөгенбай, Жантай, Атан батырлардың рухынан күш алып, Үмбетай, Бұхар жыраулардың жыр- ларымен Қазыбек, Саққұлақ билердің сөздеріне, Иман- жүсіптің, Естайдың әндеріне шөлін қандырып өскен ел. Бестөбе заман тауқіметі өмір соқпағының ерекшелігінен болар өзгеше бір ынтымағы жарасқан пейілдесті мекен. Үш облыстың: Ақмола, Көкшетау, Павлодардың қиылыс- қан түкпіріне тебіндене орналасқан қалашық өз басын ер- теден бастайды.

Кеніштің алтынын алғаш құдықтық-дудкалық әдіспен 13-ші ғасырда монғолдар қазыпты, кейін 19-ғасырда бұл жерлерде ағылшын-неміс компаниялары істеген. Ал совет өкіметі орнаған соң 20-шы жылдардың соңында бұл руд­ник жанданып, шахтерлер жетпегендіктен Қазақстанның солтүстік төңірегіндегі молла, қажы-қожаларды жан ұяла- рымен көшіріп әкеліп жұмысқа салыпты. Өкімет тарапынан жергілікті тұрғындарға сол кезден басталған сенімсіздік 60- шы жылдардың соңына дейін тәртіпті түрде тақтайдай бо­лып қатып тұрды...

Айына бір рет қаладан уәкілдер келіп, рудниктегі молла- ларды еңкейген кәрі жастарына қарамай милицияға шақы- рып ”намаз оқытпаймыз, жаназа шығармаймыз, балаларды сүндетке отырғызбаймыз” дегізіп, қорқытып қол хат алу жұ- мыстарын тиянақты істеді.

Ақпақтың да шақпағы бар. Кейде қызмет бабымен келген уәкіл заңшылар неміс-поляк діншілдеріне көбірек тиісіп, моллалардан жасқақтайтын. Өйткені жер айдалып келген моллалар, қажы-қалпелердің құранмен ауру емдей алатын ерекше қасиеттері бар кісілер еді. Шахма қалпе үйіне ғана емес, рудникке келген кісілердің пиғылын біліп отырса, Ләтіп, Жақып, Сабыр моллалар дұғамен есі ауыс- қан адамдарға ақыл енгізетін. Ал қағазға ішірткі жазып, ширықтап қыстыртып ауырған тісіңді бірден жазу, не бол-

206

маса ит болып шошыған нәрестелерді емдеу моллалардың бәрінің дерлік қолынан келе беретін. Бірақ мен ешқайсы- сының мен молламын, мен мынаңды істедім дегенін есті- мек турсын, сол кісілердің қатты сөйлегенін, не балағатын естіп көрмеппін. Екі үйдің бірінде не молла, не қажы-қо- жа турды. Жасынан намаз оқыған, рухтарының күштілігі- нен шығар, қанша қуғын-сүргін, жоқшылық-қиыншылық көрсе де ақсақалдар мойымай, 80-нен аспай 100-ге жетпей қайтыс болғандары жоқтың қасы. Бәрі де дәл сағаттарын білмесе де, қайтатын күнін жобалап, дәреттерін алып, қи- сайып жатып көздерін жумды ...

Бірде өкімет қажы-моллалардың беделін түсіру үшін ил­люзионист фокусникті балгер қылып рудникке жібермей ме?! Әлгінің істемейтіні жоқ, «ә» десе аузынан от жалын- дайды, «б» десе қулағынан жумыртқа шығады, стақан жей ме керек... Сөзге шешен, әсіресе, тәрелкені шамға қаратып айналдырып, жан уяңда жақсылық болсын десең не істеу керек екенін суша ағызады. Арасында дін апиын екенін, моллалардың дүмше екенін баса айтады. Журт гу-гу. Үй- реншікті тыныш өмір шынаяқтай сынды. Қотанды соғыс басталғандағыдай белгісіздіктің, үрейдің қара булты қап- тай қалды. Түсініксіздік, “бул ненің” күмәні күшейді? Әлгі көріпкеліміз көшелерді жағалай аралап, жорамалын күннен- күнге күшейтіп елді дүрліктіре берді. Кезек Шахме қалпе үйіне келді. Журт не болар екен деп анталауда. Шахма қал- пенің бәйбішесі Ақжарқын өте момын, қолы ашық, не бол- са соған сенетін ақкөңіл жан еді. Көріпкеліміз төргі қалпе отырған жаққа бармай, кіре берістегі ауыз үйдегі столдан шыныаяқ табасын ала сала, судырай жөнелмей ме. Ағызсын кеп. Дүниені төңкеріп, жетістіктің, тірі жүргеніміз, аманды- ғымыздың бәрін компартияның басшылығына әкеле береді. Бір кезде әлгі сабаз шыныаяқ табасын қос қолдап жоғары көтеріп айналдырған күйі қатсын да қалсын. Тілі де байлан- ған. Журт у-шу.

Мен өзім шамалас усақ балалармен бәрін көзіммен көріп таң қалғам. Шахма қалпенің үйінің қасындағы ертелі-кеш

207

бірден-бір апыр-топыр шу сол шығар. Ақыры не керек әлгі көріпкел есін жиып ақсақалдардан кешірім сурап, еңдігәрі кім сураса да, бундай сурқиялыққа бармайтынын айтып та- банын жалтыратты. Содан булай басқа жақтан не көріпкел, не емші, бақсы-балгер мүлдем келмеді. Дінге қарсы үгіт жүргізетін насихатшылар да орталықтағы парткомда жина- лыс өткізумен жумысын доғаратын болды. Мектептегі ораза устады ма, устамады ма деп балаларға су ішкізіп, тексерілу- де пышақ кескендей шорт тиылды...

Өзін саралап танымаган жан өзгенің қадіріне жеткен бе. Бестөбеліктер дүние танудың ұзақ жолының шетін өз- дерінен бастайды. Толғанады, көргендерін өмірден жинаган тәжірибе елегінен өткізеді, болашаққа дұрыс жол іздейді. Жылжып жатқан өгіз аяң, құмырысқа көшті советтік өмірді «сұбыхандары сүймесе де» басцага шара жоқ, амал- сыздан көндігеді. Күн шыга басталып қас қарая аяқтала- тын қыбыр-жыбыр ауылдың тірлігімен шырмалып жүреді де қояды.

Барды баламай, жоқты санамайтын ақкөңіл қолындагы барын бере салып өзі тақыр жүретіндер де кездеседі. Олар үшін өкіметтің сөздері құранның сүрелеріндей. Бәрі жақ- сы, бәрі тамаша.

Аштан өліп жатқан ешкім жоқ. Бұдан жаманымыз- да да тойга барганбыз. Согыс болмасын де, деп бірін-бір- ге жалғамалап күн көргендеріне мәз. Өкіметке иек сүйеп, біртіндеп кісіге де иек сүйеп жүргендер. Жабықса, тарықса «құдай жеткізер» жұбаныш қылады.

Қазақ жеріне кешігіп жеткен «жеке басқа табынушылық- ты» әшекерелеуге журт белсене кіріспегендерімен іштегі қалың сең біртіңдеп ери бастады. Басшылыққа есі кеткен есерлерді тағайындап, колхоздастыруын ашаршылықпен жалғастырып ултына жаны ашыр азаматтарын халық жауы қылып аттырған билікке журт әлі де сене қоймады.

Боздақтарынан айырылып сағы сынған халық күнделікті тіршіліктің қамымен әуреленіп жүргендей көрінгенімен орта игілікті ойлар мен іске тола бастады. Бастың аманды-

208

ғы, қарынның тойғандығы енді көпшілікті қанағаттандыра алмады.

Ел есін жиып, бағы замандардағыдай ертеңіне көп көңіл бөлуге айналды. Сыртқа көп шығармағандарымен урпағы- на дурыс тәлім-тәрбие, бағыт беріп мақсат-муратына жету көпшіліктің көкейіндегі басты арманы еді. Былай қарасаң жайын жатқан ел, ертеңгісін ойламайтын бала-шаға. Бірақ бәрі булай емес. Жалпы бестөбеліктер турмыс кейістігі жү- ректерін сыздатса да сыр бермей, мойымай жүруге дағды- ланған, әдет-ғурпынан арылмаған тынымсыз жандар. Барға қанағат, жоққа сабыр ететін бір бейуаз журт. Ұлың жақсы болса - қуат, қызың жақсы болса - шуақ деп балалары үшін жандарын беріп жатады.

Күнде қайталанатын әдетіне енген, үйреншікті көрініс- ке өзіміз онша мән бермесекте былайғы журт «жарайды кешегінің қаймағы бузылмаған әдеті бар екен, буған да шүкіршілік» дейді. Аты барда желіп жүріп жер танып, асы барда беріп жүріп ел таныған елдің ырысы, қуты болған ақсақалдар әлі де баршылық еді... Ауылдағы теледидар да, радио да солар. Үлкенге сый қурметті, кішіге ілтипатты бесігіңнен сүйегіңе сіңдіреді. Ақсақалдар кеш болса жина- лып алып, қисса-жырларды немерелеріне жарыстырып оқы- тады. Көршіге келген қонақ көшенің қонағы. Алыстан біреу ат айдап келіп ат басын тіреген үйге ақсақалдардың аяңдап барып жөн сурауы үйреншікті іс.

Атаммен ілесіп мен де барам. Бастапқыда ізет сақтап үңдеңкіремей тымырайысқандарымен әлгіндей болмай әңгіменің тамызығы тутанады. Ат көліктің, ел-журттың амандығы үйреншікті шүйіркелескен көл-көсір салиқа- лы отырысқа жалғасады. Үй иелері де қонақ сыбағасына көршілерді де қосып қотандастырып жібереді. Пейілі кең адамның дастарханының берекелі, майлы мол болатын әдеті емес пе. Қай үйге қонақ келсе де қан шығарылма- ғанымен қара табақты қайқитып сүр ет әкеледі. Қалтадан шыға қоймайтын насыбайлы мүйіз шақшалар жылпылдап қолдан қолға көшеді.

209

Біраз әңгімелесіп жөн сұраса келгенде әлгі қонақ өз ауы- лындағы біздің туыстарды білетін, сүйек шатыс құдандалы болып шығады. Атам туыстарға сәлем айтады, аманат қы- лып омыртқаға шақырады.

Келесі күні көршінің қонағы біздің үйдің сыйлы қона- ғына айналады. Омақаның түпкіріндегі апамның ұн салған кебежесі ашылып сүр ет, қазы-қарта шығарылады. Ысталған еттің иісі үйді алып кетеді.

Аумалы төкпелі кезеңнің қуанышын да, өкінішін де көп көргендіктен шыгар бестөбеліктер асып таспайды да, жоқ деп байбалам да салмайды. Қу тірліктің тынымсыз тынысы, бітпейтін әлегіне бой бермейді. Сыртқа шыгара цоймаганымен ұзақ жылдар көкіректерін сыздатқан өт- кеннің зыпырандары да жоқ емес. Оларда ұқсастық көп. Ең бастысы өмірге көзқарас, ішкі жан дүниелеріндегі аз да болса үйлестік. Мүмкін ол тагдырларының күрме жіптей байланып бір болганынан да шыгар... Дегенмен Бестөбеде әлі де қазақтың еркіндігін еске түсіретін ерекше бір жүріс- тұрыстар сақталған. Біздің ауыл да аумаған сіздің ауыл сияқты білмейтіні жоқ. Бір шетінде түшкіргеніне екінші шетіндегілер «жәрәкмәллә» десіп отырады.

Көп тауқыметті, қуғын сүргінді, ашаршылықты көрген адамдардың бастан өткен қиыншылықтарын айтпайтынын аңғарасың. Өз орталары, сыр шертетін ерекше бір сәттер болмаса жұмған ауыздарын ашпайды. Ал өткен күннің бе­лей көріне қалса, ана-мына ұсақ түйекпен сөздің басын бас- қаға бұрып жібереді. Үнсіз қалады. Көздеріндегі мұң мен ой сөзсіз ақ бірден жүрегіңе, жан дүниеңе шымырлап жетеді.

Бестөбенің балалары да ес білгеннен шалдардың сөзін естіп, үлкендерден үлгі алып, ісін істегеннен бе әйтеуір ерте есейеді. Ата баласы болып қасында жүргендіктен шығар, үлкендердің әңгімесін маған көп естуге тура келді. Қыстың дайындығы малға азық шөп шабуға шыққанда әңгімеге қарқ боласың.

Әсіресе жауынды-шашынды күндері шөп шабылмай қос- та қымыз ішіп жатқан шалдар гөй-гөйге басады. Онда да

210

соғыстағыларын айтса да, кәмпескенің кесірінен аштан қы- рылғандарын айтпайды.

Үкіметке, компартияға тіл тигізбейді. Әрі кетсе қабақ- тары қатыңқырап, түрлері бұзыла үнсіз қалады. Әңгіменің желісін жастық шақтарының қызықты сәттеріне бұра береді. Шалдардың әңгімесін тыңдай келе, кейде осылар оралма- сын білсе де жастық шақтарын бет алды аңсай береді екен деген тымырсық ой да келеді. Жаспын ғой не істеп жарыта қояр едіңдер деп миығымнан күлемін. Өзім мүлде кәртәй- майтындаймын. Көп әнгімеден есімде қалғаны «Сары ала бие бәйжігіттегі» Құлнияз деген байдың он мың жылқысы кәмпескеленіп кеткенде кемпірі екеуінің аштан өлгені ғана. Бар байлығынан айырылып, 12 қанат киіз үйінің ішінде аш- тан өліп жатқан кәрі шал мен кемпір талай менің де түсіме кірді...

Шалдардың ұшқыр әдемі теңеуі, ойлы да ойнақы әзілді әңгімелерінен өткеннің суретін көргендей боласың. Тарих пен шежіреге айызың қанады. Қанша аумалы-төкпелі, соқ- пақты бастан кешірсе де, цайгы-цасіреттің көлеңкелерін бүркемелеп, өмірдегі асыл әрекеттерді қадірлейді. Шама- лары келгенше сезімдерін жаңбыр тамшыларындай таза ұстауга тырысады. Адам деген атқа магыналы тіршілік қана жарасады деп есептейді. Ақсақалдардың бұнысы көздері жеткен жерден аргыны білгендіктен емес, дүние тірлігінің бояуы қанық цымгауыт, қиын-қыстау сырларын танып білгендіктен болар. Аза артып, бейнет тартық, қу- гын-сүргін, аштық көрдік деп өлімсіреп, мүләйімсіген біреуі жоқ. Керісінше, қысқа гұмырлы адамға сай мәнді өмір сү- рудің үлгісін көрсеткендей.

Елуінші жылдардың ортасынан бастап Қазақстан үшін рухани қасірет басталды. Тың игеру елдің экономикасын кө- тергенімен әлде болса да сақталып келе жатқан салт-дәс- түрді бұзды. Мемлекет тарапынан жасалган экспансияға коммунистік диктатура қыспагында отырган қазақы рух дұрыс қарсылық көрсете алмады. ¥лттықмәдени ерекшелік дагдарысца түсіп пышырады. Коммунистік идеология ұлт-

211

тық рухқа қарсы жігі білінбей зілдене жылжыды. ¥лттық мәдениетті қасіреттің қара бұлты жапты.

Колхоздастыруы, ашаршылыгы, соғысы жоя алмаған ұлттық ерекшелік ана тілінің өрісінің тарылуымен бір- ге азая берді. Салт- дәстүрдің азаюы, рухани дағдарыс әкелді. Біртіндеп ана тілін білмейтін балалар көбейіп, ұлт жіктеніп қалалық асфальттық және ауылдық болып екіге бөліне бастады. Атасы мен әжесінің сөзін түсінбейтін не- мерелер жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаулай өсті. Ал осының бәрін істеп, ызбарын төгіп түрган Компартия ту- ралы күдікті ойдың өзі қорқыныш әкеледі.

Рудниктегі 3 мектептің бірі - таза қазақ мектебі. Оған ерекше мән беруіміз 60-шы жылдардағы коммунизмге 20 жыл қалып, асыра сілтеуден төңіректегі аудан-қалаларда- ғы барлық қазақ мектептері түгелдей жабылған болатын. Қазақша оқыса орысшаны нашар біледі, ештеңеге жара- май, оқуға түсе алмай қой бағып далада қалады деп, жұрт бір-бірімен жарысып балаларын орыс кластарына жаппай берген. «Хрущевтік жылымық» Сарыарқа жері үшін тың игеруден басталып, ауылдың іргесіне дейін жүгері егу- мен жалғасып, ұлтаралық достықты күшейту үшін қазақ мектептерінің жабылуымен аяқталды. Жылқының бәрі ке- рексіздіктен сойылып, ауылдағы әр үй тек бір сиыр, төрт қой ғана ұстауға қақылы болды. Тамақты көп жейтіндік- тен ауылдағы иттер бір күнде қырылып атылды. Ауыл ант ұрғандай тып-типыл болып, көшеде үретін бірде-бір ит қалмады...

Бестөбеліктердің қашанда көңілін ашып шерін тарқатар ән мен күй ғана. Біржан, Үкілі Ыбырай, Ақан сері, Естайдің әндерінсіз жиын-той өтпейді. Әсіресе Иманжүсіптің Ерей- ментауын жас баладан еңкейген кәріге дейін орындайды.

Абылай аспас Арқаның сарай белі,

Қуандық пен Сүйіндік жайлайды елі.

Қырық мың жылқы жалдаса лайланбас,

Нияздың Аюлы мен Қарай көлі.

212

Бұғылы мен Тағылы бүркіт салған,

Ұйпалақтап бауырынан түлкімді алған.

Есіл, Нұра, Ереймен, Қара қойтас,

Көзімнен бұлбұл ұштың дүние жалған.

Ішім жалын болса да, құр денем сау,

Маған десең, көз жасым, жаңбыр боп жау.

Бүркіт ұстап басыңа бір шығар ем,

Көзіме бір көрінші Ерейментау.

Әрбір тарихи кезеңнің өз әні өз өлеңі бар. Жұрттың мұ- ңына ортақтасып, жоғын жоқтайтын, рухының діңгегін берік ұстайтын тұлғаларды уақыт-өмір айдынына қалықта- тып алып шығады екен.

Рухсыздану саясатының ағысына қарсы Шәмші Қалдая- қовтың әндері дүниеге келді. Бұл әндер өткенді ұмытып жа- йылып бара жатқан жұртты туған жердің қасиеттері арқылы ұшқан ұяларына қайта қонуларына көмектесті. Ән арқылы жан дүние тазаланып, жаңа өмірге ұлттық ерекшеліктерді ұмытпай жетуге тәрбиелейді. Махаббат сезімін оятумен бірге азаттық жырын ала келді. Ұлттық рухты оятып, қай- та жандандырды, бостандықтың сағынышын халқына эн- мен жеткізді. Шәмші Қалдаяқовтың әндерін орындау отан сүйгіштіктің символына айналды.

Ғабит Мүсірепов айтқандай «көзге көрінбейтін, қолға ұс- тауға келмейтін ән мен өлең ғасырлар бойы ел ойында қала беріпті, қорлана беріпті, оята беріпті, сергіте беріпті».

Қазақ жастары 20-ғасырдың 70-жылдары жазушылардың тарихи романдары, Есік қаласының қасынан Алтын Адам- ның табылуының әсерімен тарихпен таңдарын атырып, күндерін батырып жүрді. Бұл оянған ұлттық болмыстың, сананың ондаған жылдардағы отарлық қанаудың Қазақ эт- носының тарихи негізі жоқ деген “қатпа идеологиялық” қа- ғидасына қарсы қаһар еді. Ұлтым, болашағым, атамекенім деген мектеп бітіруші ұл-қыздар ҚазГу-дің тарих факуль- тетіне түсуді армандады. Ал зиялы қауым ұрпағына ұлтының тарихын, ата-баба шежіресін білдіруге ұмтылды. Әсіресе соңғы уақыттағы ұзынқұлақтың елге жеткізген Мәскеу мен

213

Ленинградта оқитын қазақ жастарының істері көпшіліктің аузында жүрді. Олар қазақ өссін, өзінің мәдениетін дамы- тып, тарихын, шыққан тегін умытпасын деп жумыс істеп жатыр екен. Ұйымдарының аттарын да «Жас Тулпар» деп қойыпты. Басшыларының ішінде Мухтар Әуезовтың улы Мурат Әуезов те бар екен деген гу-гу сөз елге тез-ақ тарап, жастарды да елең еткізді.

Айтылмаса да журттың көкейінде жүрген мәселе болған- дықтан ел «Біз ойлағанды жастар жоғарғы жаққа жеткізіп жатыр екен ғой. Елдің ертеңін ойлайтын білімді жастар аман болсын»- деп желпініп қалды. Әй қайдам жоғарғы жағыңды, бізді туғыртып, басып отырған өздері емес пе. Ертең-ақ ол жастардың тамырына балта салып қуртпасына кім кепіл. Та- лай маңғаздардан айырылдық қой дегендер де болды.

Эй, не шықса да өзімізден шығады. Жастар қыршынынан қиылса соған кінәлі өзіміз. Бір бірімізге жанымыз ашымай- ды. Әркім өзімен-өзі әлек. Жақынға да, алысқа да қол ушын беруден қалдық. Кешегі ашаршылықты да, «халық жауларын да» түртпектеп көрсеткен өзіміз емес пе. Қара басымызға қунтымыз жоқ, басқаға қалай пана боламыз.

 Иә, иә, мың айдаған байымызды да, ултының болаша- ғын ойлаған зиялыларымызды да өзіміз устап бердік.

 Болды енді, қайдағы жоқты айтып, жылауларың таусыл- майды. Одан да кәне, Қажыкен домбыраңды алып әу деші. Өткенде Алматыдағы бір мықты қазақ, бізге домбыра не ке- рек, ол ескіліктің белгісі деп шатыпты. Домбыра ғой шіркін, шерді тарқатып, бізді ғасырлар бойы адам қылып келе жат- қан...

Әнші жігіт Естайдың Қусни-Қорланын шырқап кетті. Бундай әңгімелер ойын-той, өлім-жітім бар, бас қосылған жерлердегі әдетке айналды. Көпшілік өкіметтің ыңғайына көшіп өлімді жерде молда семіреді, біз маймылдан тараға- мыз деген ойдан біржолата арылып, қанға сіңген әдет-ғу- рып қасиеттерін қайта жандандыруға тырысты. Домбыра- шы муңды шертпе күйге басты. Күй әлдебір орны толмас өкініштің өксігіндей эсер етті.

214

Күй бітер-бітпесте ата-бабамыздың өзі болмаса да, көзін- дей болған қасиетті домбыраны ескінің қалдығы деп жүр- гендерде уят жоқ шығар тегі десті.

Жас тұлпар деген сөз арманшыл жастардың болашаққа деген қиял қанатына айналды...

Маусымның шаңқан ашық, желсіз тынық күндері шеке қыздырады. Сарыарқа шілдеге бет алғандықтан күні узарып, түні қысқарып қыза бастаған. Қолға мектеп бітірді деген аттестат та тиді. 1971 жылғы қазақ орта мектебін бітіруші- лердің басым көбі Алматыға бет алмақшымыз. Қат-қабат арман-сезімдер мектеп түлектерін әсем қала Алматыға же- телей берді. Жолға шығатын күн жақындаған сайын күндіз бір орында отырудан, түнде көз іліндіруден қалдық. Алға умтылған үміт-көксеу уйқыны қашырды. Асқақтаған арман дем беріп, көңіл көк дөнен болып шабады. Сарыарқаның саумал желі ушы-қиырсыз даланы шарлап өтіп біздің ауыл- ға да соғып қояды. Күн арқан бойы көтерілгеннен бастап, менің де көңілім күй сазындай сергіп тербелумен болады. Қоңыржай жулдызды түндер уйқыны қашырып, арман қиял- дармен алысқа сүйрейді.

Уақыт өтсеңші. Тосқанда бәрінің шабанданып тарты- нып қалатын әдеті емес пе. Тіпті күн де сағыздай созылып, уясына батпайды. Күндіз түні көкейде тек Алматы. Арман қала. Жер жәннаты. Алматының апортының өскенін көрсем деймін, дәмін татып қуштарланып иіскеп, қумарымнан шық- сам деймін.

Соңғы қоңыраудан бастап мектеп бітіруші ул-қыздар- дың бәрі дерлік кім қайда оқуға барадының дайындығында. Бірәзі унатқан мамандығын қаласа, көпшілігі әйтеуір бір институтқа іліксем дейді. Кейбіреулер қалалардағы туыс- тарын сағаламақшы. Енді біразінің ойы көппен көрген улы той оқуға түсуді сылтаулатып шерден шығып бір қыдырып, қаланы шулатып келу. Ата-аналарында да әбігерлік аз емес. Бірі балаларының мектеп бітіргенін ат шаптырып дүрілдетіп тойласа, енді біреулер тайша-туйша малдарын сатып балала- рының жолына қаржы дайындауында.

215

Мектебіміз Республикадағы алдыңғы орын алған, ұстаз- дарымыз тәжірибелі болғанымен жылдан-жылға институтқа түсушілер саны азая берді. Ең бастысы қазақ бөлімі бар инс- титуттар Алматыда ғана. Ол алыс кім болса соның жағдайы жете бермейді. Екіншісі мұғалім жоқтығынан шет тілі оқыл- мағандықтан үш деген баға формальды қойылды. Қалған са- бақтардан бес алғаныңмен әлгі үштің кесірінен конкурстан өтпейсің. Бестөбенің талай білімді өрімдей-өрімдей ұл-қыз- дары институтқа түсе алмай ауылда қалып жатты.

Ертең жол амандығы болса Ақмолаға бет алам. Ар жа- ғына самолетпен ушам, Алматы тиіп тұр. Ұлартқан үміт желпіндіріп, кешкісін үйге сыймай көше аралап кеттім. Бір- екі жолдастарымды ертіп қиял қызуымен өскен жерді қимай жүрдім де қойдым.

Тамыздың кеші жайымен тымырсып барып, жарық айлы тыныштығы мол түнге ұласты. Төңірек күндізгі тіршіліктің таусылмас күйбеңінен болдырып тастай қатып жым-жырт болды. Айдың жансыз жарығымен көкшілденген аспан- да сансыз жұлдыз самсайды. Оларда маған қарап «ақ жол болсын» деп жымыңдайды. Тұра қалсаң құлағыңа дүние тіршілігінің жұмбақталған мол үні келеді.

Кеншілер мәдениет сарайының қасындағы би алаңында- ғы музыка үні қалықтап естіліп қараңғылыққа сіңуде. Әннің әуені көңілге сай келіп, қиялыңды тербейді. Музыка қаны- ңа сіңіп, бойыңдағы қуатты күшейтіп, тұла бойыңа сиқыр болып тарайды. Амалсыз еркіңнен айырыласың, жан дү- ниеңнің түбіндегі жұмбағың есігі ашылып сыртқа шығады. Еліктетеді, еліктейсің. Музыкамен бірге сенің арманың ғана емес өзің де әуендеп қалықтайсың.

Біз үш қабатты мектеп ғимаратының ауласына келіп отыр- дық. Жастар түн ауғанша билегені билеп, билемегені орталық көшедегі «бестөбелік бродвей» аталған асфальт жолмен қол- тықтасып ерсілі-қарсылы жүр. Кей бозбалалардың кең балақ - колокола шалбарларының жиегіне салынған ұсақ шынжырла- ры асфальт сызады. Тар қысқа мини-көйлек киген қыздардың бөкселері бұлтыңдап, сандары ағараңдайды.

216

Бала кезден бірге өскен достардың әңгімесі біткен бе, уа- қыттың өте шыққанын байқамаппыз да. Әлгінде ғана төніп самсап турған көп жулдыздардың нуры қарығып биіктеп кеткен. Достарыммен түннің қабағы сейіліп, көк жиектің етегі сазды бауырлана бастағанда ғана, сәл-пәл көз іліндіру үшін үйді-үйімізге тарадық. Әр қайсымыздың алған жолы- мыз басқа. Бір-бірлерімізді қимаймыз. Досыңнан ыстық еш- теңе жоқ шығар бул дүниеде...

Ақмоладан түнделетіп Алматыға бет алған АН-24 ушағы Балқаш қаласының аэропортына жолай қонды. Күндізгі жер- көкті қуырған қапырық азайған. Ұшақтан түсіп қайта міну арасында қасымдағы Қайролла деген жолдасыммен буфетке беттедік. Журттың бәрі дел-сал. Ұшақта уйықтаған жолау- шылар мыж-тыж. Отырғыза бермей мазалап түсіргендеріне кеюлі.

Біз уақыт жеткілікті болғандықтан жолдасыммен аэро- порттың буфетіне беттедік. Келгеніміз сол еді, екеуіміздің де көзіміз бірден буфет қабырғасында өрмелеп жүрген та- рақанға түсті. Тарақан да тоқтай қалып таңырқай бізге қа- рады. Шарасының сыртына теріс айналған көзін төңкере түсіп, узын мурттарын қайшылай бастады. Біз жиіркеніп кезектен үн-түнсіз сыдырылып шығып кеттік. Сәл тітір- кеніп қалғандарымызбен арман буы, алып ушқан жүрек- теріміздің лебі бойымызды сергіте берді. Есілдертіміз Ал- матыға тез жету.

Әрине қиялдарымызбен әлдеқашан Алматы аэропор- тына жеткенбіз. Тек онда бурын болмағандықтан, көкей- леріміздегі Алматыны нақтылы көз алдарымызға елестете алмай әуреміз. Ұшаққа отырдық. Қайтадан жүректеріміздің дүрсілін ушақ моторларының дауысымен бірдей естуге ай- налдық. Уақыт өтсейші ...

Арман асқақтығы қандай ғанибет. Әттең тек ушарға қана- тымыз жоқ. Алматы бірден айналасына шағылысқан айдын көлдей дөңгеленіп жарқ етіп шыға келді. Қапсыра басқан қою қара түн астындағы алтын тас сияқты жарқырап от ша- шады. Жалғыз мен емес, Алматыға бірінші рет келе жатқан

217

кісілердің бәрі де иллюминаторға ұмтылды. Алматыға асық- қан адамдар бір мезгілде ерекше бір күйге түсе қалды.

Ұйқыларынан сілкініп, жайдары-шадыман көңіл-күй ұшақ ішін толқытып жіберді. Ұшақ айналды ма керек, әй- теуір жарық үстінде ұзақ ұшты. Ұшақтың дөңгелектері жер- ге тигенде, мотор дауысы құлақ жарардай күшейіп кетті.

Ұшақтан баспалдақпен түсе бергенде суық жел ұрып, дене мұздатты. Қайнап тұрады деген Алматы бойды тау етегінен жеткен салқынымен шымырлатты.

Аэропорт басы күндізгідей жарық. Ығы-жығы халық. Өзімен-өзі болған жұрт. Отырарға орын жоқ. Бастапқыда төңіректі олай-бұлай жүріп қызықтап қарағанымызбен қала- ға кете алмай, алып-ұшқан көңіліміз суыды. Жүретін эксп­ресс 92 автобусы 6-дан жұмысын бастайды екен. Аяқ асты чемодан, сөмке. Аэропорт іші араның ұясындай гуілдеген дауысқа қалықтап тұр.

Еңсесі биік болса да, кішкене аэропорттың осыншама адамды сыйдыруы таңғаларлық. Әлсін-әлсін көп жыл темекі тартқан шахтердей қырылдап ұшақ келіп қонады, арасында тіркеу басталды, не аяқталды деп бір әйел ескі дырылдаған микрофоннан баж ете қалады. Адамның көптігі, жолдың ұзақтығы бізді болдыртты. Ұшақтан түскен беттегі қарқын- нан мүлде арылдық. Оның үстіне буфеттен шәй алып ішпек ниетпен кезексіз өтіп кетеміз деп бір әйелден сөз естіп, сәл болмағанда екі-үш еркектен таяқ жей жаздадық.

Не керек денелеріміз ауырлады, ұйқы да басайын деді. Жұрттан көргендерімізді істеп, сырттағы ағаш арасындағы көгалға чемодандарымызды жастанып қисайдық. Кезекпен ұйықтамақшы болсақ та, шабадан, киім күзету жайына қа- лып, бірден ұйқыға кетіп жоқ болдық.

Қайролла екеуіміз мұрындарымызды жарған апорттың иісінен ояндық. Таң атыпты. Ерекше сезім, жүректерімізді алып ұшырып, кеуделерімізге сыйғызбай, көңілдерімізді ас- панға қалқыта жөнелді. Армандаған Алматы. Алатау да ақ басы ағараңдап, қол созым жерде тұр. Жеттіңдер ме деген- дей, сабырлы сары алтынды кейпімен күлімдейді. Сәлден

218

соң, апорттың иісі бас айналдыра бастады. Кешегі жолдың бейнетінен - ақ жауыннан кейінгі даладай тазарып сала бердік.

Жалма-жан шабадандарымызды сүйрете автобустың аял- дамасына жүгірдік. Есілдертіміз университетке тез жету. Аялдамада да автобус күткен узыннан-узақ кезек. Кешегі тэжрибе бар, кезексіз кимелемей сыпайыланып кезек тостық. Қаланың адамдарына уқсап, бәрін білетін адамша өзімізді еркін устауға тырыстық. Бір-бірімізге бірдеңе айтқан бола- мыз, негізінен журт не істер екен деп соларды аңдудамыз. Бізге қарап онша мән берген ешкім жоқ. Кезектің соңын су- райды, қол жүгін аяғымен жылжытып газеттерін оқып тура береді. Сөйлеспейді жөн сураспайды. Өңшең жарма бітеу біреулер...

Ауылдың адамына қаланың унамайтыны содан ғой. Инс- титутқа түсе алмай үйге қайтуға уялып жумыс істеп жүрген көршінің баласы айтқандай. Өңшең тоңмайын, арамза, іш- терінен мерезденген бірдеңелер дегені рас та шығар. Мо- йындары бурылмай өңештеріне таяқ тығып алғандай тікба- қай қақиғандар. Экспресс автобусына міндік-ау, әйтеуір.

Алматы жап-жасыл. Аспанмен тілдескен биік ағаштар әр жерлерде егілген гүлді өрнекті әшекейлер. Қайролла екеуімізде үн жоқ, көзіміз сыртта. Бір-бірлерімізге қарап қал- ғанда алаулаған жүздерімізден бақыт нуры қызарып жылт етеді. Алып ушқан көңілімізді басу үшін, көздерімізді тай- дырып әкетеміз. Автобус бағдаршамға тоқтады. Алдымызда көгалдан салынған Ленин тур. Көзіміз шарамыздан шығып кете жаздады. Автобус орнынан бажылдай күшене қозғал- ғанда Ильич көсем езу тартып күлімдеді. Автобус болмаған- да төбеміз көкке жетіп, кеудеміз қуаныштан жарылып кетер ме еді, әлде қалай.

Журт айтқан аялдамадан түскенімізбен КазГУ-дың ғи- маратын көп іздедік. Өткен-кеткен кісілерден сураймыз “әне” деп көрсетеді, көзімізге биік-биік ағаш арасынан үлкен мекеме, зәулім үй түседі. Шабадандарымызды ар- қалап барамыз, ол не Алматы қонақ үйі, не баспошта, не

219

Абай театры болып шығады. Осылай бір квартал жерді ай- налдық та қойдық. Күн ысыйын деді. Шаршадық. Алматы қонақ үйін тағы бір айналып алдында кішкене су шапшы- ған ескі фонтаны бар «Гүлдер» деген кафенің қасына келіп орындыққа отырдық.

Танымайтын қала, ешкімнің-ешкімде ісі жоқ. Қанша- ма пысықайланып, мектептегі балалардың алды болға- нымызбен киімдерімізден де, жүріс-турыстарымыздан да басқа жақтан екендігіміз білініп-ақ тур. Ауылдың сәлемін айта келгендей ескі дөкей шабадандарымыз тағы бар. Со- ғысқа баратындай қасық пышаққа дейін үйдегілер салып берген. Әйтеуір күн ыстық еріп кетеді деп май салмады...

Немересін қыдыртып жүрген үлкен ақсақал бізден көз алмай узақ қарады. Жақындап келіп байыпты жылы дауы- сымен амандасты. Шырайлы, ат жақты, жүзі жылы еңселі ақсары жуқаң кісі екен. Күлімдеген көкшілдеу көздері са- ғынып көрген адамдай жылы тартады.

Біз ауылдағы үйреншікті әдеттерімізбен орындары- мыздан атып-атып турып қол берістік. Ақсақал қоңыр дауысымен қайдан келгендерімізді, елдің жағдайын сурап өзіне тез-ақ үйірді. Бапты, қоңыр дауыспен биязы сөй- леген шал былтыр ғана қайтыс болған атама уқсап кетті. Әсіресе көк көздері күлімдеп сөйлеген сайын бас изегені аумайды атам...

Атамның тері сіңген көйлегінің иісі мурыныма кел­гендей болды. Бауырында өскен атам да институтқа түс- кенімді көре алмай кетті-ау деп ойладым. Тірі болса жүрер еді ғой мына шалға уқсап. Сөз арасынан өзіміздің универ- ситеттің ауласының қасында турғанымызды білдік. Қа- сымыздағы ғимаратты әлде-неше айналғанда КазГУ осы болады-ау деп ойларымызға кірмепті де. Үш қана қабат, көзге сүйкімсіз, өзі жөнделмеген алқам-салқам бірдеме. Есігінің алдында тым болмаса университет деген маңдай- ша жазу да жоқ. Ақсақалмен шала қоштасып, шабадан- дарымызды сүйретіп, университеттің есігіне бет алдық...

Абиур болғанда елден өтіп келген дәрігерлік қужатта-

220

рымызды іске асып, бір-ақ күнде айды аспанға атып Каз- ГУ-дің абитуренттері болып шыға келдік.

Абитуриенттік уақыт жанталас, консультация, емти- ханмен зымырап өте шықты. Емтихан күні жерлестер жиналып саған жанашырлық жасайды. Жақсы баға алсаң мерейлері өсіп, көңілденіп қуанып кетеді. Төмен баға не- месе екі алып құлап қалғандарымызды жұбатамыз. Келесі жылы міндетті түрде түсесің деп рухтандырамыз. Жылы сөз айтып жұбатқанымызбен көңілімізді кір шалып, ренжіп қаламыз. Жерлестердің ішінде бір-екі жыл студент болып ысылып қалған Қасымбекова Майра бізді туған інісіндей қамқорлыққа алды. Қаламен таныстырды, оң- солымызды танытты. Ыстығымызға күйіп, суығымызға тоңып, емтихан тапсырған күндері барлық жерлестердің қасында болды. Ауылыңның баласын туған бауырыңдай көру қанға сіңген қасиетке айналды...

Азапты кезең конкурс болды. Бір орынға 22 адам. Бәрінің балы жоғары. Конкурс тәртібі өте қиын. Әуелі “льготниктер”, жеңілдігі барлар, жетімдер, әскерден кел- гендер, екі жыл жұмыс істегендер өтеді, содан соң барып балыңның санына қарайды. Институтқа түсе алмаған бір бала әжесіне құладым депті. Әжесі сонда байқап жүр- мейсін бе, сенің тұсауыңды Мәкәсияға текке кестіріппін деген екен. Соны естігенде мазақ қылып күлгенбіз. Өгізге туған күннің бұзауға да туатының ойламаппыз. Өз басы- мызға да келді.

Емтихандардың үшеуін де беске тапсырдым. Тек оқыл- маған шет тілінен үш қойып берді. Бұған аттестаттың орта балы қосылып бәрі 23 балл жинадым. Жаман емес сияқты. Жатақханада тұратын абитуриенттер тұра сала универ- ситетке жүгіреміз. Біз асықты деп комиссия асықсын ба, байқаудың шешілімі шықпай қинады. Деканмен кездесу болғанда спортпен айналысам, өлең айтам, би билеймін, оқуды жақсы оқып, тәртіпті боламын деп көпіртіп уәде де бергем. Уақыт өтпей, қорқыныштан жүректің дүрсілі кө- бейіп, ас батпауға айналды.

221

Көз майымызды ағызып тосқан тізімде шықты. Оқу- ға түскендердің арасында менің фамилияма тіпті ұқсас фамилия жоқ. Қайта қайта қараймын. Фамилиям жоқ. Сәтсіздіктің қара бұлты басып, көңіл-күй бірден тас-тал- қан болды. Жол болмай үміт үзілген деген осы. Не іс- терімді білмей күйінгенім сонша өмір сүргім келмей кетті.

Бәрі бітті. Жүрегім қысып бір орында тұра алмай ба- сым ауған жаққа жүре бердім. Қанша жүргенім белгісіз, есімді жисам аэровокзалдың кассаларының қасында тұр екем. Өзіме-өзім келгендеймін, бей жай болсамда бұлан-таланым тараған сияқты. Шекемнің салқындаға- нын, өзегімнің ашығанын сездім. Сарымайдай сақтап қатып ұстап жұрген бар ақшама самолетке келесі күн- ге билет алдым. Билетті қолыма ұстаған күйі «үйге қай бетіммен барамын, масқара-ай» деп тағы қиналдым. Бетіме ұяттың қаны теуіп, көңілім құлазыды.

Әжем әрі кетсе көзін бір сығып алып, үйге келгеніме қуанбаса ренжімес. Намысқой атам еді. Көршінің иттері- мен таласып жеңіліп қалса шоқпарымен «қалпитайын» деп Құтжолды ұрып, ас бермей жүрген атам тірідей жары- лып өлері сөзсіз. Көз алдыма атамның әлде неге ренжіген- де үндемей еңкіштеніп алып шоқпарымен насыбай үгете беретіні келді. Кеше түсімде атам күліп жүрген сияқты еді, мен түсті дұрыс жорымаған болдым. Әлде түсіңде көрген керісінше бола ма... Тығырыққа тірелдім. Не істеймін қай- да барам. Екі қолға бір күрек. Аштан өлмес қарынның қа- мының тұтқыны болам ба.

Түс ауа ұнжырым түсіп, қабылдау комиссиясындағы аттестат, мінездеме сияқты іс қағаздарымды алуға бар- дым. Бұнда да кезек. Байқаудан өтпеген ұл-қыздар жан- таласып басқа институттардың байқауына қатыспақшы. Мен сұлықпын. Қазақстандағы жалғыз университеттің менің маңдайыма жазылмағанына кеюлімін. Іс-қағаздар- мен айналысып отырған тарих факультетінің жоғарғы курс студенттері болатын. Меруерт деген қыз - «Сен тоқ- та, бәрі жақсы болады» - деп іс-қағаздарымды бермеді.

222

Ештеңе түсінсем буйырмасын. Қалай жақсы болмақшы, байқаудың шешімі шықты ғой. Байқаудан өтпегеніме әлі де тарамаған қазандай өкпем бар еді. Менің аттестатымды беріңдер, самолетке билет алып қойдым деп қырсықтым.

Қыз да шақар екен, мені дырылдатып деканға алып барды. Жолда мундай мүмкіншілікті жіберуге болмай- ды, ауылың қайда қашар дейсің деп ақылын орысшылап айтып келеді. Қазақша сөйлемейтін қаланың балаларын ит етінен жек көретін басыма мына сулу өткір қыз унап барады. Сөйтсек, Мәскеуге екі жолдама келіпті. Орталық жоғарғы оқу орындарынан Республикаға жоспарлы түрде орын бөледі екен. Ал байқаудың нәтижесі бойынша тізім маған жетіп тірелген. Енді мен заң бойынша бірінші бо- лып өтуім керек. Меруерт қыздың айтқаны сол.

Декан қарапайым, жуқа өңді тез сөйлейтін ақкөңіл адам еді. Бірден әй-дей жоқ: «Мәскеудің мурағат инсти- тутына барасың ба?»- деді. Сасып қалдым. Мә саған деп біреу төбемнен шоқпармен періп қалғандай болды. Орыс- шаға шорқақ маған Мәскеу не атамды алған, мурағаттық мамандықты не істеймін. Дегенмен елегізу умытылып, үміт дүниесі еселеніп өсе бастады. Ой мың қубылды.

Қаңғыбас қиялдың соңына еріп бармайтын жері бар ма, көз алдыма Мәскеу, ондағы «жас тулпардың» жігіт-қыз- дары елестей қалды. Декан: «Неге үндемейсің, барасың ба, жоқ па?» - дегенде, мен үшін Меруерт қыз: «Барады, барады!» - деп жауап берді. Декан: «Мынаның іс-қағазын дайындаңдар, Софияға айт» - деді. Мен мелшиіп турмын. Меруерт мені енді қолымнан устап әрі сүйрей жөнелді. Техникалық хатшы деген есікке кірдік. Қатар-қатар үйіл- ген іс-қағаздарын ақтарып жатқан көзілдірікті жас келін- шек Софья болып шықты. Олар екеулеп менің іс-қағазым- ды ақтара бастады. Бірі шет тілін оқымапты болмайды дейді, екіншісі алып кетеді жібере салайық деп болмай жатыр. Мен қиялыммен Мәскеуге кеттім. Мурағатшы ма- мандығын алып, ескі қағаз қоқысты ақтарып отыратын көзілдірікті кісіні елестеткенде денем тітіркеніп кетеді.

223

Әй бірақ Мәскеудің аты, Мәскеу ғой. Қыз бен келіншек: «Болмайды!»,

« Болады!», «Оқи алмайды!», «Оқиды, онда тұрған не бар, түссе, алып кетеді!» деп, біріне-бірі дәлелдер айтуда. Мені сыртқа шығарып жіберіп тағы бірәз дауласты.

Танып білмейтін адамдардың мен үшін осыншама қам же- геніне қарап, өзімде осал емес екенмін ау деп, бойым биік- теп көңілім көтеріліп қалды. Іс қағазыммен қыз келіншек деканға кетті. Ол күні мәселе шешілмеді. Жиған баллым жеткенімен орысшам шамалы, шет тілін оқымағанмын. Қайтадан көңіл күптілігінің сүркілі басталды. Ақыры не керек ниеттері дұрыс, жақсы адамдардың көмегімен Мәс- кеуге өтпегеніммен босаған орынға ілігіп КазГУ-дің сту- денті болдым.

Шама-шарқымызға қарай көсіліп, өзді-өзіміз болып жерлестер бас қосып Никольск базарының ішіндегі дөн- ген лапшасын жеп тойлап та тастадық.

Студенттік өмірдің ең қызықты шақ екеніне көз жетті. Жазғы таңдай жайнасқан, ұйқысыз, күлкісі көп студенттік өмір бізді шұрқ иіріп ала жөнелді. Бірден Еңбекші қазақ ауданына көкөніс жинауға ауылшаруа- шылық жұмысына кеттік. Көппен көрген қызыққа не жетсін, көңіл шалқалақтап ес шықты. Мәзбіз. Не істе- сек те күліп-ойнап істейміз.

Помидорда мұндай көп болама, күннен күнге титықта- та берді. Қаланың қыздарының тырнақтары сынып, мияу- лауы көбейді. Мінездерінен де биязылық кетіп, дауыстары шаңқылдап шығуға айналды. Жергілікті балалар да кеш болса килігісіп маза бермейді. Күні бойы тырбыңдап, бүк- шиіп жиғанымызды кешке басқа жаққа әкетіп жатады. Сол бізге бригадир болған жергілікті әйелдерді кейін көк ба- зардан көкөніс сатып тұрғанын талай көрдік. Жұмыс істеп жүргенде «жеріміз жоқ, егіс еге алмаймыз» деп жүретін. Жинағаннан жеп-шашқандарың көп деп күнде ұрысушы еді, қайдан келген көп көкөніс, бір құдайым білсін...

Айдың аяғында ақша айырғанда көбіміз жеген тамағы-

224

мызға қарыз болып қалдық. Ешкім тиын-тебен таппады. Біз ауылшаруашылық жумысының біткеніне мәзбіз. Итің- қыржың, салпақтап тырбаңдау таусылды. Шаршағанымыз умытылды. Алда университет, арықтан су ағып, апорты - ның иісі мүңкіген сүйікті Алматы. Топырлап шулап келіп, топырлап мәз болып кеттік.

Қыркүйектегі Алматы ерекше. Жеміс-жидегі әбден пісіп, марқайып шашылган кез. Қайда барсаң да алманың иісі кеңсірігіңді жарады. Алматының ауасының құрамы апорттың иісінен тұратындай. Тек агаштардың жасыл жапырақтары гана жасы келген қариялардай салбыр-са- лыңқыланып түстері күлкілдей бастаган. Кейбір саргыш тартқан жапырақтардың шеттері жиырылып үзіліп түсетін күндерінің жақын екенін меңзейді. Шацырайган күнді көресің, бір орында көп тұрсаң беліңді жел цуган аяз шымшиды. Жылы күні тұла бойың мұздап сала бе- реді. Қалың киінсең пысынайсың, жеңіл киінсең жауырын арқаң сыздап қалтырайсың. Никольскі базарының айна- ласындагы абыр-сабыр көбейе түскен. Жаздай дем алып, құрылыстан, комбайннан ақша тауып келген студент- тердің қарқындары қатты. Көңілдері көтеріңкі, сессия алыс...

Алғашында қала өмірінің желісіне, сабақтың лекция- лық, семинарлық түріне үйрене алмай қиналғаныммен жаңа жолдастар, студенттік жатақхана өмірі туңғиық иіріміне іліккендей бірден жетелеп үйіріп әкетті. Күннің атысы мен батысы университетке баруға ғана сәйкесте- неді. Ең артысы тамақ ішудің мерзімі қарнының ашқаны- на емес, қалтаңдағы ақшаның барлығына байланысты.

Тарих факультетінің қыздары да сулу. Жәйдің өзінде өткір көздерін аударып қарағанда бір түрлі іштегі жылы- лықты сезесің. Әлде бір қуаныш екпіні қаныңды тамыр- лай ала жөнеледі. Бетің дуылдап қызара қаласың. Үнсіз сөйлесу деп осыны айт. Ғалия деген тарихшы қызға да ғашық болып,

Айым да сен, Ғалия, - Күнім де сен,

225

Оң қабағым тартады күлімдесең - деп Балуан Шолақ- тың Ғалиясын да айттық.

Күнделікті аласурған жүгіріс қызықты хикаялар тіз- бегіне уласа берді. Қазақстанның түпкір-түпкірінен кел- ген балалардың мінез-қулықтары, салт-дәстүр, жейтін та- мақтары да әр түрлі. Ауылға 1929 жылы колхоздастардан қашып күнде кешкісін алтыннан ардақты, күмістен сал- мақты деп жақын туыстардың атын атап хат жазамыз. Аты аталған туыстардың кейбіреуі ақша салады. Міндетті түр- де күнде бас почтаға соғып аударма ақшаны тексереміз. Степендия алған күні шала байып, желдіре жүріп жерлес- терге жетеміз.

Бірде алғашқы стипендиясын алып Аман досым салып- урып университетке жетіп келді. Қасына екі-үш ауылдасы- мызды ертіп алған. Қуанып кеттім. Ауылдың жаңалығын естіп шер тарқатысатын болдық. Группалас студенттердің алдында да мерейім өсіп қалды.

Алматының қыркүйегі күндіз қапа, кешке қоңыр сал- қын. Түскі тамақ уақыты. Аққу мен Театральныйда ыстық тамақ болмайтындықтан Гүлдер кафесіне бет алдық. Адам көп екен, столдардың бәрі толуға жақын. Аман арқаланып, желпініп алған. Бәрін уйымдастырып, официант қашан ке- леді деп тыпыршып шыдамсыздануда. Қалтасында ақшасы бар екені анадайдан көрініп тур. Шүйіркелесіп, жарыса сөй- леп елдің жаңалығына кірістік.

Әңгімеміз енді қыза бергенде, сүп сүйкімді, ақ кофта, қара юбка киген талдырмаш сары шашты қыз келе қалды. Бәріміз кірпік қақпай қызға тамашалай қарадық. Жуқа ерінді сулу қыз күлімдей амандасқанда әңгімеміз шорт үзілді. Бәріміздің көкейлерімізден қумарлықтың көк елесі көлбең етті. Аман біріншіге бес борщ деді. Сулу қыз алжапқышы- ның қалтасынан блокнот пен қарындаш алып жазған күйі, екіншіге не аласыздар деді. Аман мүдірмей біз екінші алмай- мыз тек бірінші аламыз деп маңғазданып салмақтана қалды. Қыздың дауысының екіншіге не деп қайта-қайта сурағаны- нан сескендік.

226

Әлгіндегі қызға қараған ынтықтан тез арылып, басқалай қарай бастадық. Орысшамыз онша емес, бәріміз де қазақ мектебін бітіргенбіз. Кіп-кішкентай тұрымтайдай қыздың дауысы мұндай ащы, қатты болар ма. Аман да көтеріле мен екіншінің керегі жоқ тек бірінші керек дедім ғой деп еді- рейді.

Қызда қырғи қабақтана қырсығып, жарылып кетер- дей долдана ісініп, ал үшіншіге не аласыздар деді. Аман үшіншінің де керегі жоқ, бірінші керек, ең жақсысын әкел деп қызды менсінбей бізге қарады.

Официант қызымыз қолы дірілдеп жаза алмай қалды. Без- гек ұстағандай селкілдеп барады. Бір кезде залды жаңғырта есі кете күліп жіберді де, жүгіре жөнелді. Жынды адамша күліп барады. Аң-таңбыз. Отырған жұрттың бәрі бізге қа- рап қалыпты. Ыңғайсыздық туды. Бірдеңені бүлдірдік, не екенінің мәніне әлі толық жетпедік. Мен ақырын дауысым- ды шығара шықпас қылып «жатақхананың асханасынан дүн- ген лапшасын жей салу керек еді» дедім.

Аман енді маған едірейіп, не алсам да өз еркім, біріншісі- не, ең жақсысына тапсырыс бердім. Онда тұрған не бар, студент адам емес пе, біз кімнен кембіз деп килікті. Қиқар мінез неме еді, жанжалдасып қалармыз деп сөзімді қоя қой- дым. Жолдастар үнсіз. Ойымыз тездетіп тамағымызды ішіп кете қою. Борщ келді, іше бастадық. Аузымызға дәмді тамақ тиген соң түріміздегі қыртыс-тыртыс жазылып, бетке қан жүгірді. Аман досымыз иығын қозғап қомданған күйі «тырп етпеңдер ақша жетеді, бұларды осылай қатырам. Ішкесін біріншісін - ең жақсысын ішу керек, ас адамның арқауы, ке- лешекте студенттерге дұрыстап қарайтын болады» деп маң- ғазданды. Біз жымыңдасып құптай бас шұлғыдық.

Борщты ішіп бітірер бітірмесімізде әлгі официантка қа- сында жасаңдау бала бар тағы бес борщты алып келіп столы- мызға қоя салды. Қыздың түрінде бізді мұқатқан мырсиған кекесін бар. Біз тілден айырылып үнсіз қалдық. Мынандай- ды іштік деп айта алмадық. Көзіміз ақиып шарасынан шық- ты. Бәрінің беті ашылды. Ту сыртымыздан біреулердің мырс

227

етіп күлгендері, жөтелгендері естіле бастады. Ақырын жан- жағыма көз салып едім, отырған адамдар тамақтарын ішу- лерін тоқтатып бізге қарап қалыпты. Жамырай қараған сам- саған көздерден ұялыс таптық. Мысыққа ойын, тышқанға жан керек. Білдіртпейміз дегенімізбен қысылдық. Қапы- рық күннің ыстық ауасы бар бірден бырсыдық. Бәрімізден ағыл-тегіл тер кетті.

Мә, саған первый - ең жақсы. Не істерімізді білмей сас- тық. Бесеуімізде басымызды тарелкелерімізден көтермей аштан келгендей апыл-ғұпыл жарысқандай ішіп отырмыз. Мақсат тезірек первый - ең жақсы тамақты тауысып қашу. Жұрттың бәрі тамақ ішулерін біржолата тоқтатып көздері- мен енді бізді жеуге айналды. Тойынған еріккендерге қы- зық керек, жамырай қарап қалыпты. Құтты бір цирктегі аңдардың ойындарын көргендей естері шығып, орында- рынан тапжылмайды.

Бір кезде аспанды жарып жіберердегі жұрт қарқ ете түсті. Қыран топан күлкі, жан-жағына жалтақтай қарап күлмеген біздің стол ғана. Әлгі официант қызымыз бен бала тағы борщ әкеле жатыр. Жолдастарымыз сыртқа қа- рай тұра жүгірді. Столдың басында Аман екеуіміз ғана қалдық. Залдағы күлкі толастасыншы. Әкелінген тарелка- дағы борщтар столға сияр емес. Аманға дауысымды шы- ғара зеки есептес, ақшасын төле деуге шамам зорға жетті. Ол қанша екенін білмеймін 3-4 қағаз ақшаны ұмаждаған күйі столға тастай салды.

Артымызға қарамай жүре жүгіре сыртқа шықтық. Ка- федегі қыран-топан күлкі дауысы естілмей қалғанша арты- мызға бұрылмадық. Жон арқамыз су боп ақты. Түрлеріміз де өрт сөндіргендей. Жолдың екінші жағында іштерін басып күлкілерін баса алмай тұрған жолдастарымызды көрдік. Аман қатты ренжіп үнсіз қалды. Мен сол бірге келіп бізге күлген жолдастарымызды жек көріп, кейін ара- ласпай кеттім. Достың көңілі бір атым насыбайдан қалады дейтіні рас екен. Біраз уақытқа дейін кафе-ресторандарды анадайдан айналып жүретін болдық.

228

Республиканың маңдайына біткен жалғыз универси­тет революционер С. М. Кировтың атымен аталады. Оқу негізінен орыс тілінде. Қазақ группалары бар, бірақ қазақ тіліндегі кітап тапшы. Әсіресе тарих факультетінің қа- зақ бөліміне түскен ауыл балаларына қиын. Багдарлама социалистік идеяга икемделген, лекция да көп. Студент- тер оқулық жетпегендіктен кезекпен күні-түні оқиды. Түсінбеген сөздерін бір-бірінен сұрап әлек.

Бірде көппен жәй өзара күңкілмен шектелетін көкей- леріміздегі көп мәселелердің біразы факультеттің жалпы комсомол жиналысында үлкен жарыс сөзге тиек болды. Даудың басы Дайрабайдың қасқа сиыры демекші, сөз қа- зақ группаларында оқитын студенттердің үлгерімінің на- шарлығынан басталды.

Осыған дейін деканатқа муғалімдер студенттерге ша- ғым жасаса, енді жиын үстінде студенттер қазақ тілінде дурыс лекция оқылмайтынын, ең бастысы оқулықтардың жоқтығын баса айтты. Сөйлеген студенттердің барлығы дерлік лекцияларға қанағаттанбайтындарын, универси- тетте көп дүниенің жасанды екенін, партия қызметкер- лері, басшылардың балаларының өрескел қылықтарына ешкім ештеңе демейтінін, көрер көздегі әділетсіздіктерге ашына тоқтады. Жиын піскен сүттей тасып, күн тәртібі мәселерінен әрі кетті.

Жиналысқа қатысып отырған декан, кафедра меңге- рушілері, кураторлар айналаларына жалтақтай қарап, шошиын деді. Күтпеген жағдай. Журт таң қалды. Үнде- мей, тәртіп сақтап жүрген студенттердің өздері өз ойла- рын ортаға салып белсенділік танытты. Ұстаздардың бі- разы шәкірттерінің усыныстарын іштей қолдап отырғаны сезілді.

Тарих факультетінде тарихи қиянатқа қарсы кезінде Бекмаханов, Сүлейменов сияқты ғалымдар салып кеткен «шындық күрес» мектебі бар еді. Профессорлар Бекма­ханов пен Сүлейменовтер 1949 жылы Сталин шешімі негізінде Қазақстанда Үлт-азаттъщ көтерілістерді, Ке-

229

несары Қасымов туралы жазғандары үшін 20 жылдан сотталган болатын.

Ақыры декан айтылған мәселелерге жақын арада анық- тығына жетіп жауап беретінін, ректорат алдында ұлттық тілде кітаптың аздығын жеткізетініне сөз берді. Шындықтың шегіне жетпекші болған студенттер, бастан қан шықты тоқ- таудың не керегі бар дегендей жиынды жапқанның орнына деканның жауабын күтпекші болып кейінге қалдырды. Бұл жалғыз тарих факультетін емес, университетті дүр сілкіндір- ген оқиға болды.

Кім не деді, қалай болды, жиналыс туралы сөз сол күні жатақханаларда шәй үстінде әр бөлмеде таң атқанша қызу талқыланып жалғасын тапты. «Жас Тұлпарлықтардың» идеясынан қаныққан жастар рухани серпіліс үстінде болды. Студенттер жиналыс екі-үш күн ішінде қайта жалғасып жағ- дайымыз жөнделеді. Университет басшыларына жеткен соң қойылған мәселелер шешіледі, әсіресе, ұлттық тілде оқу- лықтар көбейеді деп дәмеленді...

Тарихшы-студенттердің еңселері биіктеп, көтеріліп қалды. Жастардың сымсыз телефондары ерекше жаңалық- ты Алматы қаласындағы оқу-орындарындағы студенттер- ге сол күні-ақ жеткізді. Жиналыста көтерілген мәселерді барлық жатақханалардағы студенттердің қолдайтыны тез арада жаңалықтың шыққан жеріне жаңғырып келіп жатты. Кейбір қызбалау жастар жағы керек болса көшеге ереуіл- ге де шығуға дайын екенін білдіріп сәлем айтыпты. Ана тілінің орны, ұлттың болашағы туралы жатақханадағы таң атқанға дейінгі пікір алысулар көбейді. Сандықтың аузы ашылды. Іштегі запыранға айналған арман-қиялдар мен кіммін, қазақ басқадан несімен кем деген ойлар сыртқа шықты. Алаш зиялылары, халық батырлары еске алынды. Ашық айтылмаса да ел болу үшін Тәуелсіз болу керек де­ген ой көкейден мәңгілікке орын ала бастады. Жатқаннан кейін де студент-тарихшылар ұйықтай алмай, қиялдарына келген елестерден жүректері алып-ұшып, кірпік қақпай лекцияларына барып жүрді.

230

Екі-үш күннен кейін факультетте өзгеше бір жағдайлар орын ала бастады.

Жиналыста сөйлеген студенттер бір жаққа кезек-кезек кетіп қалып жатақханаға түрлері күлдей бозарып, бастыры- лып кешігіп келетін болды. Өздерінің мінездері өзгеріп, көп сөйлемеуге айналды. Әлде бір тұйықтық пайда болып, дұ- рыс байқаған адамға олардың жүріс-тұрыстарында осындай- да болады екен-ау деген үрей аралас дәрменсіздік көрінді... Саудыраған ақ көңіл мінезді ауылдан кеше келген студент- тердің бірден ұнжырғасы түсе қалды.

Көздерінен айтылмаған, жауабы табылмаған көп жұм- бақты сезесің. Факультет қабырғасында да, жатақханада да көрінбегенімен, әлде бір белгісіз қорқыныш елесі кезе бас­тады.

Жас тарихшы студенттердің жабырқаған көңілдерін жа- зылмас мұң басты. Жастардың сынған көңілін аулап, қиын- шылықтан шығар жол сілтейтін ешкім табылмады. Бақытты болашақтың бояуымен әшекейленген социалистік томырық мінез топастықтың машинасы қызыл қыршын жас ұланның, 1 курс студенттерінің сана сезімін уландыруға кірісті.

Қызыгына қанып болмас студенттік жан рахатының ауылы алыстады. Мұгалімдердің жиналыстагы сөздері жайшылықтагыдай шымыр шықпай, әйтеуір сөйлеудің мы- жымасына айналды. Біз көгендегі қозыдай жіпсіз байланып отырамыз. Сөздің бір түйірін түсірмей ұгът алатын құйма құлақ студенттердің жоқ. Көзіңді алмай тесірейе цараган боласың, көретінің ол емес. Дем шығармай тыңдаған бола- сың, ойың басқа жақта. Біз сарысагыз боп кеткен қайын- ның безіндей қатайдық. Тас бауыр, күніміздің, құлқынымыз- дың құлына айналдық. Пәк сезімді жан-дүниелері ластанған жастар біртіндеп еті өліп екі жүзділікке, жалгандыцца бейімделе бастады...

Жиналыстан, куратор сағаттарындағы жалған ақыл ай- тып, жаны ащығансыған мүшіркегендіктен жалықтық... Ке- лешектен үміт, сәуле, шара күту күмәнді іске айналды. Ай- тылған өтірікті амалсыз тыңдап, еріксіз ыржиямыз.

231

Отанды сүю, Компартияның рөлі туралы күн тәртібіне қойып өткізілетін класс сағаттары көбейді. Сөйлеушілердің аузына дайын, жаттанды сөздер салынуы әдетке айналды...

Көңіл-күлкі су сепкендей басылып, тәртіп сабырлық- тың сыртында сенімсіздік, бықсықтық елес алды. Әркім үрейін жасырғанымен, қара басын қорғалауы іштеріндегі пендешілікті көбейтті. Үлкендерден, әке-шешелерінен келе жатқан көмбістік, ездік көпшілік студенттердің бойларын биледі. Қызыл қырғынды, жеке басқа табынудың сорақылы- ғын, сурапыл аштық пен соғысты көріп, ой-саналары үрей- мен уланған ата-аналарының қорқынышы балаларының бо- йында оянды...

Ұйқысыз таң атқанша сөйлесіп, даурығып пікір таласулар бітті. Ешкім ештеңе демесе де, әлде бір суықтық, белгісіз үрей төңіректі торлауын көбейтті. Табиғатта еш өзгеріс болмаса да, студенттер қапаланып өздіктерінен бастырыла берді.

Уақыт өтіп жатты. Жиналыста қабылданған өтініштер- ге университет басшылары жауап қайтарған жоқ. Факуль- теттегі комсомол жиналысының жалғасы шақырылмады. Жиналыстардың бәрі тоқтатылды. Көпшілік жәй күңкіл- дегендері болмаса, ашып-жарып ештеңе демеуге айнал­ды. Жігерлі студенттердің сағы сынып, тура жауаптан сөз тайғақтаулары көбейді. Ренжістер іріп-шіріп іште қалып жаты...

Бәрі түсінікті болды. Студенттердің өтінішінен уни­верситет басышылары саяси астар тауып қажетті жеріне хабарлап, мүмкін көз-қулақтары көп мекеме өзі де білуі мүмкін, әйтеуір «сыпайы репрессия» басталды. Түрлі себеппен жиналыста белсенділік көрсеткен студенттер жатақханадан шығарылды. Кураторлар өз алдына, му- ғалімдер кезектесіп жатақхана бөлмелерін аралайтынды шығарды. Туған күн, не қонақ шақыру тек жатақхана ко- мендантының руқсатымен ғана өтетін болды. Осы оқи- ғадан кейін СССР-де бірінші болып тарих факультетінің негізінде ОКД (оперативная комсомольская дружина) қу-

232

рылды. Милиция мен КГБ-мен тікелей байланысты бұл ұйым университет басшыларынан ерекше қамқорлық тауып, оған есерсоқтаулар алынды. Олар жатақханамен, стипендиямен қамтамасыз етілді. ОКД мүшелері шаш ал десе бас алып, жатақханадағы студенттердің аяқтарын қия бастырмады. Кімнің не істегенінің бәрін деканат солардан біліп отырды. Кейін факультет үлгісіндегі ОКД универси- тетте құрылып, олардың биліктері бүкіл Фрунзе ауданын- дағы студент-жастар жатақханаларына жүрді. Универси­тет ОКД мүшелері 1973 жылы пасха кезінде Никольск шіркеуіне кісі жібермеудегі өрескелдіктерімен аты шық- ты. Сол ерекше қырағылықтары үшін Фрунзе аудандық партия комитетінен алғыс алып, ректораттың құрметіне ие болды.

Комсомол жиналысы өткеніне бір айдың шамасында та- рих факультетіндегі өмір сырт қарағанда өз орнына келген сияқтанды. Университетте түрлі конкурстар, әдеби кештер, белгілі артистермен кездесулер көбейді. Тіпті факультет қа- бырғасында Анжела Девис АҚШ компартиясы ОК мүшесі, СССР-дің Азия және Африка елдеріне ағалық қамқорлығы деген тақырыптарға диспут-кештер өткізілді. Барлық жер- де орынды да, орынсыз Қазақ республикасының халықтар достығы лабороториясы екені айтылып отырылды. Ал сен диспутқа қатысуға міндеттісің...

Өткендегі айғай-шу ұмытылғандай болды. Сөйтсе де, қозғалған тастың астына су бармай тұра ма. Бірен-саран студенттердің жатақхана фойесінде, көшеде, сыраханаларда қоғамдағы саяси ахуал, кемшіліктер, болашақтың қандай бо- луы керектігі жөніндегі құпия әңгімелері көбейді. Пікірлес- тер оңашалана бастады. Бұл кездесулерде жүрек түкпірінен шыққан болашаққа деген шынайы сезіммен бірге, нақты- лы ұсыныстар айтылды. Қазақ тілінің тағдырынан бастал- ған мәселелер КСРО-ның мәні және оның орнына ұласты. Бірігіп Лениннің ұлттық саясат жөніндегі еңбектерін қайта- қайта оқып, пікір алысты. Бәрі бір ауыздан өкімет ұлттық саясатты дұрыс жүргізбеуде және ұлт мәселесін шешу үшін

233

республика тәуелсіз мемлекет болуы керек деген шешімге келе бастады.

Қазақ тілінде кітаптардың жоқтығын сол тілді білмейтін қазақ жастары көбірек айтты. Мен қалада асфальт үстінде өскен балалардың ұлт жандығына таң қалдым. Керісінше ауыл балалары ана тілінде кітаптың жоқтығынан қиналып жүрсе де, көмбіскіленіп жұмған ауыздарын ашпады. Отырса опақ, тұрса сопақтың кейпін киді.

Не керек, қиялы мен арманы аралас болашақтың белесі сиқырдай шақырып, саналы жүректі тарихшы-студенттерді тынымсыз талпындырды.

Біртіндеп Виноградов көшесінің 88-ші үйіндегі тарих- шылар жатаханасы саяси айдын аренасына айналды. Уа- қыт толқыны саясаттың айдыны бетіне өз ортамыздан жаңа тұлғаларды алып шықты. Ұлтжанды азаматтар көзге түсіп, көпшіліктен қолдау тапты.

Бізден үш-төрт жас үлкендеу, өмірдің ащы-тұщысынан ха­бары бар Салық саяси додаларды ұйымдастырып, бәрімізді ұршықтай иіріп әкетті. Сөзімізден, мақсаттарымыздан ортақ үндестіктер таптық. Археолог болып қазақ тарихын әлемге таратуды армандаған қауға сақал Салық көшбасшымызға ай­налды. Ол өзгемізден гөрі еті тірі, туралықты айтуға тайсал- майтын. Намысқой, қабағын да түйе білетін, жүрегі жарыла күле де білетін. Бір сөзді, уағдашыл, істеймін деген нәрсесін алдында таудай бөгет тұрса да елемей істейтін. Тек жалғыз кемшілігі қазақша түсінгенімен сөйлей алмаушы еді.

Ал тәуелсіздікке жетудің жолына келгенде тарих фа- культетінің 20 шақты студенті әркім өз ұсынысын жақ- тап ырду-дырду басталды. Біреулері үгіт-насихат арқылы халықты ереуілге көтеру керек десе, біразы шет елдер- мен байланысты баса айтты. Қызбалар жагы террорлық іс-әрекеттерді де ұсынды. Не керек Салық бастаган 10 студент ішінде өзім бар, үгіт-насихат арқылы мақсатқа жетпекші болып 1972 жылдың қазанында жасырын «Са- рыарқа» ұйымын құрдық. Ой жосыгы өрістес бір курстагы жолдастарды арман оты жақындата берді.

234

Тәуелсіз Қазақстан болашағын бар сезіммен аңсап, аңсап қана қоймай сол өмірге бар көңіл қиялымызбен араласып та кетеміз. Батыс елдеріндегідей дамыган, көркейген Қазақс- танды көргендей боламыз. Көңіл шалқып, көкірегімізді күш кернеп еңсеміз биіктей береді.

Қайғы - зарын көз жасымен жуатын заманның қарасы үзілгені қашан деп ¥лы іске үлкен сеніммен құмарта, қызыга кірістік. Алды-артымызды ойламайтын жастық албырт- тыгымыз да жоқ емес.

Ұйымның екі бөлімнен туратын бағдарламасында түпкілікті мақсат тәуелсіз Қазақ мемлекетін қуру, ана тілге, улттық мәдениет, әдеп-ғурыпқа ерекше мән беру, Біріккен улттар Ассамблеясына мүше болу, дүние жүзіндегі қазақтар- ды өз тарихи отанына қайтару және тағы да басқа мәселелер ерекше айтылды...

Жасырын уйымның Сарыарқа делінуіне Ұлы Дала та- рихымен, Алаш Орда өкіметін қурған алаш зиялыларының еңбектерімен таныстық негіз болды. Сарыарқа қазақ елінің батысымен шығысын, оңтүстігі мен солтүстігін байланыс- тырушы бел омыртқа, арқасы ғана емес, улт болашағының қайнар көзі, алтын діңгегі деп есептелінді.

Ұйымдастыру қабілетіміздің аздығы былай, саяси біліміміздің жоқтығы да көзімізге оғаш көрінді. Біз енді бостандықтың қайнар көзі Алаш зиялыларының еңбектерін іздеп жүріп оқыдық. Тек сол жылдардағы газет-журналдар- дың төтенше жазу қаріпі қиындық туғызды. Араб қаріпін үйрену үшін қазақ көне дәуірі тарихынан дәріс беретін Му- сатай ағаны жағалаймыз. Төтенше жазуды үйретіңіз дейміз. «Оны не қыласыңдар» деп өзі кішкентай сары адам қисая булданады. Біз бірауыздан сіздің «Алтын сақа» пьесаңызды түпнусқадан оқиық деп едік дейміз. Шал риза болып маңғаз- данып үйіне шақырып араб қаріптерінің асты үсті нүкте-сы- зықшаларын үйретеді.

Біз Пушкин кітапханасының қызметшілеріне аш кенедей жалына жабысып 20-шы жылдардағы газеттерді ақтарамыз. Жолымыз болғандарымыз кітапхананың жерастындағы ескі

235

газет-журналдар жинақталған қоймасына енеміз. Сол жер- де отырып шаң басып сарғайған, беттерінің жыртылғаны бар түптеулі газеттер жинақтарын ақтарамыз. Газеттің қара бояуы қолға жабысады, көміскіленген шаң иісі қолқаңды толтырады. Есесіне жаның жадырап тарихпен қауышып, шындықтың пердесін ашасың.

Кейде газет беттерінен басы бірікпеген қазақ зиялысы- ның бай-кедей болып бөлініп алауызданғанын көріп жаның түршігеді. Ызы-қиқы өмірде кім не көрмейді. Көреді. Бірақ бәрінің бір тоқтамы бар ғой. Бірлігі жоқ уяның ала қарға жауы бар, ат төбеліндей аз топ зиялы қауымның неге баста- ры бірікпеді деп налисың. Бәрінен түңілесін. Қазіргі классик саналатын кейбір ақын-жазушылардың шығармаларын оқы- ғың келмей кетеді...

Сарыарқалықтар күнде кешкісін жиналып бағдарлама негізінде жумыс жоспарын жасаймыз. Қиялымызбен бола- шаққа шарқ урамыз. Бәрі түсінікті, журттың бізді қолдайты- нына сенімдіміз. Кімнің Тәуелсіз ел болып ана тілін, мәде- ниетін, әдет-ғурып, ултының асыл қасиеттерін дамытқысы келмейді. Келеді. Міндетті түрде Тәуелсіз дамыған қазақ мемлекетін қуруымыз керек. Қурамыз. Көңіліміз көтеріңкі, желікпелік те жоқ емес. Жора-жолдас көбейді, жерлестер де умыттырмайды.

Бірде узын бойлы, сыйдиғандау көзілдірікті жоғарғы курс студенті келіп өзін факультет комсомол бюросының хатшысымын деп таныстырды. Аты-жөнімді дурыстап сурап, қоғам жумысы жөнінде әңгіме қозғады. Деканат- тағы іс-қағаздарымен танысқан ғой дедім, Ерейментау аудандық комсомол комитетінде неше жыл мүше болға- нымды, қандай бағытпен айналысқанымды білді. Ақыры мені комсомол комитетіне мүше болуға көндірді. Қаланың әдепті интеллигент баласы орысша сөйлесе де қарапа- йымдылығымен баурап алды. Ойламаған жерден комсо­мол белсендісіне айналдым.

Күндіз жастарды патриоттық тәрбиеге баулу мәселесін қарайтын комсомол бюро мәжілісіне қатысамын, кешкісін

236

сарыарқалықтар жиналып Тәуелсіздіктің үгіт-насихаты жөнінде сөз қозғаймыз. Мен өстіп бір ұртым май, бір ұртым қан болып егізденіп университет қабырғасында жүріп жат- тым...

Сарыарқа жасырын ұйым мүшелері жұмыстарын сту- дент-жастар арасындағы үгіт-насихаттан бастады. Мақсат - жастарға тәуелсіз мемлекет болудың қажеттілігін түсіндіру. Бағдарлама негізінде үгіт-насихат жүргізуге кірістік. Бірақ студенттердің жәй тыңдағандары болмаса көпшілігі адырая қарап, мыналар не былжырап тұр деп бұрылып кетеді. Тө- менгі курс студенттері оқудан шығып қалам ба деп қорықса, жоғарғы курстағылар бізге ақыл айтатындай қайдан шыққан оқымыстысыңдар, мұрындарың жалпиып, ауыздарың қи- саймай тұрғанда зытыңдар деп қыр көрсетеді. Сәтсіздіктер күннен күнге көбейе берді. Сарыарқалықтардың үміттерін студенттер ақтамады. Ауылын, елін жақсы көрсе де, ұйымға мүше болып тәуелсіздік үшін күрескілері келмеді...

Енді ұйым мүшелері қоғамдық құрылысты өзгертуден ештеңе жоғалтпайтын, ең революцияшыл тап жұмысшылар, сондықтан үгіт-насихатты солардың арасында өткізу керек деп тактикамызды өзгерттік. Әуелі Алматы қаласындағы АЗТМ, Киров, электро-прибор және басқа да ірі заводтар- дың жұмыс тәртібін біліп, таныс адамдар ізделінді. Завод- тардың жекелеген цехтары қару-жараққа керекті жабдық- тар жасайтындықтан, үгітшілеріміз тәртіптің қатаңдығына кезікті. Тіпті Қазақстан мұхит жағалауында тұрмаса да, қа- ланың қақ ортасындағы Киров заводы атом сүңгуір қайық- тарына торпеда жасайтын болып шықты. Жұмысшылардың пәтерлері бар және мұндай заводтарда жергілікті ұлт өкіл- дерін қызметке алу шектелген екен. Совет өкіметі, мемлекет құрылысының асты-үстін, сыр-қырын жілік майына дейін қалай шағылатынын алдын ала ескеріпті. Завод аулаларына кіре алмаған сарыарқалықтар жұмысшы жатақханаларын айналдырды.

Тәуелсіздік идеясы азшылық арасында да, ұлттық жұ- мысшы табынанда қолдау таппады. Кедергілер көбейді.

237

Кейбір жатақханаларда милиция шақырылса, енді бір жер- лерде насихатшыларды желкелеп жіберді. Вагон жөндеу заводында ашыцтан-ашыцсөйлескенЖатқанбай таяқжеп, денесіне өткен тепкіден басын көтере алмай бір жұма тө- сек тартып жатты. Сонда да кейін ол: «Өмір күрес. Дүние- ге келген соң, өмірден жарақат аларың сөзсіз. Өмір сүргісі, алдына қойған мақсатына абыроймен жеткісі келген адам жарақатына қарамай күресуі керек. Адам қай заманда тууын таңдай алмайды, бірақ ол сол кезеңде өкінішсіз, сапа- лы, саналы, артындагыларга үлгі боларлықтай өмір сүруге міндетті ғой» - деп мойымай, үгіт-насихатын жалгастыра берді.

Бізді бір қолдаса, үйсіз-күйсіз жүргендер қолдар деп пә- тер жалдауға үй іздеуші жас жанұялар, студент-жастардың жиналатын жері Карл Маркс пен Пастер көшелерінің қиы- лысқан жеріне беттедік. Бұл жерді жұрт басқаша “жетімдер бұрышы” дейді. Алматы қаласындағы ең қиын мәселе бас- пана болды. Жұмысқа орналасу үшін прописка-тіркеу керек. Ал тіркеу-пропискаға үйің болмаса тұра алмайсың. Мемле- кеттен үй алу-қияметтің қиыны. Он бес, жиырма жылда ке- зегі жетіп үй алғандар өздерін бақытты санайды. Кейбіреу- лер өмір бойы кезекте тұрып үй ала алмай қаңғырып жүріп өледі.

Алматыда студенттерге жатақхана жетпейді, деканатта не стипендия аласың, не жатақханада тұрасың деп кесіп айтады. Жолдамамен жұмысқа қалған жас мамандардың да көретін күні осы... Әсіресе, күздің ызғарлы былығы мен қыстың аязында бүрсеңдеп кешке дейін сүмірейіп пәтер іздеген жастардың еңсесі түседі-ақ. Жеке пәтер өз алдына, подвал, сарай, кей үйлердің шатыры бәрі-бәрі ауылдан Алматыға келген жастарға толы. Бір бөлмеге 5-6- ға дейін студент қыстырылысады. Жертөлелер дымқыл, төсек орын былжырап, сыздың иісі киім-кешекке сіңіп, денең жылымай жаурайсың да жүресің. Жастардың көбі ангинамен күн ара ауырып, 39-40 градус дене қызуымен лекцияға, жұмысқа барып жүреді.

238

Баспанасы болмаса да, Алматысын қимай төсек орнын арқалап көшіп жүрген қазақ жастарына ешкім таңданбай- ды да. 70-жылдары аз күн болсын Алматының шет-шетін- дегі тауық қораларда турмаған студент кемде-кем шығар...

Сарыарқалықтардың үгіті бул жетімдер бурышында мүл- де орынсыз көрінді. Ашынып, қиялиланған біреуі әй-дүй жоқ боқтап салды. Есі дурыстауы жөндеріңмен жүріңдерші, кешке бала-шағамның қайда жатары белгісіз, барар жер, кі- рер тесігім жоқ, қайыршылап кетуге дайын турғанда жанды қинамаңдаршы деді. Бәрінің унжырғасы түскен, бейшара- лық күй басып кеткен. Үгіт-насихат бітті ...

Жігіттермен салыстырганда, «Сарыарқа» ұйымы қыз- дарының жетістіктері молырақ болды. Олардың сурет көрмелері, концерттерде, театрларда творчестволық зия­лы қауыммен жұмыс істеуі ауқымды нәтиже берді. «Ерен ерлер ісі бірлестігі», «Жас тұлпар» тагы басқа бірлестік- тер жөнінде мағлұматтар алынды. Тікелей іс-әрекеттер- ге барғылары келмегендерімен қолдап, өз ойларын ашық айтқан зиялы цауымга жастарризашылық білдірді. Театр­ларда ұйымның атынан “Қазақ халқына” үндеу таратыла бастады, әрине үндеу орыс тілінде болатын, нәтижесі де белгісіз...

Сарыарқа уйымы көп ултты қурам алды. Татар қызы Та- лима, бурят қызы Вера сияқты тарих факультетінің студент- тері белсенділік танытты. Бірақ, қалай дегенде де үгіт-наси- хат жумысы ойдағыдай нәтиже бермеді. Буқара халық совет өкіметіне қарсы шыққысы келмеді. Дәл осы кезде 7 ноябрь Октябрь революциясы мерекесіне дайындық басталып, жу- мыс бәсеңдеді.

Факультет деканы студенттер түгелдей демонстрация- ға бір адамдай қатыссын деген буйрық шығарды. Ол буй- рықты орындамаған студенттер университеттен қуылады деп кураторлар буйрықты өздерінше нақтылады. Мереке- де сап түзеп өтуге дайындық қауырт басталды. 1-2 курс студенттері жаппай сабақтан босатылып әскери, дене шы- нықтыру кафедраларының муғалімдерінің, кураторлар-

239

дың қадағалауларымен сап түзеп жүруді үйренуге кірісті. Бес-алты күнгі “айт - два” жер тепкілеуінен кейін КПСС саяси бюросы мүшелерінің портреттерін, мадақтау ұран- дарын көтеріп шынықтық. Бас хатшының портреті алдын- да, қалған мүшелер бір қатар, соңында мүшелікке канди- даттардың суреті. Партия басшыларының портреттерінің былғанып, кірлеп қалмауы ерекше қадағаланды. Саяси бюро мүшелерінің портреттерін оқуды жақсы оқитын, тәртіпті студенттерге бекітті. Сенім артылды. Маған мү- шелікке кандидаттың портретін ұстау жүктелді. Портретті аяқ асты қылып жерге қоюға, қалай болса солай ұстауға болмайды. Жұрт көретіндей биік, оңға солға қисайтпай тек алға қарату қажет. Оған қоса «жасасын компартия» деп бар дауысыңмен құлақ жарардай күшене ышқынып айғайлау керек...

Алматыда ерегескендей қар жауып-еріп, көшенің миы шығып былжырады. Ылғалды ауа денені қалтыратады. Қыс- тық киімдерін әкеліп үлгермеген ауылдың балалары аяқта- рынан су өтіп күркілдеп жөтелгендері былай, дене қызула- рымен жатып та қалды. Мұғалімдер жатақханадан шықпай, студенттерді дене қызуларына қарамай, аяқтарына тұрса болды сапқа қуумен болды. Студенттер амалсыздан айдауға көніп, оқудан шықпастың күні үшін сүйретіліп, Шевченко көшесі бойындағы КазГУ-дің стадионына беттеді ...

Жеміс-жидекті жылы күз, тұманды, дымқыл ауалы дене тітіркендірген бұлдыр күндерге біржолата ұласты. Кеш түс- кен жапырақтар тротуарларға жабысып, арықтар қарлы суға толды. Тек еш өзгеріссіз Космонавтар мен Шевченко көше- лерімен бір сарынмен ерсілі-қарсылы жүрген трамвайлар ғана. Кейде кешігіп, ойламаған жерден кешкі тыныштықты тарсылымен бұзып, селк еткізеді.

Космонавтар көшесі бойындагы жатақханада тұратын студенттердің күнделікті өмірі тарсылдап келіп, сықыр- лап тоцтаган трамвай, саңцылдаган кондуктор дауысы- мен таңдарын атырып, кешкісін Целинный кинотеатрына баруымен өтіп жатты. Жатақхананың араның ұясындай

240

сапырылысқан уілі, түнгі 12-ден кейінгі бірінің есіктерін бірлері цагып, нан мен шәй сұраган дауыстар, фойе-фойенің қуыс-қуысына оңашаланып аймаласқан ғашықтардың күн- делікті қылықтары сессиядан-сессияга дейін бір қалыпты еш өзгеріссіз жалгаса берді.

Виноградов көшесіндегі 88-ші үйде орналасқан үш қа- батты ескі № 1 жатақханада әр түрлі факультет студенттері турды. Бірінші қабатта дайындық факультеті тыңдаушыла- ры О-діктер жатады. Олар кешкі 10 нан кейін бала-бақша- дағыдай уйықтамаса да бөлмелерінен шықпайды. Себебі әлі студент емес, мектеп бағдарламасын қайта оқып бастары қа- туда. Екінші қабат жағрафия факультетінікі, олар өздерімен өздері, іштері пысқандары 1-ші қабаттағы тыңдаушыларды тәрбиелеумен айналысады.

Ең шуы көп, әңгімелері көл-көсір, таң атқанша сабылатын үшінші қабат. Бунда тарих және философия-экономика фа- культеттерінің студенттері турады. Әңгімелерінің тақыры- бы жатақхана асханасының котлетінің күйе беру себебінен космостағы қара тесіктің көлемін азайту үшін не керектігін қамтиды. Жаяуы жоқ, улы-қызы бірдей, шешен, ә десең мә дейді, ал бір-екі шөлмек Токай виносын ішіп алса тіпті бой бермейді, бәрі білгіш, бәрі данышпан...

Алматының кинотеатрлары да негізінен институт инсти- туттарға бөлінген. Целинныйға - КазГУ, дәрігерлік, шетел институттары студенттері; Октябірге - КазПИ, Сарыарқаға - халықшаруашылық; Арман мен Қазақстан кинотеатрына - ЖенПИ мен АЗВИ барады. Политех пен физкультурныйдың жігіттері қай кинотеатрға қыздар көп барса топ-тобымен бірінің артына бірі ілісіп, сонда шубатылады. Алматы қала- сындағы кинотеатрлардың екеуінің қурылысы мен өрнегін- де өзіндік улттық ерекшеліктері болды. Олардың бірі ескі ағаштан салынған жастар театрының кинозалы да, екіншісі Целинный. Алматы қонақ үйі қасындағы жастар театры ки- нозалына барғанда үлкен киіз үйдің ішіне кіргендей бола- сың, шаңырағы биік, уықтары ағаштан жасалып боялған, қару-жарақ асынған батырлардың суреті бар. Аспандаған

241

шаңырақ, саған қараған батырлар рухтандырып еңсеңді кө- тереді.

Ал Целинный кинотеатрының сырты да, іші де қазақ эпостарының кейіпкерлерінің бейнелерімен өрнектелген. Рельефті суретті суретші Сидоркин білімділікпен, ерекше бір толқыныс үстіндегі сезіммен салған. Барған сайын қайта- қайта қарай бересің. Кішкентай кезімізден қотандасып отыр- ған шал мен кемпірге пөзерек шамның жарығымен оқитын жыр-қиссаларымыздың көрінісі. Өрнектерге қараған сайын жүрегің лүпілдеп ауыл көз алдыңа келеді. Кеудеңді қуаныш керіп, армансыз өткеніңді мақтан тутасың. Студенттердің көбі осы рельефтерді көру үшін әдейі ерте келіп, қумарлары қанғанша қарайды.

Көркем фильм басталар алдында, 10-15 минут міндетті түр- де Компартияның кезекті съезінің шешімін, фитиль журналын көресің. Студент қыз-балаларға, журнал да, кино да емес, шам сөнген соң бірінің бірі қолдарын сипап отырғаны керек...

Жатақхана бөлмелерінен Досмұқасан, Айгүл ансамблдері- мен бірге Биттлз, Шокин Блю, Роунд Стоунздардың орын- дауындагы әндер жарыса шыгып, жастықты, махабатты жырлайды. Көңілденесің, сезімнің көк дөнені көз алдыңда көлбеңдей жөнеледі. Жанды әуез тұла бойды түршіктіріп, қат-қабат боп сеңсіп қалған өткен күндеріңнің мұңды да, қуанышты да ерекше сәттерін көз алдыңа әкеледі. Жүрегің елжірейді, жылагың келеді. Мәңгілік гұмырды аңсаган Қор- қыт атага ұқсап кетесің. Дертке шипа, денеге қуат бе- ретін арқаның қоңыр желі ескендей болады.

Ішті шымырлатқан керемет мелодия шалғайдағы сағым- дай толқиды. Енді бірде ән ырғағы октавасын өзгерткенде жүректің муңды нәзік тамыры да аяншақтана тітіркенеді. Жүрегің қақса да, дем алмастан қатып тыңдайсың...

Сыңсыған маһаббаттың ыстық сағынышындай назды, муңды әннің сөзіне түсінбесең де музыканы түсінесің. Жа- ныңа жылы тиіп мүлгітеді, баурайды. Қайтадан әнмен әуен- деп қалқи жөнелесің, биіктей бересің. Шексіз де шетсіз ға- ламға бет аласың. Барған сайын сағымдай шалқып, балдай

242

тамылжыған ән аяқталғанда сен де таусылғандай, біткендей боласың. Ештеңенің қажеті жоқтай сезінесің. Бәрі бітеді. Таусыласың, босайсың. Тек жаңа ән басталғанда сен де ән ырғағына ілесіп тіріліп алға жылжисың. Жүрегіңнің соғысы біртіндеп лүпілге уласып жан дүниең қайтадан рахатқа бө- лене бастайды. Баяу толқын бірқалыпты тербетіп әлдилейді, еркелетеді. Амалсыз езу тартып назданасың. Тән рахаты, жан рахатымен кезек алмасып, ляззаттың шырынына мал- тыта береді, малтыта береді... Досмуқасанның оранжиров- касындағы халық әндерінің жаңаша орындалуы көкейге қо- нымды-ақ. Ұлттық өнердің ерекшелігі жаңа леппен жастарға ой салады, намысын оятып болмысын тербейді.

Октябрь революциясының жеңіс күні де тойланды. Ленин алаңындағы өкімет үйінің алдынан сап түзеп, транспорант көтерген студенттер шубатылғаны жүгіре басып, дірдектеп тоңып өтті. Барлық жердегідей қолдау шеруі. Өзгерген еш- теңе жоқ...

Алматы күзі созылып аумалы-төкпелі болғанымен, бір күнде-ақ көрпесіне орантып қалың қысты әкеле салды. Кешкі уйқыға күзде жатқан қала, ертесімен оянғанда түні бой жауған қардан жүре алмай қалды.

Тынық күнде жапалақтап жауған қар, көңіліңді шалқақ- татып, ерекше сезімге бөлейді. Қар жамылған шыршалар ақ көйлек киген қыздардай қызараңдап, еріксіз қызықтырып көз тартады. Биік теректердің басындағы қарлар төменде өтіп бара жатқан қыздарды көрсе борай салады. Қыздар сың- ғырлап күледі, сулуланады, жігіттерге көз қиықтарын төңке- реді. Сенің де жүрегің алып ушады. Еріксіз соңынан ересің, көзіңмен узатасың... Қыздардың узын кірпіктеріне ілінген улпа, дүниені умыттырып, кеудеңе от салады. Жатақхана- лардан шыққан қыз бен жігіттер Никольск базары арқылы “Золото Маккены” фильмін көруге Целинный кинотеатрына ағылады. Қар атысқан, әзіл жарасқан, қол устасқан күндер бір-біріне жалғасады кеп.

XXгасырдың алпысыншы жылдарының соңынан бастап зиялы қауымның ұлт тарихын зерттеген гылыми еңбек-

243

тері жарық көре бастады. Әлкей Марғұлан Байғазы-Дәнді- бай мәдениетінің көне көзін ашса, Кемел Ақышев Алтын Адамды тапты. Ілияс Есенберлин, Мұхтар Магауиннің та- рихи тақыръттагы шығармаларына бүкіл түрік әлемінің тарихи-рухани мүддесін цоргаган Олжас Сүлейменовтың «АзиЯ»-сы қосылып қазақты қазақ қылды.

«АзиЯ» шығысымен-ақ қолға түспейтін кітапқа айналды. Түрік халықтарының тарихын Советтер Одағы мемлекеті тұрғындарына жәй айтып қана қойған жоқ, оның тамыры- ның тереңде екенін, сарқылмас көзінің бар екенін дәлелдеп берді. Мен «АзиЯ» кітабының құдіретіне Ленинград қала- сындағы зиялы жастар арасындағы пікірталас отырысында әбден көзім жетті.

Сарыарқа ұйым мүшелері тек Алматыда ғана емес, рес­публика бойынша үгіт-насихат жүргізуге міндетті еді. Қазақ студент жастарымен байланыс орнату мақсатында жүргенде таныс жерлестерді сағалап Ленинград қаласына жолым түсті. Әдеттегідей қанжығама Олжас Сүлейменовтың «АзиЯ-сын» байлап жүргенім жақсы болар ма, сурет ака- демиясының ескі жатақханасында Орталық Азиядан кел- ген студенттер кітапты қотандасып оқыды. «АзиЯ» кітабы қолға түсті дегенді естіген студенттер көзді ашып-жұм- ғанша жинала қалды. Іштерінде кітапты бұрын оқығандар да бар екен.

Әрбір сөйлем емес, әрбір сөзді баптап оқыған өзбек жігіті мағыналы жерге келіп қалғанда тоқтап, өзі ғана ойланбай басқалардың да айтылған сөздің астарына көз жіберткізіп отырды. Шыбын ызыңын естірткен үнсіздік, құлақтың құрышын қандырған мағыналы сөз, шексіз де, шетсіз ой түйсігі қатпар-қатпар көне тарихтың қойнауын қопарып жатты. Кітап таң атқанша оқылды. Қыбыр еткен жан болсашы. Кітап оқылып біткеннен соң да, қимылсыз үнсіздік тағы біразға созылды. Мен өзімнен жастары үл- кендеу, ұзын шашты, сақал-мұртты студентердің жүзі- нен шөліркеп келіп, бұлақтан кәусар су ішкендей қызара бөрткен жан рахатын көрдім. Өзім де суретшілермен бірге

244

сақайып сала бердім. Олжасты енді түсіндім, мақтаныш сезімі кеудемді керіп, бір аршын биіктеп қалдым. «АзиЯ» кітабы сарыарқалықтардың үгіт-насихат қорынан межелі орнын алды...

Тарих факультетінің студенттерін, әсіресе сарыар- қалықтарды тарихи тақырыпқа жазылған шығармалар қатты қызықтырды. Оқыдық. Талдадық. Пікір таластық. Сарыарқалықтар Пушкин кітапханасының көне фондына арнайы рұқсат алудың көзін тауып, жиырмасыншы-оты- зыншы жылдардағы газет-журналдардан Алаш азаматта- рының мақала-шығармаларымен де таныстық. Олардың қызыл империясының қыспағындағы қуғын-сүргінге қа- рамай, көне тарихты зерттеу арқылы ұлт санасына шежі- рені құйып, кімнің кім екенін кейінгі ұрпаққа айтып кет- кендеріне таң қалдық, табындық...

Жетпісінші жылдардың бір ерекшелігі халық үлкенді- кішілі болып жаппай көркем әдебиет оқып, өмірдің кейбір сұрақтарына жауапты кітаптан іздеді. Коммунистік идеологияның ықпалында болса да цогамдагы іс-әрекет- терге көзқарасын өзінше цалыптастыруга тырысты.

«Ұзынқұлақтан» жұрт компартияның орталық коми- тетінің «Көшпенділер эстетикасы» мен Олжас Сүлейме- новтың «Аз и Я-сын» «ескілікті көксеп дәріптейді» деп шығарған жасырын қаулысын тез-ақ естіді. «АзиЯ» мен танысуға мүмкіншілік болса, Мұрат Әуезовтың басшы- лығымен шыққан «Көшпенділер эстетикасының» барлық тиражы бірден жойылып оқырманға жетпеді. Бұл мақала- лар жинағы көшпенді халықтарда мәдениет те, тарих та жоқ деген Компартия идеологиясына қайшы келді. «Көш- пенділер эстетикасы» Алаш ұлтшылдарының кітаптары- мен бірге қара тізімге ілікті. Мұрат Әуезовты сарыарқа- лықтар бұрын «Жас Тұлпар» ұйымының басшысы, ұлт жанашыры, алпысыншы жылдардағы жастар қозғалысы- ның жетекшісі ретінде білсе, енді ғалым-күрескер ретін- де таныды. Олжас Сүлейменовпен бірге Мұрат Әуезовте студент жастардың кумиріне айналды.

245

Осы жылдары қазақ оқырмандарына шыншылдығы, көркемдігімен бірге саналы ойға шоқ салған, ұлттық мүд- денің болашағына көз жіберткен Қабдеш Жұмаділовтың «Соңғы көші» шықты. Бұл романда сарыарқалықтардың тол- ғау талғамынан өтіп, жастанып оқитын кітабына айналды. Шет елдердегі қазақтардың өмірі, тұрмысы жөніндегі шы- найы болмыс «Сарыарқа» ұйымы бағдарламасының өзекті мәселелерінің бірі болғандықтан, роман бірден үгіт-наси- хат құралына айналды. Студенттер кітапты іздеп жүріп, жатақханаларда кезектесіп оқыды.

Автордың кім, қайда тұратынын біліп алған біздер «Соңғы көш» жөнінде ашық пікір алмасудың жөнін қарас- тырдық. Саясат пен қауіпсіздіктің қыр-сырынан хабардар болып қалған жасырын ұйым мүшелері Қытайдан келген жазушыға үш әріп тарапынан күдік тумауы үшін универ- ситеттің доценті Байтұрсын Дәрішовтың беделін пайда- ланды. Екі аяғынан жарымжан ұстаз «Мен мүгедекке КГБ не істейді, кездесу ұйымдастырып берейін» - деп іске қызу кірісті. Ұлттың жанашыр азаматтарының бірі Байтұрсын ағай балдағын сүйретіп Жазушылар Одағына талай барып, ешкімнен тайсалмай, қытайдан келген тыңшы деген сөзге құлақ та ілмей, Қабдеш Жұмаділовты тарих факультетінің студенттерімен кездесуге көндірді. Жұмаділов сол жыл­дары Жазушылар Одағы ғимаратында қызмет істеді. Жас кезіндегі Мұхтар Әуезов тіріліп келгендей кең маңдайлы, бұйра шаш, маңғаз жазушымен өткізген пікір-алыс кезде­су ұзаққа созылды. Сарыарқалықтар стипендияларынан жиналған ақшаға алыстағы арып, шашылып жүрген қан- дастарымыздың мұң-мұқтажын, жүрек сырын, арманын ата қонысқа сәлемдемедей жеткізген талантты жазушы- ның иығына шапан жапты. Тарих факультетінің студент- тері университетте бірінші болып Қабдеш Жұмаділовпен кездесу өткізді.

Уақыт зымырап сала берді. Қорқынышы көп алғашқы сессиялар да өтті.

Біздің үгіт-насихатымыз жақтастар таба алмай,

246

кібіртіктеп жүрмей қойды. Театрларда таратылған үгіт қа- ғаздарынан да еш серпіліс, нәтиже шықпады. Дәл осы кез- де жатақханада тұратын қырғыз студенттері ұлтшылдық сарындағы үндеулерімен ұсталған соң конспирация үшін ұйым насихат жұмысын уақытша тоқтатуға шешім қабыл- дады. Сарыарқа ұйымының жұмысын уақытша тоқтатуға ашық айталмағанымен тағы бір себеп болды. Бұл өзара түсініспеушілігіміздің көбеюі мен ұйым жетекшісінің салбырттығына байланысты еді. Қайсар мінездің қазы- ғындай отан сүйгіш, айтқанынан қайтпайтын басшымыз Салық күрт өзгерді. Бізден қашқақтауы көбейіп, қосылмай саяқсып кетті. Бірде үйленейін деп жүрмін қолым тимейді десе, енді бірде ішімдік ішіп, бойына, ойына жат қылық- тар көрсетті. Аң-таңбыз, түкке түсінсек бұйырмасын.

Салықпен бір жатақханада тұрғандықтан ыңғайын тауып дұрыстап сөйлесу маған жүктелді. Әңгіменің реті бола қоймай созыла берді. Өзіңдей сүйек пен еттен жа- ралған адамды пір тұтудың қажеттілігі жоқтығына көзім жетті. Не керек ақыры бет ашылды. Салықтың өзі де іш- тен танып, тұншығып жүрген болуы керек бірден сөйлеп кетті. - Арман, арман ғой. Өмірдің ащысы да, тұщысы да бар. Қара басымның тыныштығын, қызығын ойлап жүр- генім жоқ. Ісіміздің нәтижесінің болмайтынына күн өткен сайын көзім жетуде. Әрине бастаған істі тастау қиын, сен- дерге қой дей алмаймын... өгіздің үрген тұлыбынан жас бұзау артық. Біздікі бос әуре. Оданда білім алып, үйленіп, артымызға ұрпақ қалдырғанды дұрыс деп шештім. Ауыл- да кәрі әке-шешем, жалғыз қарындасым бар. Бәрі маған қарап отыр, соларға көмектесу керек.

Көңілдің шері қозғалғанда ғана шындық тілден шыға- ды ғой. Салық ағынан жарылды. Мен оны түсінетінімді, дұрыс ұғатынымды аңғартып басымды изей отырдым. Бі- рақ ішім қан жылап, жаным құлази берді. Маған қауға са- қалын сыйпалай қабағын ауырлап түйілген Салықтың ең- сесін пендешіліктің қасіреті басқандай көрінді. Сөздерін нақтылап, дәлелді айтқанымен маған да, оған да бұл пікір

247

жат еді. Көз нуры булдырап, тура қарай алмай амалсыз- дықтың нышанын білдіргендегі жалпылай жаттанды сөй- леді.

 Қазақ аз көбею керек. Көп болсаң көлсің, сенімен са- насады. Жүзден жүйрік, мыңнан тулпар шығады. Көтеріліс- тен, революциядан біз ештеңе таппаймыз. Тәуелсіздік біздің маңдайымызға буйырмаған. Барымызға қанағат қылып, ты- ныштықты сақтайық. Өзіміз де аман боламыз, ертеңгі күннің еншісіне үлесімізді қосамыз.

 Сонда қалай, тарихтағы қаншама күресіміздің, кө- терілісіміздің қурбандары қайда қалады? Жер шарының то- ғызыншы территориясын білектің күшімен, найзаның ушы- мен қорғап урпағына қалдырып кеткен бабалардың аруағы атпай ма бізді.

 Дурыс айтасың, бірақ айтқаныңның бәрі кешегі, өткен тарих. Қазір заман басқа, уақыт басқа, бізді сондықтан ха- лық қолдамай отыр. Көпшілікте қажеттіліктің зәрулігі тумай ештеңе де істелінбейді. Жәй шығын, қайғы-қасірет кімге керек? 1916 жылғы улт-азаттық көтерілісі дейміз, ал соның пайдасы мен зиянын салыстырып салмақтап көрдің бе?

 Түсінбедім, 16-шы жыл Ресей империясының қулауына себебін тигізді емес пе?

 Дурыс айтасың, бірақ қандай шығынмен? Пулемет, вин- товкамен қаруланған әскерге шоқпармен шаптың, не тап- тың? Қырылдың. Азайдың. Эке болатын улдан, туатын бала- дан айрылдың. 1915 жылы 6 миллион болған қазақ, өскеннің орнына 1945 жылы 2, 5-ақ миллионы қалды.

 Күрессіз, шығынсыз өмір болуы мүмкін емес қой. Тәуелсіз ел болсақ осының бәрі басқалай болушы еді ғой.

 Әйтеуір айтасың да, гәп басқада. Соғысқа, көтеріліске аяқ-қолы сау, басы бүтін, есі дурыстар қатысады. Өлсе, от- тың ішінде жүрген жақсылар өледі, ал жамандар, мүгедек- тер үйде, пештің түбінде, бірақ аман қалады. Ертеңінде ит жоқта, шошқа үріп, солар мән айтып сөйлейді, ел билеп көш бастайды. Есесіне әлсіз, ынжық урпақ өседі.

Көз көргенді қулақ естиді. Мен Салықтың жүзінен «өлсе

248

басқа өлсін, мен өлмейін» деген сөзді көрдім. Таңмын. Абыр- жулымын. Басқадан болса бір сәрі Салықтан еститін сөзім бе еді. Тас балқып, темір ерісе де мыңқ етпей, қандайма деген де қиындығыңа мойымай шыдайтын нардай адам болады ғой. Міне Салық сондай жан еді. Не болды? Қандай қасірет өзі таңдаған улы жолынан бурды? Бәрі жумбақ түсінбедім. Салықтың күрсіністі демінен дәрменсіздік сезілді. Асыл тас- тай ерді қайыстырған қандай дүлей күштің дауылы...

Булт басқан түннің қараңғылығына өкініші көп, аяныш- ты әңгіме қосылып еңсені көтертер емес. Жатақхана тынши мүлгіген, көңіл жабырыңқы.

Әңгімеміз тәмәмдана бергенде Салық бастапқы жүдеген, жабыққан күйіне қайта түсті. Іші жалын болып жатса да, сыртқы сабырдың сары алтынындай болып көрінгісі келді. Күлген болды, күлкісі жәй ырсию, әйтеуір бір ишараттың белгісі.

«Үйлену тойыма шақырам, қаланың қызы, ЖенПИ-де оқиды» деді. Мен ішімнің ашығанын, көңілімнің қалғанын білдірмей жарайды дедім, өздігінен езуім тартылды. Бас- шымыздың ісіне жаным қиналды. Тән дауасы, тән шипасы табылар, жан дауасы, жан шипасы табылмайды екен. Көз ал- дымнан Сарыарқа уйымын қуру кезіндегі Салықтың жүріс- турысы, жалынды сөздері шубырып өтті. Ішімде әлде бір күдік қалды. Бундай шешімге неге тез келді, бурын қайда қалған. Жаманшылыққа, сатқындыққа жетекшімді қима- дым. Амалсыз сарсаң ойға қалдым.

Армандап ден цойган үгіт насихатымызды жарты жол- да қалдырдық. Қажыгандыгымыз бен бірге істелген ісіміз- ден нәтиже көрмеген соң сагың сынып, дәрменсізденіп бо- зөкпеленеді екенсін. Жастықтық буына пісіп жүрген күндер жазгытұргы мамық түсті бұлттай болып, қайта оралмас- тай жоғала бастады.

Бос уақыт көбейді. Барып жүрген шығыс спорт түрлері секциясы да кенеттен жабылды. Каратэ, Кунг-фу советтік қу- рылысқа қауіпті, коммунистік моральға сәйкес емес делініп, спорттың бул түрімен отан қорғаушылар, КГБ мен милиция

249

қызметкерлері ғана айналыса алатын болды. Қайда барсаң қорқыныштың көрі - алдыңнан КГБ-ы шығады. Ендігі қал- ғаны тек жанкүйерлік қана. Сол 70-ші жылдары қазақта бо- лып көрмеген допты хоккей, көгалдағы хоккей, судағы доп, волейбол сияқты спорт түрлерінен қазақстандықтар Европа, дүниежүзі чемпиондары бола бастады. Жолдастарымен ми- лиционерлерді субыханым сүймесе де, патриоттық сезімнен “Динамо” командаларының жанкүйерлеріне біржолата ай- налдым. Енді қолдарымыз босай қалса, Динамо стадионы қайдасың деп сонда турасынан тартамыз. Студенттік өмір өрісімізді кеңейтті.

Бауыржан досыммен семинарға дайындалу арасында Пушкин кітапханасы жабылғанша Батыс Европа және Жа- пон әдебиеттерін оқуға да әуестендім. Буған менің көне грек тарихынан «Эсхил трагедияларының» Шекспир мен Толс - той және Ғабит Мүсірепов шығармаларына тигізген әсері тақырыбына курс жумысын жазуым себебін тигізді. Ұлы адамдардың талғамдары да қызық Шекспир де, Толстой да Эсхилге табынса да, Толстой Шекспирдің талантын мойын- дамаған.

Алғаш рет Акутагава, Кабаватамен таныстым. Джеймс Джойстың “Дублиндіктері”, Ж. Сартрдың, “Тошнотасы”, А. Камюдің “Посторонний” жастанып оқитын кітаптары- ма айналды. Әсіресе, Джеймс еңбектерінің қарапайымды- лығы, сезімталдығы, жаныма жылы тиіп, уйытып алатыны таң қалдырды. Герман Гессенің “Дала қасқырын” бір кеш­ке алып оқып, соның әсерімен күй табақтан Пин Флойдтың орындауында “Айдың арғы беті”, “Иса пайғамбар”, музыка- сын таң атқанша тыңдап ерекше бір күйге түстім. Көкейімде жүрген Войничтің “Көбелегі” жайына қалды.

Әдеби кітап оқуды әдетке айналдырдым. Мухтар Әуе- зов пен Бейімбет Майлиннің повесть, әңгімелерін қайтадан басқа көзқараспен түгелдей оқып шықтым. Әдебиет клас- сиктерінің сөз салымы, сюжет қурастырулары, ой тереңдік- тері таң қалдырды. Қазіргі кезеңдегі прозаиктердің ішінен Сәтімжан Санбаевтың «Белая аруанасын» және Оралхан

250

Бөкеев, Ақселеу Сейдімбектің этнографиялық этюдтерін қызыға оқыдым. Көкейіме дүниелік бейне болып, өзім ұнат- қан жазушылардың шығармалары мәңгілікке қалып жатты. Өмірде өзіңнен талантты адамдардың барлығы да бақыттың бір түрі екен-ау!..

Мен ұйықтап жатқан жолдастарымды оятып алмайын деп есікті сықырлатпауға тырысып сыртқа беттедім. Жатақхана- ның ұзын биік коридоры аждаһадай бос. Фойе арқылы үл- кен колонналы балконға шықтым. Таң енді атып келеді екен. Көктемге не жетсін. Қолымды аспандата созып есінеген күйі бар тыныс тірлігіммен жұпар ауаны құмарта жұттым. Таза, салқын, дымқыл ауаға тұншығып қала жаздадым.

Алматының созылып ататын таңы, әдеттегі үнсіздігі дүние тіршілігінің мол үнін әкелуде. Тыныштықтың тұң- гиыгы менің жүрегімді алып ұшырды. Енді бір сәтте бүршік жара бастаган балауса агаш жапырақтарының май иісі мұрнымды тілімдеп қытықтай бастады. Ауада- ғы жауын иісі көбейді. Көзге көрінбегенімен тамшылардың жацындаганы сезілді. Көктемгі алгашцы жауын иісі, Ала­тау баурайындагы Алматының таң құпиясы екі өмірдің ор- тақ есігінің алды сияқтанып кетті...

Университет факультеттері бір-бірлерімен бәсеке. Әр декан оқу процесінен ғана емес, спорт сайысы, көрке- мөнерпаздардың жарысынан да алда болуға тырысады. Декандардың конкурс алдында абитуриенттердің іс-қаға- зымен мұқият танысып, спортшы, өнерпаздарға ерекше қамқорлық жасағандарының беті енді ашылды. Атақты спортшылар қалалық, республикалық сайыстарда уни­верситет намысын қорғап, сабаққа да қатыспайды. Олар- дың орнына сессия кезінде сынып пен емтихан бағасын қойғызу үшін спорт кафедрасының мұғалімдері жүгіріп жүреді. Спортқа неге екені белгісіз жаратылыстану фа- культеттерінің студенттері икемдеу келсе, гуманитарлық факультеттер ән-күйге, өнерге бейім болды. Бәсеке, әсі- ресе, тарих пен журналистика факультеттерінің арасында жүріп жатты. Университет қабырғасынан асып Алматыға

251

танымал болған журналистерде “Ләйлім шырақ”, тарих - шыларда “Армандастар” ансамблдері бар. ”Ләйлім Шы- рақ” халық әндерін орындаса, “Армандастар” әр тілде ән салып кейін университет ансамблі болды. Екі ансамбль- де қала жастарының сүйікті орындаушыларына айналды. Армандастықтар Қазақстанда бірінші болып, ағылшын тілінде Битлздің әндерін орындады.

Виноградов 88-ші үйдегі №1 жатақхана ғылым қара шаңырағы КазГУ сияқты 1934 жылдан бері талай ұрпақ- ты аяқтандырған баспана. Үлкен алты кереуеттік бөлме- де күні-түні ауыса 15-20-дан кем студент жатпай тұрмай- ды. Қонақ болып келіп жатып кететін студент жерлестер бәрінде бар. Тор астына тақтай қойылып ортасы қосылған екі кереуетке көлденеңінен жата қалғанда алты адам шал- қақтай жатады. Әйтеуір төбесі биік болған соң бөлме іші қоңыр салқын, үшінші қабатқа дейін таласа өскен терек жапырақтары күн көзін көлгейлеп салқындатады. Сту­дентке не, бірер сағат көз іліндірсе болды, жас денелері ширатқан қыл шылбырдай шиыршық атып шыға келеді. Тек мезгілсіз осы жатақханадағы жастардың мазасын ала беретін бір мұғалім болды. Ол жалпы тарих кафедрасын- дағы Өркендеу дәуірінен дәріс беретін Бақтажар Мекишев. Студенттерді өзі құрған “Жеті муза” қоғамының жұмысы- на шақырады да жатады. Мақсаты жақсы-ақ. Жастардың өнерден, оның ішінде бейнелеу өнерінен хабары болсын дейді. Бірақ күнде музей, кешке театр, артистермен кезде- су өзі уақыт жетпей жүргенде жалықтырып-ақ жібереді. Орта ғасырдағы өрлеу, қайта өрлеу кезеңдеріндегі бар- лық суретші, мүсіншілердің негізгі еңбектерін білмесең тарихшы емессің. Бақтажардың қатаңдығы сондай Қозы- Көрпеш Баян-Сұлуды оқымайтын студенттер сынып, ем- тихан үшін “Тристан мен Изольдадан” үзіндіні түнде оят- са да жатқа айтады. Одан қалды “Жеті музаның” жұмысы аздай, мен сендерді сұлу қыздармен таныстырам деп Жен- ПИ-дің “Қыз Жібек” эстетикалық клубына топырлатып апарып отырғызып қоятынын қайтерсің. “Данаянаның”

252

жалаңаш толықсып, ыңыранып жатқан суретін көрсетіп тұрып, оның қалай екі қабат болған хикаясын жырлайды, соның суретін салған Тицианды құдіретті деп мақтайды. Ал жастарды уақыт өтпей қинайды... Ұлдар қыздардан ыңғайсызданады, қыздар ұлдардан ұялып отырады...

Қазақ елінің маңдайына біткен жалгыз университет ұстаздары жалпы өз білімдері мен көзқарастары, пара- саттылықтарыменен басқалардан бір саты болса да биік тұрды. Сарыарқа ұйымы жөнінде білсе де, сол 70-ші жыл- дардағы тарих факультеті декандары студенттерін шек- тетпеді, қудаламады. Қайта шамалары келгенше жана- шырлық көрсетті...

Көркемөнерпаздарының факультет аралық жарысы аяқ- тала бергенде 1-ші май демонстрациясы да келді. Қайтадан парадқа дайындалу, айт-два, портрет көтеру. Көше толы ха- лық. Сап түзеп ұжым-ұжым болып орталық Ленин алаңына ағылған жұртта сан жоқ. Қызыл алау тулар, ұранмен қаптал- ған машиналар, гүл ұстаған оқушылар, айтқаны өлең айтып, билегені бар айғай-шумен жүріп барады.

Әр жерде биік мұнараларға орнатылған радио қабылда- ғыштан Компартия ұрандарын тастаған диктор дауысы, ком- партияны қолдап айғайлаған, өтіп бара жатқан кісілердің дауысы саңқылдап шығады. Саптағы адамдар тоқтап-тоқ- тап, жүгіріп қайта сап түзейді. Күннің көзі де жарқырап бас көтертпейді. Аяқ астында не жатса да аттап өтесің.

Алаңдағы трибуна қасынан өткенде ұрандаған айғай күшейді. Алаңнан шыға бергенде алдымдағы келе жатқан- дар легімен бұрылғанда менде бұрылдым. Дәл алдымызда транспоранттармен безендірілген үлкен машина тұр. Ма- шинаның дәл қасында ақ жейделі еркек қарақұсынан қан шыпшып етпетінен жатыр. Асфальт үстіне қан ағуда, бәтең- кесінің бауы шешіліп қалыпты. Тегі бәтеңкесінің бауын бай- лауға еңкейгенде ұрандармен безендірілген машина шофері көрмей қалып, қаққан болуы керек. Жұрт компартияны ма- дақтап айғайлаған диктор дауысын қайталап жасасын, жаса- сын деп өтіп жатыр. Музыка дауысы, той-думан көңіл-күйі

253

ауада қалықтап тұр. Мен жатқан мәйітке қараған күйі артым- нан итермелеген сап лебімен немқұрайлы топтың бірі болып кете бердім. Артыма бұрылып тағы қарадым, жатқан адамды әлде кімге ұқсаттым.

Мерекені пайдаланып сол күні-ақ ауылға тарттым. Екі- үш күн өтіп, лекцияға келгенде джемонстрацияда машина қағып Салықтың өлгенін естідім. Туыстары жерлеуге еліне әкетіп те қалыпты. Төбем шымырлап кетті. Туған-туыста- рына көмектесе алмадым-ау деп ойладым. Сумаңдаған сұм жазмыш... Тек ауырлаған аяғымды сүйрете басып, адамның басы Алланың ғана добы емес, идеологияның да ойыншығы екен-ау деп ойладым...

Күндер, айлар зулап өте берді. Өмір де, уақыт та сессия мен сессияның аралығымен мөлшерленеді. Жазғы сессия қысқы сессиядан қиындау тиді. Сынақ пен емтихан да көп, жұлдыздары жымыңдаған Алматының жылы түндері, жан- ды жадырататын түрлі сұлулықтар кітап оқытпай көшеге сүйрейді.

Көктемгі қызғалдақтармен жарыса, жартылай жалаңаш- тана күрт көбейген арулар есті кетіреді. Арасында Никольск базары айналасына орналасқан сыраханалар тағы бар. Каз- ГУ-дың жатаханаларының қасында Космонавтар, Шевченко көшелерінің бойы жастардың шоғырланған аймағы болды. Шетел, медицина, денешынықтыру мен спорт, әріректе, по- литехникалық, мал дәрігерлік институттарының жатаханала- ры орналасқан. Сапырылысқан, ығы-жығы студент қауымы. Қай институт асханасының асы дәмді және арзан барлығы соған шұбырады. Никольск базарының айналасында бір емес үш сырахана бар. Шашлык 22 тиын, сыра 24 тиын. Тек ең қиыны, сыра ішетін кружканың тапшылығы. Пысықтау, жоғарғы курс студенттері сыраханаға екі-үш литрлік шыны ыдыстарын ала барып, күндерін ағаштардың көлеңкесіндегі көкалдың үстінде өткізеді. Гу-гу әнгіме, бітпейтін қалжың. Жерлестер бірін-бірі осындай жерлерге шақырады. Қиын болса да, емтихан бағаларының бәрі де ойдағыдай шығады. Алда жазғы демалыс.

254

Жазғы демалысты Торғай облысының Жаңадала ау- данында өткізуімізге тура келді. Оған себеп айына 25 сом қосымша стипендия. Күзде университетте механизаторлар курсы ашылып, жазғы демалыста комбайншы болып, көп ақша тапқысы келген студенттер түгелдей соған жазылды. Қиындығы жоқ, жумасына екі сағат комбайын жөнінде лек­ция тыңдайсың соған саған қосымша ақша төлейді. Мундай напаханы қур жібересің бе?! Уақыт өте шықты. Енді емти- хан бітісімен штаб уйымдасып, факультеттерден отрядтар қурылды. Комбайнерлікке теория, сурет бойынша емтихан тапсырылды. Айлық жалақы кемінде 500-700 сом, ал егін шығып, жумыс жүріп кетсе, одан екі еселенеді деп жатты. Біз екі айға шартқа отырсақ та, тағы бір айға қалсақ екі-үш мың жалақы тауып қалармыз деп есептедік. Ол дегенің бір машинаның жарты қуны.

Студенттердің механизаторшылар отрядын республика бойынша Орталық комсомол комитеті басқарды. Бір эше­лон Қазақ Мемлекеттік университетінің студенттері кө- теріңкі көңілмен, оркестр үнімен, “Компартияның ауылша- руашылық саясаты жасасын”, “Бидайдың бір дақылында қалдырмай жинаймыз” деген урандармен Торғай облысына бет алдық. Поезд уақыт кестесінде болмаған соң тоқтатуды көбейтті. Тіпті Балхаш көлінің тусынан өткенде студенттер жапа тармағай жүгіріп суға да түсті. Тарих-философия фа- культеттерінің қурама отряды “Титово” совхозына көмекке бекітілді.

Механизаторлық өмір басталды. Комбайн дегенің таудай болады екен, үстіне баспалдақпен шығасың. Емтихан тап- сырғанда айтқан жауапқа бір де тетік сәйкес келмеді. Ком- байнның бәрі сынық, оңдауға бөлшектер жоқ. Студенттер берілген комбайндарын оңдау үшін бірінің бөлшектерін бірі алып, әуре-сарапқа түсті. Турмыс жағдайы да айтқандарын- дай болмады. Журт ауыз суға тапшы екен. Жергілікті халық- тың турмысы да күнделікті баршылық. Сиыры өрістен келсе қою шәй, ол келмесе қара су. Жақын арадағы емхана 100 ша- қырым жерде, жолдың аты бар, заты жоқ ...

255

Біз жергілікті бірен-саран кісілерді болашащ, тәуелсіздік жөнінде сөзге тартып көріп едік, әлгілер жындының сөзін естігендей адырайып шоши жөнелді. Есесіне жалащы алган күндері бүкіл совхоз тұргындары бұзауына дейін естерін жия алмай мас болып мөңіреп жүрді. Ал студенттердің тапщан табыстары ішкен тамагынан аспады. Су жащпай іштері ауырып берекелері кетті, жүдеп-жадап ауылдары- на щайтты.

Екі-үш ай көрмей Алматыға келгенде біз жумақты көр- гендей естерімізден таза адастық. Ерекше сезім, шалқыған көңіл жаныңды жадыратып бойыңды сергітіп жібереді. Әсі- ресе 5 институт, 3 техникум студенттері жатақханаларының тоғыз торабы, Космонавттар көшесінің бойы араның уя- сындай уілдеп жастарға толады. Өздеріміздің сүйікті көлік- теріміз трамвайға мінбей, оқу ғимараттарына табиғатты қы- зықтап жаяу тартамыз. Шынында тау суы арықта сылдырап ағып, теректері күнді көлеңкелеген көшелерімен жаяу жүру қандай ғанибет...

Күн щапырыщтанганымен, түнде таудан сощщан салщын самал бойды сергітіп, көңіл көтереді. Қыркүйек - Алматы- ның алтын діңгегі. Саргайып тротуарга түсе бастаган жапыращтар жыл мерзімінің адам өмірі сиящты тощтау- сыз екенін көрсеткендей. Еңселі кең, ерте салынган жатащ- ханаларды щалыщтап, Никольск шіркеуінен созылған щоңы- рау дауысы естіліп щояды.

Әдеттегідей ашық турған терезеден естілген көкек дауы- сынан ерте оянсам да өз ойыммен өзім болып қозғалыссыз көп жаттым. Кейде бәрі дурыс сияқты. Автобустар, поездар жүріп жатыр, самолеттер мезгілімен ушуда, жалақы алына- ды, зейнетақы күнкөріске жеткілікті, оқу бар. Не керек. Бі- рақ, бірақ...

Бүгін біз Сарыарщалыщтар үшін ерекше күн болмащ. Жүргізген үгіт-насихат жұмысы бір жылдан соң өз жемісін бере бастагандай. Өзіміздікіндегі сиящты жасы- рын студенттік ұйымдар Қарағанды, Шымкент щалала- рында да бар екен. Шымкенттен келген «Адыр бөрілері»

256

жастар ұйымы өкілдерімен кездесулеріміз керек. Алғашқы таныстық кездесу Аққу кафесіне белгіленді. Қасындагы ойма суда аққулар жүзген ашық алаңдагы Аққу кафесі Каз- ГУ-дің бас гимаратынан онша алыста емес, кездесуге өте ыңғайлы да. Өкімет үйінің алдындағы жазушылар одағы үйімен шектескен кішігірім демалыс паркінің шетінде тұр- гандыцтан, кафе төңірегінің шетіндегі агаштары күтімді, гүл аллеялары мол, 100 жылдық теректердің бауыры қоңыр салқын-жансая.

Кешкісін кафеде кісі көп болатындықтан, кездесу түс мезгіліне белгіленді. Келген үш жігітпен танысып, балмуз- дақ жей отыра әңгіме бағдарламалар төңірегіне көшті. Ой- армандарымыздың уқсастықтары бізді қауіпсіздік сақта- ну жөнін умыттырып, талай жылғы сырлас жан-достарша шүйіркелестірді. Тек судағы аққуларды қызықтаған адам- дардың шуы сөзді бөле берді. Әңгіме-кездесу жатақханада жалғасын тапты. Түпкілікті мақсат бір - ол Қазақстанның Тәуелсіздігі делінді. Ынтымақтасуға, бірігіп жумыс істеуге келісілді. Бірақ кездесу жалғаспады, байланыс көп узамай түрлі себептен үзілді...

Үшінші курс маған әлде қайда жеңіл тиді. Қолым да бос. Көркем шығарма оқу, консерваторияның Орган залына ба- рып музыка тыңдау әдетке айналды. Бах, Штраус шығарма- лары көкейге қона бастады. 1975 жылы “Сарыарқа” астыр- тын саяси уйымы өз жумысын біржолата тоқтатты. Зымырап уақыт өтіп, өмір өз арнасымен жүріп жатты.

Бес жыл бес күндей өте шықты. Студенттік өмірдің ең қызықты шақ екеніне көз жетті. Жатақхана мен сияқты сту- денттердің үйіне, оқу корпусы аудиториялары көзін жумып табатын жерге айналды. Диплом да қорғалды, енді ғылыми коммунизм пәнінен мемлекеттік емтихан тапсыру ғана қал- ды. Ғылыми коммунизм - үш қайнар көзден, үш қурамдас бөліктен қуралған ғаламдағы бар тіршілікті үлде мен бүл- деге орап мәңгі бақытқа бөлейтін идея. Сенгің-ақ келеді... Былай қарасаң бәрі түсінікті оңай, оңай болса да қиын сабақ. Социалистік идеяны сөзбен жалпылама дәлелдеп мақтасаң,

257

жақсы баға аласың. Ал күмәндансаң, не дұрыс мақтамай кібіртіктесең, күнің қараң. Бірде жәй отырмай табиғат та, адам да жалғасын табады, коммунизмнен кейін не болады деп мұғалімнен сұрағаным бар. Ұстаз да лекциясын тоқтата салып, ойланып қалып «бірдеңесі болар, біз ол кезге дейін өмір сүрмейміз» - деген. Хрущевтің әне деген коммунизмі де жеткізер емес...

Менің көңілім ерекше көтеріңкі :

Алматының алмасы Күннің қызыл гүліндей,

Ұсынғанда алмайсың,

Жүрмін сәулем түсінбей.

Кеткенің бе сәулем-ау Алма жүзің алаулап,

Менің дағы қалды ғой Жүрегімде ән ойнап ...

Апорттың иісінің, арықтағы сылдырлап ағып жататын су- дың азайғаны болмаса, табиғат баяғы. Суы бал, бағы гүлдеп көкегі сайраған, жастарды сезім құшағына бөлеген, сағыны- шы көп жұмақ қала. Арман қала - Алматы...

Казгуград - студенттік қалашығы салынып та болды. Алғашқылардың бірі болып № 6 жатаханаға философтар мен тарихшылар көшті. Үйреншікті Виноградов көшесін қимағанмен көшуге тура келді. Жаңа жатақхана салынып жатқан Университет қалашығының ортасында. Кең алқап- ты алып жатқан қалашықтың тротуарларына дейін біртін- деп үйреншікті жолымызға айналды. Жатақхана емтихан уақыты болғандықтан тыныш. Секциялы бөлмелердегі әркім өзімен-өзі. Баяғы топырлау, у-шу жоқ. Өркениет, жаңа жатақхана студенттерді басқалай тұруға бейімдеді. Соңғы 5-ші курс апыр-топыр болып тез өтті. Жанды жа- дыратқан май мемлекеттік емтиханға да дұрыс мойын бұрғызбайды.

Алматының ыстық күндері қанша ұзақ болғанымен

258

оттың жалынындай тез жанып, айлы қапа түндер ұйқыға жетпей барынша қысқарып алма кезек ауыса береді. Уни - верситет қалашығындағы 5-ші курс студенттерінде күнде айт пен той. Бірі емтихан тапсырса, бірі диплом қорғауда, бармай гөр...

Түннің біраз уақыты болды. Қасымдағы бөлмелес курс- тас досым Оразбай кешкісін ЖенПИ-дің жатақханасына кеткеннен әлі келмепті. Досымның кроватының үстіндегі қабырғадағы «мои студенческие годы» деген жазуы бар 1-ші курста түскен суретіне қарап «қайдасың, жүріп-жүріп бұзылдың ғой, досым -ау» дедім. Еріксіз езуім тартылды. Суретте жымиғандай болды. Көңіл көтерілді. Әлде бір қуаныш сезімі кеудемді кернеді. Жаныңды түсінетін ар- мандас жан досыңның қасыңда болуын Тәңір жаратқан өзінің ең сүйіктісіне ғана беретін шығар... Біз талапкер кезімізде 4-ші тамызда танысқаннан, міне, бес жыл жұп- тарымыз жазылған жоқ. Енді жолдаманы да бірге Ақмола облысына алдық.

Дос - жан дос. Қияметтік дос. Жан мәңгілік, яғни дос- тық та мәңгілік. Жалзанда тірі жүргендегі зана емес, о дүниелік болзанда да жалзасатын достық. Ойланбай гөр. Тілдің ерекшелігі - сөздің құдіреті. Қазақ құдасын құдайза теңейді, жақсылық пен тазалықты кэусэрга, ал достықты жанмен өлшейді. Жанның мәңгілігін ескерсек, адал достық та мәңгі!

Диплом алған группалас қыздар да көңілді. Жігіттерге дипломды әскери жиын-сбордан кейін, офицерлік атақпен бірге бермекші. Кеше группалас қыз-жігіттерімен Алма- тының сәнді-көрікті жерлерінде суретке түсіп, үлкен ес- телік фотоальбомын жасадық.

Гүл базы дархандықпен көмкерілген,

Келіп ек Қазақстанның әр жерінен.

Ақ Орда, тәрбиелеп табыстырзан,

Айналдым білім-жайым Казгуімнен,

- деп өлең жолдарын жазыстық.

Бәрі қуанышты. Алматыда жұмыс жоқ делініп, студент-

259

терді жолдамамен негізінен Қазақстанның түп-түпкірлеріне мектептерге, институттарға мұғалім қылып жіберілді.

Арман қуған, қиял қуған студенттік өмірдің соңғы күн- дері кезіндегі мектеп бітіргендегі сезімдей қайталануда. Бірақ сабырлылық, кейбіреулерінде бақай есеп те жоқ емес. Жүректерінде қобалжу да бар. Тек Алматыны жаңа көргендей айнала қарап, бұрын көңіл бөлмейтін көшенің арығына дейін көз салып тамашалайды. Бәрі де Алматы­ны қияр емес... Емтихан толығымен бітті, КазГУ-дің бар- лық әскери кафедрада оқыған жігіттері үш айлық жиын- сборға Қырғызстанның Ош қаласы қасындағы полигонға жіберілетін болды.

Алматы 1 теміржол вокзалынан кетуге дайындалып сап- та тұрғанда екі-үш жігітті түрлері суық бір адамдар жеңіл машинаға мінгізіп алып кетті. Кім, не, қайда әкетті ешкім оған мән бермеді... Бірақ, бір түсініксізі әскери адамдардың қолына уақытша болса да, біржолата түскенде бұл қалай жі- беріп қойды, тәртіптің болмағаны ма деп жігіттер ойланып та қалды...

Поезд үш күн жүрді. Жата - жата жігіттердің жанбас- тары тесілердей болды. Алматыдан алып шыққан тамақ, арақ-шараптарымыз бірінші күні-ақ таусылды. Күн ыс- тық, вагон іші моншадай, дем алғанда таңдайың кебеді. Ақыры өлдік-талдық дегенде 900 адам тиелген эшелон Ошқа да жетті. Эр факультет рота деп есептелініп, қа- ланың қасындағы Сүлеймен тауы бөктерінде орналасқан әскери гарнизондағы ашық алаңға тігілген палаткаларға жайғастық. Жігіттер тәртіп бойынша моншаға түсіп, раз- мерге қаратпай, жобасы болса болды, әскери киім алды. Ескі матрац, шұрық-шұрық тесік одеяло, бір уыс бүйіртік жастықшаны алдық деп қолдарымызды да қойдық. Келген бетте, мұрындарымызды шүйіріп жата алмап едік. Таң- ның атысы, күннің батысы әскери сүркіл басталған соң, бәрі орнына келді. Танауларымыз иіс сезуден қалғаны бы- лай, қисайған жерге қата қалып, отырып құс сияқты көзді ашып ұйықтауға үйрендік.

260

Студенттік өмірден кейін 40°-ыстыққа бес аспабы асу- лы, шулғауы дурыс оралмаған керзі етікпен жүгіру оңайға түспеді. Кешегі Алматының саябақтарындағы қыдыру да, қурбы қыздармен қоштасу да келмеске кетті. Ішсек тамаққа, жатсақ уйқыға қанбадық. Ең азабы аяқтарымыздың қажа- луы мен шегің шурқырап аяғыңды зорға сүйретіп жүрген- де сапқа турып асханаға өлең айтып бару болды. Қиналдық, көндік. Әйтеуір көппен көрген улы той, екі айға қоян терісі де шыдайды деген сөз көңілдерімізге демеу. Әскердің аза- бына да көндіге бергенде кешкі астың алдында: «Сені ко­мандир шақырып жатыр» - деп, кезекші курсант жетіп келді. Мен ойымда ештеңе жоқ, әскери тәртіппен штабқа жүгіре жөнелдім. Есілдертім асханаға кешікпеу.

Командир сақалау орта жастан асқан полковник бола- тын. Былай қарағанда жылы лебізді, артық сөйлемейтін, өз ісіне мығым ақылды кісі көрінген. Осы жолы: «Сіздің буйрығыңыз бойынша келдім», -деген рапортыма жауап бермей, әуелі: «Сендейлер осындай болады екенсіңдер ғой», - деген кісіше басымнан аяғыма дейін көзімен үнсіз шолып өтті. Сәл үнсіздіктен кейін мына кісілердің сенде сөйлесетін жумысы бар екен деді. Мен сол жа- ғымдағы стол басында отырған отыздар шамасындағы келбетті, бойшаң екі кісіні көріп, бас изеп амандастым. Олар орындарынан турып «рахмет сізге полковник» - деп біреуі маған басын есікке қисайта бізбен жүр деген- дей белгі берді. Мен барайын ба дегендей командирі- ме қарадым. Ол бірден қабағы сәл қатыңқырай қалып, бар-бар деп қолын сілтеп, әлде неге ренжігендей төмен қарады. Мен әлдебір қолайсыздықты іштей сезе сыртқа беттедім. Арқаммен ту сыртынан командирімнің көзін сезіп, желкем шымыр ете қалып, жоғарыдан төмен ар- қам ду етті. Есік алдында сырты брезент жабық маши- наның артқы орындығына мені орталарына ала, әлгі екі дәу отыра бере, машина бірден қозғалды. Не болғанын түсіне қоймаған мен көкейіме күдік пайда болып, іші- ме суық кіргендей болдым. Ойыма ештеңе келе қоймаса

261

да, бұрын көрмеген көктен түскендей бөтен адамдар- дың бас, көз жоқ дөрекі қылықтары мені құбыжықтар- дың қолына түскендей дәрменсіздендірді. Амалымның жоқтығынан қайда, неге апара жатырсыңдар деп сұрау- ға батпадым. Өздігімнен тұншыға бердім. Машинадағы үнсіздік тынысымды тарылта түсті. Көп жүрмей, үлкен аула ішіндегі жалғыз қабат шағын үйдің қасына тоқта- дық. Бейтаныс адамдардың бірі алдымнан, екіншісі ар- тымнан жүріп отырып, мені үлкен бөлмеге кіргізді.

Бөлмеде дөңгелек көзілдірікті түсі өзімді әкелген адам- дардан суық адам отыр. Әй-дүй жоқ, ол келген екі жігіттің біріне протокол жаз деді. Мен тұрған бойым, тізелерім дірілдеп, қорқайын дедім. Артық сөз жоқ. Әлгі жігіт үлкен денесімен арбаңдап қағаз-қалам алып столдың шетіне жай- ғаса бастады. Мен басымды түсіңкіреген күйі, жан-жағыма көз салып үлгердім. Бөлме шағын қонақ үйдің фойесіне ұқ- сайды. Бұрышта телевизор, ескілеу диван, екі кресло, ескі әйнектің шымылдықтары бар, бірақ терезелері жуан темір торлы екен...

Үстел басында отырган адам көзін сұқтана цараган бойы өзін КГБ-ның ерекше істер жөніндегі ага тергеушісі подполковник Сабеновпын деп салмақты, байсалды та- ныстырды. Мына жігіттердің кім екені енді белгілі бол­ды. Күдікті ой көбейіп, қобалжу басталды. Әлгінде келе жатқанда биязы, мәдениетті көрінген жігіттердің онша көп сөйлемеуінің беті ашылды. КГБ-ға аса икемді, ысқаяқ, жорга тілді, ымырашыл боп көрінетін жандар іріктеледі дейтіні рас екен. Жігіттер сайдың тасындай бірінен бірі өтеді, бой десең бой, түр десең түр бар. Құтты Голливуд- тың актерлеріндей.

Бөлме ішінде ұзақ үнсіздік орнады. Тыныштық бөлме ішіне сұрқиясы, запраны көп ауыртпалықты жинап жат- қандай.

Сабенов үнсіз суық көздерін өткірлей қысыңқырап маған ұзақ қарады, ол қараған сайын түршігейін дедім. Осылар қа- телесіп мені біреумен шатастырып тұрма. Әлде офицерлік

262

атақ берер алдындағы ерекше тексеріс пе деп, іштей өзімді демеп қоям. Бірақ КГБ-ның осыншама адамдарының келіп қолға алуы ойнайтын, қалжыңдайтын нәрсе емес. Сабенов «ал баста, өзің бәрін айт революционер жолдас»- деді. Дауыс ақырын шықса да төбеңді оятындай зілді естілді. Мен не айтарымды білмей жан-жағыма есім шыға жаутаңдай қара- дым. Қиын-қыстау кезеңде, адам қанша жасқа келсе де өзіне мейір төгер көздерді тосады, іздейді екен.

Түсінбегенімді білдіріп, иығымды көтере, мойнымды ішіне тықтым. Менің түрім, іс-қимылым әдейі сайқы-мазақ- танғандай көрінген болуы керек, Сабенов мырс етті. Жыми- ғансығанда шырайлы беті сұрлана қалып, суық көздері зәр шашты.

Мен аңырқап отырмын, не айтам. Қасым дірілдеп, көзім жыпылықтап, мазам кетті. Жан-жағыма алақтай қараймын. Пана болар, мені түсініп қайрысар кісі жоқ. Жүздері жылы, сұлу жігіттердің түрлері сазарып, сұстанып жеп қоярдай қарауда. Көз жанарлары өңшенімді өртеп жіберердей. Сөз арасындағы үнсіздік меңіреу тыныштыққа қосыла мазаны алып, өнебойым оттанып, қызуым көтеріле берді. Бұрын мұндайды көрмегендіктен есім кетейін деді. Өлтірсе де айтып-өлтірмей ме. Сабенов әлгідегіден де зілденіп, жігіт- тердің біріне «машинкаға бірден бас, бұл да қара жаяу емес, дегеннің өзі, аяуға тұрмайды” деді. Жігіт атып тұрып, “құп” деп арбаңдап барып, бұрыштағы кішкене стол үстіндегі ма- шинканың баспаларын күректей қолымен бір-бірлеп басып тарсылдата бастады. Мен ештеңеге түсінбеген бойы не айта- рымды білмей, әлі толық түсіне қоймай отырмын. Тек қолда- рымды қояр жер таппай, саусақтарымды алма-кезек сипап, қипылықтай бердім. Ес пен сезімім апыр- топыр. Ақты қара- дай, қараны ақтай сезіндім.

- Сөйле, -дедім ғой, - қалай совет өкіметін құлатпақ бол- дыңдар? Үйымдарыңның аты, қанша мүшелерің болды, істе- ген террорлық, үгіт-насихат істерің, түгін қалдырмай бәрін айт. От пен судың арасындағы көпірде тұрғаныңды ұмытпа. Қолға түскен екенсің біз бәрін айтқызамыз, біздің мекеменің

263

ерекшелігі сондай сөйле тез. Менде әлі үн жоқ. Сабенов әдеті ме, әлде қылмыскерге көрсеткен қуқы ма, түйсіне сыймай ашулана тутығып бөлмеде ерсілі-қарсылы жүре бастады.

Машинканың тырсылы да тоқтап, бөлмеде тыныштық орнады. Еденнің тақтайы Сабеновтың салмағын ауыр- сынғандай сыздана сықырлай бастады. Әрбір адым тер- геушінің күшін көрсеткендей. Сабенов терең ойланғандай көзін қысып, ернін дүрдиткен күйі арасында маған алайып қарап қояды. Танауын шүйіре мынандайларды түсінбейім деген кісіше жеркене қарайды. Өз қолымен быт-шыт қы- лып, жүндей түткісі келіп тур. Менің ойым астан-кестен болып әр жаққа кетті. Жүйкесі басылды ма, әйтеуір Сабе­нов орнына отырып, байыпты түрмен сурақ бере бастады.

Фамилияң? - Уақитов

 Атың?- Темір

 Әкең аты? - Мажит.

 Туған жылың? - 1954 жыл

 Қайда тіркелгенсің? - Жатақханада.

 Толық айт, қай жатақханада, мекен жайы? - КазГудің № 6-жатақханасы, Алматы қаласының Тимирязев кө- шесінде.

 Е, міне, жөнге келе жатырсың. Немен айналысасың, қызмет орның? - Мен студентпін, жоқ бітірдім, жолдама- ны ауылға, Ақмола облысына алдым.

 Оңдырасың ауылға барып. Ал енді нанның қоқымын- дай түк қалдырмай, Сарыарқа жасырын уйымы жөнінде бәрін айт. Бізде уақыт жеткілікті. Есіңде болсын жәй айт- қың келмесе, айтқызатын жер бар, көзіңді жылтыратып қамап, аштан қатырсақ буралқы ит сияқты өзің-ақ ули жө- нелерсің.

Менің денемді суық қарып өтті. Іс насырға шапты. Де- немді толығымен үрей биледі. Маңдай, мурнымның үсті- нен шып-шып тер шығайын деді. Сарыарқа уйымы деген сөзден кейін-ақ өткен күндер қоңырауының дыбысы қу- лағыма келіп, сол өзімді ерекше сезінген күндер жылжып көз алдымнан өте бастады... Бәрі енді түсінікті болды.

264

Көмескіленген өткенді біз сарыарқалықтар іздеген жоқпыз, КГБ-ы есімізге түсірді. Жай түсіріп емес жауап- қа тартып, сергелдеңін бастады. Ұзақтап алысқа кеткен ескі күндерге айналып қайта соқтық. Әлсін-әлсін ұрлана тергеушінің салқын сұсты жүзіне көз салам. Тура қарау- ға қауқар жоқ... Ұнжырғам түсіп, сұрақты мұңая тыңдап, күрсініп қойдым. Айласы, билігі көп адам, кімді болса- да мұңайтпай ма. Тергеушінің мысы басып, дегбірім кете берді. Бастығырылып, демім біткендей ернім дірілдеп дұрыс сөйлей алмадым. Булығып тұншыға бердім. Шақ- ша басқа, шарадай ой келді. Бағанағы биязы мінез, мә- дениетті сұлу жігіттер күрт өзгеріп сала берді. Өңдерін- дегі жылулық реңдерін сұрлантып, қандарын іштеріне тартып алған. Қолдарынан келсе барлық совет өкіметіне, Коммунистік партияға қарсы адамдарды айып-қиыбын қыл арқанға тізіп, мойнына орап-орап, тамұқ отына бір- ден тастап жіберер түрлері бар. Қарапайым сұрақтардың ар-жағында қатерлі қақпан бар екені белгілі. Аяғың шалыс басылса біттім дей бер. Бұлардың іздегені, көздегені осы. Оларға көрсеткіш керек, қылмыскер ұстап, алған жалақы- сын ақтап, марапаттанылуы қажет.

Мені көрші бөлмеге апарып, анфас-профиль, тура-бу­ра қаратып қылмыскерлерше суретке түсірді. Қолыма қара бояу жағып саусақтарымның белгі-таңбасын алды. Суретке түсірушілерде де, саусақтан белгі алушыларда да үн жоқ. Бір механизмді робот сияқты. Қимылдары шапшаң, әбден шы- нығып машықтанғандары көрініп-ақ тұр. Итермелеп басың- ды бұрып, жұлмалап саусақтарыңды арнайы қара майға ба- тырғанда сенің жаның бар-ау, адам екенсің деп есептемейтін сияқты.

Суретке түсіріліп, саусақ сызықтарымыздың таңбасын ал- ғаннан кейін тергеу тағы жалғасты. Жазғы таң рауандап тере- зеден сәуле кірді. Сабеновке білгенімнің бәрін айттым, ештеңе жасырғам жоқ. Ағынан жарылдым. Бәрі бұрын өткен іс, несіне қорқамын. Кісі өлтірген жоқпыз. Совет өкіметі орнында. Бізді ешкім қолдамады да. Қазақтарға тәуелсіздік не, бодандық не

265

бәрібір, аштан өлмей, көштен қалмаса болды. Сарыарқалық- тардың үгіт-насихаттары тулыпқа мөңіреген бузаудың дауысы сияқты қурдымға кетті. Бәрі өтті, кетті бітті деп ойладым.

Айтуын айтып бойым жеңілдегенімен денемдегі үрей қорқынышы кетпей қойды. Төмен қарап, саусақтарымда- ғы қара бояудың қалдығын уқалай бердім. Жауабымның аяқталғанына Сабеновтың көзі жеткен соң өзі толтырған қағаздарды менің алдыма қойды. Оқы да қол қой деді. Дауыс зілді шықты.

Алақтап, қипалақтап не істерімді білмей дарбықтым. Сабенов оқы, оқы деп ақырын қайталап айтсада дауыс төбемнен төмпештеп урғандай бойымды туқырта берді. Оқыған болдым. Жауапты қазақша бергем, мына жазыл- ған орысша. Түсінгенімнен түсінбегенім көп. Астан-кес- тен, бірі ойымда, бірі жоқ. Терім самайымнан моншақтап ақты. Ар жағы меңіреулік, дың-дың, зың-зың... Тыныш- тықта тағы біраз уақыт өтті. Тергеуден босап сыртқа шық- қанда иықтан бес батпан ауыр салмақ түскендей болды. Дене тыныштық алып жеңілдеп сала берді.

Жауап алу бір түнмен бітпеді. Күндізгі әскери дайын- дықтың сүркілі, кешкі тергеумен жалғасты.

 Сендердің жауаптарың бір-бірлеріңе уқсас. Келісіп алғансыңдар ғой. Солай ма?

 Жоқ, келіскен жоқпыз.

 Қалай келіскен жоқсыңдар, басқалар қалай жауап бер- гендері жөнінде айтпады ма?

 Айтты.

 Сонда келесі жолы мынаны айтайық, мынаны айтпа- йық жасырып қалайық деген жоқсыңдар ма?

 Жоқ олай келіскен жоқпыз.

 Енді қалай келістіңдер.

 Біз жәй сөйлестік, ештеңені айтпаймыз деп келіс- педік.

 Жәй. Сен сияқты Отанына қарсы шығып жүрген сү- мелектерде ештеңе жәй болмайды. Өкіметтің бергенін, тегін оқу, тегін медицинаны умытасыңдар. Қоғамды өз-

266

герткілерің келеді. Боқ мурындар. Бірдің кесірі, мыңға ти- ген. Сендейлердің кесірінен біздей күн-түн демей маңдай терімізді төгіп жүргендердің қызметі бағаланбай қалады деп ойланбайсыңдар. Сендерді соттап түрмеге жәй отыр- ғыза салмау керек. Бірден қурту керек.

Азапты күндер есігін айқара ашты... Тылсым ты- ныштықтың көкірегін тырмалап, күннің батуымен бір- ге бойга күдік кіре бастайды. Қалың түнекті қапастың қоршауына түскендеріне жалгыз мен емес, Сарыарқа ұйымының барлық мүшелерінің көздері жетті. Айтпа- гандарымен бәрінің ойы осы құрықтан, жоқ қыл бұрау бұғалықтан қалай босана, сытылып шыға алам деген үміт саңылауын іздеумен болды. Ештеңенің із-түссіз жогалът кетпейтініне, не істесең де сол іске ерте ме, кеш пе жауапкершіліктерімізді білдік. Тірліктің қамыты мойнын қажаған жанның көңілі жәй ала болса, тергеудің сергелдеңін көрген қияметтің қиыны, жүрекке түскен жарадай екен. Дүниеде адамның жүзінен жылы, одан ыс- тық ештеңе жоқ деп ойлайтын маган сұрқия жүздерді күнде көру ауыр соқты. Жақсылықпен жамандықты біле тұрып, құрдымга жіберер сұрақтарды қоя беретіндерін қайтерсің. Әжемнің жылтыраган әдемі бет итте де бар, қаражүректерден сацтангайсың дейтін сөздері ойы- ма жиі түсе береді.

Уақыт жүрісін баяулатқандай. Ымырт түсе Сарыарқа- лықтар сүйретіліп КПП-ға беттейтін болды. Сол жерден қайсысын шақырса сонысы артына қарамай әріректегі жауап алатын үйге үнсіз беттейді. Гарнизон шетіндегі қонақ үй КГБ-ның тергеушілерінің турағына да, жумыс істейтін орнына да айналды. Жауап алу кейде ерте, кей­де кеш басталады. Алғашқыдай емес, кейін, жауапқа ет үйренуге айналды. Сурақтар қайталанып, жауап алудың созылысы көбейді. Кейде жауапқа шақырылмай, біз таң атқанша КПП-да телефон шылдырын қалғып-мүлгіп то- сып, сергелдеңге түсіп казармаға қайтамыз. Үлгерсек уйықтаймыз, уйықтамасақ таңғы сапқа турып жүгіруге

267

кетеміз. Дүниенің қиыны аштық та, жалаңаштық та емес ұйқы екен...

Сарыарқалықтар бір жұмадан кейін бүкіл әскери гарни- зонның үлкен дәретханасы кезекшілеріне айналды. Бұрын кінәлілерді, самоволкаға қашқандарды, әскери жарғыны бұз- ғандарды сол жердің нарядына тағайындаса, енді ол сарыар- қалықтардың міндетіне көшті. Дәретхана тазаламаймын деген Мұратты үш күнге көрші десантшылар гаупвахтасы- на жіберді. Үш күннен кейін арып-шарып келген оны зорға таныдық.

Гаупвахтада тамақсыз отырғаны өз алды, бұзақы десантшы­лар ұйықтатпай, көйлек-шалбарын қолына ұстатып желдеткіш қылып айналдыртып ойына келгендерін істепті. Биліктің зор- лық-зомбылы, айла күшінің шетінен хабардар бола бастаған сарыарқалықтарға бәрі бірден түсінікті болды...

Достарымның пішіндеріндегі томсарзан кейісі, қабақ- тарының түксигенін көргенде мен де өздігімнен жүдеу- лене қалам. Бәрі уайымды, бойлары салбыраңқы. Жүрегі сезімді сарыарқалықтар ойын-күлкіден біржолата қалды. Айза созылзан тергеудің шер уайымы жүздерін сарзайтып, қиыншылық пен күмәннің қара бұлтын қоюландыра берді. Қалай болзанда да өмірбаянымызза тасқа түскен таңба- дай сенімсіз бен ұлтшыл ұгымының мәңгіге ңалганын білдік. Бұрыңзы арман-қиял, сенім, бұрыңзы талап-үміт бәрі, бәрі құрдымза кетіп, жапан түзде жалзыз қалзандаймыз. Үміт пен қатер біржолата безбенге түсті...

Сабақ өткізетін офицерлерде сөз арасында мұқатып, ал енді жауапты “революционерлер” айтсын деп тиісуге әдет- тенді. Отырсаң опақ, тұрсаң сопақсың...

Әскери жиынды басқарған офицерлер түгелдей шет ел- дерде инструктор-кеңесшілікте істеп келгендер. Араларында Египеттің, Эфиопияның, Сомалидің батыры атағын алғанда- ры да бар. Соғысқа қатысып қандары бұзылғандықтан ба, әйтеуір, шетінен есер, майдандағыдай қатаң тәртіпті аңсап жүреді. Қайтсем біреуге билігімді көрсетсем, қолымды ба- тырып мұқатсам деп сыныққа сылтау іздегендер. Бәрініңде

268

урсып-жекуден езулері қанатын сияқты. Айқайлаған сайын рахатқа батып, есерлене бастайды.

- Болашақтың булдыры көбейді... Екі айғы әскери жиын тамыққа айналды.

Секемшіл болып кеттім. Бурын мүлде еленбейтін заттар дене түршіктіре салады. Жәй сөз ғана емес, былайғы көзқа- растың өзі бойыңа инедей қадалады. Тексеріс, жауап күннен түнге ауысып созыла бергендіктен, қарадай шаршап еңсемді ауыр ойлар баса берді. Төбем шымырлап, көзім ілігіп кетсе жайсыз түстер еніп, қараңғы зындан елесі өкшелеп мазалай- ды кеп...

Бірақ жер бетінде адам турсын жәндік атаулы қалмаса да, дүние, әлем өз заңымен жүре береді емес пе?! Таң да атып, күн де батып уақыт жылжып өтіп жатты. Тек тас түскен жеріне ауыр...

Сарыарқалықтар азаптың торына шырмалып қысыла берді. Күндізгі сапырылыстан кейін түн цараңгылыгы жәй ауырлатпай, тылсым тыныштыққа қосылып үрейді көбей- те түседі. Уақыт жүректің дүрсілімен өлшенеді.

Міне, бүгінде күн қызарып уясына қона, ерсілі-қарсылы сабылған курсанттардың аяғы саябырлап, лагерьде өлі ты- ныштық орнады. Түнеріп төніп туратын үңгірлі Сүлеймен тауы да ымырт үйіріле көрінуден қалды. КПП-ға келіп күн- дегі әдетіммен шақыру күтудемін. Түн тыныштығы қулазы- ған жалғыздыққа қоса, қасіретін молайтып ішкі дүниемді жансыздандыра бастады. Тунжыраған меңіреу қара түн жан алғыштай көрінеді. Жусап жатқан түңгі тіршілікте ішін тар- тып болар істі тоса қалғандай.

Маған бар әлем, дүние өртене қалса, сонымен бірге бар қайғы-қасірет, үрей мәңгіге бірден кетсе ғой деген ой келді... Өзім де зым-зия жоғалар едім, бітер еді азаптың бәрі...

Адам көнбіс. Бірақ алай-дүлей көңілің ештеңемен санас- қысы келмейді. Ол өз бағытынан, толғанып піскен шешімнен қайта ма. Іштей өзін ақтайды. Тығырықтағы амалсыздықтан туған көнбістік пен үлкен істерге деген арман арасындағы айқас бас ауыртып, жүректі қанға туншықтырып бойға үрей

269

әкеле береді, әкеле береді. Күн өтіп жауап алу созылған са- йын үрей денеге, санаға, болмысқа біржолата сіңді. Жақсы- жаман. Әділ-арам. Патриот - қылмыскер бәрі ұйқан-тұйқан, қайсы дұрыс, қайсы қате. Оқу бітіріп, диплом алып таңда- ған мамандығымды игеріп елге еңбек сіңірем деген арман да сағымданып барады. Айтып ақтала алмайтын бойыңа, ар- ұятыңа жабысқан ластан тазарып, істемеген түсініксіз қыл- мысқа жауап беруің керек...

Бұрын халқым, ұлтым, Отаным, тәуелсіздігіміз десем, енді жеке бастың, әке-шешені, артымдагы іні-қарындас- тарымды ойлап, осы бір оттан аман шыгудың жолын күндіз-түні іздедім. Көңілім цүлазыган сәттерде ¥лы істер, мыңжылдық тарих желісіне жеке басымның тагдырымен де царауга айналдым...

КГБ-ның тергеушілерімен құдайдың құтты күні кезде- семіз. Сабенов өзін ірі оқшаулау ұстаса басқалары жылы сөйлеп, ақтағандай, қолдағандай әңгімеге көп тартады. Өмірдегі сырты сұлу, маймаң сөз таскөйлер КГБ-ға жинал- ғандай. Олар тілдерін майдалап жүздерін жылытып күле сөйлегенде, іш-бауырыңды езгенде өз сұрқия мақсаттарына жету үшін істейтінін білеміз. Біле тұра сенгендей боп көрі- неміз. Біз бір-бірімізді ыржиысып, қутыңдап алдағанымыз- бен көздеріміз «өтірік-өтірік» деп тұрады. Жалғаны көп бол­са да сыр шертіскен адамды іштей жақын тартатын әдетпен көңілімізді алдап, жақсылық дәметеміз. Қылмысты іс тоқ- татылады, ақталамыз деген үмітіміз көз алдымызда бұлдыр сағым болып ойнайды.

Студент-курсанттар бөлімше-бөлімше болып Отанға ант беріп, офицерлік курсты тамамдап қалды. Ант беруге сарыарқалықтарды жібермеді... Курс кураторы полковник Савков анда-санда әскери жиынды бітірмеген студентке ма- мандық дипломы берілмейді деп қоқан-лоққыны күшейтіп қояды. Бес жыл оқып, диплом жазып, оны қорғаған, мемле- кеттік емтихандарды тапсырғанның бәрі осы әскери жиын- ның қасында түкте емес сияқты...

Кетуге бір күн қалғанда мен тағы жауапқа шақырылдым.

270

Алғашқыдағыдай діріл қағып, жан ұшырған қорқу азайды. Дегенмен іштегі болмыстың түйсігіндегі үрей ара-тұра елес беріп көлбеңдеп өтеді. Жан тыныштығының мазасы мәңгі құрдымға кеткендей.

Баяғы сарын. Бір сұрағанын қайта-қайта сұрайды. Са- рыарқа ұйымы осыдан 3 жыл бұрын тарқалған десе де, Сабенов қадалған жерінен қан алардай болмайды. Қобы- зым не дейді, мен не дейміннің сыңары. Бүгін Сабенов- тың кейпінде өзгеріс бар. Бұрын зікіп атарға оғы болмай дөрекі сөйлеп гүжілдесе енді көзі жылтырай қулана жай- барақат отыр.

Бір жұмадай көрінбегеніне қарағанда, Сабенов жаңа нұсқау алып келді, немесе басқа бір пәлеге жетелемекші. Мүмкін біз бар шындықты айдай ақтарып тастаған соң жұм- сарды ма деп әлдебір жақсылықтан дәм ете қалдым. Сабенов созыла сөйлеп сөзді алыстан бастады.

 Бір мәселені білгің келе ме революционер жолдас, әлде мырзасың ба?.

 Мырза дегеніңізге түсінбедім.

 Неге түсінбей қалдың? Тегіңді ұмыттың ба? Сендердің қайдан шыққандарыңды бақайшақтарыңа дейін талдап тек- серуге тура келді маған. Инемен құдық қазғандай болса да іздегенімді таптым, бәрін таптым. Аталарыңның 1929 жылы Қазақстандағы колхоздастырудан қашып, Сибкрайға ауға- нын, ағаштың арасында тығылып жүріп көбейгенін, одан басқа фамилиямен елге келгендеріңе дейін білдік. Әкеңнің де Омбының Тәбіршен ауданындағы № 2 Үкібай ауылында 1930 жылы туса да, туған жылын 1932-ге өзгертіп Қазақс- танда тудым деп жаңа құжат алғаны да аян болды. Мен үн- түнсіз сазарып қалдым.

Адамды меңгіртетін тылсым тыныштық туды. Көкейді дәметкізген жақсылықтың ауылы сағымданып ұзай берді.

 Бұның бәрін қалай анықтағанымызды айтайын ба?

 Маған бәрі-бір.

 Жо-жоқ, неге бәрі-бір болсын. Аржағың қайнай бастады білем, көзің қанталауға айналды. Сабенов төніп келіп “аға-

271

йындарың айтты” деп дауысын мәйделеп муқатып ыржия қалды. Арсыз ыржыс...

 Біз білгенді кім біледі дедіңдер ғой. Құдайдың санаты- нан шыщсаңдар да, КГБ-ның санатында бәрің барсың. Біз бүрге тагалап жүрген жощпыз. Жеген нанымызды с гаком ащтап жүрміз. Тощта, тощта демесе, көрсетер едік сендер- ге. Талай контра-сілімтікдерді дірілдетіп-щалшылдатщан- быз...

 Біз жау емеспіз. Тек тарих ары таза адамдарды шын- дыщ пен уащыт бетіне щаймыщпай тура щарауды үйретеді.

 Сонда шындыщ сендерге ғана керек екен ғой. Біз мемле- кетті күн демей, түн демей күзетеміз, сендер оны щират- щыларың келеді. Кімсіңдер сендер, өңшең үрпік ауыз. Қолда- рыңнан не келеді. Ертең өздерің-ащ азып-тозып, бір-біріңнің беттеріңе щарай алмай, бейшара-байгұс, жолы болмайтын көптің біріне айналасыңдар да щоясыңдар. Есіңде сащта, біздің советтер елінде “уащыттан озғандар щашанда щұр- бандыщща шалынған ”.

Тарих, шындық, ар дейді міне гәп қайда деп жүре сөй- леп, маңғаздана қалды. Ерні шүртиіп, танауы шүйірілді. Көзілдірігін алып, қайта-қайта сүртіп киді. Сабенов өзіне- өзі риза. Кенет әлде не есіне түсіп кеткендей жалт бурылып, екі көзі ызадан шарасынан шыға “сендерді бурынан білеміз, көздеріңді сол 72 жылы ағызып соттау керек еді” деді.

 Біз кісі өлтірген жоқпыз ғой, не істедік сонша, - деп дауысым дірілдеп тутыға шықты.

 Істегенде қандай. Листовка тараттыңдар ма, тараттың- дар, уйым қурдыңдар ма, қурдыңдар. Мемлекетті қулатқы- ларың келді ме келді. Не керек енді сен иттерге. Әлін біл- меген әлек. Тарихтың дөңгелегін теріс айналдырғыларың келді-ау ә. Сүйекті жутпас бурын көтке қарау керек.

 Тарихтың дөңгелегін ешкім кері айналдырғысы келген жоқ. Біз тек тіліміз бен мәдениетіміздің дамуы үшін жеке тәуелсіз ел болсақ дедік. Басқа ештеңе.

 Басқа ештеңе. Өкіметке қарсы үгіт-насихат жүргізген- дерің, улттар достығына іріткі салуларың ше. Ал жарайды,

272

жеке мемлекет бола қойдық делік, одан сендерге не пайда? Күндеріңді көріп, тойғандарыңа мәз болмайсыңдар ма, сен- дердің кесірлеріңнен бар қазаққа Орталық сенімсіздікпен қарайды деп ойламадыңдар. Мисыздар, қайтіп сендерді уни- верситетте оқытқан.

Мен іштей тергеушімен келіспесем де үнсіз, жылан ал- дында арбаланған көжектей дәрменсіздіктен еңкейіңкіреп сұлық отырған күйі ләм демедім. Сабенов менің басылып үнсіз қалғаным қолтығына су бүріккендей екпіндеп еліре түсті.

 Керек десе біз сендерді еш дәрісіз, ұрып соғусыз-ақ үреймен қирата_саламыз. Айтқанымызды жәй-ақ істетеміз. Есіңде болсын саясат зиялы, көзі ашықтырға емес, қараңғы, ашық ауыздарға арқа сүйейді. Міне былай 100 процент ере- сектің саясаттан ең әрісі 10 процентінің түсінігі бар. 25-30 процентіне газетке не жазылса, теледидар не айтса сол же- теді. Қалғандарының ештеңеге уақыты жоқ. Келетін қонағы, үйлендіретін ұл-қызы, құдасы, көршісі, қырт-сырт, әрі кетсе қыстай қатып-сынып жиып жазда Бурабайға барғанын сөз қылады. Халық күнін көру үшін таңның атысы, күннің ба- тысы күйбең-күйбең тірлік жасайды. Оларға сенің саясат, тіл-мәдениетіңнің құны қорасындағы тышқақ лағының баға- сындай. Тәуелсіз ештеңе болмайды. Бәрі бір-біріне тәуелді. Мемлекеттерде сондай Бостандық таңдаулы-сүйіктілерге ғана тән.

 Жұрттың бәрі таңдаулы емес қой.

 Міне сөзің дұрысталып келеді. Тағы ойлана түс. Жы- бырлат ана миыңның қабыршықтарын.

 Сізде соған жатасыз.

Мақтағанды кім жек көрсін. Сабенов орнынан тұрып кетіп, қарқылдай күле, әдетінше олай-бұлай жүре бастады. Советтер Одағының бір бұрышын өзі ұстап тұрғандай кекі- реңдей түсті. Арасында мойыны тұтасқан қасқырдай бар денесімен бұрылып, осы не істесем бәлем дегендей түнеріп қояды. Менсінбей қарайды. Тула бойы, омырауы мен жеңін- дегі түймелеріне дейін көздері бардай маған қадала қарайды.

273

Сабенов бүгін мүлде басқа адам. Қанша жауап алғанда қанын ішіне тартып сазарып отыратын шырақ, қазір сөзшең.

 Қозамды өзгертуге талайлар ұмтылзан. Қазақ тари- хында да 300 - ден аса көтеріліс болзан деп жүр зой. Кәне қайда соның нәтижесі. Текке қырылып, ит жеккенге айдал- заннан басқа ештеңе тапқан жоқ. Алашордашылар, Садва- касовшылар тазы тазылары советтерді дұрыс қолдамады. Енді міне олардың сүйектерінің де қайда қалзанын ешкім білмейді. Үрім-бұтақтары ит-құсқа жем болып, қаңзырып далада қалды. Әлихан Бөкейхановтарың «Егер жеңсек бір төбеде жиналамыз, жеңілсек-бір шұңқырда көмілеміз» де­ген екен. Кәне көмілгені, мүрделері жатқан молалары да белгісіз.

 Олар қазақтың болашағы үшін жандарын қиды ғой. Кітаптар жазды, тәуелсіз ел болуға күресті. Смағұл Сад- вакасов 25 жасында Адай уезін Түркменияға, Қызылжар уезін Ресейге бермей қырылысып, бар қазақ Сарыарқаға жиналса деп армандаған. Голощекиннің билігіне, істеген ісіне қарсы шығып елден қуылып, 33 жасында қыршыны- нан қиылды.

 Совет мемлекетінде білім алып, өсіп жетілесің, сөйте тұра халық жауларын пір тұтасың ә, сен шырақ. Әлде анау Садуақасов жерлесің, руласың болған соң жаның ашуда ма.

 Садуақасовтың кіндік қанының тамған жерін біледі екенсің ғой. Ақыл-ой, сана-сезім шырмаусыз, оралғысыз өтетін заманды аңсаған бар қазақ менің руласым, жерлесім. Ұлтының болашағын ойлап, соның жолында басын бәске тіккен адам қалай жау болады.

Ішкі қызу, албырт көңілмен көкейімдегіні айтуын айт- самда бетім қуқылданып, тұла бойым түршігіп, дауысым қалтырап шықты. Қорқыныш санамнан тыс бойымды билеп, өздігінен денем қалшылдап қоя берді. Біткен деген осы...

 Сен қара жаяу емессің. Ал біз бәрін білеміз. Жаулары- мыздың іші-сыртын, аяғының қия басқанын не сөйлегенін ғана емес, болашақта не істейтінін білуге міндеттіміз. Біз мемлекеттің сақшылары, қорғаушыларымыз.

274

Сәбеновпен салғыласу, өзіме ор қазғанмен пара-пар екенін еске алып, үнімді шығармауға тырыстым. Жас кезім- де атамнан естіген Мағжан Жумабаевтың түрмеде жатып ай- тыпты деген өлең жолдарын есіме түсірдім;

Не көрсем де, Алаш үшін көргенім,

Маган атақ ұлтым үшін өлгенім

Мен өлсем де Алаш өлмес, көркейер,

Істей берсін қолдарынан келгенін.

Сабенов сөзін екпіндете түсті.

-Мемлекет тәртіп үшін керек. Қатаң тәртіп болмасыншы мәшинә мәшинәмен соғысады, адам адаммен төбелеседі. Қазір Сталин анау, Сталин мынау дейтіндер көп. Өзің тарих- шысың білесің жеке бастың тарихтағы рөлі қандай екенін. Сол Отан соғысын біз Сталинсіз жеңер ме едік. Кім қазір Отан үшін деп оққа жанын байлай алады, ә ?.

 Ол идеология ғой, халық отанын қорғады. Солдаттарға ашқарынға 150 гр. спецпаек беріпті ғой соның да күші бар шығар. Мен үйдегі туыстарымның соғыстан жіберген сурет- терін көз алдыма елестеттім. Есепсіз қаза болған, пушка еті- не айналғандарды ойладым. Қай үйге барсаң да қабырғада- ғы соғыста хабарсыз кеткен көздер сарғайған суреттер қарап турар еді. 200 мың 18 бен 30-дың арасындағы қазақ жігіттері тек екінші дүние жүзілік соғыстан қайтпады. Көбінің жатқан жері де белгісіз. Үйленіп артына урпақ қалдыра алмағаны қанша .

 Міне көрдің бе сенің оңбағандығыңды. Өзіңше түріңе қарамай ултшылсың, тіпті соғыста шәйт болған адал жан- дарды арақ ішкіш, чуть ли алкаш деп отырсың. Сендер ата- бабалардың батырлығын қастерлеуді білмейсіңдер. Әттең қолымда үлкен билік жоқ, әйтпесе қаның ағып болғанша Канаристі қабырғасынан тірідей ілгізген Гитлердей бір там- шы қаның қалғанша асып қойғызар едім. Асырап, мәпелеп өсіріп отырған мемлекетіне қарсы шығып жүрген сендердей сілімтіктерді бірден атып, жермен жексен ету керек. Жоқ, мен медициналық лаборотория ашып, осы-осы мемлекет саясатына қарсы шығады-ау дегендерді күні бурын жобалап,

275

бірден піштірер едім, ха, ха, ха. Жүрсін сосын әтек болып. Әтектердің билікке қарсы шыққандарын көргенім жоқ, ха, ха. Сабенов мәз. Түрі қутыңдап, арқасын қасынғандай қоз- ғап, қалай таптым ә дегендей орнында тура алмай шыбжың- дады. Бетін өзіне тән арсыз ыржысы жапты ...

Іштей біз де адамбыз. Айыбымыз ултымызды сүйгеніміз бе? Тіліміз, қол-аяғымыз, жайнаған көзіміз бар, қайнаған қанымыз, жүрегіміз бар. Сен сонша неге қорлайсың дегім келіп, келіп үндей алмай туншыға бердім ...

Сәл үнсіздіктен кейін Сабенов сабасына түсіп, дауысын бәсеңдете көпшілік, тобыр мал сияқты. Қарнын тойдырып, аш - жалаңаш қылмай, бір-бірлеріне үймелестірсең айдауы- ңа көніп жүре береді. Өздерімен өздері сынасады, ілігіседі. Олардың жауы да, бәсекелесі де, әрі кетсе көршісі. Неге олай, себебі қандарында үрей бар, басылып-бастырылған, аштан қырылған адамдар ешқашан революция жасай алмай- ды. Олардың ойлау қабілеті болмыстары шіріп, үзілген жіп сияқты қысқа.

 Совет өкіметінің халықтікі екенін умытып бара жатыр- сыз. Отан үшін шәйіт болғандардың аруағының алдында қайтпексіз. Мен осы сөздерді айтуын айтсам да, шорт тоқтап қата қалдым.

Босаңсыған жүйке тамырларым да шыр ете жиырылды. Сабеновтен көзімді тайқытып алып кеткеніммен, оның көз- қарасын өн бойыммен сезіп, шекем дыз етті.

 Ы-ың, солай, солай. Біріншіден өлгендер ештеңе айт- пайды ... Ал сенің қара жаяу еместігіңнің себебі арғы атаң- нан келе жатқан Совет өкіметіне деген кегің ғой. Тыңда сен қасқырдың қуйыршығы. Тобыр тағы айтам қарнының қа- мын, үйінің айналасын ғана ойлайды. Оларда қасиет қалған емес. Өйткені бабаларының үзілген жулындарымен бірге көпшілігінен қасиет кеткен. Жулынның үзілуінің не екенін білесің бе.

 Адамдар жулыны үзілсе өледі.

 Осы сендер де университетте оқыдық дейсіңдер-ау. «Жулынның үзілуі» деген жәй өлу емес. Ол, ол Сабенов ули-

276

тын иттей дауысын алысқа созды. О-о- ол. Ұрпақ құриды. Адамдардың омыртқасы космостан, әлемнен энергия алатын антенна. Адамның белі сынып, жұлыны үзіліп өлсе, ата-ба- бадан келе жатқан жақсы қасиеттің жолы жабылады, келесі ұрпаққа жетпейді. Яғни ұрпағың жалтақ, көлеңкесінен де қорқар болар. Шыңғыс хан өзінің ең қауіпті сенбе, сенбе деген жауларының бел омыртқасын сындырып жүргені, ұр- пағы әлсіз нашар болсын дегені. Шыңғыс хан білген бәрін. Данышпан мықты ғой...

Сабеновтың сұсты көздерінің от ұшқынынан көз ата­сы шытынап кетейін деп тұр. Бар білімін, айла-қабілетін биліктің мүддесін цоргауга арнаған кекті көздер. Түймелері де көздей көрінеді. Ол орнынан керенау шұбыіла тұрып, менің ту сыртыма келді. Тұрып-тұрып бөлме ішінде баппен ерсілі-қар- сыілы жүре бастады. Мен қим^ілс^із отырмын. Артық-ауыс щмыгл тұрсын дем алмауға тырыстым. Ту сыртыммен өзіме шүйірілген жиіркенішті алакөзді сезем. Қозғалуға, лә деуге қауқар жоқ. Тек дем алған дыбысым күңгірленген құлаг^іма естіледі. Тынысым жиілеген сайын тұла бошт ысып-суып, суып ысиды. Талшықтанып жүрек те ашиды.

Қорқынышты қанша жан ұшырып жасырғаныммен үрей ішке сыймай бет әлпетімнен көрініп тұрғанын өзім де сезем. Қолымды сыйғызар жер таппай қипылықтай бердім. Сабе- нов те пісе түс дегендей көзін алмаған күйі үнсіз қарады да қойды. Қоян жыланға арбалса, адам адамға арбалынады екен. Көз жанары өңменімді өртеп жіберердей. Әлсін-әлсін өткір көздер шүйіліп, түйреп-түйреп өтеді.

Менің сөзім шабына тиді ме, әлде ойлағаны бола қойма- ғанға ма, ол өзінен өзі ашуға булығып, көзі шатынап кетті. Бағанағы жылтыраған маймөңке қутүлкілік жайына қалды. Адам бір әдеттеніп алса, өмірбақи солай бола берсін дейді ғой. Көкейіндегісінен басқаға беті бұрылар емес.

Менің тергеуде жүріп байқағаным КГБ-ның қызметкер- лерінің кірпіктерінің қағылмауы еді. Тура жылан көз бе дейсің. Кірпігін қақса жауап беріп отырған адам шындығын басып қалып, жалтарып кетеді деп ойлай ма кім білсін. Міне

277

Сабеновтің де кірпігі бір қозғалсашы. Шыңғысхан жаула- рын қалай өлтіргенінің маған қандай қатысы бар, Сабенов осының бәрін неге айтып отыр деп ойлаумен болдым. Тер- геу баяғы сарында өтті. Сабеновтың дәл мұрнының ұшына ызыңдап келіп бір шыбын қонды. Ол шыбынды қолымен қаққан бойы әзірше тергеу аяқталды деді. Алматыға келген соң Республикалық КГБ-ға келесің деп жауап жазылған іс- қағазға қол қойғызып алды. Дөрекілігін азайтып, сабасына түскендей сабырлылық ұстап әдеттегідей зекіп-жекірмей, көз алартпады.

Жалпы тергеу барысында күрт өзгеріс байқалды. Жауап алудың осылай біткеніне менің бойым сергіп, жүрегімнің дымкестігі ұмытылайын деді. Шығып бара жатып, Сабе- новпен қол алысып қоштасып езу тартып күлген болдым. Әрине ол күлкі емес, күлуге арналған кейіп, бет бояушы- лық өзімізді, айналамызды бір мезгіл алдауға керек сиқыр, берекесіз ыржың еді. Амалсыздық, реніш бетін жабатын ал- дамшы шымылдық. Өзім жек көретін сайқал келбеттің өзім- де де пайда болғанын сезіп, дірілдеп жиіркеніп кеттім.

Өтірік езу тартып күлімсіреу, өмір, уақыт өтумен жас ұлгая пайда болатын әдет қой. Бұган жастай душар болга- ныма кейідім. Атамның аққан су да агысын азайтар, емен де иілер, Бестөбенің террикондагы тасы да таусылар, ар- ұятқа да дақ түсер ең ауыры сол деген сөзі есіме түсті. Ка- зармаға жеткенше аяғымды басқан сайын шекем солқылдап Сабеновтың “уақыттан озғандар қашанда құрбандыққа шалынган” деген сөзі көкейімнен кетпей қойды... Алматы- ға барған соң КГБ-ға кел дегені - түрмеге қамаласың дегені шыгар...

Арып-тозып, құр сүлдерлері қалған сарыарқалықтар көптің ең соңында әскери ант беріп лейтенант атағын алды- ау әйтеуір. Әскери жиын аяқталды.

1977 жылғы КазГУ-дің түлектері тиелген арнайы поезд Ош қаласынан шығып сол баяғы жолмен кері қайтты. Сү- леймен тауы сәт сапар тілеп артта қала берді. Бұл жолы кел- гендегідей емес көпшілік үшін уақыт тез өтті. Тек сарыарқа-

278

лықтарды қорқынышты белгісіздік тосып турды. Олар ауыр ой кернеп, оқтасанда күрсінеді. Барлық уйым мүшелерінің сағы сынып, дегібірлері кетті. «Сарыарқа» жасырын уйымы мүшелеріне «сенімсіздіктің қоңыраулы қаңқуы» біржолата байланды. Енді қайда барсақ та алдымыздан күйелі анкета, саусағымыздың ізі бар картотека шығатынын білдік. Ертеңгі күннің кедергілерін ойлағанда өздігінен қуйқа шымырлап, ішің улиды. Ой мен жүрекке бірдей сіңген тергеу немен аяқ- талардың қоңырауы да күмбүрлеп қулақтан кетпей, еңсені баса берді. Бір-бірімізден қашқақтауға айналдық.

Поезд бірінші Алматы станциясына тоқтады. Вокзал алаңына түсісімен аспанға қарап едім ісінген күлді-күкірт түстес булт қол жетім жерде тур екен. Бірінші рет сүйікті қалама келгенде қуаныштан өздігінен алып ушатын жүрегім ештеңені сезер емес. Жігітттердің көбі поездан түсісімен автобустарға лек-легімен отырып өздерінің үйіндей болған КазГУград қалашығындағы жатақханаларына бет алды.

Мен мінген 30-шы нөмірлі автобус ең узын Сейфуллин даңғылының бойымен ыңырана жоғары көтеріліп өрлеп ке- леді. Жайда онша білінбейтін тас жолдың ойдымын маши- наның ресорының солқылы мен бажылдай күшенген мотор дауысы сездіреді-ақ. Терезе қасына жайғасып көзімді көше- ден ала-алар емеспін. Алматы толықсып, жеміс-жидегі піс- кен бейбарақат қалпы. Енді екі-үш күннен кейін қыркүйек. Журт абыр-сабырланып балаларын мектепке дайындауда. Үлкендердің тіл ашарға дайындықтары да жаман емес сияқ- ты. Алыста Алатаудың ақ басы ағараңдайды. Алматы, Алма­ты... Биік теректер, үйлерді жапқан ағаш жапырақтарының арасынан күн сәулесі жылт етіп шағылыса қалады.

Шофер іші толық болған соң автобустан кісілерді түсіру үшін сурап алып, аялдамаға жетпей немесе асып тоқтауда. Аялдамадағы көлік тосқан көпшілік жүгіріп, үлгергені мініп, үлгермегені әттең дегендей қолдарын сілтеп қалып жатыр.

Көңіл-күйім бей-жай. Сүйікті щаламның табиғатын та- машалап келе жатсам да ішімде әлде не кенеттен сынып, белгісіз ащщан бір заттай әлде не төгілуде... Түйсігімде сыл-

279

тылдап кешегі күндер өтіп жатыр. Ақты ақ, қараны қара деп бар шындықты айтып жарылсақ та, Сарыарқалық- тарға тергеушілердің сенбегені анық. Жауап алу жалгас- пақшы, арты немен бітері белгісіз. Әлсін-әлсін ішіме суық жылан кіргендей денем дір етеді.

Жігіттер жатақханаға жетісімен студенттік соңғы қиқуды бастады. Өздері тұрған бөлмелеріне уақытша жайғасып, сақтау қоймасына тапсырған заттарына ұмтылысты. У-шу жанталас арасында дүкенге барып келгендер жағы ыдыс-аяқ, стақан із- деп безектеуде. Мен тапсырған заттарымды алуын алсам да, ішін ашқанда фотосуреттерім, бума хаттарым мүлде жоқ болып шықты. Комендант та, қоймашы да ештеңе білмейміз деп ақ безер де, көк безерленді. Бұрын амандығы дұрыс кісілер күй- бүңжіңдеп теріс айнала берді. Әйтеуір киімдерім түгел. Мені қинағаны кішкентайынан бауырларына салып өсірген атам мен әжемнің ескі фотосуреті мен қалыңдығымның хаттарының буындысының жоқтығы болды. Неге хат, фотосуреттердің жо- ғалғанын іштей жобаладым. Біраздан соң басқа сарыарқалық- тарда заттарының түгел еместігін айтты...

Кешкісін бөлмелес жолдастарым жол дайындығымен туыстарының үйлеріне кетіп жалғыз қалдым. Жігіттердің бәрі ауылдарына қайтпақшы, тек сарыарқалықтар ғана кете алмай жіпсіз байланған. Жазғы емтихандардан кейін сәл бір тынышталатын өліара кезең болғандықтан жатақхана да көңілсіз. Көкейіміздегі ойларымыздың да шешімі жоқ. Ше- кем де сыздауық шыққандай солқылдап, ішім де ашығандай. Бөлмеде жалғыз қалып, қарадай жатып терге түстім. Түн ты- ныштығы молайып, қозғалған сайын ескі креуеттің сықыр- лауы көбейді. Көрпешемді ысырған күйі атып тұрып, балкон- ға шықтым. Төңірек тым-тырыс. Жатақхананың алдындағы орындықтар бос. Алыстан еміс-еміс қыз бен жігіттің анда- санда қатты күлгендері естіліп қояды. Күлкі естілген жаққа қарап едім, ештеңе көре алмадым. Жастар тегі ағаш арасында болуы керек. Ойымды-ой түртті. Шілденің тымырсық талма түсіндей шөгіп жатып алған қапырық қасіреті көп жылдан кейін сыртқа шығып бұрынғыдан бетер батпандай түскен-

280

дей. Өздігімнен ауыр күрсіндім. Оған бөлме ішінің ауасы да қосылып, қабырғаға сіңді. Іш алай-дүлей не істеу керек. Барлық сураққа ештеңе жасырмай, ағынан жарылып шынын айтып жауабын бердік. Жалғыз мен емес, сарыарқалықтар- дың бәрі сөйтті. Айтылды, істелді, қалды. Кейбір уйым мү- шелері Сарыарқа жөнінде алғаш жауап алғанда кинотеатрды білеміз, оған тек көркем фильм көруге барғамыз дегендері де болды. Тергеушілер әдейі айтпай бүркемеленіп тур делінсе де, шынында уақыт өтіп кезіндегі істер студенттік өмірдің күнделікті оқтан жүйрік ағысының екпінінен көмескіленіп еді. Енді міне, сарыарқалықтар умыта бастағанды өкіметтің оң қолы, аяқтарын қия бастырмай, 5 жыл бойы аңдып, ес- теріне салып қана қоймай, жауапқа тартып отыр ...

Ертең КГБ-ға баруым керек. Ойсыз-қамсыз жайбарақат жүретін күндер көзден бұл-бұл ұшты. Таң ұзап, ұйқысыз түндер мазаны алады. Көңіл үміті үзіліп, тірегім сынган- дай. Түн цараңгысы ой қугызады. Бас-аягы жоқ ала сапыран бірдеңелер санадагы қорқыныш жүректің қанын қойыта- ды. Таудан самал есті. Төңірек бозамықтанды. Жауырыным тоңазыды, сәлден кейін менімен бірге үйықтамаган адам- дай екі көзі қыпқызыл болып Алматының күні де шықты.

Республикалық КГБ-ны тез-ақ таптым. Бес жыл универ- ситетке лекцияға барғанда күнде қасынан өтетін Дзержинс­кий мен Виноградов көшелерінің қиылысына орналасқан зілділігі бар сур суық ғимарат. Қужат беру бөлмесіне жү- рексіне кіріп, әйнекшеден Сабеновке келгенімді айттым. Әс- кери киімдегі малжаңдап күйіс қайыратын сиырлардікіндей дүрдік ауыз келіншек ала көзімен атып, қанын ішіне тартып сурланған күйі “нешеге шақырылдың, повесткаң қайда?” деп саңқ етті. Дауысы күректің тасқа қатты тигеніндей, қуйқаны шымырлатып жіберді. Сасқалақтап, неге келгенімді зорға түсіндірдім. Әйел көзімен әлгіден де қатты жеп жіберердей атып, үн-түнсіз әйнекшенің есігін сындырардай тарс жапты.

“Булардың жумыс стилі сондай, қазір арғы жағымен ха- барласады”- деген дауысқа жалт қарадым. Енді байқадым. Руқсат қужатын беру бөлмесінің кішкене кіре берісінде 3-4

281

кісі үнсіз сулық отыр. Ұнжырғалары түсіп кеткен. Бір жас келіншектің түйіншекте тамақтары бар. Отырғандардың барлығы бастырылып ауырланғандай. Жүздеріндегі муң, біз көргенді ешкімнің басына бермесін дегендей. Мен де қысы- лайын дедім. Отыратын орындықтың жоқтығынан, аяғымды ақырын басып сыртқа беттедім. Есіктен узамай, қолымды артыма устаған күйі үнсіз турдым да қойдым.

Жайшылықта құйындай ұйытқып өте шығатын уақыт мүлгіп, сағыздай созылып тұрып алды. Аяғым талып сквер- дегі орындыққа отырдым. Көз майымды агызып, есікке қа- рай-қарай сабыр-тағатым таусылып жүрегім құлази берді.

Мең-зең күйі төңірекке көз салдым. Әшейінде күнде жүріп еленбейтін көшенің жасыл жапыраққа оранган көр- кемдігін көрдім. Агаштарга, үйлерге қараған сайын КГБ- ның гимараты цабыргасынан сызды суық ызгар согып, жауырынымды мұздата берді. Көз шылауланып, демалыс жиілей түсті. Ой быт-шыт қашан бітеді бұл пәле. Аш ке- недей жабысқан тергеу өлтірмей, қалжыратып, құртпай тоқтар емес. Жүйкеде жүйе қалмады. Сымдай тартыл- ган неменің бүгін ертең үзілері сөзсіз. Көз ашып жұмганша ұшқыр ой шарқ ұрып тынымсыз шарланды. Таптым, мені бүгін қамайтын шығар...

Ғұмыры түрме көрмеген қазақ даласында, бүгін түрме көп. Өкімет үй салмаса да терезесін торлап, есігін темір- мен қаптап түрме салады. Міне мына гимараттың асты да түрме. Түрме болғанда қандай асылымызды ақсатып, зиялымыздың тамырын қиған жер.

Арғы беттегі уйғыр театрының екінші қабатындағы ашық терезеден ойнақы музыка үні естілуде. Тымырси қалған ск- вердегі биік қарағайларға қарадым. Қарағайлардың бойы- мен жоғары қарап, басына көз салдым. Алматыдағы талай табиғи да, адами да тасқындардың куәсі жүз жылдық кәрі қарағайлар. Көзденген қабыршықтары бейнеттен шаршап кәртайып, өле алмай жүрген кәрі кемпірдің беті сияқты әжім-әжім. Тамырлары тасқа тиіп, әрі кете алмай білеуленіп жер бетіне шыққан. Амалсызғы тірліктің күйін кешіп, күнәсі

282

көп жерден алыстайыншы дегендей биікке тігінен құлаш ұрған. КГБ-ның ғимаратына ерегескендей, күннің сәулесін көлеңкелеп жібермей тұр. Естімей қалмаймынба деп жал- тақтай есікке қараймын. Еш қозғалыс жоқ. Тыныштық. Даң- ғылмен ағылып жүріп жататын машиналардың да дауысы естілмейді. Сұсты ғимараттың жаны бар сияқты. Менен көз алмай сырттан бақылап тұрғандай. Терезелеріндегі жуан ар- матуралардан істелген тордың өзі әлде неден хабар берген- дей. Қарағайлардың басы сусылдап шулағандай болды. Ды- быс маған алыста көп әйелдер мен балалар сыңсып жылап жатқандай естілді. Денем түршігіп кетті. Өздігімнен көзім жасаурап, кірпігім қағыла берді. Жүрегім де тілімденіп аши бастады...

Мені түсінсе, көңіл-күйімді дұрыс сезсе осы жүз жылдық қарағайлар ғана білетін шығар. Бұл ғимарат кімге қорқыныш әкелмеді, кімді жылатып, кімдерді қыршынынан қимады... Өзімнің жалғыздығымды, дәрменсіздігімді, тығырықтан шығар жолды таба алмайтынымды, қол үшін беріп қорғар ешкімнің, ештеңенің жоқтығына көзім жетті. Уақыт өтер емес. Жаһанда жалғыз қалғандаймын.

Түс ауып, күн ымырттанды. Сабенов кеш қабылдайтын болды. Құжатымды беріп толтырылған рұқсат қағазын алып, Дзержинский даңғылы бойындағы кірер бас есікке беттедім. Есік аузындағы екі прапорщиктің бірі қағаз-құжатты тек- серіп екіншісіне берді, ол тіркеп, құжатты стол тартпасына салып, салмақты түрімен енді бізсіз кете алмайсың дегендей бадырая қарады. Өздерінен басқаның бәрі совет өкіметіне қас екенін ойнақшыған көздері айтып тұр.

Денеден әлсіз діріл өтті. Күні бойы сарылып отырғанда ғимарат астының түрме екенін, жеке басқа табыну кезінде бүкіл зиялы қауымның осы жерде жауапқа тартылып, қи- налып, жазықсыз атылғандарын да еске түсіргенмін... Пра- порщиктің бірі жол сілтеп екінші қабаттағы кабинетке алып келіп, өзі кіріп шығып, мені кіргізді. Бөлме іші қараңғылау, стол шетінде жарық шам жанып, арғы жағында Сабенов отыр. Аға тергеушіге амандасып қолымды ұсына беріп едім,

283

сенің қолың керек еді дегендей иегін көтеріп, отыр деп сұқ саусағымен орындықты меңзеді. Сабеновтың обырлана қа- раған ызбарлы кейіпі «шәйнәмәй жұтып, жұтып жіберейін бе» дегендей қатаңдық танытып жиіркене қарады. Дауыс зілді, Оштағы бірінші жауап алған күндегіден де қатаң. Түрі де сұстанып, денесі де іріленіп кеткендей. Жауап алу бірден басталды.

Баяғы сарын сол сарын. Фамилиямнан кешегі күнге дейін не істедім, қайда болдым, кіммен кездестім, қайтадан айту. Тергеуші шамды маған қарай бұрыңқырап, өзі көмескі көрінгеннен бе дауысы өзгеріп, бөтен адам сияқты көрінеді. Күн ұясына қона бастағанда қоюланған кешпен бірге бойы- ма кірген үрей көбейді. Қараңғылықпен бірге жаманшылық келе жатқандай. Дене суықтанып, дірілдейтінді шығарды. Тұла бойдағы қорқыныш жүйкелерімді сыздатып бақайым- нан қара құсыма дейін үзік-үзік от болып өтіп қояды. Кешке дейін сарғайтып ұстағанының да мәні бар екен. Бөлме іші жарық болса, стол лампасын жағып бетіме қызу шаша ал- майды ғой. Жауап алу ұзаққа созылды. Арасында жауап алып отырған тергеушінің дауысы қарсы алдымнан емес бөлменің бұрыш-бұрышынан шығатындай сияқты болып кетеді. Қы- зулы шам бетіңді қыздырып, көзіңнің нұрын жуасытып қана қоймай ойыңды пышыратып, есіңді кетіреді. Адам алланың ғана ойыншығы, добы емес, КГБ-шниктердің де ойыншығы екен-ау. Сабенов сұрай-сұрай, арасында ойлана жазып, үнсіз қалады. Жазғанын қайта оқып, үтір қойып, тағы ойланады. Менің айтқаным аз, қалай көп жазуда деп ойланып, бір пә- леге ілігіп осында жатқызып қояр ма екен деп үсті-үстіне үрейленудемін. Тергеуді ертең жалғастырмақшы болып, кеш жіберді.

Бейбітшілік көшесінен жүретін 32 автобусқа мініп Каз- ГУградқа жеткенше түн ауа бастады. Ерегескендей вахтер жоғарғы этаждарға көтеріліп кетіп, жатақхана есігін қағып ұзақ тұрдым. Күні бойы нәр тартпасам да, шамды жағар жақпастан сүлдерімді сүйреткен бойы киіміммен кереуетіме етпетімнен құлай кеттім.

284

Шала туған қызыл шақа баланы адамның ба, малдың ба уйығына қайта салып жетпеген күнін тоқ арқылы беріп жаңадан тууы үшін эксперимент жасалуда. Күн, түн екені белгісіз, бірақ бәрі айқын, қол созым жерде, көз алдың- да. Нәресте шыңғырмақшы болады, дауысы бірде шығып, бірде шықпайды. Маңырағандай аузын ашады. Мен бул неге іңгәләп жыламайды деп таңмын. Эксперимент жасап жүрген адамдар негізінен бөтен-бөтен болса да, көрген жай таныс кісілер. Әлгі уйық қуыстанған сүйегі жоқ ет сияқты ма, әлде сүйегі сылынып алынып бүтін еті ғана қалғандай ма, әйтеуір қаны сорғыған көк ет, ағарған пы- шақ қыры май қыртысы бар. Экспериментті жасап турған адамның қолының сүйегінің тесіктері бар екен, тоқтың жарқылдағаны содан от шашып қояды. Қутты бір жоғарғы вольтті сварка жумыс істеп жатқандай. Енді түсіндім, үл- кен адамның денесінің ішкі қурылысын шек-қарны, өкпе бауырымен түгелдей алынып тасталып тек сәби жататын жерді ғана қалдырып соны эксперименттік уйық - лабора­тория көзіне айналдырыпты.

Жүріс-турыстарына қарағанда эксперимент жасаушылар бурыннан істеп әккіленгендей. Себебі абыр-сабырсыз істесе де, қимылдары ширақ-ақ. Өздері тоқ күшейген кезде туманданып жоқ болып кетеді. Нәрестенің бос жерін қалдырмай жіңішке сыммен орап, тоқтың жылдамдығын бурап азайтып, көбейтеді. Тоқ сым бойымен қып-қызыл от болып жүріп тоқтап, тоқтап жүреді. Қызыл шақа нәресте денесі піскендей ағарады, сосын қоңырсыған тері иісі, шіріген жумыртқа сасығымен алмаса қа- лады. Шықпаған қу жан...

Сәби сыммен қундықтаулы болғаннан ба аузын ашқа- нымен дауысын шығармайды. Тек көзі шарасына шығып, ернін ғана шиырып қозғауда. Таныс көз... Эксперимент жа- саушылар бір-бірлерімен ақылдасып, осы болды-ау деген кезде кісінің қаңқасының ішінен устайтын сабы бар таба- ға салынған шала жансар баланы тыр жалаңаш күйі алып шығып үңіліп қарап жетілді, пісті дегендей бастарын шул- ғысты. Нәрестенің денесі жаңа туған көжектікіндей қызыл

285

шақа, үлкен басы былқ-сылқ, денесінің сым оралған жерлері құрттікіндей аппақ буын-буын.

Тексеріске біреу келетіндей сияқты. Табаны көтерген күйі бірі кете бергенде, әлгі қызыл шақа балаға қалған екеуі: “біздің саған істеген экспериментімізді ешкімге айтпа”- деді. Табада бүрісіп жатқан шала-жансар бала еш қозғалыссыз дірілдеп жатқан күйі азабын тоқтатқанына ырза болғандай қалшылдап ерні-ерніне тимей жатса да “жарайды” - деді. Ол қазір өзін өлімге кескен шешімге де ризадай көрінді. Дауыс біркелкі. Үлкен адам әлде бірдеңеге көндіккенде, не амал- дың жоқтығынан иә дейді ғой, дәл сонда шығатын дауыс...

Менің түсінгенім жаңағы бала біраз жасқа келсе де, өс- пегендей, әлде біреулерге небір себептен ұнамай, оған іште жатырда жатып, химиялық электор шок алып, қайта туу-өсу процесі арқылы жазаның қинау түрі белгіленген екен.

Өзімнің бір орында қозғалыссыз тұрғаныма таңмын. Әлгі адам-дүрділер мені неге қумайды, әйтпесе неге ұстап қина- майды. Неге бұл жерден кетпеймін. Көзім бәрін көріп тұр, бірақ өзім жоқ сияқтымын. Жоқ бармын, бірақ денем жоқ. Нәрестені салған табаны ұстаған адам кетті, қалған екеуі отыра қалып, смена арасындағы забойға түсетін шахтерлер- дей үнсіз сораптап, шылым шеге бастады. Алдарында үлкен жұмыс тосып тұрғандай, үлкен қауырт жұмысқа кірер ал- дындағы дайындық. Үстеріне киген киімдері құрылысшы- лардың киіміндей. Комбинезон, жеңі шолақ жейде, аяқта- рында аңшылардың резина етігі, оның қонышы кеуделеріне дейін жетіп, иықтарына асылған. Бірақ етіктері резинадан емес, арасында мақта салынып қоңыр-қызыл матадан жол- жол тігіп жасалыпты. Бағанағы ағыл-тегіл шашыраған қан- ның етікте ізі де көрінбейді. Мен әлгі дүрділердің беттерін көре алмадым. Ұмтылып қайта қарағанда капишон бас киім ішінен теп-тегіс үнірейген қуысты көрдім...

Үрейден кірпігім қағылып орныма келгендей бола қал- дым. Сасқалақтап, көзімді үсті-үстіне қатты-қатты ашып жұмдым. Денем әлі сезілер емес. Маған осы кезде табадағы қызыл шақа баланың қозғалыссыз бұйыққан күйі, басқаға

286

шарасы жоқ экспериментке көндіккен ренжулі дауысын бу- дан бурын да естігендей көрінді. Өзімнің үстімде қара зіл бар. Жанымның қысылғаны сонша денемде бастырылмаған иненің көзіндей жер болса жаным содан шығып кететін шы- ғар. Кенет бастырылғып жәй туңшыққаным, ауырлығым қыл бурауға жалғасты. Әуелі балтырым, содан соң саным бурал- ды. Шыңғырдым, ашына, жалбарына байбалам салдым.

Тәннің ауырғаны, жанның қиналуына жалғасты. Босар емеспін. Жылағым келеді-ау, бірақ қыл бурау ет пен теріні сүйекке қысуы ауыр ештеңеге үлгертер емес. Қыл арқан енді шекені қара қуспен айналдыра басқа салынды. Көз. Көз. Көздің түбін суырып әкетіп барады. Аллай. Қиналдым ғой. Екпіндеп тыныс алу жиіледі. Қыл бурау қысылған сайын көзімнің түбі бытырлап ағаштың тамырының үзілгеніндей уясынан айырыла бастады. Әуелі сол көз, сосын оң көз уя- сынан шығып ушып барып сәйкестене қосылып үлкен бір көзге айналып ауада қалықтап тура қалды. Үлкен сусты көздің бағанағы балаға эксперимент жасап қинаған адам- дардың капюшон ішіндегі терілі тегіс беттеріне қатысы бар. Әлгі үлкен көз енді маған оқша қадалып сустанайын деді. Өзімді қинап, жаншып басып, қыл бурау салып жатқан кісі- лердің де осы көзге бір жақындығы бар.

Тесіле қарап турған көзде кірпік, қас жоқ. Кенеттен осы көздің кірпік-қастарының талшықтарынан мына өзімді қинап жатқан оңбағандардың жасалғанын сездім. Денем түршігіп кетті. Тек кірпік пен қастан осындай жан алғыш кісілер жасалса, денемдегі барлық шаш-жүн талшықтары- нан қанша адам жасалатынын ойлағанда иненің ушындай миллиондаған усақ қызыл шанышқылар денемді ду еткізді. Зәрем зәр түбіне жетті. Жан ушыра айғайлаған күйі оянып кеттім...

КГБ-ның сергелдеңі жанымды жабырқатып, жалғыз-сы- рауымды күшейтті. Көзбен көрмегенге бәрі өтірік. Ақтығың, әділдік, тәуелсіздік үшін күрескеніңді арашаламақ турсын, түсініп мүсіркейтін жан табылмады. Оймен жүрекке бірдей сіңген тергеудің немен бітуінің қоңырауы күмбірлеп қу-

287

лақтан кетпей, еңсені баса берді. Қайда жатырмын не бол- ды есімді бірден жия алмай, бір сәт мәңгіріп барып өзіме келіп, әлгінің түс екеніне қуана бере басыла қалдым. Есіме бүгінгі күні, студент достарымның бәрінің жан-жаққа үй- леріне кеткенде жалғыз қалғаным түсті ... Сабеновке берген жауабымды қайтадан есіме түсіріп, оқиғаны бастан аяқ көз алдымнан өткізе бастадым. Еріксіз бойымды үрей биледі, ой басып қозғалғым келмесе де, зәр қысқан соң әжетқана- ға барып жеңілдендім. Қолымды жуып тұрып айнаға көзім түсіп кетіп, мыж-тыж бетімді, сүлық-сүлтен көзімді көрдім. Шегім шұрылдап қарнымның ашқанын сездім. Сағатыма қа- рап едім түнгі үш жарым. Меңіреу тыныштық. Аяқ басқан өз жүрісімнің дүңкілі ғана естіледі. Кешегідей тағы балконға шықтым.

Балконда тұрып-тұрып бой жазу үшін сыртқа бет ал- дым. Баспалдақпен түсіп келе жатып, екі жыл тұрған улы- шулы жатақханамнан құлаққа ұрған танадай тыныштықты бірінші көрдім. Аяқ басысымның шолпысы бос қуыстарда жаңғырып, күңгіріп қайтып келіп бойымды шымырлатқан қорқыныш әкелді. Далаға тезірек шығуға асықтым. Бірінші қабаттағы кезекші кемпір қырындап қисайған күйі қорыл- ды соғуда. Өзі толық кісі қисайған күйі аяқ қолын бауырына жиып бүрісе домаланып қалған. Сыртқы есіктің ілгегін ақы- рын ашып сыртқа шықтым. Есік алдындағы шам өзін ғана жарық қылып өлермен болып сығырайып тұр. Сәл тұрыңқы- рап осым не дегендей аяғымды ілби басып, көрші жатақха- наны бетке ұстап ерсілі-қарсылы ұзақ жүрдім. Алматы жаз- ғы түн салқынындағы маужыраған тәтті ұйқының мұнарына батқан.

Аспан қара бұлт болып төніп, жерді бауырына бүрердей басып тұр. Тыныштықтан аяқ астындазы жердің басты- рыла дем алзаны сезіледі. Ауырлықты жермен бірге төңі- рек те көтеруде. Біртіндеп түн қараңзылызы бойза үрей болып ене бастады. Бөлмемде ойза тұншызып ауа жетпей қысылсам, енді үрей араласқан батпан салмақтан ауырлай тұншықтым. Жәйден жәй өкпем алқынып кеңсірігім аши

288

жөнелді. Тынысым тарыла бере әжемнің: «қу жан кейде қиналып өсітеді», деген сөзі болмысымның арғы жағынан көміскіленіп бой көрсетті. Жүрегім елжіреді. Өне бойымды шырмаған темір құрсау босаңси қалды. Бетімді өздігінен ыстық жас жуды. Тұншыққан күйі тоқтаусыз агыл-тегіл бола кеттім. Неге, неге осылай. Тым болмаса түсініп қол ұшын берер біреу болсашы, жаны ашыса ғой біреудің...

Кейде ұятсынбай осылай жылап-жылап алған да дұрыс шығар. Адамның көз жасының қайғы-қасірет пен мұңды жуып, әжептәуір сергітіп тастайтыны бар ғой. Көздің жасы көңілге де медет .

Сәлден соң бойымды жиып, қолыммен көзімді сүрткен күйі серги бастадым. Бозарып таң атайын деді. Таңның ақ қанаты етек жия Алатаудан асты. Алматы аспанының ақ- шыл көлеңке мұнары жұқарып, көмескі көрінген нәрселер, көзден көлегей тұрған көше бойы, төңірек айқындала берді. Шеке дың-дың. Біртіндеп төңірек айқындалып, жарықтан- ды. Мен сүйретіліп бастырылған күйі жүрдім де қойдым. Ентелей қарап тұрған Алатау сілемдері түнде біреу шомыл- дырып кеткендей тап-таза, көкпеңкөк. Төбесіндегі қардың ақтығы ап-айқын, сүттей. Жоғарыдан төмен құлаған келте самал жел, әлсін-әлсін екпіндеп қояды... Бірақ, табиғат бұ- рынғыдай мені тебіренте алмады...

Келесі күні де, одан әрі де жауап жалғасты. Баяғы сарын сол сарын. Сабеновтың өзі де шығырланды. Ертеңгі жауапты ойласам болды күздің қара суығына ұрынғандай тұла бойым өзінен-өзі қалтырап қоя береді. Ойламай жүре алмайсың. Тек болар іс болды, тағдырдың жазғанын талайымнан көрейін деген тәуекел ғана бар, басқа амал жоқ. Түрмеге қамалма- сам да әбден лажым бітіп қамығып, осынау кең дүниедегі өзімнің әлсіздігіме мойын ұсындым. Кейде сұс көрсетіп қақ- палай беру соғыс ашқаннан да жаман ба дедім. Қажу адамды тығырыққа тіреп, осыншама дәрменсіз етеді деп ойламап- пын-ау... Мен үшін дүниенің бәрі құрып, тіршілік қуарған сияқты. Аман жүрсең - заман сенікі деген сөздің жайына енді түсіндім.

289

Жатақханадан университетке Виноградов көшесі бойы- мен қасынан талай жыл күніне бірнеше өтетін КГБ-ның аж- даһадай суп-сур мекемесіне осыншама кіріптар боламын деп ойлаппын ба. Онда асыға басып Сейфуллин, Дзержинский, Бейбітшілік даңғылдарын қиып өтіп, Коммунистік даңғылға жеткенде жолды көрсетілген жерден өтуге ерініп, турасы- нан консерватория мен бас пошта ғимаратының арасында- ғы арқа арқылы өтіп, университетке шыға келетінмін. Тез жүрсем 10 минут, асықпасам 15 - 20 минут. Бірден қосалқы есіктен кірсең, бірінші қабаттағы аудиториядан бір-ақ шыға- сың. Бүгінде сол жолыммен бас поштадан ақшам таусылып, аударма алуға беттедім.

Ғимарат қасындағы ескі архитектуралы консервато- рияның екінші қабатындағы ашық үлкен айқармалы тере- зеден домбырада әуелі Огинскийдің Полонезі, Іле Түрік маршы ойналды да, шорт кесілгендей аяқталмай үзілді. Қайда асығып бара жатырсың, паузамен, бар ынтаңмен ойна деген дауыс естілді. Түрік маршы қайта басталып, домбыра үні енді басқаша шықты. Бурын университет­ке лекцияға келгенде күніне бірнеше өтіп, айлар жылдар жүрген жер бүгін басқаша. Ағылып жүретін таныс сту- денттер де көрінбейді. Бул жер әуелден жай тыныш емес, Алматының жан тыныштығын сақтаған шағын арал сияқ- ты. Бір жағы Алматы қонақ үйі, Абай опера балет театры болса, төменде жазушылар одағы, үлкен фонтанды аллея - бағы бар өкімет үйі. Лекцияға кешігіп, өткен - кеткен- дерге қарап зәулім теректер саясында талай уақытты еш уайым-қайғысыз өткізген жерлерім. Ақша шығындамау үшін осы аллея бойы тақтайшаға ілінетін газеттерден күнделікті жаңалықпен танысатынмын. Консерватория- дан жарыса шыққан әр түрлі кластың сан алуан әндеріне, жеке дауыста бір нотаны қайталаған әнші дауыстарына қулақ үйреніп елең қылмайды да. Ең арты бас поштаға ау- дарма ақша, сүйіктілерінің хатына асыққан студенттердің өзі осы жерден өткенде айғай-шусыз жүріп емес, қалқы- ғандай көзге көрінгенімен үнсіз өтуші - еді ау.

290

Жаманшылықтың қара бұлты қоюланған сайын, ке- шегі асцацтаган армандар төмендей берді. Арман - мақ- сат, арман - махаббат. Оган қиянат жасап, орта жол- да жәй тоқтай аларсың ба? Тоқтауын тоқтарсың - ау. Бірақ не боларсың. Өмір шоғының отының сөнбесіне кім кепіл. Өмір ұзақ жол, оның ең соңы сенің мақсатың, із- дегенің. Өз орның, өз жолың. Ол да бір ән сияқты. Ән аяқталмай қалар ма. Аяқталмаса, ол ән болар ма. Арман - мақсат, әркімнің ішкі жан дүниесі, жүрекпен байла- нысып, тамырласып жатыр ғой. Бірінен-бірі айырылса, олардың жарақаттанып, қансырап, жүректі тұншық- тырып, қалжыратары сөзсіз...

Жауап алу он шақты күнге созылды. КГБ-нің кіруге руқ- сат қужатын беретін кеңсеге жумысқа келгендей ертесімен келемін, содан қашан Сабенов шақыртқанша сарғая тосып отырам да қоям. КГБ-да сенбі - жексенбі, дем алу дегенің болмайды екен. Бүгінде күн жексенбі болса да жауапқа бет- тедім. Уақыт ерте болған соң, автобустан ертерек Сейфул- лин көшесіндегі жындыхананың қасындағы аялдамадан түсіп жаяу жүріп келем. Күн сурғылт. Бауырлаған булт не жаумай, не қоймай түнеріп тур. Абайдан Дзержинский даң- ғылына бурылдым. Анда-санда өткен жеңіл машиналар, бі- рең сараңғы өз жумысымен олай-булай өткен кісілер болма- са бәрі солыңқы, төңірек тынши қалған. Денемді ауырлап, бастырыла жерге қараған күйі ілбіп келем. Тротуардың ас- фальтының су тиіп ойылған жерлері опырылып, қисайып де- нені тітіркендіріп ыңғайсыздық әкелуде. Жарылған жерлері де өрмекшінің тузағындай тілініп әлде бір жаманшылықты меңзеп, аяқ басқан сайын тузаққа түсетіндейсің.

Буның бәрі менің көңіл-күйіме де сай. Өйткені, ой- түйсігімде сөз жетпейтін шаршағандық пен қажудың күңгірт көлеңкесі мен мундалап, бултты күнге сайма-сай келуде. Оң қолымды қалтама бір алып, бір салып, аяғымды зорға ілби басып, иығымда бес баттам ауыр жүгім бардай ой туңғиы- ғына батқан амалсыз күйдемін. Көкейімде не болса да, тек тезірек бітсе екен деген бір - ақ шешім бар. Бос көше, сыл-

291

быр уақыт, асфальты сызықтанып жарылған тротуар, адам өмірінің бірден-бір бет пердесі, мәнсіз өмірімнің негізіндей

Өлгенде бәрі ұмытылады. Сен де жогаласың, өлгендер жөнінде жаманшылық та айтылмайды. Мүмкін тезірек өлу керек шыгар...

Сабенов те шаршаган болуы керек, бірден цабылдаганы- мен жиіркене, ызалы қарады. Дәл осылай жердің сызында жатып - жатып көрден тіріліп шыққан аруаққа гана қа- райтын шыгар. Көзқарасы сен осы біздің, коммунистердің арасында, тірілердің ішінде сүйегіңді сүйретіп негът жүрсің дегендей...

Әдеттегідей жауап алудың басталар алдындағы тыныш- тық орнады. Тыныштықтың әр түрлі болатынын осы КГБ қабырғасында көрдім. Мынау даладағы тыныштық емес, ет пен теріңнен ине болып өтіп, сүйегіңді сырқыратып қа- далып, жүйкеңді құрсап дәрменсіздендіретін, қорқыныштан қозғалтпай тастайтын ерекше суық тыныштық...

Екі қолымды қоярға жер таппай сыйпалана бердім. Қол- дарымның қозғалуы, кейде дірілдеп терлеуі жауап басталар- да өздігінен өсітетін әдетке айналған.

Сабенов бет-аузын тыржита күлімсіреген болды. Бұл күлу де емес, күлімсіреу де емес, сықақ, кекетудей бірдеме еді. Өзі тісін ақсита езуленген күйі үнсіз, менен көзін алмай бедіреюде. Шүңірек көз өңменімнен өтіп кететіндей сұсты. Әлсін-әлсін лықсып шыға келген ашуын әзер тежеп, көзін сықсита қарап зәр шашуда. Бір кезде титықтады білем, ор- нынан тұрып ерсілі-қарсылы жүре бастады. Мойнын бұра сүзеген бұқаша ала көзімен атып қояды. Айдай ашық күнде жауын күткен шермендедей не істерімді білмей тыпыршып мен отырмын. Ақырын қабағымның астынан барлай қарап, тергеуші, жаналғышымның ішінде не ұлып жатқанын білуге құмартамын. Сұрағын неге қоймайтынына таңмын, бүгінгі жауап алу мүлде басқа.

- Сендер жәй сотталмайсыңдар. Сотталудың да өзіндік ерекшелігі бар. Бұл әсіресе саяси жүйеге қарсы әрекет

292

жасағандарға қатысты. Қауіпті қылмыскерлер есі ауы- сып жындаханаға, мезгілсіз жол апатына түсіп жатады. Ал енді біреулері өмір бойы тергеуде болады. Себебі сот- талған адам босайды, қылмыстық жауабын тартып өтей салады. Ол іштей сені кешіре ме, мемлекетке қарсы шы- ғуын тоқтата ма, әлде зығырданы қайнап, арам ойын іске асыруға тырыса ма. Міне гәп қайда. Бір рет саяси жолдан тайған адамға сенуге болмайды, - деп Сабенов сұрақты өз сөзімен бастады. Түсіндің бе дегендей сөзін бөліп, дауы- сын баптай соза сөйледі.

Бұл сөздерді Сабенов мені қорқыту үшін жәй әшейін айтып тұр деп ойладым. Жындыхана, жол апаты, өмір бой- ғы тергеудің болу мүмкін екендігі мың ұйықтасам түсіме кірер ме екен... Өзін мас па деп те қалдым. Түрі сау, бірақ сөзінде жүйе жоқ. Енді дұрыстап байқадым. Көзілдірігін қо- лына алып әйнегін сүрте бастаған Сабеновтың көзін анық көрдім. Қанталаған тарғыл суық көз. Бөлме іші тымырсық қапа болса да, денем дір етіп тоңып кетті. Айтқан сөздері- не сенбегенімді сезді ме, пішініндегі ашуы тарқар емес. Көзілдірігінің арғы жағынан ызаға булыға сығырайған көзі от шашады. Зілді дауыспен тістене тағы сөйлеп кетті.

Тоңғаның, ауырғаның, тамақ ішкіңнің келгені де тірліктің белгісі. Бәрі керек. Тіпті танаудың тесігі де керек. Ол бол- маса қалай сіңбіресің. Сіңбірмей қалай жүрерсің. Табиғатта бәрі өз орнында. Тек, сендейлердің кесірінен қоғамда тәртіп жоқ. Адамдар айтқанды істеп, қабылданған шешімді бұл- жытпай орындаулары керек. Жоғарыдағыларды тыңдағанда ғана мемлекет дұрыс дами алады.

Көпшіліктің пікірін қайда қоямыз.

Өй, сенде бір, көпшілік, демократия, құқық-мұқық, тәртіп болмаса кімге керек соның бәрі. Халық тобыр, топас. Оларға жөн сілтеп, жол көрсету керек. әйтпесе бәрі бас-басына би болып лағып кетеді.

Барлық сарыарқалықтардан ай жарым жауап алынды. Бірақ бізді беттестіру болған жоқ. Мүмкін бар шындықты ағынан ақтарылып, айтқандықтан жауаптарымыздың бір

293

жерден шыққанынан да шығар. Бәрімізде тергеуден шар- шап қамықтық. Әбден лажымыз бітіп, осынау кең дүние- дегі әлсіздігімізге мойын сунғандай аянышты халде жүрміз. Сабенов қасында тағы екі көмекшісі бар тергеудің түрлі қитурқысына салып бізді біржолата титықтатты. Қалжыра- ғанымыз сонша түрімізден муң көлеңкесі қарауытып кетпей қойды. Белгісіз туңғиық жүректі жаныштайды.

Бой десең бойы, ой десең ойы бар КГБ-ның цызметкер- лерінің бірі жылы сөйлеп күле цараганда баягыдан білетін жацсы танысыңдай баурап әкетеді. Ал енді бірі цабагы царс жауып, сұрланып тесірейе цараганда бар қаның басы- ңа теуіп, жүрегің цысылып, кеудең ашиды. Бәрі де Совет өкіметі үшін жандарын шүберектің ұшына байлап жүр- гендер. Тек аңгарган адам гана олардың көздерінің түбін- дегі цаптарланган цалың сұсты сезері аныц. Талай цырым- сырымнан өтіп іріктелгеннен шыгар үндеместердің бәрі дерлік сырцынды цу келеді екен...

Сабенов сөз арасында менің тула бойымды тінте алғаш көргендей зер салып қарап қояды. Бірақ тергеушінің сөз сап- тасы, өзін устауы іс-әрекетінде әлдебір түсініксіз, қиюына келмей жатқан амалсыздық бар. Сабеновтың сөзінен шы- мырлаған денем түршіге-түршіге қан қысымымды көтерді. Қулағым шулап, меңіреуленіп айтылған сөздердің мағына- сын шала шарпы естуге айналдым. Көзім де қарауыта бас­тады. Жүйкем тозып, мазамның кеткені сонша, қазір атып жіберсе де маған бәрі бір болды.

Кенет Сабенов әзірге бар, керек кезінде тауып аламыз деп нық сөйледі. Маған дауыс кекесінді естілді. Аң-таңмын. Үнсіздік орнады. Бадырайып қарап қалғанымды өзім де сездім. Сабенов: “бар, бар тергеу аяталды”, - деп руқсат қа- ғазыма қол қойып берді. Мен қаттым да қалдым. Өзіме-өзім сенбеген таңданыс сезімі еріксіз есімді кетірді. Күтпеген, өң мен түстің аралығындай бейне бір түсініксіз тосын жай.

Бар болғаны осы. Осыншама зәре-зәп қылған, шыбын жанның зығырданын шығарып бірнеше айға созылған тер- геудің біткені ме. Не сенерімді, не сенбесімді білмедім. Мыл-

294

қау адамдай мелшиіп, кірпік қағуға да шамам келмей Сабе- новке қарадым да қойдым. Өне бойыма ие бола алсамшы. Менің есімнен шала айырылған түрімді көрген Сабенов мейізі қана мырс етті. Езуі құлағына жете ыржиғанда бетінде өзінің күш-қуатын көрсеткен, содан рахат алған кейіп пайда болды. От шашқан суық көз, сұсты түрдегі мына кекесінді, қуаңқы жымию сұрқиялықтың бәрін бойына жиып мәңгіге есте қалдырғандай.

Жүрегім өрекпіп кетті. Аязым жерге тимей КГБ-ның зи- маратынан қалай шыққанымды байқамай да қалдым. Өзек талып, көз қарайзанда тергеу бітті-ау әйтеуір. Іште осы қулық емес пе деген күмән да бар. Салқын сабырымнан айы- рылмауза тырыстым. Жолза шызу үшін жатаханаза бет алдым. Тұла бойдазы қорқыныш іздері өте қоймады. Ту сыр- тымнан ала көздер сұқтана бақылап тұрзандай эсер етеді. Бәрі бітті деп өзімді жұбатқаныммен көңіл құрзыр елең- деп, жан-жазыма жалтақтай бердім. Жарық дүниеге кел- геннен бергі естіген бар дауысым бір төбе де, Сабеновтың кекесінді зұлымды үні бір төбе...

Алматының қоңыр кеші бойымды жеңілдетіп көңілімді көтерді. Алатаудың бөктерінен қалаға ескен самал желді қайта сездім. Алматыда бес жыл тұрып, күннің қай жағынан шығып, қайда бататынына мән бермеппін де. Әйтеуір арқа- дағыдай емес, ақшам болар болмаста күн ұясына тез-ақ қо- нады. Қаланы қоршаған Алатау сілемдері де, биік-биік көп қабатты үйлерде күннің тез кетуіне себепші-ақ. Тек кейде батып бара жатқан күн шұғыласы биік үйлердің арасынан сәулеленіп көрінеді де, тығылмақ ойнағандай жоқ болады.

Аспандағы күн жарығына, ақшылданған төбе-төбе бұлт- тарға ұзақ қарадым. Бұлттар сырғанай жылжып көшіп бара- ды. Ерік өздерінде, бастары бос, ешкімге тәуелді емес. Жү- регі құрғыр құлази түсті... Шексіз дүние, шексіз жол. Ал сен сол жолдағы жолаушысың. Бұл жолмен талайлар жүрген, жүреді. Біреу ол жолдан ерте, біреу кеш бұрылады. Әркім өз мақсатына өз жолымен жетеді. Жетеді ме... ? Бүгінгінің бәрі ерте ме, кеш пе тек естелік болары да сөзсіз...

295

Ауробиноның «устаз қалай осы күйіңізде, осынша жас- қа келгенше кәртәймай сақталдыңыз деген сураққа - Мен жас күнімнен-ақ бүгінгі күнгі қиыншылық, кедергіге ертеңгі күннің көзімен қарауды үйрендім, бүгінгінің қайғысы ертең басқаша болатынына көзім жетті» деген сөзі есіме түсті. Бі- рақ бүгініңе ертеңгі күнімен қалай қарарсың...

Ерте болғанымен, күн тез өтіп төңірек ала көлеңкелене қалды. Көше шамдары сығырайып, әлі жарық бере қой- май, елең-алаң болды. Түнделетіп Целиноград қайдасың деп, жолсерікпен келісіп билет алмай-ақ поезға міндім. Жол бойы терезеден көз алмай сыртқа қарадым да қой- дым. Ойым әр жаққа кетіп, тарыдай бытырады. Алматы- дан алыстай берсем де Сабеновтың: «Ия революционер шырақ, не айтасың», - деген кекесінді дауысы зердемде өшпестей мәңгіге қалды. Поезд ушы-қиырсыз сары дала- ны зуылдап тіліп келеді. Кішігірім станциялар жарқ етіп көрініп, жыпылықтап артта қалады. Таңата бере, аспан ала бауырлатты. Алматыдан узай елді мекен азайды. Көзже- терлік көкжиек барып-барып қою қараңғылықтың қойны- на сіңді. Сарыарқаға жутаң жаз өтіп, қуаң күз келіп жет- кен екен. Қоңыр күздің салқын желі де ызыңдап сарғайған ақселеуді толқындатып, арасында иіріп қояды. Селеудің қатайған дәндері тікенектенген. Жол бойы жүдеу тартып, жумырланған боз төбелер суыққа урынып, қыстың шерін тосып сазарғандай. Тунжыраған ала булттар да бауырлай жылжиды. Мен жол бойы өткен күндердің бәрін амалсыз сарсаң ой елегінен өткізумен болдым. Жалғызсырауым бар жылуымды жаным жабырқап шығармай, қаным кеуіп тунжырап, торыға бердім.

Қарағандыға жақындай сағым шалған сілем дөңдер, қы- раттар көбейді. Сағым көмген көкжиек бірде дөң үстінде ту- нып қалған түтін сияқты, енді бірде адыр-адырдың арасын- дағы көл тәрізді.

Суық жаңбыр сілбіп көк иық қылуда. Журт қыстың қамы- на қызу кіріскен. Жол бойы егін орағының қарбаласы көрі- неді. Целиноград қаласына да жеттім-ау, әйтеуір. Өзімнің ба-

296

сым еркін екеніне әлі де сенбеймін. Жүгім де көп, студенттік кезімде жинаған кітаптарымның біразын таныс жолдасым- ның үйіне тастап кетіп, осы керек-ау дегенін жол серікпен келісіп алып келе жатырмын. Жауын күшейді. Суық - дым- қыл ауа ашылған есік-әйнек терезелерінен кірген желмен бірге ілесе келіп, дене тітіркендіреді. Станцияға жақында- ғанда шашылған-төгілген мардымсыз көрініс көрер-көзге жалғасып, ауа-райымен бірге денені де ауырлата берді. Қа- лай болса, солай салынған үйлер де жөндеу көрмей жарты- лай жерге батып бара жатқандай. Кейбір шалшық-көлшік жағалауларын қамыс та басып кеткен. Айқыш-ұйқыш қиы- лысқан рельстің қоқысынан, жөндеу көрмей тұрған вагондар «біздің қал осындай» дегендей мүжіліп, мүлгіп тұр. Вокзал басындағы жолаушылар да бей-барақат, киімдері де жұпы- ны, әйтеуірі өлместің амалы сылбырт. Мені достарым қарсы алды, өз үйлеріне орналастырды.

Бірден жұмысқа шығудың реті бола қоймады. Жұмыс із- деудің сергелдеңі екі айға созылды. Әйтеуір өлдім-талдым дегенде таныстықпен техникумдағы комсомол жұмысына орналасудың реті келді-ау. Сенің біліміңе, дипломыңа қарап жатқан кісі жоқ.

Пейіштей болған Алматыдан кейін суық желі азынаған, менталитеті, тұрмыс жағдайы басқаша облыс орталығы көңілден шықпады. Жөндеу көрмеген үйлер, ерте келген күз, бейтаныс орта менің мысымды баса берді. Мәдениет ошақтарын былай қойғанда, кітапхана қорларының өзі жоқ- тың қасы болып шықты. Жаңбырлы күз, суық ауа, беймәлім жұмыс студенттік шақты сағындыра берді. Тек Целиноград- тық достарымның ортасы, солардың көңілдерінің жылылы- ғы жоқты бар қылып, еңсені көтеріп демеу болды. Біртіндеп өзім істейтін техникумдағы комсомол жұмысы да игерілді. Студенттердің сабағы басталысымен қалалық комсомол ко- митеті разнарядкасымен ТЭЦ-2-нің жұмысы қызу басталды. Менің түсінгенім ТЭЦ-2 іске қосылмаса, қалада жылу бол- майды. Жайшылықта, ел аман жұрт тынышта жоғарғы қа- батқа су көтерілмей жүргенде енді жылудың болмауы тіпті

297

де түсініксіз. Күнде таңертеңімен автобус келіп арасында группалардың кураторлары бар студенттерді жұмыс орнына жеткізеді де кетеді. Қаптаған халық, қаланың, қолына күрек ұстауға жарамды дегенінің бәрі осында. Екі-үш адамға бір күрек, бір қайла, ана жерді, мына жерді шұқылау. Бұл не деген сұрағыма маған бір кісі биікте тұрған «Ударная ком­сомольская стройка» деген жазуды көрсетті. Бәрі түсінікті болды. Содан не керек бір жарым ай, жауын-шашын, қар- лы боран студенттер кезекпен ТЭЦ-2-нің құрылысына ара- ласты. Қабағы қатқан қарашаның суығына да бой үйренді. Қиындығы көп алма-кезек күндер. Ызғырықтап соққан суық жел іштеріне кіріп, икемдері кеткен студенттердің жұмыс істегендерінен жылынғандары көп. Студенттердің сабағы жайына қалды. Беріп жатқан жалақылары да жоқ. Бірдеңе төлемеуші ме еді десе, сендер «подхваттасыңдар» және бұл сендердің комсомолдардың құрылыстары деп шығарып са- лады...

Уақыт өтіп жылжи берді. Аязды қыс келді. Алай-түлей ақ түтек боран саябырласа, шартылдаған сар шұнақ аяз қы- сады. Аяздатып соққан жел бет қаратпай қарып өтеді. Жел дүрілдейді, ысқырады, ұлиды. Қала көшелері тау - тас қар. Тек машина жүретін бір із ғана тазаланады. Автобустар аз, адамның көптігінен оған міну бір құдайдың азабы. Аяғың- ның басылғаны былай, түймелерің үзіліп, өз аялдамаңда шыға алмай қыстырылып жатқаның. Менің жаныма батқаны ана тілінде сөйлейтін адамдардың аздығы, ұлттық әдет - ғұ- рыптың жоқтығы болды. Тіпті қазақша сөйлеген адамдарға жұрт алая қарайтынын қайтерсің.

Қазақ тілінің өз деңгейінде ресми пайдаланбағаны бы- лай тұрсын, қоғамдық көлік автобус, троллейбус ішінде ана тілінде сөйлегендерге кондукторларға дейін ескерту жасауы көрер көзге оттай басылып, аңыздап шабатын көңілді таға- лай берді...

Арада бес-алты ай өтті. Уақыттың жазбайтын жарасы бар ма. Өткеннің қара түнегін күнделікті тіршіліктің жүгірісімен ұмытуға айналғанда жұмыс орныма КГБ-ның қызметкері із-

298

деп келді. Келесі күні облыстық КГБ-ға келуіме шақыру қа- ғазын тапсырды. Ұзын қол, тіміскі тумсық мунда да жетті. Жанның уақытша тылсым тыныштығының көкжиегі сағым- данып алыстай берді. Қарада бой, қарда ізін қанша көрмейін десем де КГБ-ның қызметкерлерімен кездесуге тура келді. Бардым. Бәрі өткендегідей еш бултырықсыз бірге-бір. Суық түс, арбау. Сурақ-жауап. Бір өзгешелігі мөлитіп көп тостыр- ған жоқ. Ең бастысы бул шақырыс менің облыстық комсо­мол уйымы үгіт-насихат бөлімнің лекторлық тобына ауысып жатқан кезіме дәл келді. Әдейі істелінді ме, жоқ солай кез- дейсоқ болды ма, оны ойлауға уақыт та болмады. Мазалап көп шақырмаса да күдік пен үрейдің сергелдеңі қайта бас- талды... Екі жумада бір КГБ-ға келіп белгіленетін болдым. Күрең қабақ жүріс. Төсекке күдікпен жатып, күпті көңілмен ояну тағы да әдетке айналды.

Көктем шыға комсомолдың жумысы қызды. Советтер Одағында теңдесі жоқ, тәрбиелік мәні зор КПСС-тың бас хатшысы Леонид Ильич Брежневтің «Тың», «Қайта өрлеу», «Кіші жер» атты әдеби-көркем шығармалары дүниеге келді. Комсомол бар күшін осы үш қиянды зерттеп-насихаттауға салды. Барлық бастауыш уйымдарында күн тәртібіне қо- йылып жиналыстар өткізу өз алдына, конференцияларда оқытушылардан бастап зейнеткерлерге дейін кітапшалар мазмунымен таныстырылды. Үгіт-насихатпен бірге жоғарғы жаққа ай-сайын цифрлы-сөзді есеп беру күшті жолға қойыл- ды. Ауыл комсомол уйымы ауданға, аудан облысқа, облыс республикаға есеп берді. Ең қиыны есеп беру емес, ай-са- йынғы жиын-конференция, лекцияларға қатысқан адамдар- дың санын өткен аймен салыстырғанда кем дегенде 1, 5%-ға өсіру болды. Кейбір аудандарда есеп бойынша жиналысқа қатысып сөйлеген адамдар саны, аудандағы комсомол мү- шелерінің санынан асып кетіп жатты. Жан қысылды. Не іс- теу керек. Аудандағы халықтың санын көрсеткіш үшін кө- бейте алмайсың, өлгендерді өлмеді, тумағандарды туды деп жаза да алмайсың. Ал жоғарғы жаққа жіберетін көрсеткішті кемітсең жумысты нашар істеген болып шығасың. Бас қат-

299

ты. Адам тығырыққа тығылса таппайтын амалы болмайды екен. Жауап кенеттен Архимедтің эврика деп айғайлаға- нындай ойда жоқта шешіле кетті. Кітаптардың құндылығы, жақындығы сондай, көптеген комсомол мүшелері жұмысқа да бармай, жиналыс-конференцияларға өз еріктерімен қай- та-қайта бара берген болды. Жағдай жөнделді. Ең бастысы бұрынғыдай әлуләй...

Енді уф-дей бергенде ВЛКСМ-нің Орталық Коми- тетінің құрылыстарға комсомолдық қамқорлықты күшей- ту туралы қаулысы шықты. Брежневтің кітаптарын жаппай сүйіспеншілікпен оқыған жастар, идеялық жағынан толы- ғып пісті деген болулары керек. Әлде жан-жақтан барған есеп-баяндамалардың буы ма кім білсін. Комсомол ұйым- дарына үлкен сенім артылды. Одақ бойынша Целиноград облысы солтүстік мұхит аралығындағы Депутат кенішіне, ал Қазақстан бойынша Екібастұз ГРЭС-іне адамдар жібе- руге міндеттелді. Сүркіл қайта басталды. Ешкімнің сол- түстік мұхитқа да, мына тұрған Екібастұзға да жоғарғы жалақы деп үгіттелінсе де барғылары жоқ. Әйтеуір жеңіл машинаны кезексіз аласыңдар дегенге қызығып, біраз қыз-жігіттер Депутат кенішіне жұмысқа баруға келісті. БАМ құрылысынан тәжірибе алған комсомол басшыла- ры жұмысты қыздырды. Жалма-жан кетушілерден отряд құрылып оның атын, ән-ұранын жасап, командирімен ко- миссарын тағайындап үрмелі аспаптармен музыкалатып шығарып салынды. Ал Екібастұз құрылысы бүкіл облыс жұмысының көрсеткішін бұзып тұрып алды. Адам жоқ, ешкім келіспейді. Сөйтсе Екібастұзға бұрында жастар жі- беріліпті. Жағдайлары болмай бәрі арып-аршып, жүдеп қайтқанға ұқсайды. Не керек бұған да айла табылды. Об- лыстағы эр аудан комсомол комитетіне 5-10 адамнан табу жөнінде нақты тапсырыс берілді. Кімді әкелсең оны әкел, әйтеуір Екібастұзға жетсе болды. Арғы жағына сіз жауап бермейсіз делінді. Жылым жиғандай жалынып бұл құры- лыс отряды да жасақталды. Кімнің кім екенін түсінбейсің. Көбінің кейіптерінде береке жоқ. Жуынып-шайынып бір-

300

келкі форма кигендері болмаса, көптен жумыспен ша- руалары болмай шөлмекпен айналысқандары түрлерінен көрініп-ақ тур. Әдеттегіндей Ленин ескерткіші алдында митингі өткізіліп гүл шоқтары қойылды. Теледидар-ра- дио, баспасөз қызу жумыс істеді. Милицияға не істесе де отряд мүшелерін устауға тыйым салынды. Отряд мүше- лерін Есіл қонақ үйіне орналастырып екі күн әке-көке деп күтіп, музыкалатып оларды да аттандырдық. Орталық ко- митетке жоспар орындалды деп ақпарат жіберілді. Менің түсінгенім әр республиканың облыстық, қала-ауданның өз қурылыстары бар. Ол қурылысқа ерекше көңіл бөлі- неді. Сенбілік, жексенбіліктер өткізіледі, оған басшылар- да кезіндегі Ленин сияқты қатысып үлгі көрсетіп қояды. Кейбір бірінші хатшылардың арнайы күрек-айыры да бар екен. Басшының қурал-сайманын жалпы бөлімнің нусқау- шысы нөкер сияқты көтеріп жүреді... Ендігі жумыс Шу- бартаулықтардың усынысын қолдап мектеп бітіруші оқу- шыларды класымен қойдың санын 50 миллионға жеткізу үшін бригада қуруға үгіттеп жумысқа жіберу.. Комсомол жумысы менің көңіліме бірде жағып, бірде жақпай жүріп жатты.

Дәл осы кезде Целиноград қаласы Одақта болмаған үл- кен жаңалықтың куәсі болды. 1978 жылдың жазында Це­линоград қаласында АҚШ-тың ауылшаруашылық көрмесін өткізуге Мәскеу руқсат берді. Бул айға ушқандай жаңалық еді. Ауылшаруашылық көрмесі Американікі болғандықтан тәртіп сақтау органдары әсіресе КГБ алдын ала өз жумыста- рын күшейтті. Комсомол, кәсіподақ уйымдары алдына пат- риоттық міндеттер қойылды. Қала тазартылып, үй-күйсіз- дер, қаңғыбас-қайыршылар усталынып қаладан алысырақ апарылып тасталынды. Көрмені көруге баратын адам тізімі завод-фабрикалардың 1-ші қупия бөлімінде күні бурын жа- салып, олардың арасынан өте сенімді екі-үш кісі таңдап алы- нып не істелінуі, қандай сурақ қойылуы керектігі үйретілді. Целиноград облысы бойынша көпшілікке айтылмағанымен обком, горком төңірігінде ерекше жағдай жарияланды.

301

Күн де жылыды. Көктемнің былығы азайып, қурғап көк шығып жаз келді. Өз бетімен жүріп бара жатқан ешкімге, ештеңеге тәуелсіз табиғат, уақыт қана...

Мені КГБ-ға шуғыл шақыртты. Мосқал кішкене бойлы, толық полковник менімен сыпайыланып қазақша сөйледі. Біраздан соң орысшаға көшіп: «Жарайды, балақай жағдай былай, не үшін екенін өзің білесің 48 сағаттың ішінде қа- ладан өз еркіңмен кетуің керек. Жумысыңмен келістік, ең- бек кітапшаңа өз өтіңішіңмен-деп жазылады. Ал қазір мына параққа келісемін деп қол қой», - деді. Үнсіздік узаққа со- зылған жоқ. Мен сыртқа беттегенде полковник ілесе шықты. Кабинетінің есігін жауып жатып узын коридорға оңды-сол- ды қарап алды. Баспалдақпен екінші қабаттан түсе бергенде полковник тоқтармандай баяулап: «Балақай, басыңа қауып төніп тур, алды-артыңа қарамай кет», - деді. Мен аң-таңмын. Секем жүрек қуыстанғаны қашан. Жаманшылықтың торын бурын сезгем. Сөз бітті. Жауап қайтарылмады. Астыңғы қа- баттағы кезекшілердің қасына келген кезде полковник бо- йын тік устап тоқтаусыз өтіп кетті. Қужатымды алып дала- ға шыққанда ешкімді көре алмадым. Әлде-неден ушынған адамдай бойым бей-жай күйі жаяулап турып жатқан жатақ- ханама ілбіп-салбып зорға жеттім. Көрші бөлмедегі радио- дан денені шымырлатқан сазды да, муңды күй орындалып жатты.

Айықпайтын, аяусыз қасіретті көрсеткен қара домбыра бірде баяу, бірде қатты тебіреніп сарнайды. Іштегі қайғы- қасірет басқа өрбіді. Шекем солқылдап, тіршіліктің жазы салқын тартып, айнала қараңдана берді.

Басқа барар жер, басар тауым болмағандықтан үйреншікті Алматыма бет алдым. Кетер күн бултты болды. Кешкісін нөпірлеп сабаған жауын бәсеңдегенімен түні бойы сіркіреп көк иық қылды. Күн күркіреді...

Алматы өзгеріссіз, бірақ солғын. Көпке пана болып ар- манға айналған қала жасыл желеңге оранған күйінде. Тек кәрі Алатау сабырлық сақтап, ойға шомып мүлгіп Алматы- ның ысын түсіріп басып тур. Жумысқа орналасу үшін баспа-

302

на тіркеуін іздеп көп әуреге түстім. Ал тіркеу сол үйдегі кісі басына 9 шаршы метр жер болғанда ғана рұқсат етіледі. Қай туыс-таныста қашан ондай артық шаршы жер болған? Қай- да барсаң да тіркеуің бар ма деп сұрайды. Төл-құжатыңда қалада тұрады деп тіркелген жердің мекен-жайы көрсетіл- ген бұрыштамаң болмаса сен маман да, адам да емессің. Не керек үш айда қасқырды жезде, ешкіні апа дегенге жетіп, тағы да жора жолдастарымның арқасында тіркеу тауып, Ал­маты Халық шаруашылық институтына мұғалім болып ор- наластым-ау. Бас саулығы, жан тыныштығы үшін Советтер Одағының Коммунистік партиясы тарихынан сабақ беруге мамандандым. Ауырдың астымен, жеңілдің үстімен жүруге икемдендім. Мені мұң мен сейіл тез алмасып, қу тіршіліктің қақпағы безілдетіп заман ырқына көндіре берді. Біреуді бі- реуге телміреткен томырық, топас қоғамның қаңбағы болып домалай беру ғана қалғандай...

Күндер өтті, айлар өтті, алыстады жастық шақ. Үйлендік, балалы-шағалы болдық. Бәрін үлгеру керек. Балаларды қа- лада пәтерімнің жоқтығынан әке-шешем Бестөбеге алып кетіп өсіріп жатты. Өмір өзінің арнасын, жалғасын тапты. Бесігіңнен зиратыңа дейінгі аралық алыс, алыс та болса жақын екені біліне бастады. Жер жәннәті Алматыға қанша бауыр бассам да көңілім ауылды аңсайды да тұрады. Қала- ның қарбалас тірлігі теріңді қалыңдатып, ана-мынаға мойын бұрғызбайды. Содан болар іштегі әлде бір асылдарым күн сайын сынып, оның орнын болмашы бірдеңелер басып жат- қанын сезінем.

Міне кешегі ұйқысыз шаршамай арманмен талай таңдар- ды атырған жастық шақта зуылдап өте шығып ізде қалмай барады. Тек сол кездердің ерекше сәттері көз алдымнан кетер емес... Өткен күнімді ара-тұра КГБ-да ұмыттырмады. Мен қайда барсам да, не істесем де сырт көздің барлығын әрқа- шан сезіп жүремін. Қайтқан көңіл не болса содан секемшіл болып алды. Күнделікті тірлік, бала-шаға қамы пендешілік- ке белуардан батырды. Заманның ағымына біржолата бейім- делдім. Жағдайымен санасып, істеген істеріме жалтақтай

303

қараймын. Іштей сенбесем де қоғамдағы ахуалдарды дұрыс болсын, қисық болсын қолдайтын болдым.

Былай қарасаң бәрі жақсы сияқты. Экономика жылдан- жылға өсіп, қорғаныс қабілетіміз күшейіп, ұлтаралық, ха- лықаралық достығымыз күн санап артуда. Жетісітіктер жоқ емес. Бірақ... бірақ көңілде күмән көп. Көзге көрінгісіз жоқ- тың, дұрыс еместің елесі көкейде қалықтап тұр. Жалғандық- ты кімнің сұбыханы сүйген... Ең әділ дамыған социализм қоғамын орнату барысында коммунистік басшылық қарапа- йым әділдіктерден айырылуы көбейе берді. Көзбояушылық кеңінен етек алды.

Қазақстанда көз көріп құлақ естімеген бүлік аяқ-астынан ойламаған жерден бұрқ етті. Батыс Германияның канцлері- мен кездескен КПСС Бас хатшысы Леонид Брежнев екінші дүние жүзілік соғысқа дейінгі СССР-дегі неміс автономия- сын қалпына келтіруге уәде берді.

Автономиялық облыс немістер жер аударылып шоғырла- на қоныстанған Қазақстанда ашылатын болды. Целиноград және Павлодар облыстарынан жер бөлінді. Бөгенбай батыр- дың қыстауы Ерейментау қаласы Ассельборнға ауыстыры- лып, облыс орталығына айналатын болды. Автономиялық облыстың партия және атқарушы органдары басшылары да жедел түрде неміс ұлты өкілдерінен бекітілді. Әдеттегідей халықпен санасқан ешкім жоқ. Халық та бір, мал да бір.

Жуас түйе жүндеуге жақсы ғой. Қазақтың жуастығын, ақ көңіл ашықтығын пайдаланған өкімет коммунистік моральді үдіртіп, ойына келгенін істеп бақты. Бірақ аққан суға да тоқ- тау бар, шыдамның да шегі барын ескермеді. Бәріне көнген қазақ халқы сонау бағзы заманнан бері найзаның ұшымен, білектің күшімен қорғалып ата-бабадан мұра болып келе жатқан жер-анасына ауыз салғанға шыдап тұра алмады. Көп зұлымдық, көп қорлықтан асқан мына зорлық ұлт ішіне тас шемендей қатып, ел жүрегін ыза кернеді.

Өткеннің олқылығын, жіберген ыза-кегін қайтарғылары келді. Қазақтың жер тұтастығы үшін өмір таразысына барын салып, халқына адал қызмет еткен басшылар еске алынды.

304

Шымкент облысының ең құнарлы үш ауданының Өзбекстан- ға белден басылып берілгені ұмытылмаған. Алматы облысы- нан Ұйғыр автономиясын ашпақшы ниетті іске асыру үшін Юсуповтың компартияның бірінші хатшысы қойылғаны да айтылды. Әсіресе тың өлкесі ашылып Ресей Федерациясы- на Қазақстанның бес облысын қоспақшы болған Хрущевке қарсы шығып қуғындалған Ташеновке ризашылықтарын білдіріп, алғыстарын айтты. Бәріне көнген халық ата-баба мүрделері жатқан жерден автономия ашуға жол белгілері келмеді. Ел дүрлікті, жастар алаңға шықты. Бірнеше күн- ге созылған Ақмола - Ереймен көтерілісі туралы ести сала мазасыздандым. Алды-артымды ойлап қипақтасамда Ал- матыда бұғып қала алмай Целиноградқа бет алдым. Ақмо- ла-Ереймен көтерілісі кезінде Мұқағали Мақатаевтың өлең жолдары есіме түсті.

Зер ұсынған кісіге нан ұсынған,

Алысудан аулақпын, шабысудан,

Ей, қазақтың баласы, есіңе ұста,

Өлсем өлем, сірә, мен намысымнан.

Жақынынан, жауынан, жалдақтардан,

Ата-баба намысын қорғап қалған.

Момын қазақ намысын жібермеген,

Жоңғар, Шыңғыс, жөйтпен қалмақтарға.

Сол қазақтың мен де бір жапырағы,

Арқасы бар, Алматы, Атырауы,

Ар-намысын аяққа таптатпайды,

Қашаннан да қазақтың топырағы.

Әдептімін, ұяңмын именемін,

Сыраға бал, сыйыңа-сый беремін Аңқау қазақ екен деп ағайындар,

Намысыма алайда тиме менің!

305

Әрине ақынның бул өлең жолдарын Компартия басшыла- рының оқымағаны белгілі...

Естігенімді келіп көзіммен көрдім. Бул советтік жүйенің билігіне қарсы шыққан үлкен оқиға болды. Қазақ халқы кіндік қандары тамған туған жерлерін қорғауға көтерілді. Көпшілік 1916 жылғы Ресей патшасының июнь жарлығына қарсы шыққандағысындай дүрбелеңге түскен. Ызаға булық- қан журт бір түйін болып жиылып, неден болса да қайтар емес. Өз ултымнан мынадай өр мінезді алғаш көрдім. Жү- регім асаудай тулап, алып-ушты...

Жерлестерімнің өтінішімен елден шыққан, қазір зей- неткер болса да беделді Сиязбеков ақсақалмен оқиға жөнінде ақылдасуға кері қайттым. Алматыда Төлебаев кө- шесінде туратын ақсақалдың пәтерін тез-ақ таптым. Шай үстінде басталған әңгіме үйдің қасындағы шыршалы ск- верде жалғасты. Көрген-білгенімді аптыға жеткіздім. Ақ- сақал үнсіз, муқият тыңдады. Жетпісті белдеген қарияның жуқа өңінен берік төзім, сабыр нышаны сезілді. Ақсақал Ақмола - Ереймен оқиғасынан толық хабардар екен.

Болған іс болды. Саяси қателік кетті. Қазір Мәскеудегі соғыс ардагерлері комитеті басшылары бул мәселемен ай- налысуда. Көзсіз от пен суға түсе бермеңдер, - деп Сияз- беков ақсақал қоңыр дауысымен баяу сөйлеген күйі маған қарады да суық езу тартты.

Мәскеу бізді не қылсын, соғыс ардагерлері комитеті қолынан не келеді? Сары ешкінің бәрі ешкі емес пе?

Сиязбеков ақсақал маған үнсіз, узақ қараған күйі ту- рып-турып, «ол жерде кешегі Германиямен соғысты бас- қарған генералдар мен маршалдар бар» деді де ақырын аяңдап жүріп кетті. Мен соңынан ілбіп келем. Іштей на- разымын. Сквер тыныш. Бейсауат жүрген адам жоқ. Бул Муқан Төлебаев атындағы көше - элита көшесі. Біраздан соң ақсақал қолын беріп турып: «Қарағым адамның көн- бейтіні жоқ. Қиыншылықтың үлкенді-кішісі болмайды. Бірақ сенен де қиындықты көп көріп, соған көніп жүрген- дердің бар екенін умытпа. Олар да Отанын сүйеді, хал-

306

қына, ултына жақсылық жасағысы келеді. Балаларының болашағын ойлайды. Кім урпағының өмір айдынында аққудай қалқып жүргенін көргісі келмейді? Келеді. Бірақ өмір-дүние аспанға көтерілген баспалдақ сияқты. Сен со- ның бір жеріне жетесің де тоқтайсың, әрі баруға ғумырың жетпейді. Ал арман, мақсат-тілегіңді артыңдағы урпағың ғана жалғастырады. Адам не істесе де, урпағының бола- шағы үшін істейтіні содан. Сол үшін өмір сүреді, сол үшін күреседі. Ал енді бірде өмір үлкенді-кішілі толқындармен тоқтаусыз ағатын, өз арнасымен жүретін өзен сияқты. Са- ған тек соны көрушілік қана пешенеңе тиеді... Бәрі жақсы болады, түзеледі, ерте ме, кеш пе әділдік орнайды. Ал мен барайын, бел мен аяқ шыдар емес, аурудан емделу бар да, кәрілік бар екен, кәріліктен ешкім емделген емес» - деді де ақсақал бүкіреңдеп еңкейген күйі жай басып үйіне беттеді. Мен бір сәт орнымда мелшиіп турып қалдым да, сосын тро­туар бойымен төмен беттеп өз жөніме кеттім...

Сабыр түбі - сары алтын. Халықтың наразылығынан автономиялық облыс ашылмады. Сиязбеков ақсақалдың айтқаны келді, бул іске Мәскеудегі соғыс ардагерлері ко- митеті де қатты араласыпты. Қазақстанның солтүстігін- дегі бес облысынан «Тың өлкесі» жасалып Ресейге қосыл- мағанындай, Алматы облысын бөліп Ұйғыр автономиясы қурылмай қалғанындай тағы бір апаттың дауылы қазақ даласын айналып өтті. Бірақ Целиноград қаласындағы Ленин ескерткіші алдындағы алаңға шығып, жер тутас- тығын талап еткен студент жастардың біразы оқуларынан шығарылды. Қазақ жастары советтік биліктің жуан жуды- рығынан дәм татты.

Отыз тістен шыққан сөз отыз ру елге тарап, автономия- лық облыстың ашылмағанына журт тәубә десті. Қазақтар бастары қосылса ата қоныстарын әлі де болса қорғай ала- тындарына көздері жетті. Бірліктің күшін көрді...

Күндер айлап, жылдап күнделікті күйбеңмен білінбей өтіп жатты. Қолым босай қалған кездерімдегі ермегім, өзімнің үйреншікті ісім - жамбастанып жатып алып көр-

307

кем кітап оқу. Сыр шертісетін ең сенімді достар да осы кітаптар. Міне Акутагаваның «Расемон қақпасы» әңгімелер жинағы қолымнан түсер емес. Кітап - өмір, кітап - жеке дү- ние, әлем. Әрбір кітап сол жазушының ойы ғана емес, өмір жолы, шындап келгенде өзі. Сәттілігі, қиыншылығы аралас- қан кітаптар да әр түрлі. Кейде адамдар сияқты кітаптардың да ештеңе тұрмаса да сырты жылтырап тұратындары да кез- деседі. Бірақ адамдардан кітаптардың бір ерекшелігі сырты бүтіні, іші түтіні аз және олар өз ойларын саған тықпақтап, мойныңа салмақтап жабыстырмайды.

Өзіме Мұхтар Әуезовтен бастап бүгінгі күнгі жазушы- лардың шағын шығармаларынан, новелла, әңгімелерінен кітапхана жасауды студент кезімнен әдет қылғам. Тәкен Әлімқұловтың, Оралхан Бөкеевтің, Сәтімжан Санбаевтың қысқа да нұсқа шығармаларын әлсін-әлсін ақтармасам жан дүнием жүдеп сала береді. Бойымды билейтін елдік сезім мен еркіндік мұратын осы кітаптардан сусындатамын.

Сексенінші жылдар да келді. Советтер Одағында бұ- рын-соңды болмаған саяси билік өзгерісі басталды. КПСС Бас хатшылары билікке қол ұстасып, бірін-бірі сүйемелдеп келгендеріндей бір мезгілде бұл дүниеден бірінің артынан бірі кезекке тұрғандай кете бастады. Брежнев, Андропов, Черненко. Халық бұл уақытты «әдемі жерлеу рәсімінің бес жылдығы» деп атады. Естегісі Юрий Андроповтың елге қатаң тәртіп орнатқысы келгені ғана. Сағат тоғыздан кешкі алтыға дейін көшеде, дүкендерде, моншаларда рейдтер жа- салып, адамдар ұсталып, тексеріліп, жұмыс уақытында бос жүргендері үшін жауапқа тартыла бастады. Соғыс кезінде 1 килограмм бидай үшін 10 жыл берілгендей, жұмыстан шеге алған жұмысшы сотталды. Социалистік мүлікті көздің қа- рашығындай қорғау кеңінен етек алды. Белсенділер тіріліп КГБ мен милицияға қосылып еліріп шыға келді. Халықтық бақылау комитеттерінің жұмыстары жанданды. Естілер, зиялы қауым жағына 37 жылдың қара бұлты елес беріп, кең дүние тарығайын деді. Алматының дымқыл ауасы түнерген бұлтпен бірге иықтан жаншып жүргізбеуге айналды. Қатаң

308

тәртіптің арғы жағында шектеуліктің шеті шығып, халық- тың көңіл күйі сергелдеңге түсті...

 жылдың көктемінде билік басына Михаил Горба- чевтің келуін халық қуана қарсы алып «уһ» деді... Горба­чев қайта қуруды бастап кеп жіберді. Саясаттың қалың сеңі орнынан қозғалайын деді. Кешегі қулдық менталитеттегі совет азаматына енді өзінің өміріне, жан уясына, мемле- кетіне жауапкершілігін түсінуінің керектігі баса айтылды. Мемлекеттік қурылыстың адамға емес, адамның мемлекет- ке жауапкершілігінің беті ашылды. Горбачев қуқықты, де- мократиялық социалистік қоғам қурғысы келіп шындықтың шымылдығының етегін көтере бастады. Қайта қурудағы романтикалық умтылыс жылылықтың жаңа лебін әкеліп, мүлгіген қоғамды уйқыдан оятты...

 жыл Алматы күзі. Аумалы - төкпелі ауа - райы. Күндіз шағыр күн жылымықтана қалса, іле-шала жауыры- ныңнан соққан ызғарды сезесің. Қалада жауын жауса, тау бөктерлеріне қар жауады. Күтінгендер күтініп, жастар жа- ғының ангинасы мен тумауы басталуда. Тек менің биыл еш- теңемен ісім жоқ, кандидаттық диссертациямды қорғауым- мен басым әлек. КПСС Бас хатшыларының тез ауыса беруі қоғамдық ғылымдар, әсіресе тарих саласындағы зерттеуші- лерге қиындық әкелді. Партия архивтерінен қужат алу ке- дергілері былай, ең бастысы мемелекеттің жаңа басшысы- ның бағдарламасына, соның сөйлеген сөзіне сілтеу жасау, диссертацияны қайта жазумен бірдей.

Міне бүгін де туман ызғар. Аялдамада кісі көп, бәрі үнсіз. Ұнжырғалары түскен. Меңіреуленген топас турыс. Адам- дардың іс-қимылы ғана емес, ой тумшасы, көз қарасы да жансызданған. Суық ызғар сезімді де қарығандай, жан жы- лылығы, тән қызуы зым-зия ... Бул уйқысын қимай оянып, жылы үйден амалсыз шыққан қала халқының әдеті болса да, әлде бір жаманшылықты табиғат білдіріп, соны адам жаны сезгендей. Туманның түске қарай қар араласқан жауынға айналары сөзсіз. Балақ жеңнен шырмалай кірген дымқыл суық ызғар денені тітіркендіреді. Бүгін де профессор - кон-

309

сультантымды іздеп марксизм-ленинизм институтына тағы келдім. Іздеген кісімді таба алмай, әлекпін. Осында дейді. Әне бас киімі тұр дейді. Өзі жоқ ...

Адам өмірінің қорытынды түйіні, оның өзі ойлап құр- ған жобадан басқа болып шығатыны, бәрін сырттай реттеп жөнге салып тұратын әлдебір құпия күшке бағынатының дүдәмәл нәрсе емес. Өмір ағысы өз ырқына көндірмей қой- майды екен. Әйтпесе мен бүйтіп жүрер ме едім.

Қоғамдық құрылыстың бір қалыпты айналымы, өзгерістің болмайтынына мүлтіксіз сенім, компартияға табыну - өтірік пен шындықтың мәніне адамдардың немқұрайлықпен қа- рауына әкелді. Ішкі жан дүниенің азапты дауысын тыңдамау әдетке айналды. Шындық пен өтіріктің араларының жақын- дығы соншалық, адамдар қоғамдық тәртіпті бұзбау үшін ар-ұятымен санаспады. Ақыл-ой мен санасыз мәңгүрттіктің арасы жақындап жұғысып кеткендей. Сөзі мен ісі көп рет- те кереғар, ой еркіндігі мен сөз бостандығы жоқ елдің ер- теңі көмескі. Өйткені қоғам қисапсыз өтірік пен қисынсыз мақтанның жемі болары сөзсіз. Бірақ оның байыбына барып жатқан ешкім жоқ. Күнкөріс, пендешілік. Іштегі уайымды жеңіп, көңілді болуға тырысқаныңмен әлдебір ызғар жан дүниеңді суыта береді. Амалсыз бықсисың. Салмақтанған қалың ой тұла бойыңды жаныштап, аяғыңды ауырлатады. Келешектен үміт, сәуле, шара күту күмәнді болды.

Не істелінсе де соғыстың, ашаршылықтың жоқтығымен ақталып жатты.

1986 жылдың қараша айында өкіметтің мекен-жай, пә- терге байланысты қаулысы шықты. Онда пәтерлер мемлекет меншігі болғандықтан, үйді қосымша табыс көзіне айнал- дыруға тыйым салынды. Қаулыдан қорыққан пәтер тапсы- рушылар квартиранттарын жаппай шығарды. Жатақхана ала алмаған студенттер, үйлі-баранды пәтерсіз қазақ жастары күн суықта тұратын жер іздеп, Алматыда өріп жүрді. Күннің аязында балаларын жетектеген, не көтерген жас әйелдер «жетімдер бұрышында» Карл Маркс пен Пастер көшелерінің қиылысында таңертеңнен күн батқанша тұрды.

310

Күн суық. Қанша жылы киінсең де ызғар еттен өтіп, сү- йекті сырқыратады. Жер бетінде адам тұрсын жәндік атаулы қалмаса да, табиғат, дүние - әлем өз заңымен жүре береді емес пе?! Әсіресе желтоқсанның 10-ынан бастап Алматыда өмірі болмаған суық басталды...

Демалысымның біраз күндері пайдаланбағандықтан, ауылыма соғымның етін алып келуге кетіп бораннан жол жа- былып біраз күн жүріп қалдым. Он алтыншы желтоқсан күні шаршап - шалдығып, 507 рейспен ұшып Целиноградтан Ал- матыға бет алдым. Ұшақта партия мектебіне оқуға келе жат- қан кезінде комсомол қызметінде бірге істеген таныстарым- ды кездестірдім. Ұшақ ішінде тамақтарымызды жылыттық.

Күннің аязы болмаса, еш өзгеріс жоқ, баяғы сарын бір сарын. Түстен кейін елден келген азаматтарды үйге шақыру үшін менің таныстарым тоқтаған Ленин мен Сатпаев көше- лері қиылысындағы партия мектебі жатаханасына беттедім. Таныстары келгендерін, кездескендерін жуып жатыр екен, дастархан үсті әлсін-әлсін шөлмекке толып, тез-ақ босауда. Гөй-гөй әңгіме. Партия қызметкерлерінің үйреншікті тақы- рыптары кім қайда барса, қызметі өседі... Қазақстан компар- тиясының жаңа бірінші хатшысы жұмысты қалай істер екен. Жел қай жақтан соғады, кімді паналау керек. Колбин деген кім, неге Қазақстанға қайдағы бір Ульяновскіден әкелген. Өзімізде де бар ғой әр ұлттың талайлары деп жатыр. Енді бірі баяғыда Брежнев те Молдавиядан келді ғой. Жаман бол- ған жоқпыз, орталықтың өз есебі бар шығар десе, пысықтау партиялық функционер: “Грузияда екінші хатшы болып көз- ге түскен көрінеді, тәртіпті күшейтетін болды. Жаңа басшы, жаңа сыпырғыш сияқты біразын тазалайды енді”, - дей бер- генде есік айқара ашылды.

Есік ашылар ашылмаста ішке қасқырдан қашқандай ентігіп бір жігіт кіре бере, алаңға жастар жиналуда, газет жыртуда соны көремін деп кешіктім деді де қойнынан екі шөлмекті алып стол үстіне қойды. Шөлмекті аша берген бір пысық, “қазір тарқамаса екі-үш сағат ішінде таяқ жеп тар- қайды, кім соған бір шөлмек коньякқа бәстеседі”, - деді.

311

Сөздің күштілігі мемлекеттің билігінің мықтылығын көрсет- кендей ешкімнің бәстесуге дәті бармады... Отырған партия қызметкерлері Пленумның Колбинді тағайындау шешіміне қарсы жастардың көшеге шықты дегеніне мән де бермеді. Бул қалай деп ойламады да.

Абай даңғылына дейін жаяу аяңдап 19-шы троллейбусқа мініп, ойымда ештеңе жоқ, үйіме келіп, жолдан шаршаған- дықтан ерте жаттым. Қатты уйықтап кеткен екенмін әйелім оятты. Үрейлі. Көше шу деді. Шынында у-шу, дауыстар алыстан шыққанымен естіліп тур. Балконның есігін ашып қарағанда Мате Залка көшесі бойымен кетіп бара жатқан көп жастарды көрдім. Жайшылықта ерте сөнетін көше шамда- ры жарқырап тур, жол бойы күндізгідей жап-жарық. Мик- роаудан турғындары барлығы дерлік балкондарына шыққан. Өлең айтып, арасында демократия, перестройка, Горбачев деген урандар тасталуда. Демескен, қолтықтасқан жастар- дың адымдары ширақ. Қанат бітірер кең, шалқақтаған көңіл ауада қалқи берді. Демократия, Перестройка, Горбачев деген сөздер шынайы жүректен шығады. Арман мен сенім ушта- сып бірігіп кеткен.

Жастардың көбі дерлік АХБК жатақханаларының қызда- ры. Мен де шыдай алмай, әйелім екеуміз тез киініп жастарға қосылдық. Шеруден бір топ қыздар бөлініп, Абай даңғы- лы бойындағы жумысшы-студент жатақханаларының әй- нек-есіктерін қағып журтты өздеріне қосылуға шақырумен болды. Уақыт түнгі он екі-бірдің шамасы. Даңғыл бойымен қала ортасына беттеген жастарды көше-көше қиылыстарын- да турған милиция қызметкерлері алыстан бақылап, рация- ларымен шерудің қай жерден өтіп бара жатқанын хабарлап жатты. Жастардың милицияда, милицияның жастарда жу- мысы болмады. Шерудің мәні неге Қазақстанға басқа жақтан басшы әкелініп сайланды. Жастардың, турғылықты халық- тың жағдайын білмейтін адам басшы бола ала ма?. Халық- пен санасу, демократия, қайта қуру қайда?. Міне тек осы.

Шерушілер Абай даңғылымен жүріп, Бейбітшілік кө- шесімен жоғары көтеріліп орталық алаңға шықты да алды

312

тоқтай қалды. Алаңда ешкім жоқ. Тек екі - үш жеңіл ма- шиналар төңкеріліп жанып жатыр. Өртті сөндірген бір адам болсашы. Шерумен ентелей келген жастар да аң-таң. Бағанағы лепірген көңіл, даурыққан сөз тиылған. Үнсіздік- белгісіздікпен бірге әлде бір түсініксіз көңіл-күй әкелді. Не милиция, не күндізгі жаңа бірінші хатшының суреті, Қазақс- тан компартиясы кезектен тыс пленумінің шешімі бар га­зет жыртушы жастар көрінбейді. Тек түсініксізі алаң түгел дерлік көк-тайғақ мұзға айналған. Өрт сөндіруші машина- лардың су шашқаны көрініп тұр. Бағана көше арасында тез жаяу жүрген соң байқамаған екенмін. Әйелім екеуміз жаура- ған соң топтан бөлініп үйге қайттық. Жолда мінген таксиші алаңда тәртіпсіздіктің болғанын жастарды күн аязда өрт сөндіруші машиналармен су шашып қуғанын, жастар ертең алаңға жиналмақшы екен лепіре айтты. Мен күннің аязын, бар денеммен тітіркене сездім. Әйелім де иығыма дірілдеп жабыса берді.

Жол бойғы күнде сөніп тұратын үйлердің барлықтары- ның терезесінен жарық көрінеді. Жаңалық жақсы, жаманы- на қарамай тез тарайтын әдеті емес пе, түн ортасы болса да Абай даңғылы, орталықтағы қала тұрғындарының көз ілгені шамалы. Бұндай да мүмкін екен ғой дегендей, халық аң-таң күйге түскен. Көршілер де қазақ-орысы аралас сырттай, сөз- бен болса да жастарды қолдап, бірінің пәтеріне бірі барып таң атқанша сапырылысты...

Тойдың көкесін түйе сойғанда көрдік. Кеше кешкісін бол- ған оқиғаны қала түгел естіген болулары керек, ертесімен мыңдаған жастар Брежнев алаңына ағылды. Жігерленген жастар, намыстарының отына қызып, желтоқсанның қақаған аязына қарамады. Халық неден болса да қайтып тартынар емес. Тыңдаса дейді, әділдік іздейді. Тоқырау жылдарынан басталып іште жиналған запыран сыртқа шығуда. Ән айта- ды, ұран жазып, өкіметке көкейіндегі тілегін, арман-мақса- тын жеткізбекші. Шеру шулы болғанмен шектен шықпады, тәртіпті бұзбады. Алаңдағы шерушілердің бір бөлігі Фурма­нов көшесімен төмен түсіп, Гоголь көшесімен паркке дейін,

313

енді біразы Бейбітшілік көшелерімен ескі алаңға дейін ба- рып келді. Өлең айту, саяси урандарды қайталау. Екпінді болғанымен, бейбіт жүріс. Тек бір топ жастар милицияның жолға қойған машиналарын күштеп бурып тастап отырды.

Ұрандардың бірінде орыс тілінде «Никаких привилегии ни одной нации, каждому народу своего вождя» - делінген. Жігіттер жағы өздерін сабырлы устады, сөйлеген сөзге, ай- тылған әнге мурындық болып, белсенділік көрсетіп жүрген- дер негізінен қыздар. Қазақ қыздары халықты қайран қал- дырды...

Көп жылдардан жинала берген бітеу жара бір жарылмай қояр ма? Сыныққа сылтау табылып, өзі жарылды. Бейбіт шеру өкіметтің қиястығынан көтеріліс болып бурқ етті.

Тоталитарлық жүйенің идеологиялық күшті ағысына қарсы ¥лы тілек Тәуелсіздік үшін - жастар қарсы жүрді. Бірігіп, ұрандап рухтанды. Қызу қанды жастар тұрсын еңкейген кәріге дейінгілердің ішінде намыстың өр толқыны тулай бастады. Жұртты тіршілік толқыны өмір агысына итермелегенімен, көпшілік біржолата оянды. Намыстың атына қамшы басты. Жастардың жүректерінен шыққан ыстық жалын желтоқсан ызғарын ығыстырып, Алматы- ны от қылып ысытып жіберді.

Демескен, қолтықтасқан жастардың адымдары ширақ. Көпшілікке қанат бітірер кең көңіл ауада қалқи берді. Ар­ман мен сенім ұштасып бірігіп кеткен.

Шәмші Қалдаяқовтың әндері ұлттық рухтың көрігіне айналды. Ар-намыс, терең сезімнің толып жатқан бояуы мен сыры ән болып қалқып еңсені көтереді. Азамат жүнжі- ме жүрме бос, адамсың басыңды көтеріп тік жүр дейді. Еркін бол, тазамахаббатты сүй, азаттыққаұмтыл дейді...

Желтоқсанда намыстың рухы сүйекке қарыспалық қа- сиетті сіңдірді. Зор қайрат лебі жастарды сілкіндіріп тастады. Тасқа шапса да қайтпайтын асыл қайрат жиган жастар еңселерін көтеріп еркін жүр. Олардың талайдан бері толқып, іштегі түйініп жүргендегі тосқаны осы еді.

Енжар қарап, жай қозғалатын қала турғындары да жастар-

314

ды қолдады. Алаңға шықты. Қаны қазақ үйінде отырып қала алмады. Бірі нан-су, енді бір мосқал әйелдер жеңіл желпі ет, манты әкеліп тарата бастады. «Қулындарым-ау, мертігесің- дер ғой, талаптарыңа нур жауып, тәңірім сақтай гөрсін» - деп көздеріне жас алушылары да бар. Алматы қаласы тур- ғындарының елегізуі умытылып, үміт дүниесі еселеніп өсе берді. Брежнев алаңы жастардың көптігінен көлдей шалқып, теңіздей толқыды. Жаутаң көз болып жүрген көпшілікке мына көрініс қанат бітіріп, дайым көкірек қоламтамызды бір көсеп тастады. Көңілде бәрі сайрап турса да, іштегісін сыртқа шығармай буғысқан журт бір жасап қалысты. Қулақ естігенді көз көреді деген тамаша тәмсілдің мысалын өз бас- тарынан тапты.

Қазақ өшпеуге, өлмеуге тырысқан улт екеніне көзі жетті. Алматы жастары бір күндік жолдасқа мың күндік рух сый- лады. Бір күшті түйсік, бар зейнемізді еркіндіктің өміріне жетеледі.

Жастарға тән бітіспес кәр, мойымас тәккапарлықты көптің көзі көрді. Бітіспес, иілмес өрлік қазақ намысын мен- мендетіп, биіктетіп шарықтата берді. Көп нәрсені басынан кешіріп, көңілі суынған журт енді қайта жасарғандай, жаңа қарқынға көшкендей.

Алаңға жиналған мыңдаған жастарға, қала турғындары қосылды. «Менің Қазақстаным» әні кезінде тың игеруге қар- сы Шәмші Қалдаяқовтың көңіл-күй тебіренісінен шықса, енді ол желтоқсандықтардың ән-уранына айналды. Ән ыр- ғағы көкейде ойнап, бойыңды билейді, өздігінен өлең жол- дары іштен шығады. «Менің елім, менің елім, гүлің болып егілейін, жырың болып төгілейін елім, туған жерім менің Қазақстаным». Жекелеген өкімет өкілдері тараңдар деп жат- са, жастар жағы саяси урандарын жоғары көтеріп, Шәмші Қалдаяқовтың «Менің Қазақстаным» әнін бурынғыдан да қатты айтады. Ондаған мың адам қосылып айтқан қазақ ән- дері аспанда қалықтап халыққа күш беріп, рухын көтеріп, жігерлендіре түседі. Түске қарай партия мен өкімет басшы- лары алаңдағы мінбеден кезекпен сөз сөйледі. Колбин алаң-

315

дағы мінбе астындағы бункерде шерушілерді қабылдады. Кездесуге қатысқан дәрігер келіншек «Тарқаңдар, әйтпесе бәрімізді құртамыз» - дейді. Бізді тыңдар, жаны ашитын бас- шылар көрінбейді. «Жасасын Қазақ елі», алаңнан кетпеу ке­рек - деді. Жұрт:

«Өз елімізге өз ұлтымыздың азаматы басшы болсын», «Демократия жасасын», «Қайта - құру жасасын» - деп айқай- лап жатты. Жастардың арасына өкімет жіберген елге таны- мал әнші апаларымыз келіп, тараңдар, партияның шешіміне қарсы шықпаңдар деп үгіт-насихат та жүргізді. Оларға құлақ асқан ешкім жоқ.

Милиционерлерге өрт сөндірушілер училищесі мен ми­лиция мектебі курсанттары көмектесті. Шеруден бөлініп қалған жастарды милиционерлер жұлқылай сүйретіп әкете бастады.

Бір шүкіршілігі түске дейін алаң шетінде сап түзеп тұр- ған милиционерлер мен училище курсанттары орындарынан қозғалмай тұрды. Бірақ түстен кейін сап түзеген шекара кур­санттары орындарынан қозғалып алаңдағы халықты тық- сыра бастады. Алғашқы кикілжің шекарашы училищесінің курсанттарының қол күрек жұмсалуының әсерінен болды. Қарусыз ашынған жастар тротуар шетіндегі тастарды қо- парып қарсыласуға кірісті. Күн бата алаңның астан-кестеңі, апыр-топыры шықты. Халық қайда барарын, бас сауғалау үшін қалай қарсыласарын білмей жан-ұшыра топ-тобымен ерсілі-қарсылы шұбады да қойды. Ашынды. Ағаштарды сындырып, милиционерлердің таяқшаларын тартып алып қарулана бастады. Жігерленді. Қайтпас ұлы іске азаттық үшін жанын пида етіп бас тікті.

Күрекшемен құлаштап шекарашы курсанттар пәрмен- деп пергенде гүрс ете құлаған ессіз кісіні, немесе соққыдан кейінгі шапшыған қанды көргендегі жан ұшыра жас қыздар- дың шыңғырған дауысы төбеңді ойып аяғыңа дейін қорға- сын құйғандай құйқаңды күйдіре шымырлатады. Алаң ғана емес, төңіректегі студенттер жатақханалары, көше қиылыс- тары шайқастың орнына айналды. Адамның көптігінен ми-

316

лиционерлер мен курсанттар халықты ұрып-соғып тарқата алмады. Жұдырық жұмсау мен тепкіге көпшілік көндіге қой- мады.

Күн батса да Брежнев алаңы жап-жарық. Милиция қыз- меткерлеріне қолдарында күрекшелері бар қосымша жүз- деген шекарашылар училищесі курсанттары көмекке келді. Олар әй-дүйге қарамай, күрекшенің қырымен қолы жеткенін бас демей - көз демей соққыға алды. Жан ұшырған шың- ғырыс, байбалам, ағыл-тегіл аққан қан алаңды алып кетті. Шамасы келген жұрт бас сауғалап кері шегінді. Алаңда қаң- сырап жүре алмай есінен танғандарынан басқаны милицио- нерлер мен шекарашылар қуып мертіктіріп тарқатты. Бір жа- ғында шекарашы - курсанттар жастарды күректің қырымен ұрып қан қылып жатқанда, мінбеден компартия бюро мүше- лері тарқаңдар деп кезектесіп сөйлеумен болды. Соққыдан ессіз қансыраған денелер алаңда шашылып жатты.

Түннің біраз уақытында жаяулап-жалпылап үйге зор- ға жетіп, дене қызуым көтеріліп жатып қалдым. Түні бойы шым-шытырық түс, қайдағы-жайдағы зират, жалаңаш адам- дар есімді кетірді. Келесі күні дірілдеп-қалшылдап басымды көтере алмай жатқан күйі радиодан қайталанған өкіметтің қала халқына арнайы үндеуін естідім. Радио әлсін - әлсін қазақ-орыс тілінде балаларыңа ие болыңдар, көшеге шық- пасын, алаңға бармасын, наркомандарға қосылмасын деп қаралы үнмен қақсап хабарлап тұрды. Анаша тартқан нар- командар мен мас алқаштар топ-топ болып тәртіп бұзуда, сақ болыңдар, - делінді. Аңқаулардың сенімін күшейту үшін өкімет қара түнекті қаптатты. Ұлтшылдар көше аралап, кісі тонап-зорлауға, бала-шағаны өлтіруге кірісті деп өсек тарат- ты. Кімдікі өтірік, кімдікі шын екенін білмейсің. Күллі ел дел-сал. Аһылау-уһілеу, езу тартқан адам жоқ.

Әйелім де көршілерден ұлтшылдар бала-бақшаны басып алып, балаларды бауыздапты деп естіп есі шығып келді. Өсек-аяң тал түсте қала көшелеріне құбыжықтарды қаптат- ты. Дәл осы сәтте қалаға арнайы әскер кіргізіліп, олар ха- лықты қырып жатты. Бір үйде талай жыл көрші болған адам-

317

дар улттарына бөлініп қырғи-қабақ бола қалды. Қараңғылық алауыздықтың шегіне жеткізді.

19 желтоқсан күні түстері суық денелі үш жігіт маған келіп өздерімен бірге жүруін өтінді. Өтінген жоқ буйырды. Көшеде турған жеңіл машинаға міне беріп артыма бурылға- нымда терезелерінен жапырлай қарап турған көршілерімді көрдім... Еңсем түсіп, аруағым қаша бастады. Көзбен көріп үлгермейтініңді көңілдің қас-қағымда сезе қоятыны бар ғой. Ішім жаманшылықты сезіп, муздап кетті. КГБ-ның қызмет- керлерімен тағы кездестім. Күрең қабақ жүріс қайта бастал- ды. Өзімді соншалықты дәрменсіз, қорғаныссыз сезіндім.

Машина Комсомол көшесімен жүріп-жүріп келіп, жаңа үйдің қуысшасындағы темір есік алдына тоқтады. Жол бойы үнсіз отырған жетекшілерім итермелеп, бағанағыдай емес машинадан жулқылап түсіріп, қолдарын батыра желкелей ішке кіргізді. Малақайымды, тонымды жулып алып қолым- ды көтергізіп, теуіп аяғымның арасын ашқызып, қабырғаға теріс қаратып қойды. Бірі қалып, екінші келесі бөлмеге кіріп кетті. Уақыт орнында тоқтап қалды. Шекем қатты солқыл- даған соң, маңдайымды қабырғаға сүйкеп көзімді жумдым. Шым-шытырықтанып екі самайым тілінердей сызықша- ланса, төбем шеңберлене шымырлануда. Көзімді ашқанда аяғымның астындағы бетон бетіне жабысқан қанды көрдім. Жүрегім қобалжып, лоқси жаздадым. Денем тітіркеніп ба- рып, жіпси қалды да басымның ауырғаны қоя қойды...

Ойым үрейге қосыла жан ушырып, әр саққа кетті. Алдың- ғы күнгі алаңда болғаныма ақталу үшін дурыс жауап іздеп шарқ урдым. Жол бойғы, көрмедім, білмедім, болмадым де- генімді дәлелдей алмайтынымды ойладым. Алдағың келсе жартылай шындықты айту керек, бірінші күнгі түнде көр- генімді ғана айтпақшы болып уйғардым.

«Жүр» деп, гүж ете түскен дауысқа селк етіп, қолымды көтерген күйі бурылып жүре бергенде әлгі дауыс қолыңды түсіріп дурыс жүр деп қайталады. Келесі бөлмеде үлкен үс- тел басында, еңгезердей түсі әлгі өзімді әкелген екеуден де суық шошқаның айғырындай біреу гүжірейіп отыр. Қансыз

318

салпиған ұрты, тікірейген сары мұрты, едірейген қып-қызыл қан талаған көзі еттен өтіп, сүйекке бірден жетті.

Баяғы қанша жыл өтсе де, көкейімде мәңгі қалған, еш өзгеріссіз көрініс... Сондай сұрақтар, аты жөнің, мекен-жа- йың, қайда-не жұмыс істейсің. Алаңдағы оқиға жөнінде сөз болмағаны таң қалдырды. Алдыма қағаз бен қалам қойып, соңғы екі айдың ішінде қайда болғанымды, кімдермен кез- дескенімді, не істегенімді, не айтқанымды есіңе түсіріп жаз деді. Әлдене айтпақшы ниетпен оқтанып барып, өзіме жеп қоярдай анталап, сазарған кейіптерді көріп, қаламды қолыма алып, есіме түскендерін жаза бастадым. Негізінен кандидат- тық диссертацияны қорғап, соның құжаттарын Мәскеудегі ВАК-қа жіберудің әлегімен жүрдім дедім. Стол басындағы тергеуші - бастық, өзінің кім екенін таныстырған да жоқ, қай мекеме, не үшін мен жауап беріп отырмын, олардың ойы- на кіріп те шықпады. Әйтеуір бағанағы екеуі үйге келген- де бір ауыз сөзбен біз КГБ - данбыз деген. Тергеуші бастық жазылғанды оқу арасында көзімен бір атып алып, осы ғана ма деп қағазды ытқытып итере салды. Сен кімдермен кез- дескеніңді, әсіресе анау астыртын ұйымдарың мүшелерінің қайсысымен кездестің соны жаз деп сұқтана қалды. Көзінде, біз бәрін білеміз, қолға түстің енді тырп етіп көр деген қоқай тұр. Жон арқамды от қарып өтті. Бетім де ду ете қалды. Ше- кем қайтадан солқылдап, дыздады. Жауап төрт-бес сағатқа созылды, ең соңында ғана 16-17-18 желтоқсан күндері қай- да болғанымды сұрады. Тергеушілер Целиноградқа не үшін бардым, қайда, кіммен кездескенімді толығырақ білді. Қай- та-қайта сұрап-жаздырғандары Қонаевтің орнынан түсіп, Колбиннің келетінін қай уақытта естідің, 16 желтоқсанға дейін ол жөнінде кім білді. Алаңға жастар қалай бір мезгіл- де көп жиналды. Ұрандарды кім жазды. Алаңға кімдер, қан- дай машиналармен тамақ әкелді. Менің білмейтін сұрақта- рым, әйтеуір, не зеку, не ұру болған жоқ. Олар кіре берістегі дәлізге қайтадан қолымды көтеріп тұрғызып қойып, шәй ішіп көп күбірлесті. Телефонмен де қатты-қатты бірнеше рет ұзақ сөйлесті. Сағатым қалып кетіп, уақыттың да қан-

319

ша болғанын біле алмадым. Бір кезде бағанағы екеуі сыртқа алып шығып, өздері келген машинаға отырғызды. Мен үйге апарайын деп жатыр екен ғой, өзім барам деуге сәл қалып, тоқтадым. Аналар екі жағыман отырған күйлері, сыр беріп қозғалар емес. Мылқау ма дерсің, іштері қалай пыспайды. Үнсіз жүруге де адам үйренеді екен-ау. Міне, үндемес деген сөздің түп- төркіні қайда жатыр. Машина жүріп келеді. Қай- да баратындарын шофер қайдан біледі. Комсомол көшесі- мен жүре отырып, Коммунистік даңғылмен жоғары өрлеп бір темір қақпадан өтіп, шамы жарық үйдің ауласына кірдік. КГБ-шниктің бірі «жан-жағыңа қарама» деп зекіп, машина- дан басымды тұғырта түсірді.

Есікке бет ала бергенімде, жоқ былай деп төмен кеткен басқышты нұсқады. Сығырайған шамы бар жер астына бас- палдақпен біраз түскенде есік көрінді, арғы жағы жарық екен. Кіре берісте екі - үш солдат, үш - төрт милиционер- лер көрінді, иықтарында автомат, темір қоршаудың арасында есікше, арғы жағында тағы екі - үш милиционер бір келін- шекпен әңгімелесіп отыр. Біз кіріп келгенде, іштегілер қарай қалды. Әкелген КГБ-шниктерді аналар жақсы танитын бо- луы керек, амандықсыз-ақ шүйіркелесіп сөйлеп кетті. Әлгі үндеместердің тілі бар екен. «Мынаны астына» - деді. Мы- нау жердің асты, тағы асты болғаны ма деп шошыдым. Әкел- ген КГБ-шниктің бірі документің бар ма деп, айқай салды. Мен қалтамнан паспортымды алғанша анау қол жұмсап та үлгерді. Паспорт жерге түсіп кетті, оны алуға сескеніп ең- кейе бергенімде бір тепті. Бөлме ішіндегілердің бірде біреуі орындарынан қозғалған да жоқ, міз бақпай, жай қарады да қойды. Мына адамдардың қаныпездігін көріп, жауыздықтың ұясының ортасында тұрғандай сезіндім.

Желкеленіп есіктің арғы жағындағы бөлмеге апарылы- нып тінтілдім, шешіндіріп ішкі киімдеріммен ғана қалды- рылдым. Үнсіз айтқандарын ләм деместен мүлтіксіз орын- дадым. Киімдерімді жерден көтерместен бір милиционер аяғымен бұрышқа теуіп ысырды. Астан-кестен арасында КГБ-нің да, мына милиция, солдаттардың да арасында да

320

қазақтың жоқтығын байқадым. Келіншек кнопканы басып еді, арғы жағынан тағы бір темір тор есік ашылып, білегін сыбанған қолдары күректей гимнастеркелі біреу табалды- рықтан еңкейіңкіреп, басын көтергенде төбеге тиер-тимес болып кіріп келді. Түр-түсі, жүрісі гүрзі-маймыл сияқты. Мынаны да анда апар деді. Білегін сыбанған зеңгі әйелге сол ғана ма дегендей үнсіз бадырайа қарай қалды. Қунтиыңқы пішінді көзі уры мысықтың көзі сияқты жылт-жылт еткен әйел КГБ-шникке қарады. Ол қапелімде сәл үндемей қалса да, аналардың не сурап турғанын біле қойды білем, жо-жоқ, бул тексерісте, әзірше бір түнге деді. Әйел езу тартты, зы- миян, сурқия, сайқал кейіп. Білекті дәу мені жумысымнан қалдырып, неге шақырдыңдар дегендей бетін тыржита, иығын қиқаң еткізді. Тор есіктің арғы жағындағы қулама баспалдақпен төмен түсе бере сасық дәреттің күйік аралас иісін сездім. Ұзынша шахта шамдары қабырғаға жапсыры- ла бекітілген екен, сыртындағы қалың шынысынан жарық көмескіленіп тур. Баспалдақпен төмен түскен сайын иіс кү- шейіп, даңғыр-дуңғыр дауыстар, күңіренген өкірік күмбірі естіле бастады. Жап-жарық алаңша, арғы жағы кісі толған тор-тор есікшелер. Ыңырсып, ақырын сөйлеген кісілер, көбінің үсті алба-жулба, беттері-көздері көк ала қойдай, бі- реулерінің бастары таңулы. Ақ матадан шыпшыған қызыл көрінеді. Отырған, жатқандардың бәрі қарай қалыпты. Мені жалаңаш, сескенген күйі ул-қызы аралас көп жастар отырған бөлмеге енгізді. Журттың бәрінің үстінде жыртық, қан болса да, уқаланған киімдері бар мен жалаңаш. Есік сарт етіп, ту сыртынан жабылды. Алыс бармай, босаға қасына жүрелей отыра кеттім.

Адамның көнбейтіні бар ма, көрге де үйренбейді ме. Дә- рет, иод иістері араласқан қапырық ауаға да мурын үйренді. Жастардың көбі соққыдан күп болып ісіп кеткен. Түрлерінде қажығандық болса да, көздерінен қайрат оты ушқындайды. Олардың сурағаны сыртта алаңда не болып жатыр. Мен мар- дымды ештеңе айта алмай, өзімнің ішкі киіммен отырғаныма ыңғайсызданумен болдым. Жастардың бірі «сенен не жауап

321

алып жатыр» деді. Мен таңырқай қарап, оны қайдан білдің деуім сол-ақ екен, бөлме-камераның ішіндегі 30-40 адамның күлмегені қалмады. Камера іші бір серпіліп қалды. Біреулері жөн сұрады. Сөйтсем маған дейін де сырттан әкеліп жауап алғандардың бәрін ұрып-соққанда киімдері былғанбасын деп шешіндіріп әкеледі екен.

Бұрышта мәңгірген киімі бүтін бір қыз басқалардан оқ- шау отыр. Ойлана айналасына қарап-қарап, үнсіз жылайды. Меңіреулене қалады. Менің қызға қарай бергенімді аңғарған қасымдағы жасаң бала «бізде қапелімде мылқау ма, жынды ма деп қалып едік. Тілі бар екен. Түс кезінде әкелген. Тек өзінің кім екенін, неге мында отырғанын есіне түсіре ал- май әлек. Аналар бірдеңе істеген болуы керек. Қыз машина, жасыл-қызыл, от-от деп бетін қос алақанымен жаба қалды. Бүріскен күйі қалш-қалш етеді...»

Камерада отырғандардың көбінің аяқ-қолдарының ит қапқан жерлері уығытып, күп болып іскен. Менің түсінгенім арнайы әскер солдаттары жастарды машинаға салып әкетуге үлгермегендіктен қардың үстіне жатқызып қойып, бас кө- тергенін таяқпен ұрып, керзі етікпен теуіп есеңгіретіп, итке қаптыра беріпті. Әлсін-әлсін тарсыл - гүрсіл, кейде шың- ғырған қыздардың дауысы естілген кезде, камера тынши қалып, жастар іштеріне кек түйіп сұрлана қалады. Кейбір қыздар жыласа, жігіттер шыдамсыздана, жігері құм болып, бастарын қабырғаға ұрып, тізелерін жұдырықтайды... Дәр- менсіздік. Қапалық... Сапырылыс. Көз өздігінен кілкілдеп жасқа толады. Уақыттың қанша болғаны да белгісіз. Жас- тардың бірін әкетіп, бірін әкеліп жатыр. Ұйқы да жоқ. Тек қалғып-мүлгу...

Сарт етіп тор есік ашылды. Бір-бірлеріне бұйығысып отырған жастар селк етіп бастарын көтеріп алысып, есіктен кіріп келген екі милиционерді көздерімен ата қалды. Ба- ғана өзімді әкелген білегі түрулі милиционер бірден төніп келіп, жүр деп қолымнан шап берген күйі сыртқа сүйрей жөнелді. Топтың ішінен біреу: «Бостандық, ұлтымыздың болашағы үшін Жан пида», - деуі мұң екен, бар камера ішін-

322

дегілер «Жан пида» деп қайталады. Дауыс сүйегімнен өтіп, жүрегімді елжіретіп жіберді. Көзім туманданып барып, бас- палдақпен көтеріле бере сырттан соққан салқын ауаға шай- дай ашылды. Артымда келе жатқандардың бірі «саған тию- ге бүгінше руқсат жоқ, біз бірақ сен сияқты ултшылдарды тәртіпке шақырып кегімізді алмай, жәй жібере салмаймыз» - деді. Бағанағы өзім түскен баспалдақ пен жоғары көтеріліп, сыртқа беттедік. Кіре беріс жердегі дәлізге келіп тоқтадық. Түннің біраз уақыты болған. Аяз дене қариды. Жалаңаш дене өздігінен тітіркене қалшылдауға айналды. Аяқтан өткен сыз, төбемді шымырлатты. Қалғып мүлгіп, автоматтарын қушақ- таған екі солдат уйықтап отыр. Мені бурып, сыртқы есіктің ішкі қосалқы торына арқамды бергізіп, қолдарымды айқара артыма қайырып кісен салды. Байлап қойып уруға дайындал- ғандай. Бір солдат буйыққан күйі, еріне басын көтеріп, сы- ғырая бір қарады да, әрі қалғыды. Әлгі қолыма кісен салған милиционер тордың арасынан қолын суғып, даланың есігін итеріп ашты да, міне осылай дегендей, кекесінмен бажыра- йып қарап жөніне кетті. Даланың аязы ашылған есіктен ішке лап етті. Қозғалыссыз қалдым. Солдаттар да орындарынан турып, милиционер кірген есікке беттеді. Есіктің қасында- ғы терезеден арсыз ыржиған милиционер әйел көрінді. Азап басталды...

Сырттан бағана сымдарын ысқыртып уілдеген жел естілді. Әуелі үп-үп еткен суық ауа бетті шарпыды. Іле аяз- датып соққан жел денені қари бастады. Жылтыр аяз жауып бекіген қарды шеміршектей қатырғандықтан суық жел бо- рамай сыпырыла көтеріліп өңменіме инедей қадалады. Дем ала алмай туншығып, қарбалақтауым көбейді. Санамда да «бәрі біттінің» дәрменсіздік түйсігі көлбеңдеп етек алды.

Муздаған аяқ сықырлауға айналды. Білектеріммен ашы- ған қос бүйірімді қалқалаған кезде, денем жылығандай бола- ды. Біраздан соң дене тітіркеніп, тікенектеніп, муздап ауыр- лай бастады . Тула бойым қалшылдап, тістерім сақылдай бурын көрмеген болмысымнан тыс ерекше бір күйге түстім.

Аяз, өздігімнен көзім жумылды, әлде бір дауыс, әлде түс,

323

құбылыс, меңіреу тыныштықта күмбірлегендей ... өзім бар ма, жоқ па, бәрі аралас. Астан-кестен. Түсініксіздік ... мел- шиген меңіреулер. Қалғып барып денем сылқ еткенде, селк етіп, өзіме-өзім келіп ұйықтап тұрғандай бойым серги қала- ды. Уақыт өтпей, түннің тылсым тыныштығына қосылып бір жаққа өз бетімен кеткендей. Сәлден соң ұйқы қайта басады, ұстай алмай салбыраған басымды көтерген кезде көзімнің түбінің тамырлары үзілердей дызылдайды...

9 айлығымнан бауырына салып, арқалап өсірген әжем екеуміз жайлауда бие сауып жүрміз. Қырдың басындағы ескі зираттағы мұралардың қасында көп кісілер жүр. У-шу. Жөнсіз айқай. Мен: «Апа, ана жаққа барып келейінші, не болып жатыр, зират басында біреулер төбелесіп жатқандай ма», - деп едім. Әжем:«Отыр, қарғыс атқандарға ерме» - деп зекіп тастады. Қатты дауыстан үріккен күрең қасқа бие өресі- мен далаға қашты. Пішпе шелектегі саумал төгіліп аяқ асты сарғайды. Әшен деген ертеде қайтыс болған туыс тірі екен, сауынды биені жығып, соғымға союда. Қып-қызыл қою қан бірден ұйып, шылапшынға толуда. Бұл бие атамнан қалған жылқылардың соңғысы. Айғай-шу көбейе түсті. Таң бозара қатты тоқтаған машина дауысы, айғай, апыр-топыр, тарсыл- гүрсіл бір әйелдің «бұл заңсыздық, біз ешкімнің мазасын алған, шулаған да жоқпыз, бұл звондаған көрші кемпірдің әлегі, ұлтшыл емеспіз, үйде балаларымыздың туған күнін атап отырдық» деп жылай сөйлеген дауысы естілді. Бірінің үсті қан, бас киімсіз, омыраулары ашық, үш төрт жігітті қол- дарын қайыра сүйретіп милиционерлер алып келді. Мен түс көргендей құлақ күңгіріме, әлде есімді суық қарығандікі ме ұйқылы-ояудай, түсінер-түсінбестен тек төбемнің шымы- рын ғана сезіп, білектерімді екі бүйіріме жапсыра қысқан күйі мәңгірленіп тұра бердім. Абыр-сабырдың арасында бо- сатылып, камераға жеткізілдім. Келесі күні алғашқы жауап алынған жерге әкелініп тергеу жалғасты. Қызуым көтеріліп денем жылымай, күркілдей жөтеліп, жауапты бас изеумен бердім. Сұрақ-жауап қағаздарына қол қойылған соң, сен әзірше боссың, бірақ үйіңде бол, ертең өзіміз хабарласамыз

324

деген сөзді естігенде сенерімді де, сенбесімді де білмей қи- мылсыз қалдым. Есімді толығымен үшінші қабаттағы өз пә- терімнің есігінің алдына келгенде ғана жинадым ...

Келе қуладым. Ұйықтап-оянып, оянып-қалғып таң атқан- ша есеңгіреп, әлсін-әлсін жүрегім алқынып ауызыма тығыла мазам кетті. Бойым ыстық үйде де жылымады ... Келесі күні көп күттірмей КГБ-лықтар түс ауа келді. Ішіндегі бастық- сымағы: «Дурыстанып киініңіз, галстук тағыңыз», - деді. Мен кекетіп тур ғой - деп, сол жупыны қалпы, сыртқы то- нымды киюге ыңғайланғанда, әлгі жігіт: «Вам же говорят», - деп айғай салды. Келесі бөлмеден есік арасынан сығалап қарап турған кішкентай қызым шошып, шыңғырып жылап жіберді...

Амалсыз әлгінің түріне бір қарадым да, киім ауысты- руға кеттім. Кешегідей емес, КГБ-шниктер жумсарайын депті. Дауыс, іс-қимылдары зілді болса да, тартынғандық байқалады. Біз Қурманғазы мен Карл Маркс көшелерінің қиылысына келгенде жол шетіне тоқтап жастау КГБ-шник тез қимылдап үлкен ғимаратқа кіріп кетті. Мен аң-таң- мын. Турған жерлеріміз Алматының ортасы, Ғылым Ака- демиясының қасы. Енді анықтап бақтым, әлгі КГБ-шник жаңадан іске қосылған ЦК КПСС-тің Алатау қонақ үйі- не кіріпті. Көп кешікпей қонақ үйіне кіріп, баспалдақпен жоғары қабатқа беттедік. Көлденең жүрген ешкім де, қар- балас та, шу да жоқ. Биік мәрмәрлі колонналар арасына орналасқан тіркеудегі қыз бен жігіт те үнсіз, жансызда- нып қатқан тас күйі, бізге урлана қарай қалыпты. Жылтыр тазалық, алпамса кеңдікте ыңсаны басар суықтық бар. Үшінші қабатқа келгенде ақ көйлегіне узын қара галстук таққан денелі жігіт қарсы алып, анда бара турыңдар деп есігі ашық бөлмені көрсетті. Қонақ үйдің екі кісілік нө- мері. Таңырқағандығымды білдірмеуге тырысып, қасым- дағылардың іс-қимылын бақылаудамын. КГБ-шниктердің емін-еркін сезінгеніне қарағанда буларға бәрі таныс, бір контордың адамдары. Істес - қызметтес адамдардай стол үстіндегі журнал-газетті ақтарып, бірі телевизор қосып,

325

өз үйлеріне келгендей еркінсуде. Қозғалыссыз отырған, ойым оймен қырға шауып, енді не болардың күдігіндегі мен ғана. Толық денелі мосқал кісі ашық есіктен кіріп кел- генде үшеуіміз де орындарымыздан тоқ соққандай атып тұрдық. Келген кісінің түрінде абыржу бар, мұрнының үсті де жіпсулі. КГБ-шниктің бірі: «Жолдас полковник», - дей беріп еді, оны тыңдаған анау жоқ, көзін менен алмай, едірейіп төнген күйі: «Революционер, ұлтшылсың ба?» - деді. Не дерімді білмей үнсіз қалдым. Сұрақ әрі жалғасқан жоқ, полковник КГБ-шниктің бірінің қолындағы іс-қағаз- ды папканы алып ақтара оқи бастады. Қалың парақтар, кеше бір парақтың екі бетіне ғана жазылған қағазға қол қойып едім, мына іс қалың кітап. Бәрін анықтадыңдар ма? - деп басын көтергенде, екеуі үнсіз бастарын шұлғыды. Парақты ақтара бере, осы сенсің бе дегендей ала көзімен атып қояды. Мен қаққан қызықтай орнымда тұрдым да қалдым. Кешегілері анау, бүгінгісі мынау. Не жауап алу, не қамау емес. Бәрі басқаша. Кенет полковник мен қазір деді де, ұсақ адыммен тез-тез басып шыға жөнелді. Әлгін- де кіруі қалай тез болса, шығуы одан да жылдам. Полков­ник кешікті. Желке жүйем бұратыла берді. Уақыт өтсейші. Түндегі ұйқысыздықтың сыры білінді. Көзімнің түбі суы- рыла бастады. КГБ-шниктер теледидарды қосып ештеңе болмағандай әлденелерді айтып өзімен өздері. Маған мән беруден қалды .

Екі үш сағат көлемінде полковник пысылдап жүгіре ба- сып кірген бойы: «Мынаның 16 сына дейінгі алибилерін дұ- рыс тексердіңдер ғой», - деді. Ана екеуі үнсіз күйі мылқау- ларша бір мезгілде бастарын тағы шұлғыды. Полковниктің терлеп-тепшіп, бақайына тотияйын қыстырғандай зымыра- ғанына қарағанда, көрші нөмірдегі жоғары лауазымды екені айтылмаса да білініп-ақ тұр. Ол маған қалың қабағының астынан алая қарап алып, әзірге қоя беріңдер, керек кезін- де әкелесіңдер деді де, іс-қағазды папканы бағанағы КГБ- шникке бере салып шығып кетті .

Бөлме ішінде меңіреу тыныштық орнай қалды. КГБ-

326

шниктер де аң-таң. Бұлай болады деп ойламаған-ау. Беттері- не ашу-ыза жинала қалды. Иесінен қамаңдар, не істесеңдер соны істеңдер деген сөздің шықпағанына қапалы сияқты. Үнсіз қалпы сыртқа шықтық. Көше шамдарының жарығы болмаса, күн батыпты. Қолында іс-қағазды папкасы бар не кешірім, не еш түсініктіру жоқ, байлаулы қабаған иттей арс етіп, «үйіңді табатын шығарсың жүре бер» - деді. Мен ауыр- лаған жансыз аяқтарымды сүйретіп Карл Маркс көшесімен жоғары көтеріліп Абай даңғылына шықтым. Көшеде адам аз. Онша көп жүрген машиналар да көрінбейді. Оңға бұры- лып Төлебаев көшесінің қиылысындағы Жетісу аялдамасы- на келіп өзіме керекті 25 автобусты, 19 троллейбусты ұзақ тостым. Басым ауырып, көзім қарауытып, өздігінен жүрегім айни берді. Үйіме жете құладым. Зауқым болмай тамақ ішу- ге де тұрмадым.

Қарлығаш қораның ішіне салған ұясының айналасында шырылдап ұшып жүр. Қыраттың етегіне жайыла орналас- қан ауыл. Күн ашық. Үйлердің арасы алшақ-алшақ. Жер үйлерден әр-түрлі дәу-дәу улы жәндіктер жартылай шығып, улитка сияқты жабысып тұр. Үйлерге кептетіліп шыға алмай тұрғандай. Улы жәндік-құбыжықтардың үлкендігінен үйлер кішкентай болып көрінеді. Үйлердің арасында үстеріне су жаңа костөм-шалбар киген ит басты адамдар жүр. Меңіреу тыныштықтағы көрініс белгісіз алыс галактикадағы өмір- дей. Жылан-шаяны, қасқыры, адамы да көп оқыған, бәрін біліп тұрғандай. Бірақ өздерімен өздері ... Менің желкем шымырлап сызықтана берді. Бір кезде әлгі сызықшалармен лаулаған өрт өте бастады. Айнала от болып ысып, жұтқан ауа ішті өртеді. Дың-дың. Күңгір-күңгір. Меңіреулік. Алыс- тан шахта тасын диірменнің үккен дауысы естіледі. Шықыр- шықыр, шықыр-шықыр.

Сығырайған қыраулы терезе. Арғы жағында ұлыған бо- ран. Аяздан қатқан ақ жал қар. Кенет кішкентайынан асыра- ған күшігім Құтжолдың қыңсылы естілді. Жәй тоңса шөптің үстінен үйшік жасап жатар еді ғой, қарны ашқан болуы ке­рек. Әлде аш қасқырлар қотанға кіріп кетті ме екен. Әрірек-

327

те ертеде қайтыс болған атам мен әжем тірі күндеріндегідей әлденеге ақылдасып бас изесіп отыр. Маған бәрі ап-анық көрініп тур, бірақ ештеңе түсініксіз .

Төбем қайтадан шымырлап қысыла бастады. Дене қи- мылым, сөзім, ойым да тежеліп баяулады. Туншыққаннан тер бурқ етіп, шеке тамырларым жарылардай сыздап барып, тула бойым шымырлап, қаным қоюланып, күш-қуатым азая, қалжырап қалғуға айналдым. Шошып жылаған бала дауысы қатты шықты. Мен мең-зең күйі қайда жатқанымды біле ал- май сәл мәңгіріп барып өзіме келдім. Қараңғылыққа көзім үйренейін деді. Үйімде жатқанымды көрдім. Халатын иығы- на іле көрші бөлмеге жубайым Салима «Тағы шошыды-ау, кешеден осылай, біссіміллә-біссімілә», - деп тура жүгірді. Еденнің ағаш тақтайы сықыр-сықыр етті. Сықыр тозғандық, ескілік емес, әлде бір жаманшылықты меңзегендей үйдің ішіндегі түн тыныштығын запырандата тіліп өтті. Шиық- шиықтың артында шаңыраққа келе жатқан әлде бір жа- мандық бар. Дыңылдап шыңырау түбіне қулаған ойыммен бірге өзім де бата бердім....

Алдымнан қанден ит шыға келді де жалт бурылып жоқ болды. Өй, мынау қауып алар ма екен деп, тура қалған күйі шыр айнала қарадым. Әлгі жоқ, бірақ қабатыны анық. Ту­ман ба, төңірек ала көлеңке ештеңе көрінбейді. Жүремнен отыра қалып, туманның етегіне көз жібердім. Қанден ит із-түссіз жоқ... Кетті ме пәлекет деп жүре бергенімде сым ілініп оралды. Аяқтарымды босатпақшы болғанда шегіне қулап барып, қос қолдап жер тіредім. Сым тікенді екен аяқ қолға кіртілдеп кіре бастағанына қарамай, жан ушыра босай бастадым. Қанден иттің көрінбегенімен қасымнан алыс еместігін сездім. Босандым-ау. Турған бойда ашық турған есікке кірдім. Дәретхана. Ерлердікі ме, әйелдердікі ме белгісіз. Дәрет тазалағыш су тас іргеден шуңқыршаға жоғарыдан қабырғаны бойлай ағуда. Қабырға сарғайған. Су кенет қатты ағып, шуңқыршаға кетіп үлгермей, аяқтың астын түгелдей алып кетті. Шуңқыршадан бурқырап боқ атылып, су бетімен қалықтап жайыла бастады. Үлкенді-

328

кішілі адамдардың қиы... Қарғалардың қарқылы естілді. Тілерсегіме жеткен боқ-судан қалай кетудің амалын тап- пай тұрған күйі дауыс шыққан жаққа жалт қарағанда, шүңір көзді қарға тұмсық ұсқынсыз кемпірдің кішкене те- резеден бүктетіле аяғын салбыратып отырғанын көрдім. Бір кісінің құйрығына май жағып емдегенін мақтана ай­тып, жон-арқасын шыбжыңдай қозғап мәз болып қояды. Анау айтып отырған кісісі маған таныс адам. Кемпір бұ- ған жақындамақ ниетпен ыржыңдап имік иегін қозғаған- да, күлік аузы опырылып ашылып, сойдиған жалғыз тісі көрінді. Мына кемпірмен дәретхананың ішінде тұрғаным- ды біреу-міреу көріп қояр деп аяғымның астына жеркене қарап бұрыла бердім. Табалдырықты аттай бере шымыл- дықтардың саңлауларынан көп көздердің қарап тұрғанын көрдім...

Өзім Виноградов көшесіндегі КазГУ-дің жатаханасын- да тұрады екенмін. Немере ағаларым Қасен, Қайыржан достарымен келіп, бір шәй ішейікші - деді. Інім Сабыр қайтыс болыпты, соған асықтық. Бүгін бірде шығарады екен неге айтпаған. Қырдың басы, Медеу жақ. Біз 29-шы автобусқа міндік. Мен 6-шы экспресс автобусқа мінсек тезірек барушы едік қой дедім. Тыңдап жатқан ешкім жоқ. Кейігендігім сонша қалғып кетіп, өз аялдамамнан өтіп кеттім. Автобустан түсе сала бала-шағалы сығанның ат арбасына міндім. Сағат бір жарым, жарты сағатқа бауы- рымды жерлеуге кешіктім-ау деп ренжідім. Жыладым. Қатты жыладым, өксігім кеудемді ашытты. Туысты соң- ғы сапарға шығарғанда, аруақтарды еске алғанда, құдайы бергенде бірінші рет үйде болмадым ау деп ойландым, қапаландым. Аялдама қасы қараңғылау. Сығанның арба- сындағы жалаң ат. Божыны ұстаған әйелі. Мен орта жас- тағы еркегімен екі баласының қасына отыра беріп, тез- тез деген соң, божыны әйелінен күйеуі алып, атты қатты айдады. Арба салдырлап зырылдаған күйі дөңгелектері жерге бірде тиіп, бірде тимей көлденеңдеп үлкен жарық жолдан өтіп, жол ережесін бұзып шұғыл бұрылды. Артта-

329

рымыздан гаидің жигулиі келе қалды. Ішінде жалғыз та­ныс әйел сазарып, қақиып отыр. Гаидің машинасының ал- дыңғы есігін аша бергенімде артына отыр деген дауыс саңқ етті. Қайда бару керегін айтпаса да машина ағып келеді. Жол тақтайдай. Менің қайда баратынымды қайдан білді деп ой- лаған күйі үнсіз-қозғалыссыз отырған бойымды әлде бір се- кемдік билей бастады. Рульде отырған таныс милиционер келіншек емес, жөн арқасы күжірейген дәу біреу. Сөзім тамағыма кептетіліп ештеңе айта алмаған күйі, алақтап жан жағыма көз салдым. Терезелер қараңғыланған алда- ғы жол ғана көрінеді. Туншыққан күйі мені түсіріп кетіңіз деп зорға сөйледім. Қазір ана қоянды алайық, сосын деген дауыс күжілдей шықты. Рульде басында қалпағы бар кісі- ге уқсас қасқыр отыр. Ну погодидегі қасқыр.

Көзім машина шамшырағы түскен жолға қарап жарық- тан шыға алмай, алдымыздағы жан ушыра қашып келе жатқан қоянды көрдім. Еш қайда бурыла алмай, аяғы-ая- ғына тимей қашып келе жатқан қоянның жолдан шығар түрі жоқ. Жолдың үстінде машина жарығының бойымен қасқыр шопырдың ойыншығына айналып ес-түссіз зытып келеді. Қасқыр ыржиғанда, ырыл естіледі. Ехе, ехе ... сі- лекейі шубыруда. Қоян таныс. Әлде бір түсініксіз сезім ... Қоян қоян емес менмін. Өкпем қабына жүгірдім. Ар- тымдағы дәу қубыжық, бурылуға шама жоқ. Алқындым. Қуғыншы жақындап қалды. Желке тусымдағы ырсыл кү- шейді. Енді устайды. Ұстады а а а ....

Мен өз дауысымнан өзім шошып ояндым. Борша-бор- шам шығып, терлеп, күйіп-жанып демігіп жатыр екенмін. Көз жіберіп қайда жатқанымды бірден есіме түсіре алмай, көзімді төңкеріп айналама алақтай қарадым. Өз үйім, өз төсегім ... Бөлме іші бозамықтанып, ала көлеңкелене бас- тапты. Денем алқа-салқа жулымданса да тынығып қалған- ға уқсайды. Тек ойым да, түсім де шы-шытырық. Бірден кешегі түнеп шыққан түрмемнің қай жерде орналасқанын есіме түсіре бастадым. Коммунистік және Киров көше- лерінің қиылысы маңы. Машинамен аулаға үлкен темір

330

қақпа арқылы еніп шыққанымыз есімде. Бул жер өзіме жақсы таныс, еш түрме жоқ еді. Дыбыс естілмейтін қа- бырғалары қалың, есіктері темірден жасалған, терезе дегеннен мақурым ғибрат мүлде жоқ. Ойлай ойлай бас айналды. Бір болса бас почтаның қасы болар деп жора- малдадым.

Қызыл империяға қарсы совет жастарының алғашқы көтерілісі қанға боялып жеңіліс тапты.

Алматыдагы 1986 жылгы Брежнев алаңындагы цанга бөккен бейбіт шеру ескі мен жаңаның, советтік қатпа догматикалық идеологиясы мен қайта құру арасындагы алғашқы қақтығыс болды.

1916 жылгы ұлт-азаттық цозгалыс Ресей империя- сының құлауына себепші болса, 1986 жылғы желтоқсан көтерілісі Советтер Одагының шаңырагын шайқалтты.

Қазақстанда репрессия басталды.

19 желтоқсаннан бастап бір жума бойы жетектеген ит- тері, араларында миллиционерлері, қолдарына устаған темір-шыбықшалары бар каскалы дружинниктер Алматы көшелерін аралап көзге түскен қазақ жастарын урып-со- ғумен болды.

Кейін Мухтар Шаханов бастаған парламент комиссия- сы көрсеткеніндей сол күндері мыңдаған жастар урылып- соғылып, түрме жетпегендіктен, қаладан 30-40 шақырым жерге киімдерін шешіп аязда апарылып тасталыпты. Опе- рацияның аты «Метель 86». Бул операция жоспары СССР ішкі істер министрінің 19 желтоқсан 1985 жылғы № 0385 буйрығымен алдын ала жасалған екен. Халыққа, елге қай- та қуру, демократия керек деген Коммунистік партияның Орталық Комитеті алдын-ала буқараның шеруін қалай тарқататынын да ойластырыпты. Сол бір жыл бурын да- йындалып, бектілген «Метель 86» жоспары Қазақстанда тәжірибе жүзінде сорақылықпен тексерілді. Советтер Ода- ғының 8 қаласынан мыңдаған арнайы үйретілген қаныпез топ бір түнде ушақтарымен жеткізілді. Адам болып туса да, адамды урып-соғып мертіктіруге, өлтіруге үйреніп ма-

331

шықтанған екі аяқты зеңгі-машина хайуандар мыңдап іске кірісті. Бұйрықты өзі өлмей орындамай қоймайтын қазіргі заманның адам кейпіндегі зеңгі иттері цептен босатылды. Талады. Ұрды. Зорлады. Қырды. Мыңдаған албырт жастар бостандығы үшін күрес жолында жараланды, қаншамасы өлді. Тағдыр сары тәлкіге түсті. Ең бастысы Горбачевтың де- мократияландыруымен қайта құруына деген сенім сағымдай сырғып жоғалды...

Кейін құқық органдарының дерегі бойынша 1986 жылдың желтоқсанының 17-сі-18-сі күндері сегіз жарым мың адам ұсталынды делінді. Бұл тек жобамен алаң, алаң төңірегінен ұсталғандар, ал олар шындығында бұдан бірнеше есе көп. Көтеріліске жоқ дегенде 150 - 200 мыңнан аса адам қатыс- ты. Бұған Көкшетау, Целиноград, Қарағанды қалаларындағы институт, техникум студенттері қосылды. Тек бір Целиног­рад қаласының өзінде бірнеше мың жастар алаңға шықты. Ереуілшілердің негізін ауылшаруашылық, педагогика, құ- рылыс институттарының және автотехникум студенттері құрады. Желтоқсан көтерілісін қолдаған басқа қалалардағы жастар жұмыстан, жатақханадан қуылып, студенттер ондап- жүздеп институттан шығарылды. Кейбір институт ректорла- ры ереуілге шыққан студенттерге жаны ашып, ата-аналарын шақырып, балаң сотталмасын десең оқудан шығарып, алып кетуін өтінді. Целиноград ауылшаруашылығы институты- нан Нұрбай Ахметжанов бастаған бір топ студенттер оқудан осылай шығарылып ауылдарына қайтарылды. Целиноград автомобиль техникумының директоры Кенже Бекпаев өзінің студенттерін жақтағаны үшін партиядан шығарылып, жұ- мыстан босатылды.

Қазақстандағы жағдайдың насырға шапқаны соншалық орыс және басқа ұлт өкілдері қорқыныштан желтоқсан оқи- ғасы қуғын-сүргінін не жақтауға, немесе ақтауға батылдары жетпеді. Қазақстанда тұратын жүз сан ұлт өкілдерінің ішінен желтоқсан көтерілісіндегі жастарға жаны ашыған жалғыз Сергей Дуванов болды. Ол шамасы келгенінше көтеріліске демократиялық тұрғыдан баға берді. «Қазақтарды сыйлай-

332

мыз қиын-қыстау репрессия кезінде бізді өлімнен құтқарып қалған солар», - дейтін чечен-ингуш, неміс, кәрістерінің бірде біреуі жұмған ауыздарын ашпады. Бір ауыз жылы сөз айтуға жарамады. Қайта Мәскеу қаласының, Балтық жаға- лауының мемлекеттерінің зиялы қауым өкілдері көтеріліске әділ бағасын беріп арашашы болды.

Тек партократтар өздерінің сатқындықтарын жуып-шаю үшін бер жағымен жаппай интернационалистеніп бірікті. Елдің тыныштығы, достығы үшін белсенділіктерін артты- рып, «ұлтшылдардан арылайық», - деп бұқара халықпен кү- ресті күшейтті.

Кең қолтық, мол қолды, аңқау қазақ тагы да қилы заман- ның қаһарына ілікті. Ел сең соққан балықтай сергелдеңге түсті.

Бет тырнас, кеудем соқсын көбейіп, Қазақстанда бәрі жаман болып шықты. Экономикасы дамымағын, бұратана, жалқау халқы бар, Совет өкіметінің тапқан-жиғанымен күн көріп жүргендер. Жылда беретін миллиард астығымыз, жүз- деген тонналаған ет - майымыз, шикізат, қазба байлығымыз ұмытылды.

Билік ұлт арасына да оңды-солды іріткі салды. Қазақ халқына бір - ақ күнде ұлтшылдықтың, қаныпезерліктің кейіпін кигізіп ит терісін басына қаптады. Адамгершіліктің не екенін білмейтін, жақсылықты түсінбейтін өз ұлтын ғана ойлайтын, пара алғыш жалғыз осы қазақ болып шықты. Бар қазақ жер басып жүруге жарамайтын арамза ұлтшыл екен...

Қазақтың 40 жылда Қырым мен Қытай да өзгерер тек жамандық қайталанбасын дегені келді. 1937 жылгы оқи- галар бұлжытпай қайталанып, саяси құгын-сүргін басқа кейіпте жалгасын тапты. Жақынынан мезгілсіз, себепсіз тірідей айырылган бейбақтардың азалы күңіренісі қайта жаңгырът, төңіректі торлады. Жаманшылық ауада қалық- тап жүрді ...

Желтоқсанның саяси ызғары кімді болсын бей-жай қал- дырмады. Әсіресе дәрменсіздік пен көңіл жүдеулігі зиялы қауымның бәрін жалмап жатты. Сырттары бүтін көрін-

333

генімен іштерінің дерттері қалыңдап, жүректерін қан бас- ты. Әжімді ашаң жүздері сұрланып, қабақтары қайғымен түйіліп, көкіректері қарс айрылып, ауыр-ауыр күрсінген ел ағалары көбейіп кетті. Айтар сөзін ұрпақтан-ұрпаққа кетердей қып кесіп айтатын адам қалмады. Кісілік сөз айтуға ақсақалдар жағы тайқақтай берді. Олардың сөзіне құлақ асқан да ешкім жоқ. Бұрынғыдай самбырлай асы- ғып сөйлеу жоқ, не айтылса да електен өткізіліп, арты ой- ланып айтылады. Сөз арасының созыңқылығы сөйлеуші адам - айтатын ойын пышыратып алды ма деп те қала- сың. Ауыз бағар заман қайта келгендей. Қорланған ел аян- шақтап, қайғы сарынмен қоректенуге айналды. Үлкенді - кішінің еңселері түсіп, кішірейіп, шөгіп кеткендей. Ав­тобус, трамвай аялдамаларындағы тұрған адамдар да жа- бырқау. Институт мұғалімдері әсіресе, тарих, философия сабақтарында байқап, тартына сөйлейді. Көпшілік жұрт уақыт өткізіп өлместің күніне қайта көше бастады. Ең арты есуастау таңның атысы, күннің батысы езуі жиыл- май ыржиып жүретін көршінің жынды баласы да жақыны өлгендей қамығып жүрді.

Желтоқсан ыззары кеуде мен жүректі сұп-суық қылып жібіместей мұздата берді. Кеше тасызан, дариясынзан, толқындазан қалың ел енді ызысып көзге көрінбей пышы- рауза айналды. Бірен-саран өз тірлігімен жүргендерден басқа бейсауат жүргендер де көрінбейді. Бейберекет аяқ басу жоқ. Жаманшылықтың қара бұлты төңіректі торып тұрып алды. Жұрт ой шырмауына оралып үнсіз жүруі кө- бейді. Іштегі күл-талқан қызарып бетке шызып, бастырып қырыстандырады. Басқаны қойып, жанашыр туыстарыңа да сыр шерткің келмейді.

Амалсыз сарсаң ойға қамаласың. Менің де шақша басыма шарадай ой келеді. Көз алдымнан өткен күндер ызғары ұзақ шұбырып өтеді. Сынық көңіл не болса да содан зәре запта- нып титықтай береді. Мезгілсіз телефон шылдыр етсе неме- се бөтен адам үйге келсе сол бір күндердің дауыл тасқыны қайта келді ме деп ойым аласұрып, бір сәт жан дүниемді

334

қорқыныш торлай қалады. Бала-шаға, іні-қарындастарды ойлау жиілеп, көңіл өздігінен суықтанады.

Әр күн урланып басталып, мазасыз, мардымсыз тірліктің ыңғайымен өткенімен түн жан азабын әкеледі. Әлсін-әлсін бастырылып шошып оянам. Қара терге батып тула-бойым- ның дел-сал болып жатқанын көремін. Өң мен түстің ара- сында жүрегім беймазаланып не ойлап, не қойғанымды есіме түсіре алмай әлектенем. Сайрап туратын көкірегімде жансыздана көміліп қалғандай ештеңеге қызықпаймын. Бәрі солғын. Жолдастардың әзілі де, үйдегілердің сөзі де түрпі- дей тиеді. Дөңгеленіп жақын турған күн де қызарып суық ызғар шашып турғандай.

Жоғарғы жақта комсомол-партия мектебінен өтіп, Мәс- кеуге жаққан қызметкерлер ғана билігін сақтап қала алды. Пендешілік не істетпейді, кейбір басшылар жасында жетім болғандары естеріне түсіп, теледидардан қазіргідей күнге жеткеніне совет өкіметі мен компартияға қарыздар екенін айтып жылағанда етектері толды. Енді біреулері әйелінің басқа улт өкілі екенін мақтана айтып, қалтасынан тастамай суретін көрсетіп, интернационалистігін дәлелдеді.

Партократтар мен шенеуніктер бірігіп желтоқсан кө- терілісінің уйымдастырушыларын жарық күнде шам алып іздеді. Басты кейіпкерлік компартияның идеологтары- ның қолына тиді. Олар ағайын арасына да алауыздықты кіргізіп бақты. Ат төбеліндей аз қазақты саяси жүйе оң- түстік-солтүстікке, жүзге, руға бөлуге тырысты. Мәскеуден тексеріспен келген КПСС Орталық Комитетінің хатшысы Соломонцев желтоқсан көтерілісінің екі қайнар көзін ерек- ше атап көрсетті. Оның бірі қазақ тілінде бала бақша, мек- теп ашып оған эпостық жырлардағы кейіпкерлердің атын қою да, екіншісі жоғарыдан келген нусқауларға қарамастан қазақ- тардың санының қалаларда 20%-тен асып кетуі делінді. Ауыз әдебиетінің кейіпкерлерінен бастап, батыр-палуандарға дейін ел-улт қамын ойлаған тарихи тулғалардың бәрін халық жады- нан өшіру үшін ултшылдықтың көзі осылар делінді. Жергілікті билік айтылған сөзді нусқау деп түсініп, бала бақшалардың

335

Қарлығаш атын Ласточкаға, Алпамыс атын, Дружба на- родовкаға ауыстыра бастады. Компартияның айтқанын істейміз деп партия қызметкерлері ақылынан алжысты .

Үйіме сыймай демалысымды тоқтатып жұмысқа шықпақ ниетпен институтқа беттедім. Жолда аялдама қасындағы дүңгіршіктен «Социалистік Қазақстан» газетін сатып ал- дым. Газет бетінен бірден көзге түскені атақты адамдар қол қойған қарар, ішінде белгілі актер ағамыз, әнші апайымыз бар. Үндеудің мазмұны желтоқсанды қаралау болған. Алаңға шыққандардың бәрі дерлік есірткіден есі ауғандар дегенге келтіріпті. Денемді суық қари қалды. Ойыма бірден келгені мына ағаларымыз бен апайларымыз КГБ-ның қолына түс- кен екен. Ал олардың кімге болсын қандай құжатқа да қол қойғызары айдан анық. Бұл кісілерде шыдамай алаңға ба- рып, өкіметке тікелей қарсы шықпаса да жастарға жандары ашып араша түскен ғой деп түйдім. Жақындарының бірі қол- ға түсіп, жан ұясын аман сақтау үшін де бұндай іске барған шығар. Әйтпесе азат болуға бейбіт шеруге шығып, мұң-мұқ- тажын билікке өзінше жеткізбекші болған, қорланған, түр- ме-түрмеде азапта жатқан жас ұрпағын жәйдан-жай қаралау- ға кімнің дәті барар ...

Басқа ештеңе оқымай газетті қасымдағы ластың қобди- шасына лақтыра салып, автобусты тоспай институтқа жаяу аяңдадым.

Социалистік қоғам ауруға шалдығып жынданды. Желтоқ- сан көтерілісін идеология жағынан дайындауға ат салысқан деп жоғарғы оқу орны басшылары қызметтерінен еш кінә, дәлелсіз босатылды. Әсіресе Орталық партия комитеті Каз- ГУ мен халық шаруашылық институтына ерекше шүйіліп, бастарына қара бұлтты төндірді. Өзім жұмыс істейтін халық шаруашылығы институты ректоры Самыров аман қалу үшін бас сауғалап Қазақстаннан кетуіне тура келді. Алматыдағы жоғары оқу орнындағы студенттер таныстықпен түскен, ал мұғалімдерінің бәрі пара алғыш деп айып тағылып, ашық күнде қара дауыл орнатты. Барлық институттарға КГБ-дан жауапты адам тағайындалып, оларға жұмыс бөлмесі бөлінді.

336

Институт әкімшілігі ғимаратындағы ректорат пен партком- ның қасында сарғайып жанып туратын белгі шамы бар бөл- меге КГБ-шник орналасты. Сол есіктің қасынан өтіп көзге түспеу үшін қауырт жумысы болмаса муғалімдер ректоратқа бейсауат баруын тоқтатты.

Желтоқсан көтерілісінен кейін КГБ саяси сенімсіздер мен зиялы қауымға қысымын күшейтуге кеңінен мүмкіншілік алды. Қорқытты, жала жауып сергелдеңге түсірді. Ал ең бастысы оларга нақтылы іс цозгалмаса да ілгекке іліп, үзеңгіледі...

Алматыдағы барлық оқу орнынан Брежнев алаңы төңі- регінде усталған студенттер шығарыла бастады.

Студенттерді институттан шығару қағаз жүзінде екі са- тыдан турды. Ректоратқа КГБ-дан алаңда мына студенттер болды делініп тізім беріледі, сол тізім бойынша институт комсомол комитеті оларды сырттай комсомолдықтан шы- ғарады. Ал факультет партия уйымы әлгі комсомолдықтан көтеріліске қатысқаны үшін шығарылды деген протокол көшірмесінің негізінде ашық дауысқа салып студентті оқудан шығару керек деп ректоратқа усыныс жасайды. Жиналысқа қатысқан муғалімдер үн-түнсіз кінәлі бол- маса да өз шәкірттерінің болашағының тамырына балта шауып оқудан шығарылсын деп бір ауыздан дауыс береді. Алғашында ықласты да, бірауызды сияқтанып жиналыс- тарда беделді устаздар шәкірттерін жақтап, қорғап бақты. Бірақ партком хатшысы «Оқудан шығару керек, Орта- лық комитеттің жабық нусқауы бар», - деп бой бермеді. Компартияның нусқауының арты немен тынары белгілі. Журт көндігіп, төмен қарап шешімге қол көтеретін болды. Сөйтіп коммунист - муғалімдер бастауыш партия жина- лыстарында унжырғалары түсіп шулғымаға айналды.

Бурын институт парткомы негізінен бастауыш уйым- дарының жарнама жиналымын, жиналысын қала берді әйелдерінің коммунист күйеуіне шағымын қарауымен ай- налысса енді саясатқа мықтап кірісті. КГБ-ның желтоқсан оқиғасына қатынасқандарының берген тізімімен күндіз-

337

түні әлекке түсті. Былай барса аты өледі, былай жүрсе арбасы сынады, ал коммунистік белсенділігін күшейтіп, ултшылдарды әшекерелеп жазаламаса жумыстан қуылуы мүмкін. Ел сасып, ер жасыды. Ұлттың рухын түсіру үшін өкімет зорлықтың бар күшін жастарға қарсы жумсады. Болашақтың тірегін уясында туншықтырмақшы болып, істемеген әрекеті қалмады. Меңіреу қаралы қайғы, ауыр ой қаптаған жастар тығырыққа тіреліп амалсызданды. Биліктің тауқыметі талай жасты тас бауыр қылып, талай- ды зарлатып, талайды қурбан қылды...

Жатақханадағы студенттердің де біреулерінің жүректері- не уайым, күдік, енді біреулерінің жүректеріне аяныш кіріп, көпке дейін бойларын жаза алмай жүрді. Бойларына наз-на- ла, арыз-арман жинақталып қасіретке батты. Көкіректерін- дегі шерлері тарқамай қусалы болуға айналды. Бірақ қанша сергелдеңге түссе де, жастар мойымады, сағы сынбай, еңсе- лерін түсірмеуге тырысты.

Ел даздарып, әркім өлместің күнімен сең соққан балықтай мең-зең болып жүргенде жан тыныштызын ойлағандар оңай боялып, интернационалистерге айнала қалды. Екі иызын жұ- лып жеп құтырзан интернационалистер лай судан балық ұс- тазыглары келді. Аранауыз - керауыздар бүркеменің бет-пер- десін алып тастап оңай май - шелпекке ұмт^ілды. Олар қилы кезең, қарбаласта арзан бедел, уақытша мансапқа жетіп қа- луза жанталаса тырысты.

Ел болашазы, ел қамы дегенді ернінің ұштарымен айта- тын шенеунік көбейді. Халқының қамын жеп шара таба алмай даздарып есі кеткен шенеунік көрер көзге көрінбеді. Мыңдазан жастар істі болып, қамалып қузын-сүргін көр- генде, жүздеген компартия қызметкерлері ұлтына опасыз- дық жасап шен-шекпенінен айрылмаудың жолын іздеді.

Теледидар, газет-журнал беттерінде улттық намысқа тиер сын көбейді. Көптің бірі болып жүрсем де, қылмыс істеген- дей қиналдым. Аяғым да байлаулы, ту сыртымда көзім бар. Ұйқым қашты, күмәнім көбейді, күлкім азайды. Журттың бәрі бас сауғалап, өздерімен өздері. Муңыма ортақтасар кісі

338

таппадым. Амалсыз ішкі дүниемнің күңгірт бір жықпылы- на кіріп алып, оқшауланамын. Іш қазанын ыза оты жайлай- ды... Жалғанның жақсылығы мен жарығын түпсіз, шетсіз тікенекті мұң орамы езіп-жаншып талқандай берді, қинал- ғаным сонша, кәртәйайын дедім. Адам ғұмырын шынайы шын көңілден шыққан күлкі ғана ұзарта алатынын түсіндім. Кеуде басылып, жабырқап жүру көбейді. Қол созып демер ешкім жоқ. Тек қан басқан жүрек шымырлайды: О, жүрек.

Менің алтын қазығым -ау!

Қайтейін қажыдың - ау!

Атың адам болған соң, қайтіп надан боларсың. Әттең дү- ниеде бәрі жарты...

Міне бүгінде КГБ-дан келген қосымша тізім бойын- ша тағы екі студент оқудан шығарылды. Бұлардың алаң- да болғанын жасырын түсірілген суреттерден танылған көрінеді. Алаңда болды, бітті. Тағы бір КГБ-шник қыл- мыскер ұстап қызметімен ерекшеленді-ау... Жиналыстан көпті көрген беделді профессормен бірге шығып аялдама- ға аяңдадық. Іштеріміз алай-дүлей, ана-мына ұсақ түйек- те тілге оралмай екеуіміз де үнсізбіз. Мен шыдай алмай: «Аға, бұл дүние не болып кетті, ертең балаларымыздың бетіне қалай қараймыз?», - дедім. Ана кісіде іштей ты- нып жүрген болу керек «ыһ» дегенде ішінен запыранды күңіреніс шықты. Аяқтарымыз батпанданып, аязды күнде пысынап тыныстарымыз тарыла берді. Әлгі кісі: «Біздегі ит үрген сайын қоянның бір тал түгі түсетініндей зәрезәп мінез қанымыздағы қорқыныштың салдары. Ол жүздеген жылғы құлдықтың, жоқшылықтың, езгіннің белгісі. Еркін азамат болу үшін Тәуелсіз мемлекетте туу керек. Сондай елде өскен азамат ел билеуге жарағанда ғана ол пенденің құлы емес, адамның ұлы, ұлтының қорғаны болады. Қа- нында қорқынышы бар ұрпақ, біреуді қорғамақ тұрсын өз көлеңкесінен қорқады. Жалған дүниеге келген екенсің, уақыт таңдауға мұршаң жоқ, итшілеп өмір сүруіңе тура келеді. Адам өмірі сын. Өмір бойы емтихан тапсырасың. Жылап келіп, жылап кетесің. Ойланып қарасаң қуаны-

339

шыңнан қайғың көп. Істегің келмейтінді істейсің, дос жо- ғалтасың, әкенің өлгенін көресің», - деді.

Сәл үнсіздіктен кейін жерден көзін алмаған күйі тағы да баппен сөзін жалғастырды: «Күнделікті тойғанға мәзбіз, бір мезгіл өмірдің сабағына көңіл бөлмейміз. Жоғалтқанымыз- ды еске алып, қайтсек ілгері умтыламыздың қамын жаса- маймыз. Аруақты қурметтемеген, асылын қадірлемеген елде қасірет көп. Басқа елдің муражайындағы соңғы ханымыз Кенесарының бас сүйегі, ултының болашағы үшін жанда- рын қиған алаш арыстарының мүрделері отанына оралмай қазақ ел болып көгермейді. Адамгершіліктен айрылып мәң- гүрт болу оңай, мәңгүрттіктен арылып қайтадан адам болу қиын».

Қабағы қатып, ренжіген бойы әлде бір қара күш үстінен басқандай еңкейіп пәстене қалды. Түрі мүлде бузылып кет­кен. Үлкен кісіні аяп кеттім. Сөз тоқталып, ойларымыздың арғы жағын үнсіздік жалғастырды. Аяқ астындағы қар- дың сықыры шекені шытырлатты. Аялдама қасына келген- дерімізде солғын қоштасып, әр қайссымыз өз жөндерімізге ілбідік.

Коммунистік партия қазақ халқын қалыпқа салып тү- зету үшін тәртіпке шақырып, идеологиялық тәрбиені кү- шейтті. Кәмпитін беріп, қамшысын сілтеді.

Компартияның саясатының ықпалымен ұлттар жақсы мен жаманга бөлінді. Бір ұжымдагы адамдар ашық ерегес- терге бармаса да, ара-қатынастары суыды. Ұлтқа, дінге бөлініп жіктелу басталды. Үжымдардагы қазақтардың саны есептелініп, ол республикадагы халықтың процентіне шагылды. Партияга өту мәселесі, пәтер алу кезегі қайта қаралып, саяси сенімділікке сай електен өткізіліп қазақтар тізімнен шыгарыла бастады.

Өкімет тарапынан сенімсіздік жастар мен зиялы қауым- ға ғана емес, қызметкерлерге, әсіресе, қуқық сақтау орган- дарындағы азаматтарға да тарқады. Оңтүстік облыстардағы қуқық қорғау мекемелерінен «қазақтар жумысқа алынбайды, мазаламаңдар» деген хабарландырулардың кездесуі ешкімді

340

таңдандырмады. Ертесімен жұмысына беттеген адам кешке дейін қызметін сақтап қала ала ма, жоқ па, оған сенімділігі болмады. Акутагава айтпақшы, адам өмірінің кейбір сәттері бір қорап сіріңке сияқтанды. Қорқып қарауға - күлкілі, мән бермей, жәй қарасаң - қауіпті ...

Желтоқсанның аязы бәсеңдемеді. Бұрын мұндай суықтың қашан болғанын алматылық ежелгі тұрғындардың өздері ес- теріне түсіре алмады. Түкірігің жерге жетпейді. Арқа жерін- де ғана болатын сықырлаған шыңылтыр аяз. Бұрын соңды болмаған суық жел де түнделетіп ішін тартып уілдейді кеп.

Міне 1987 жыл да келді. Алматы тұрғындары жаңа жыл- ды 70 жыл бұрынғыдай сергелдеңге түсіп, күпті көңілдері- мен қарсы алды. Қазақтар 1916 жылы балаларын соғыстың қара жұмысына жібермейміз деп көтерілсе, 1986 жылы әділдік іздеп азапқа түсті.

Алматыға қар қалың түсті. Терезеден сыртқа қарадым. Дала ақ қардан күндізгідей жарық. Ой тұңғиығына батып қозғалыссыз ұзақ тұрдым. Орнаған қайғы, жүрегімді жеген дерт сыртқа шыққандай... Біртіндеп ай жарығы төңіректі көкшіл түске бояай бастады. Көше бос. Тылсым тыныштық- тың ту сыртындағы белгісіздікте қатерлі қауіп бар. Тарихқа көз жүгірттім. 70 жыл. Әрбір 70 жылда қазақ тарихында естен кетпес үлкен оқиза болады екен-ау. 184б жылы Ке- несары Касымұлы тәуелсіздігімізді сақтау үшін созысты, 177б жыл Досалы, Сейдалы сұлтандардың жеңілісі, Емель­ян Пугачевті қолдазан қазақтарды жазалау, 191б жылзы көтеріліс...

Енді міне Желтоқсан көтерілісі !. .

Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Г. Кол- бин ұлттық, жергілікті мамандарға сенімсіздікпен қарап басқа республикалардан мамандар жинай бастады. Ал­маты қаласының 1-ші хатшысын Мәскеуден әкеліп Қа- зақстанды жағырафиялық картадан ғана көрген Романов деген азаматты сайлады. Завод-фабрика директорлары, жоғары оқу орындары ректорларын да Советтер Одағы- ның түпкір-түпкірінен әкелу әдетке айналды. Алматы ха-

341

лық шаруашылығы институтына ректорды Киевтен әкеліп тағайындады. Қазақстандағы әскери құрамаларда қызмет жасап жүрген қазақ офицерлерін жедел түрде басқа рес- публикаларға ауыстырды. Қызметтің барлық салаларын- да аттестациялар жүргізіліп, мінездемелер берілді. Билік басындағы қазақ азаматтары жаппай қызметтерінен боса- тыла бастады. Ең арты азаматтық қорғау саласының бас- шыларына дейін жарамсыз деп саналды. Керісінше жел- тоқсан көтерілісіне қатысушылардың қылмыстық істерін тергеуге басқа республикалардан тіс қаққан, тәжірибелі тергеушілер жүздеп шақырылды. Сотталған жастардың статьяларына қарап олардың алдарына қандай мақсат қо- йылғаны тез арада-ақ белгілі болды...

Ұлтты қорлау, намысқа тию бұнымен бітпеді. Бұл таг- дыр кепешесін теріске бір кисе болмайды екен. Жыгылганга жұдырық. Аталарымыз қан төккен, әкелеріміз жан берген Компартия басқарган Совет үкіметі қазақтарга біржола- та қырбайланып қисайды. ЦК КПСС-тің шешімімен қазақ халқы ұлтшыл аталып, репрессия заңдандырылды... Бүкіл қазақ халқы ұлтшыл... ЦК КПСС-тің қаулысы дем беріп репрессия күшейді. Ұлттың қалың қайгысын ыдыратар, қа- багын ашқызып, бойын сергітер күн жақын арада тумай- тынына көз жетті.

Газет беттері желтоқсандықтарды құбыжық қылып көр- сетіп жатты. Ал өз пікірлерін білдірмей тек сот залынан Рысқұлбеков бастаған төрт азаматтың суретін берген бірне- ше газет редакторлары бірден жұмыстарынан ұлтшыл деп қуылды. Рысқұлбеков өлім жазасына кесілді дегенде көздері қызылжиектеніп жасқа буланбаған адам қалмады. Көкірек- терінде әр қилы наз-наласы бар үлкенді-кішінің бәрі жасы- ды. Жеке адамның басынан өткен елеулі оқиға, күйзелісті хал бірден өсіп көпшіліктік - ұлттық болып шықты. Бірдің басына түскен, мыңның басына түсті. Көп зұлымдық, көп қорлықтан асқан мына зорлық ұлт ішіне тас шемендей қа- тып, ел жүрегін ыза кернеді. Менің де тарих факультетінде бірге оқыған Шора есімді азаматтың сотталғанын естігенде

342

жүрегім қан жылады. Жаны таза, адал азамат отқа жазықсыз күйді-ау дедім. Амал не...

Жұрттың көбі бұқпантайланып қалса да, арғы жақтары қыз-қыз қайнады. Өкімет бір қазақты жүз-жүзге, оңтүстік- солтүстікке қанша бөлгенімен ел бірікті. Көкіректің көзі ашылып, қанына тартуға айналды. Билік қанша тырысқаны- мен қазақ қауымы арасына өзек құртын түсіре алмады.

Отырсаң опақсың, тұрсаң сопақсың. Ешкімде осы ұста- ған саясатымыз жақсы ма, әлде жаман ба деп ойланбайтын- дай. Кейін бір тентектер өкіметтің идеологиялық-насихаты- ның әсерімен қазақ зираттарындағы сүпітастарды қиратып хайуандық жасады. Артынан орталық мешітке жұма намазы күні оқ атылды. Аруақтар қорланды... Бірақ еш қылмыскер ұсталып, бірде-бір адам жауапқа тартылмады...

Көктем келді. Күннің қызуы бойыңды жылылыққа дә- меленткенімен ызғардың қатқағымен ыласы араласып бойды бейжайландыра берді. Қыс уақытының өткеніне қарамай кетпеуге әуес-ақ. Адам, қоғам тұрсын табиғат та заңдылығын бұзып, жыл мезгілдері бір-бірлеріне қарсы тұруға дағдылана бастағандай. Күн жылына Колбин ин­тернационалист Алматыда Қазақстанның облыс күндерін өткізді. Облыстардағы түрлі-түсті тағам, ет әкелініп арзан бағаға сатылды. Концерттер ұйымдастырылып, әртүрлі ұлт өкілдерінің ауыздарына жаттанды сөз салып, халық- тар бірлігін, ұлттардың достығын дәріптеді. Бірақ қол- дан жасалған достықты ешкім қолдай қоймады. Әрі кет- се арзан бағамен сатылған жылқы етін алумен шектелді. Тамыры терең шынайы сыйластықтың ауылы әріректе қалды. Көзбояушылық халықтың қансыраған жүрек жа- расын жаза алмады. Жұрт әйтеуір күнделіктің күйбеңіне алданып уақыт өткізуге үйренді. Өздігінен өтіп бара жат- қан күнге амалсыз ілеседі. Жұрт баяғы әдетпен қайғы- қасіретті, іштегі запыранды сыртқа шығармауға тырысып бергі жақтарымен ойнап-күлген болды. Бірақ тойлардың өзінде өкінішті, өксікті, қасіретті мұңды әндер көбірек айтылды. Ән мен күй бойларын сергітіп, көңілдерін кө-

343

тергендей болғандарымен, желтоқсанның ызғарынан тула бойлары арыла алмады. Жүректерін өкініштің асыранды ала мысығы тырналай берді...

Тіршілікте мән қалмады... Өкімет ойына келгенін істеп, милиция, КГБ, прокуратураның күшімен зиялы қауымды қу- далауға кірісті. Жудырықтың жуанын институт муғалімдері жеді. Жастардың, студенттердің алаңға шыққанын тәлім- тәрбиеден көрген қуқық органдары муғалімдерді пара алған деген сылтаумен жаппай тергеуге алды. Куәлар та- былып, жәй айтылған сөз адамның бас бостандығынан айырылуға жетті. Алматы халық шуруашылығы институ- тында үш-төрт ай тергеу жүргізіліп, талапкерлердің оқуға түсу емтиханы кезінде сот процестері басталды. Сот ашық және институттардың үлкен залында дәл емтихан болатын күндері өтті.

Жоғарғы қабаттарда абитуриенттер емтихан тапсырды, ал бірінші қабатта муғалімдерді пара алғаны, ултшылды- ғы үшін соттап жатты. Баласы төмен баға алып қалған басқа улт өкілдері емтихандағы муғалімдерді ултшыл деп бірден балағаттап айғайға басып партия комитеттері- не шағым жасады. Әрбір екі алып қалған басқа улт өкілі үшін түсініктеме жазуға тура келді. Қазақ балаларын оқу- ға қабылдауға шек қойылды. Қабылдау комиссиясы күн- де қалалық партия комитетіне, Орталық комитеттің оқу бөліміне есеп беріп, нусқауда көрсетілген проценттерді бузбады. Қазақтың білімді, талантты өрімдей-өрімдей жа- сөспірім ул-қыздары саясаттың қурбаны болып, көздері мөлтілдеп оқуға өтпей жатты. Маған сол күндері кенет мына запыранды аласапыранға шыдамаған жастар өзі- не-өзі қол салады-ау деген суық ой төтеннен сап етті. Өз ойымнан қорқып қалдым. Неге бундай ой пайда болды, өзім де біле алмадым... Қиындыққа шыдау бар да, төзім бар. Үлкендер көнер, өмірді енді қызықтап, бой түзей бас- таған жастар қалай төзер, не істер. Жазығы не олардың...

1987 жылдың жазы. Тәуелсіз ел болу деген умтылыс- тың қаншалықты қымбатқа түсетіндігін білетін Украина-

344

дан Қазақстанға ақын Драч бастаған жазушы-әдебиетші- лер келді. Абай атындағы опера-балет театрында Олжас Сүлейменов жүргізген кездесу кеші болды. Кезекті сөз ал- ған атақты Драч ақын әдеби байланыстар емес қазақ хал- қының Украина жерінде қан төгіп батырлық көрсеткенін, оның қарапайым-қайырымдылығы, Отан сүйгіштігін, бауырмалдығын, шынайы тұрғыдағы интернациона- листігін білетіндігін бірден айтты. Залда шыбынның ұщқа- ны сезілердей тыныштық орнады. Бұл қалайдың таңсығы жиналған шенеуніктерді арбап тастады. Отырған партия қызметкерлерінің шошынғаны сондай дем ала алмай, қи- мылсыз қалды. Ақын сөзін қандай шешімді кім қабылдаса да бүкіл халықты ұлтшыл дегенге қосыла алмаймын деп аяқтады. Жиналыс-кездесу тез бітті. Жиналған жұрт әркім өз ойымен өзі болып үнсіз қайтты. Менің еңсем биіктеп көтеріліп қалды. Кездесуге келгеніме қуандым. Тек келесі күні делегация жоспарын күрт өзгертіп, Тарас Шевчен- коның айдауда болған, талантының кемеліне келіп шың- далған, Ұлы туындыларының дүниеге келуіне нәр берген Маңғыстау жеріне шұғыл кетіп қалды.

Сол күндері маған өмірдің қызығынан өлім жақсы көрініп жүрді. Ауа-райы бұзылған күндері түс көремін. Аруақтар - зираттар. Атам заманда өлген кісілермен кез- десіп, өңімдегідей айқын жүремін. Жан тыныштығы, қы- зық сол жақта... Түстер. Түс уақыт пен кеңістікке тәуелсіз ғой. Әр мезгілдегі адамдар бір мезгілде жүреді. Жол сіл- тейді, болашақты меңзейді. Бірақ түс жорығым жоқ. Уақы- тым да аз, істегім де келмейді. Шындығында түсімнен қор- қам... Қолым босай қалғанда амалсыз әдетімен Акутагава, Кафка, Прустың кітаптарын оқимын. Өзіндік ерекше өмір жасаймын, оқшауланамын...

Үміт өшпес. Арман өлмес.

Куғындау да, ЦК КПСС-тің қаулысы да шындъщты, азаматтық қасиетті қадірлей білетін қазақ ұлтының са- ғын сындыра алмады. Бүкіл ұлттың рухани дамуына, адам- гершілік пен парасаттың салтанат құруына кедергі бола

345

алмады. Әсірісе жастар аз күнде шыңдалып, құлқынның құлдыгынан арылды. Олар енді бұрынгы қарны тойса қал- зып сала беретін ынжық ұрпақ емес. Желтоқсан көтерілісі ұлттық идеяның сарқылмас қайнар көзіне айналды.

Ең бастысы Горбачевтің демократияландыруымен қайта қуруына деген сенім сағымдай сырғып жоғалды. Жария- лықтың жартылай ғана шындық екеніне көз жетті. Горбачев Алматыдағы Брежнев алаңындағы көтерілісті көрген соң шошып кетті. Өркениетті өмір бағытынан бурылды. Ескінің қараңғы жолына түсіп, империялық саясатқа қайта көшіп, шоқпарын оңды-солды сілтей бастады. Алматыдан кейін қанжоса Баку, Рига, Вильнюс, Тбилиси оқиғалары болды. Горбачев бір жағынан адам қуқығы қадірленген қоғам қур- ғысы келсе, екінші жағынан коммунистік көзқарасы тутқы- нынан шыға алмады...

Қайта курудағы романтикалық умтылыс қатал шын- дықтың жартасына әкеліп соқты. Көпшілік болмысы ке- зекті тарихи қиял-шындыққа тағы да сәйкес келмеді. Мухит бетінде ғана болатын орасан цунами-толқын үсті- үстіне соққылап зорлық-зомбылықтың көкесін көрсетті. Империялық саясат жарқын болашаққа деген сенімді жо- ғалтты. Халықтың аузын кұлыптап, ойын көгендеп, еркін шідерлеп ұстазан тоталитарлық коммунистік режимге алзашқы соққы беріп, негізін шайқалтқан желтоқсан кө- терілісі болды...

Желтоқсан қазақты қазақ қылды. Ана тілде сөйлеу, қа- зақтың ән-жырын айту, жөн-жоралзы өткізу әлеуметтік мәртебе болып, созан қажеттілік туындады. Халық ба- тырларын төбесіне көтеріп пір тұтып, ұрпазын сол рухта тәрбиелей бастады.

Тіршілік ұсынган ащы сыбазамен сынақты басынан кешкен, алдарын кес-кестеген қырсық пен таздыр тезінен өткен желтоқсан қаһармандары ұлттық болмыстың шың- далуына, бұқара халықтың ой-өрісі, ойлау деңгейінің жаңа сатыза көтерілуіне әсерін тигізді.

Шыңдалзанрух 1987 жылы Мұхтар Әуезовтың 90 жыл-

346

дызына арналзан мерей-тойын ұлттық шабытпен Мен қа- зақпын деп өткізді!

Қайзы-мұңның сеңі бұзылып біртіндеп ел есін жиды. Аяқ- қолын бауырына алып, желтоқсан көтерілісімен рухтанзан ел серпіліп, еңсесі биіктеп жадырай бастады.

Бірде жұмысымнан үйіме кіре бере жұбайымның жүзінен үрей көрдім. Бәрін бірден түсіндім. Қолыма КГБ-ның ша- қырту қағазын ұстаған күйі ойым әр саққа кетіп, кібіртіктеп қалдым. Не керегім болды екен деген ой тұла бойымды дір еткізіп, суытып жіберді. Түстен кейін ауырлаған күйі амал- сыз КГБ-ға баруға тысқа шықтым. Өздігімнен бастырыла қысылып, тамыздың қоңыр жайы болса да тынысым тары- ла берді. Автобус аялдамасына Гагарин кешесі бойындағы саябақ арқылы бет алдым. Ағаш арасындағы шағын алаңда он-онекілер шамасындағы балалар ес-түссіз бар жандарын салып, айғай шумен футбол соғып жатыр екен. Шынайы таза күлкі, аласы жоқ ақтық сөз, кіршіксіз албырт балалық төңірекке ерекше сән беруде. Көрініс кенет менің бақытты балалық шағымды есіме түсіріп, бойымды жеңілдетіп таста- ды. Бір сәт бар ойымнан айырылып, балалардың футболына қарап қалдым.

Биік теректердің арасынан түскен күн сәулесі маңдайым- ды қыздырып, тынысым кеңейейін деді. Алматының жан сая қоңыр жай алтын күзі де жақындап келеді. Балалардың са- бақтарының басталатын күндері де жақын. Айналама қызы- ғып, таңырқай қарадым. Әлгінде ғана мән бермей жұпыны санаған қасымдағы тіршілікте қаншама сұлулық, қаншама мәнділік бар екенін көрдім. Бойым жеңілдеген күйі біраз тұрдым. Енді болмағанда өзім де жүгіре жөнелетіндеймін. Кенет футбол алаңының қасындағы жеке меншік үйдің ау- ласынан екі-үш рет гүрс-гүрс етіп атылған мылтық дауысы естілді. Іле жан ұшыра қыңсылаған иттің дауысы құлақты жарып кетті. Қапелімде ештеңе түсіне алмай аңырап қалған балалар доптарын тастап дауыс шыққан жаққа шұбатылып тұра жүгірді. Мен де солай беттедім. Басы қан-қан кішкене қанден тұра шығып, қайда қашарын білмей мәңгіре үлкен

347

даңғылдағы тас жолды кесіп өте берді. Көзіне қуйылған қан- нан ештеңе көрмей барады. Қыңсылап жылағандай, пана із- деп аянышты үн шығарды. Тас жолда қанды із қалды. Мыл- тық устаған еркек ештеңе болмағандай аяғын жайбарақат басып үйіне кіріп кетті.

Қанден ит ауладағы қалдық-қоқысты қопарған сияқты. Аяғын сүйрете басқан ит жолдың шетіндегі тас жиекке со- ғылып, шаңқ етіп шошып бурылып алып кері қашты. Дәл осы кезде қатты жылдамдықтағы джип машинасы келе қал- ды. Жүргізуші ит кері қашады деп ойламаған болуы керек, қанденнің сүйегін бытырлатып басып өте шықты. Иттің сонда да жаны шықпай тумсығын көтеріп адамдарға әлде не айтатындай аузын ашқан күйі сулқ қулады. Бәрі көзді ашып- жумғанша болды. Менің денем шымырлап, орнымда қаттым да қалдым. Ал ентелеп қарап қалған балалар, бәрі бір сәтте кері бурылып, ештеңе болмағандай футболдарын қайтадан ойнай бастады. Жүрегім бір түрлі қобалжып сыздап кетті. Ештеңе көрмегендей бірден ойындарын жалғастырып кет- кен балаларға қарай алмадым. Балалардың айғай-шумен доп қуған дауыстары да бір түрлі жат, суық, жиіркенішті көрінді. Артыма қарамай, КГБ-ға бет алдым.

КГБ-ның руқсат қағазын беретін темірлі терезесіне келіп, Яковлевке келгенімді айттым. Тесікшенің арғы жағында- ғы әскери киімдегі әйел ләм деместен сәлемімді де алмай, тесікшенің есігін қалай ашты, солай жапты. Түрінде қан жоқ, манекен сияқты суп-сур, кірпігі де қағылмады. Үйреншікті шыдамдылықпен узақ күттім. Мекеменің жағымсыз ауыр кескінімен тылсым өзіндік тірлігі ысымды баса берді. Сары- лып турған тыныштықты амалсыз ауырлайсың.

Талай қупияны бойына сіңіріп, талай зиялының тағды- рын шешкен ғимарат... Тарс етіп ашылған тесікшеден сақ етілген өз фамилиямды естідім. Әйел аузын ашып үлгерген- ше паспортымды усына қойдым. Көздеріміз түйісті. Тесік- шенің есігі әлгіден де қатты тарс етіп қайта жабылды. Көп кешікпей тергеушінің аты-жөні, кабинеті көрсетілген руқ- сат қағазын алып Дзержинский көшесіндегі кірер есікке

348

беттедім. Виноградов ескерткішінің қасынан өте бергенде қарсы беттегі театр ғимаратының екінші қабатынан уйғыр- ша ойнақы әсем би әуені естілді. Әуен шыққан жаққа бір қарадым да, сүрдемді сүйреткен күйі КГБ-ның ішіне кірген- де өзімді тосып турған Сабеновтың орынбасары Яковлевті көрдім. КГБ-дағы әдет бойынша келушілерді кім шақыртты сол тергеуші кезекшіден қабылдап алып, кетерде қайтадан өткізіп шығарып салады. Бул тәртіп кезінде Бериядан қалған деседі. Сақтықта қорлық жоқ, кірген адам КГБ-ның бірде- ңесін іліп кетпесіне кім кепіл...

Тергеуші Яковлев көптен таныс адамдарша жайбарақат сөзге тартып, бір сағаттан аса отырып-отырып ең соңында: «Қалай, лотерея ойнайтын болдық па, қаншасын алып тарат- тың?», -деді. Түсінбей: «Мен мемлекетпен азарт ойындарын ойнамаймын, неге сурадыңыз?»-деп жауап бердім. Тергеуші көздері тышқан аулаған мысықтай қуланып, қарай қалыпты. Қулаққа урған танадай тыныштық туды. Жанды жейтін бая- ғы үнсіздік. Тергеуші Яковлев менің лотереядан хабарсыз екеніме сенгендей болып, езу тартып, сурқиялана: «Мүмкін сенің буған қатысың жоқ та шығар, бірақ журт не дейді», - деді. Шынында ештеңе түсінбей, өзімді-өзім қалай уста- рымды білмей, қипылықтай қозғалып езу тартқан болдым. Саңырауларда болатын мылқау ыржың.

Яковлев 30 тиынның утыс лотереясын столының тартпа- сынан алып шығып, екі қолдап жазып устаған күйі бетіме та- қады. Лотереяға қарадым да, тергеушіге, «кәдімгі лотерея» дедім.

Жоқ сен утыстың қай күні болатынын оқы.

Он жетінші желтоқсан.       -

Иә, ал суретте не салынған.

Орталық партия комитеті мекемесі.

Тағы не көріп турсың.

Мінбе, Брежнев алаңы. Мен аузымды жабар-жаппастан тергеушіге жалт қарадым. Көздеріміз түйісті. Яковлевтің қутыңдаған көзінің қарашығының арғы жағында сурқиялық турды. Суырып алғандай маған лотереядағы суретте, оның

349

қай күні ойнайтынының бәрі бір десем де өзім іштей ойла- нып қалдым. Яковлев кірпік қақпай сазарып сұқтанған күйі әр қимылымды, бетімнің қан жүгірісін қадағалап қатып қа- лыпты. Сәл үнсіздіктен кейін Яковлев: «Сонда, сендер ұлт- шылдар былтырғы желтоқсан оқиғасының 1 жылдық күніне халықты Брежнев алаңына қайтадан шақырып отырсыңдар ғой», - деді.

Мен осы лотереяны қайдан шығатынын естісем, құла- ғымның тесігі бітеліп қалсын.

Кім бұны ұйымдастыруы мүмкін, сенің достарың шығар, қайда жүр олар.

Қайсы қайда, біздің баяғы Сарыарқа ұйымына байланыс- ты ісіміз жабылған жоқ па еді.

Саяси сенімсіздерге ашылған іс, сотсыз жабылуы мүмкін емес. Ал сот әлі болған жоқ. Яковлевтің дауысы кекесінді құйтырқы шықты. Ұзақ үнсіздіктен кейін тергеуші ештеңе біле алмайтынын сезді білем, бір парақ қағазды өзі толты- рып: «Мынаған қол қой», - деді. Параққа ат үсті көз жүгіртіп: «Бұл не, сұраққа жауап па, сіз менен жауап алдыңыз ба», - дей беріп кілт тоқтадым.

Жоқ, мен сенімен әңгімелестім. Ал мына парақ соның белгісі. Ертеңге азық. Қалай әлгі Булгаков қолжазба жанбайды демеуші ме еді. Бізде классиктерді оқимыз. Өзімізде таныл- маған классикпіз. Ха, ха... Яковлевтің күлкісі, аумаған Сабе- новтың күлкісі. Дауысы да ұқсас, мына көзқарас, іс-қимылда дәлме-дәл сол Сабеновтікі. Не нәрсенің болсын жұғатынынан шығар, жақсы мен аралассаң жақсысың, жаманмен аралассаң жамансың. Адам мінез-құлқына қоршаған ортасы ғана емес, істеген қызметі де дақ салатын сияқты. Әсіресе құқық мекеме- лерінде істегендердің егіздей ұқсастықтарын қайтерсің. Қыл- мыскерлермен көп араласқаннан шығар, жәй секемшіл емес, өздерінің де соларға бейімділігі байқала береді. Көздерінен бірін-бірі таса қылмай қол ұштарын беріп жүреді. Зейнетке шыққан КГБ-ның қызметкерлерінің жұмыссызы жоқ...

Яковлев менің рұқсат қағазыма қол қойып, сыртқы ке- зекшіге тапсырып тұрып, күлген болып «тағы кездесеміз,

350

әзірше» деп қалды. Сарыарқа ұйымына байланысты мой- нымдағы қыл арқаннан жәй босағаныммен біржолата құты- ла алмайтынымды білдім.

Күн батқан. Дзержинский көшесі биік теректерден шам жарығы дұрыс түспей бұлыңғыр тартқан. Кештің жауыннан кейінгі ызғары қойны-қонышыма кіріп денемді мұздатты. Бойымның мұздағанынан, жүрегімнің мұздағанын көбірек сездім. Лотерея есіме түсіп, кім жасаса да, азамат екен деп іштей ризалық білдірдім. Ағын суына іліккен бұтақтай кете бермей, өздерінше тірлік жасап жүрген азаматтар бар екен- ау деген ой, қуаныш сезімі көкейімде қалықтап тұрды. Беті- ме қан жүгіріңкіреп, денем шымырлады. Дзержинский ес- керткішінің қасынан өте бергенде бойым жеңілдеп, жүрісім жылдамдады.

Советтер Одағындағы қанды оқиғалар тек ұлтаралық сипат емес, саяси, тәуелсіздік үшін демократиялық-идеялық мән алып қанатын кеңінен жая бастады. Империяның қан- дайы болмасын ерте ме, кеш пе әйтеуір бір құлайтыны заң- ды ғой. Рим, Византия, Араб халифаты бәрі де даму шегіне жетіп ыдыраған. Тек не нәрсе болсын қирағанда айналасын- дағыларды мертіктіріп басып қалмай жай құласа ғой... Жер шарының алтыдан бірін алып жатқан қызыл империяға да тықырдың таянғаны белгілі болды...

Уақыт көңіл жарасын жазды. Осы жылдары өзіме ерекше ермек таптым. Қолыма қалам алып бос уақытта көркем шы- ғарма жазуға әуестендім. Шығармашылығымның басталуы- на желтоқсан көтерілісі тікелей эсер етті. Алғашқы әңгімем Қазақ әдебиеті газетінде Герольд Бельгердің алғы сөзімен жарияланды. Бұл жаңа леп, жаңа бағыт, көңілге үлкен медет болды. Ақын-кинорежиссер Бақыт Қайырбековпен танысу көркем шығармашылықтың сан түрлі сиқырын аша түсіп, сол бағытқа біржолата бет бұрғызды. Оның тілі, сөз саптасы ғана емес, ой тереңдігі, білімі, жүрек жылылығы, айтылма- ған дүниесі өз ішімнен табылды. Шер тарқаттым, ғанибет алдым. Әдебиет майталмандарының шығармаларымен бір- ге жаңадан шыққан әңгімелерді қызығып оқыдым. Әсіресе

351

ақындардың прозасы көңілге қонымды. Алғаш рет Қазақс- тандағы түрме жөнінде жазған Хасен Қожахметтің деректі әңгімесі көкейімде мәңгіге сақталды.

Ал елдегі қайта құру, сөз бостандығын жариялау өз нә- тиежесін бере бастады. Ұлттық сана оянып, әр ұлт өз шежі- ресі, тарихына мән беріп, ана тілі мәселесіне ерекше көңіл бөлді.

Бірақ сол жылдары Қазақстанда өкімет қос тілің - қос қанатың деген ұранмен жұрттың ит-сілікпесін шығарды. Әйтеуір абырой болғанда Сафуан Шәймерденов, Рүстем Жанғожин, Смағұл Елубаевтардың ұйымдастыруымен қазақ тілінің мәртебесін қорғаған елу зиялының хаты қос тілділік- ке тосқауыл болды. Қазақ тілі заң жүзінде өз құзырын сақтап қалды.

Әркімде де арман ұялаған бір ұя бар ғой. Кім нені ар- мандайды дерің бар ма. Ол біреуге ұсақ мардымсыз бол- ғанымен енді біреуге орны толмас асқар тау көрінер. Мен үшін осындай орындалған арманның бірі қазақ тілінің мәртебесін көтеретін істер болды. Республикалық қазақ тілі қоғамы құрылып, оның бөлімшелері облыс, аудандар- да ашылды. Елдікті, әдет-ғұрыпты, тілді, мәдениетті да- мытуға арналған қоғамдық ұйымдарды қарапайым халық өздері ұйымдастырды. Алматыда «Ана тілі», Целиног- радта алғашқылардың бірі болып «Қараөткел» газеттері шыға бастады. Бұл газеттерді жұртшылық қолдан-қолға түсірмей іздеп жүріп оқыды. Алдан Смаилов сияқты газет редакторлары ұлтшыл деген айып тағылып, қуғын көрді. Бірақ бұл сексенінші жылдардың соңында компартиядан бедел кетіп, совет өкіметінде баяғы сұрапыл соқыр күш азайған еді.

Елде саяси қозғалыс ұйымдары да кеңінен етек алды. Желтоқсан көтерілісіне байланысты парламенттік комиссия- лар құрылып оны ақын Мұхтар Шаханов пен сенатор Сабыр Қасымов басқарды. Комиссия мүшелері сотталған желтоқ- сандықтардың ақталуына үлкен үлес қосты. Желтоқсан кө- терілісіне байланысты әділдіктің беті ашыла бастады.

352

«Азат» қозғалысына Михаил Исиналиев пен Советқазы Ақатаев бас болып, улттық сананы Тәуелсіздікке тәрбиелеу- ге кірісті. Олжас Сүлейменовтың Невада-Семей қозғалысы халықаралық деңгейде қолдау тауып, әлем Қазақстанды та- ныды.

Республика басшылары да Орталыққа жалтақтай бермей, өзекті мәселелерді өздері шешуге айналды. Қазақтың зиялы ақтаңдақтары ақталды. Алаштың алтын улдары тарихтан өздеріне тиісті әділ орындарын алды. Қадау-қадау тарихи тулғалардың үзіліп жеткен еңбектері жаппай шыға бастады. Алғашқылардың бірі болып Шәкәрім, Мағжан, Ахметтердің еңбектері шықты. Зиялы бабаларымыздың кітаптарынан олардың ой-өрісі, ултқа деген жанашырлығы, айтып кеткен өсиеттерімен табысып ләззат алдық, сырлас таптық.

Сырғып жәй білінбей өтетін күндер енді біртіндеп мазмунды пікір алысуларға, жиындарға ашық қатысуларға уласты. Алматы қаласындағы жоғары оқу орындары елінің ертеңін ойлайтын жас зиялы қауымның басын біріктірді. Осындай бостандықтың бір тілімі Абай атындағы педагоги- калық институтының «Педагог» газеті мен студенттік кәсіпо- дақ комитеті төңірегіне жинақталды. Жасарал Қуанышалин, Оразбай Уалихановтар басқарған ужымдар формальді емес жиын, пікір сайыс орталықтарына айналды. Ұлт болашағы, ел тағдыры күнделікті әңгімеде ауыздан түспеді. Редакция бөлмесінде темекілерінің түтіндерін будақтатып шахмат ойнаған жігіттер көкейіндегілерін бүкпендемей ағынан жа- рылатын. Ой-пікірлер футбол ойынынан кейін де жалғасын табады...

Адам аласынан, сөз аласы жаман е мес пе. Кей-кейде елдің болашағы жөніндегі сөздер орынсыз талым-таластарға да уласып жатты. Енді бірде бостандықты бодандықтан айыр- ғысы келмегендердің қулақтан кірген суық сөздері көңіліңе барып муз болды. Тағы да ең ауыр майдан-надандықпен кү- ресу майданы екеніне көз жетті.

Бірде мен Азат қозғалысының кезекті жиынында Сабе- новпен бетпе-бет кездесіп қалдым. Жупыны киім киіп, кейпі

353

қарапайым адамның түрі болғанымен сұқты көздері жиырма жыл бұрынғыдай құтырған иттікіндей оқ атып тұр. Жұлын тамырларым ду ете түсті. Үстімнен ыстық күнде мұзды су құйып жібергендей болды. Үрейден тілсіз, тыныссыз қал- дым. Сабенов те бірден таныды білем езу тартқандай болды. Оның езу тартқанының өзі қасіреттің белгісіндей көрінді. Көтеріңкі көңілдің сағымнан салған сарайын үрей дауы- лы жоқ қылды. Төбе құйқам шымырлап, жүрегім лықсып өңешіме келіп кептетілді. Ойыма мына сұмырай мұнда не қылып жүр деген сұрақ қана келді...

Советтер Одағының барлық республикаларында сек- сенінші жылдардың соңында тәуелсіздік үшін күрес кеңі- нен етек алды. Ұлт намысы - рух тазалығы үшін жұрт көпшілік болып күресті. Жоғарғы кеңеске депутаттар сай- лау ескі мен жаңаның, партократиялық билік пен демокра- тияльпқ бағыттың арасындағы ақтық шайқасқа айналды.

Әсіресе Алматы қаласы компартиясының 1-ші хатшы- сы Романов пен Алматы құрылыс комбинаты бас дирек­торы Сафроновтың арасындағы депутаттық орынға талас саяси мән алды. Алматылықтар Сафроновты қолдады. Бірінші хатшының сайлауда өтпей қалуы бұқара халық- тың өкіметке, ескі саяси жүйеге көзқарасын көрсетті. Бұл оқиға Қазақстандағы басқа сайлау округтеріне де әсерін тигізіп, сайлаушылар алғаш рет өздері қалаған кандидат- тарын депутаттыққа өткізді. Бұл Тәуелсіздік жолындағы күрестегі қомақты жеңістердің бірі болды. Өткеннің ызға- ры мен күмәні жоғалып, болашаққа деген сенім оты бой­ды қыздырып, арман-мақсатты қол созым жерге әкелді. Сол жылдары жұмыс орным да ауысты.

Ал Алматыдағы Ленин даңғылы мен Комсомольский көшелерінің қиылысындағы Республикалық мәдениет мә- селелерін зерттеу орталығы тоқсаныншы жылдары бос- тандық аралы сияқтанды. Тәуелсіздік лебі, еркін пікір алысу, мемлекет, ұлт болашағын ойлаған азаматтар осын- да бас қоса бастады. Бұл жерден алпысыншы жылдардағы «Жас тұлпар» мүшелерінен бастап, өзін тәуелсіз сезін-

354

ген жаңа саясаткерлерді күнде кездестіре аласың. Осын- да Мұрат Әуезовтың басшылығымен «Тамыр» атты зия- лылардың саяси-мәдени бағыттағы клубының құрылуы, еркіндіктің тынысын кеңейте түсті. Клубтың алғашқы қонақтарының бірі болып Мәскеуден жазушы ғалым Му­рат Аджи шақырылды. Оның «Полынь половецкого поля» кітабы оқылып, талқыланып, кездесу барысында клуб мү- шелерінен қызу қолдау тапты. Ғимараттың алдына Алатау асуынан әдейі арнап әкелініп, білім мен ғылымның, ұлт- тар достықтарының тамырының тереңде екенін көрсету үшін шыршалар егілді.

Мен бұл жерде үлкеннен де, кішіден де өзіме пікірлес дос таптым. Әсіресе мәдени революция кезінде ұлт жан- дылығы үшін Қытайда екі рет өлім жазасына кесілген Ай- тан есімді азаматпен танысуым өміріме үлкен із қалдыр- ды...

Михаил Горбачев Советтер Одағын сақтап қалу үшін, ескі партиялық номенклатураға сүйеніп қолынан кел- геннің бәрін істеді. Президентте болып сайланды, демок- ратиялық даму барысындағы мемлекеттермен қарым-қа- тынасын да жақсартты. «Берлин қабырғасында» құлатып екі Германияны қосты. 1991 жылы Наурызда сүрленіп жаңаланған Советтер Одағын қолдауға жалпыхалықтық референдум де өткізілді. Газет-радиодағы хабарларға қарағанда халықтың тоқсан жеті пайызы жаңа Советтер Одағында тұрғысы келетінін білдірді. Жұрт әдеттегідей бір-бірлерін құттықтап жатты. Бірақ халықтың көңіл-күйі дауыс бергеннен мүлде басқа еді...

Коммунистік идея бұқара халықтан біржолата қолдау табудан қалды. Компартияның саясаты ағыл-тегіл жауған нөсерді сылқылдата сорып алып, ертесіне кебірсіп жататын шөлдегі шұқанақтай жан-жағын жайпап қуарта берді.

Күмән көбейді. Коммунизмнің жақын арада болмайтыны- на көздеріміз жетті. Тәуелсіз елде, бостандықта өмір сүргіміз келді. Ескі билік пен жаңа демократиялық бағыт арасындағы қайшылық шегіне жетті. Ақыры 1991 жылдың тамызында

355

Янаев бастаған ескі номенклатура тобы аз күнге билікті өз қо- лына алды. Мемлекеттік төтенше жағдай комитеті қурылып, олар елде тәртіп орнатып, социализмді қорғамақшы болды. Журт аң-таң. Біреулер бул мемлекеттік төңкеріс десе, енді біреулері бізге қатаң тәртіп керек, әйтпесе малша жайылып кетеміз деп жатты. Ел Президенті Горбачев Фороста дем алып жатқан күйі ешқайда шыға алмай қоршауда қалды. Басынан желтоқсанды өткізген қазақстандықтар бул хабарға жәй елең етпей, арты не болар екенінің күдігімен қарсы алды. Мәскеу кө- шелері танкі мен бронд машиналарға толып кетті. Халық у-шу. Мәскеуліқтер империялық сойылдың не екенін өз қара баста- рына түскенде ғана анық білді. Көшеге шықты, бостандық, де­мократия үшін күресті. Жеңді. Төңкеріс тоқтатылды...

Алматы күзі де саяси ахуалдай қубылмалы болды. Шуақ- ты күн шуғыл бузылып, сурлана қалып қарлы жауынмен қысқа созылып уласты.

1991 жылдың 16 желтоқсанында Қазакстанның Пре- зиденті Нурсултан Назарбаев Қазақ елі өз Тәуелсіздігін жариялайтыны жөнінде қужатқа қол қойды. Мың өліп, мың тіріліп Тәуелсіздікті тілеген қазақ халқының арманы орындалды. Көңіл аспандата қалықтады... Жүрек жастық шақтазыдай жарылардай тулап аласура жөнелді. Бірден сарыарқалықтарда мендей ес-тустарынан айрылып жат- қан шыгар деп ойладым.

Аруақренжітпеген елге ерте ме, кеш пе бақыт қусы қо- нары сөзсіз екен. 1986 жылдың желтоқсанында Қазақ жері- нен басталган коммунистік дагдарыс бес жылдан кейін ыз- зарлы желтоқсанда Қызыл империя Советтер Одазының ыдырауымен аяқталды. Алматының Брежнев алаңындагы төгілген қазақ жастарының қаны зая кетпеді. Ойдазымыз болды. Ортамыз толды. Төбедегі келді... Жастарымыз ана тілінен, мәдениеті мен дәстүрінен жатсынбауына объек- тивтік жаздайлар жасала бастады.

Тәуелсіздік, еркіндік екпінімен, саяси турақтылық, уа- қыт утып нызаю үшін парламент Қазақ елін, Қазақстан Республикасы деп атады. Советтер Одазының өзінде қазақ

356

республикасы болған ел Қазақстан болып шыға келді. Бұл мәселені көтергендерге көп ұлтты республикамыз, әзірше осылай болғаны дұрыс деп түсіндірілді...

Тәуелсіздік есті кетіріп, бақытты етті! Беймәлім бір қуаныш жан дүниені, бүкіл ықыласымызды еріксіз баулады. Көкіректі керіп кеудені отқа толтырып, еркін лапылдайтын болдық. Бостандықтың буы қиындыққа қысылтпай, кемшілік- ке алаңдатпай еңсені көтерді. Теңеуі жоқ қуаныш тауымыз шагылът, бетіміз қайтқан күндерді ұмыттырды. Көксегені көктен түсіп, армандары орындалған жұрттың жарқырашн көз нұрлары жүздеріне төгіліп жасарып кеткендей.

Тәуелсіздік жергілікті халықтың көптен тосқан арманы болса, басқа ұлт өкілдері даурығып қалды. Ертеңіміз не бо- лар, ұлтшылдар күн көрсете ме, өткенннің кесапаты үшін кикілжің басталмай ма деп үрейленді. Жаппай қопарыла әркім өзінің ата-жұртына, тарихи отанына көше бастады. Совет үкіметі кезіндегі халықтар достығының беті ашылып, қабырғасы сөгілейін деді. Степногорск қаласы сияқты орта- лықтың құзырындағы қалалар Қазақстанның тәуелсіздігін мойындамай, депутаттар кеңестерінде бірауыздан шешім қабылдап, Россияға қосылуды талап етті.

Славян ұлт өкілдерін қолдайтын қоғамдық бірлестіктер, казактардың ұйымдары құрыла бастады. Орыс, украин, бе­лорус ұлт өкілдерінің мүддесін қорғайтын «Лад» қозғалысы республикалық деңгейде жұмыс істеді. Газеттер, үнпарақтар шығарып, ұлттық - этникалық мүдделерін қолдады. Омбыдағы Сібір өлкесі казактарының, Орынбор казактарының Қазақстан- дағы одақтары станица ретінде жаппай ашылды. Олар ұлттық - этникалық мәдениетті, әдет-ғұрыпты жаңғыртумен бірге, жер, тіл мәселелері жөнінде саяси талаптар қойды.

Қазақстанның тәуелсіздігі, ұлттық мемлекет құрудың мүмкіншілігіне қауіп төнді.

Бірақ алды - артын ойлаған көпшілік жұрт сепаратис- терді қолдамады. Күндер зымырап айға, ай зуылдап жылға ұласты.

Кезінде жоңгар-цалмац табанынан босаған Арқаға қазақ

357

журты қайта қоныстанып, Абыілай хан ордасын тіккен еді. Енді міне «ел елге цосыглса қут» десіп Сарыарқаның апайтөс даласының бел ортасына үш жүздің баласы қайта жиналды. Елорда Астана болып асқақтап, Ақорда бар қазақтың басын біріктірді.

«Астананың гүлденуі - Қазақстанның гүлденуі» деген экономикалық-әлеуметтік багыт та іске асып, өз нәти- жесін бере бастады. Елорданың Сарыарқага орныгуы мем- лекеттің дамуына мүмкіншілік жасады.

Ең бастысы Қазақстанның туңгыш Президенті Нурсул­тан Назарбаев астананы Арқага, елдің кіндігіне көшіру арқылы тәуелсіздік тугырын ныгайтты. Қазақ халқының улттық қауіпсіздігін қамтамасыз етті!

Архитекторлар Кисе Курокава, Лорд Нормандар қала мен табиғаттың үйлесімін көрсететін, тарих пен аңызды меңзе- ген жобалар жасады. Хрущев пен Брежневтік дәуірдің сұр- қай құрылысы адам танымас болып өзгеріп, Батыс пен Шы- ғыс өркениеттерінің мәнді белгілерін бойына жинаған қала бой көтерді. Жаңа астана терең тарихымызды оятып, ұлты- мыздың рухын көтерді. Еліміздің болашағының символына айналды.

1993 жылдың жетінші қарашасы. Ауылдан келген қонақ- тарымен Әуезов театрынан спектакль көріп кеш шықтық. Ол жылдары елден келген үлкенді-кішіліні күндіз Медеу мұз ай- дынына, ал кешкісін театрға апару әдетке айналған. Көшеге шыққаннан-ақ ерекше бір жағдайға тап болдық. Ымырттағы ағыл-тегіл халық саябырлай қалған. Көшеде ағылып жата- тын көлік тұрсын, көрер көзге кісі жоқ. Бұл ненің әсері деген күман ойландырып тастады.

Үйге жеткенде ең басты жаңалықтың куәсі болдық.

Президент Нурсултан Назарбаев теледидардан улт- тық теңгенің шыққанын жариялап, үлгілерін көрсетіпті. Қапелімде аңыраңқалай қалган журттың қуанышында шек болмады. Көңіл шалқи жөнеліп, арман асқақтады. Ті- лек орындалды. Мемлекеттің нақты белгісі Ұлттық теңге шықты...

358

Менің жүрегім тайдай тулап, көзім бұлдырап, тама- ғыма жас тыгылгандай тынысым бірден жиілеп кетті. Абай, Әл-Фараби, Шоқандардың келбеті салынганын есті- генде, тыпыршып орнымнан тұра алмадым. Міне нағыз Тәуелсіздік. Қанатым болса ұша жөнелер едім. Бірден ойы- ма тагы да «Сарыарқалъщ» достарым түсті. Қайда екен олар. Естері шыгып қуанып жатқан шыгар... Бұл күнге жеткен де бар, жетпеген де бар...

Тәуелсіздік уақыт қарқынын тездетті. Ай мен жыл ара- сы атқан оқтай зымырады.

Міне, Астанадан Алматыға келіп, әдейі Алматы қонақ үйінің сегізінші қабатына, Алатау бөктері көрінетін жағына орналастым.

Алматы ерекше. Көңілдің көк дөнені тулай жөнеліп, жас- тық шақты көз алдымда әкелді. Әне Абай театры, әне Көк- төбе... Айналаны тамашалап турып, жаңа салынған биік үй- лерді көріп субыханым сүймей қалды. Қақиған биік үйлер әне жер, мына жерде жасыл, өзіндік біркелкілік ерекшелігі, жарасымды жылылығы әсемдігі бар қаланы сойдиып-сой- диып бузып тур. Ағаш көлеңкесіндегі жапыраққа оранған қаланың ескі үйлері, мына пәлелер қайтеді деген кісіше ығысып, төмендеп қалған.

Түнде жауын жауыпты. Ылғал. Тау басы булыңғырланып, ағараңдағанымен суық ылғал дене тітіркендіреді. Ағаштар- дың су басқан бутақтары иіле түсіп, жапырақтар үзілердей тамшылары жылтырап салбырауда. Көшеде халық аз. Бул жексенбі күнгі тәңертеңгіліктегі Алматы үшін үйреншікті жай. Мен таң самалымен бой жаздым. Қабанбай, Бөгенбай көшелерімен жүріп-жүріп Наурызбайға айналған Дзержинс­кий көшесіне бурылдым. Қала көшелерінің жүз жылдық биік кәрі емендері тротуарды жауып қасынан өткен кісілерге иіле қарайды. Тілім-тілім, бужырлы қабыршықтарының миллион көзі бар айдаһар іспеттес. Талай тасқын, дауылдың түр-түрін көрген қушақ жетпес емендер адамдарды елер емес. Кейбі- реулерінің тамыры білеуленіп қабыршығынан айырылып қу сүйектей ағарған.

359

Көшенің екінші жағына жолды кесіп өте бергенде жүрегімнің соғысының жиілегенін сездім. Қарсы алдым- да КГБ-ның бас ғимараты тұр.... Жолды адымдай өтсем де бұрышқа жете бере саябырлай қалдым. Тоқтап, жүрегімді басып өзді-өзіме келу үшін біраз тұрдым. Шымырлаған тө- беммен солқылдаған қос самайымнан басқа ештеңе сезер емеспін. Өткеннің енді қайтып келмейтінін білсем де, әлде бір үрейдің кұйыны ішімді астан-кестен қылып өтті...

Арнайы рұқсат қағазын беретін есік көрінді. Әр сағаты он жылға қартайтқан, зарықтырған, жүректі талай қан бастыр- ған баспа жер.

Ия, 1992 жылы Қазақстанның бірінші Президенті Нурсултан Әбішулы Назарбаевтың тікелей тапсырысы- мен Бас прокуротура «Сарыарқа» және басқа да уйымдар бойынша қоззалзан істі елдегі саяси қурылыстың өзгеруіне байланысты тоқтатты.

Мен КГБ-ның «Сарыарқа»ұйымына байланысты қыл- мысты іс тоқтатылды деген бір параққа басылған шешімінің көшірмесін өтініш жазып жүріп қолыма зорға алдым. Қыл- мысты іс тоқтатылды делінді, бірақ, кінәлі емессіңдер, ақ- талдыңдар делінбеді. Кезінде КГБ-ның ерекше істер бо- йынша тергеушісінің «саясилар» үшін қозғалған іс сотсыз жабылмайды дегені шындық екен. Қылмысты деген істің тергеуі 19 жылға созылды ғой... Тек бір мәселеге жауап жоқ, қуғын-сүргін өз алды, статья бар, қылмыс дәлелденді, неге сотталмадық...

Қазақстанның Тәуелсіздігі үшін күресті өз ұлтының Тәуелсіздігіне қосқан үлесі деп түсінген бурят қызы Вера Китова екі жыл Улан-Уде жындылар емханасына отырғы- зылып, АҚШ құқық қорғау ұйымдарының көмегімен шет елге кетті. Алған бетінен қайтпайтын Жатқанбай Қайра- нов пен Мәди Көккөзовтер машина апатынан әр жылдары қаза болды...

Уақыт, жылдар өте арманың мен қасіретіңді бірдей қа- ныңа сіңіріп, сыртқа мен мундалап шызармай ішіңе бүктіреді екен. Жыілдар ж^іл^імына іліскен сарыарқалықтар әлі күні де

360

кеуделері мұң мен сырга бірдей отаншыіл көрінеді. Кейде қай- дасыңдар деп іздеп кеткім келеді. Бірақ іздемеймін, неге екенін өзім де білмеймін. Мүмкін армандаған Тәуелсіздігімізге жет- кенімізден шығар. Бәлкім басқа болар...

Әрине қуанышта шек жоқ. Уақыт өмірдің мәнін бізге анықтап берді. Битлз бен Роллинг Стоунз біріккен Евро- паны құруға көптеген саясаткерлердің істей алмағанын қалай істесе, Шәмші Қалдаяқовтың әндері мен «Жас тұл- пар» козғалысы қазақ халқының Тәуелсіздікке жетуіне сонша эсер етті... Бәрі өзгерді. Көше-даңғылдардың атта- ры да басқа. КГБ-ның бас ғимараты өнер музейіне айна- лыпты. Рұқсат құжатын беретін есіктің маңдайшасында дәрігерлік орталық деген жазу тұр.

Көңіл-күй тәңертеңгідей алып ұшпады. Тек көптен көрме- ген жасыл көшелер, таныс ғимараттар өткенді еске түсіріп, ой түртуде. Уақытқа мойын ұсынбаған теректер, үйлердің тыныш ауласы бәрі, бәрі сол қалпы. Жүріп бара жатып, ар- тыма өздігімнен жалт бұрылдым. Биік теректер арасында солармен қатарласа үш ақ қайың өсіп тұр. Қалай байқама- ғам, зәулім, құлаш жетпес аспанмен таласқан теректермен тай-таласа өсіпті. Қайыңның бұндай болып өскенін мүлде көрмеппін. Кәрі теректер көрген тіршілікті бұл қайыңдарда көрді-ау.

Жақын келіп, көзім алдап тұр ма деп қолыммен ұстап көрдім. Қабыршықты тік өскен ақ қайыңдар. Қалай өлмеген. Бұл қайыңдарда қасындағы ғимараттың талай сұмдығын көріп кәртайғандай әжімденген. Қабығында теректердің қа- быршағына ұқсаған түйіршіктер де көп. Күрескер қайыңдар желтоқсанның ұл-қыздарына ұқсап кетті.

Алатау бауырайынан жанга жайлы жылы леп есті. Ең- кейе соққан жылы леп тұла бойга ерекше бір тіршіліктің нұрын сепкендей. Жастықтың арманды күндерінің оты қайта жангандай. Көптен толцымаган тілім жүрек да- мылсыз тулап, бұлқына соғады. Желдің жұмсақ қоңыр са- рыны ой тербейді. Кенет өзгеше сезімнің қуаныш саусагы ет жүрегімді сыгып-сыгып жібергендей ыстық қан отша

361

шарпыды. Жан-тәніммен сағынышты ыстық жүрегіммен Алматымды құшқым келіп кетті...

Сәлден соң бұлт арасынан күн шығып, жауыннан кейінгі Алматы көшелері жадырап сала берді. Мен бірден апорт- тың иісін сездім.

Алматы -Бестөбе-Астана, 2010 жыл

ҚАШҚЫН СУЫР

Жаздың қысқа түні тез өтіп, бозарып таң ата бас­тады. Биылғы жылдың жазы өмірі болмаған ыстықты әкеліп, күйдіріп тұр. Түннің өзі қапырық, ештеңе істеме- сең де, жай жүріп-ақ дел-сал шаршайсың. Тек бүгін ғана Шолпан жұлдызы туа бір шөкім бұлт пайда болып, әп- сәтте төңіректі көл қылып жауып өтті. Шөліркеп тұр- ған жер көні жібіп буырсана қалды.

Ұшы-қиыры жоқ мидай жазық дала. Жазық алқап көк- жиекпен астасып кеткендей. Төңіректе қыбыр еткен тіршілік нышаны білінбейді. Жауыннан кейінгі бұдырлы тастақ жолда қиян даланы қақ жарып, жеңіл көк ма­шина көрінді. Тылсым тыныштықты мотор дауысы меп ойлы-қырлы жолдағы машина қорабының қаңғыр-күңгірі ғана бұзып тұр. Көк «Москвичтегі» адам қайда асығып бара жатқанын қайдам, ой-шұңқырга қарамай қарқында- тып-ақ келеді. Міне, машина тағы да жол ойығына соғы- лып салдыр-күлдір етті.

«Москвичтің «руліндегі Әсет бастапқыда газды қат- тырақ басқанымен шапшаңдық шамадан тыс өсіп бара жатқан соң шошиын деді. Дереу газды қоя беріп еді, сонда да баяуламады, әлдебір тылсым күш машинаны еркінен тыс тықсырып келе жатқандай. Машина иесінің ма- шықты қолына бой берер емес. Оқыра тиген өгіздей оқпан жолда мөңкіп келеді. Тежегішті бірнеше рет басып көріп еді, тоқталатын түрі жоқ. Көз ұшында бұлдырап, таң-

362

ғы сағыммен ереуілдеп алыстан шахта терриконы ша- лынды. Сасқалақтап шыгысқа қарап еді, күн арқан бойы көтеріліп қалыпты. Маңдайынан шып-шып тер шық- ты... Әсетке машина салдырының ара-арасынан суырдың шыңгырган дауысы естілгендей болды. Шыңгырган дауыс біртіндеп айқындала күшейе түсті. Енді сол дауыс төбе құйқаны шымырлата, жүйкені жұқарта, қатты бұрал- ған домбыра шегіндей шірей ширықтыра түсті. Жаң- бырдан соңгы кішкене шалшықтардан жол дұрыс көрінер емес. Тагы бір орға согылганда тарс етіп руль жақ алдың- ғы дөңгелек атылып, машина жалт беріп бірден солға бұ- рылды. Әсет жалма-жан жанталаса рульді оңға бұрды. Көк «Москвич» келе жатқан екпінімен қираңдай бұры- лып, жол жиегіне жантая аунап құлай берді...

Әсет өз бетіне біреудің тесіле қарағанын сезді. ТТТуқтттия үңіліп, бетпе-бет таяп келеді. Ол енді біраз еңкейсе, алған демі бетті шарпыры сөзсіз. Бірақ леп білінбеді. Ол толқиын деді. Тесірейе қараған жанардан екі беті ду-ду жанып ба­рады. Көзін ашуға қауқары келер емес. Кірпіктері бір-бірі- не желімделіп жабысып қалғандай. Сәлден соң ғана көзін ашуға шамасы келді. Абайлап қараса, қасында ешкім жоқ. Әлгі өзіне төніп келген елес ілезде ізім-қайым жоғалды. Жан түкпірінде жылт етіп пайда бола қалған үрей де тарқайын деді... Денесі біреу урып, әбден сүйреп тастағандай дел-сал. Әсет біраз ойланып жатып, өзінің қайда жатқанын есіне түсіруге тырысты. Ой, мынау әскери казарманың іші ғой!

Көзі бірте-бірте қараңғылыққа үйреніп, енді жан-жағын бағдарлай бастады. Қос сатылы кереуеттерде жатқан әскер- лер шырт уйқыда. Казарма ішін шулғаудың, тердің қоңырсық мүңкіген иісі жайлап алған. Осы күлімсі тыныштықты жігіт- тердің ауыр дем алысы, баз біреуінің қорылы ғана бузып тур. Біреу тісін шықырлатса, енді біреуі әлдене деп уйқысырайды. Тіршіліктің күйкі күйбеңін умыттыратын тәтті уйқы.

Әсет кенет желке тусынан әлгі елесті тағы сезді. Бірден төбе қуйқасы шымырлап, қулағының ушы ду етті. Аунамақ- ты болып еді, сол қырынан жатқан күйі қозғалуға тағы да

363

шамасы келмеді. Аяқ-қолы салданып, еркіне көнбеді. Өзінікі емес, әлдекім кесіп әкеп шегелей салған келдек пе, кеспек пе, әйтеуір жансыз бірдеңе. Бар күшін салып бұлқынып көріп еді, тынысы тарылып, борша-боршасы шықты, қойны- қонышына сүмектеп тер құйылды.

Сол... иә сол! Көптен бері көне тарта бастаған сол бір үрейлі елес... Жүрек те лүпілдеп, алқынып жатыр. Үрей әкелген көңіл кірбіңі кере қарыс маңдайынан әжімдене білінгендей. Әсет осы бір үрейді шын мәнінде алғашқы рет жан жүрегімен сезінгенде, оның он екі-он үш жастар шама- сындағы жаңадан толысып келе жатқан шағы еді...

... Ол бір кез аспан айналып жерге түсердей шілденің шіліңгірі еді. Әсет өзі теңдес екі-үш баламен Сілеті өзені- не велосипедпен барып, суға шомылып келе жатты. Жазғы демалыс болғандықтан да шығар, көңілдері тым көтеріңкі. Араларындағы кейбір балалар елеурей, тіпті, даурыға сөйлесіп келеді. Сөйтіп келе жатқандарында әлдебір таяу маңнан бірдеңе ысқырғандай, енді бірде әлденеге айбат шеккендей шақылдаған үн естілді. Балалар айтып келе жатқан әңгімелерін кілт үзді. Жолдан бір бүйір аулақ- та шоқайып отырған ана суыр іннен ұзап кеткен күшік- терінің біреуін мазасыздана, төніп келе жатқан қауіптен сақтандыра шақырып тұр. Ерігіп келе жатқан балалар сәл аңтарылын тұрып, күшік суырдың алдын орай жүгіре жө- нелді. Күшік суыр да барын салды. Өліп-өшіп тырбыңдап ініне қарай жүгіріп-ақ келеді. Әттең, бәрі кеш... Арман болған ін жеткізбеді. Андағалай, шулай жүгірген жүгер- мек балалар жолын кесіп, белдерінен бір елі тастамайтын әскердің жезді белдігін жалаңдата үйіріп төніп-ақ қалды. Суыр барын сала кейін қашты... Күшік суырдың енді өз- дерінен қашып құтыла алмасын білген балалар айқайлай жүгіріп, ақыл-естерінен айырылған адамдай құтырынып кетті. Әсіресе Әсет өмірінде болмаған қатыгездік көр- сетті. Суырды тепкілей бастады. Белдігінің темір басын суырға дәлдеп тигізіп, ауыр жез айылбасын үсті-үстіне өршелене сілтеп, ала-алмай жүрген өші бардай төпелей

364

берді, төпелей берді. Тіпті балалардың өзі де бұрын-соң- ды одан мұндай қатыгездікті көрмегендіктен сескене бас- тады. Суыр қан-қан болып қозғалыссыз қалғанда да Әсет соққылауын қоймады. Балалар қой-қойлап жүріп зорға тоқтатты. Суырды Әсет тағы бір теуіп үлгерді. Тұлабойы қанға батқан аң былқ-сылқ еткен күйі аунап түсті. Басы мыжғыланып, тұмсығынан қан сүмектеген суыр - ақыр- ғы күшін жинап, әлденеге, әлдекімге мұңын шаққандай, жарасы жанына батып әлсіз ыңырсыды. Ыңырсу ендігі сәтте күшейе келе тән шымырлатқандай зарлы дауысқа айналды. Балалар бұрын-соңды естімеген, естігеннің ең- сесін езіп, жігерін құм қылатын ащы запыран үн. Мынау қиындығы да, қызығы да мол қасиетті өмірге айтқан соң- ғы «Қош-қошы» ма, болмаса ембей жатып кеудеден теп- кен қатыгездікке деген шерменде, іште кеткен кегі ме? Балалардың мынау сұмдықтан зәрелері ұшқаны сонша, төбеден ұрғандай бір орындарынан қозғалар емес. Тіл- дерін тістеп, біресе Әсетке, біресе өлген аңға жапақ-жа- пақ қарайды. Суырдың бір көзі жұмылып, соққы тиген екінші көзі оқырая ақшиып ашық қалыпты. Сол ақшиған көз енді Әсетке қадала қарап, «жазығым күнәм не?» де- гендей, үңіле тесірейіп тұр. Өн бойын отты қамшы осып еткендей бір сәт мелшиіп қалған Әсет зәресі кетіп жүгіре жөнелді. Аңырып тұрған балалар да тіпті түгіне түсінбе- се де, Әсеттің соңынан түгелдей ауылға қарай тырақайлай қашты.

Сол күннің ертесіне, күн қызылымен таластыра, көз бай- лана Сәтен кемпір жермен ұшықтап, Әсет өзіне-өзі зорға келді. Содан бастап ол үрейленгіш, секемшіл болып алды. Қараңғы жерлермен қорқып жүретін болды. Суырдың ақ- шиып ашылған көзі қайда жүрсе де не көкейінен, не көзінен бір сәтке кетпейді. Қайда барса да қалтаңдаған көлеңкесін- дей қасынан бір елі қалсайшы. Елес боп еңсесін езіп, қуғын- шыдай қыр соңына түседі. Сол қуғыншыдан құтыла алар ма, құтқарар ма?

Әсіресе желтоқсан уақиғасынан кейін аздап ұмытыла

365

бастаған сол бір үрей, ескірген елес енді Әсетті қайта тапты. Тапты да, жүрегінің бір түкпіріне тапжылмайтын қара тас- тай жатып алды. Желтоқсан ызғырығында ақ қарға тамған алқызыл қан тағы да бағзы жылдардағы суырдың ақшиған көзін еске салды.

Әсет онда Алматыдағы экономика институтының сту- денті еді. Қалада болған екі жылдың ішінде ол әжептәуір ширап, оң-солын танып қалған. Студенттік өмірдің кімді болсын пысытпай қоймайтыны бар ғой. 1986 жылдың жел- тоқсанының 17-сіне дейін Әсетке мынау өмір коммунистер айтып жүргендей «гүлденіп» тұрғандай көрінетін. Бойын алақұйындатып өтетін анда-сандағы қорқыныш та ұмытыла бастаған еді. Соның бәрі бір-ақ күнде быт-шыт болды. Дүр- белең аяқ астынан басталды. Қазақ еліне жаңа бас хатшы сайлау қайғымен, қан төгіспен аяқталды.

Кейін уақыт таразысына салып сол күндерге көз жіберсе, гәп басшы сайлауда емес, іштегі бітеу жараның жарылып, бір-ақ күнде, бір-ақ сәтте сыртқа шығуында екен. Халық қа- һары қанасын осты, түнеріп жатқан алып теңіз ұйқысынан оянды. Алапат толқындар арыстан жалын желпілдетіп, аж- даһа аранына арқырай атылды. Астананың Брежнев атында- ғы айналасы ат шаптырым алаңы ығы-жығы адамға толды. Құмырсқадай қайнаған көптің үні, ың-жың шудан құлақ тұ- нып, көз алдың қарауытады. Жастар жағы ерекше ереуілдеп алған. Жаппай у-шу, дабырласу, өлең айту, іштегінің бәрі енді өздігінен лықсып сыртқа шығуда. Денені тітіреткен құдіретті үн. Жас қыздар мен жігіттер өлген-тірілгендері- не қарамай айғайлаған күйлері өңмеңдеп алға ұмтылады. Дауыстарымен жеткізе алмағанды түйілген жұдырық, қаһар- лы қабағымен жеткіземіз дей ме? Алайда Үкімет үйін қор- шап күзеткен қызыл жағалы, темір тағалы милиционерлер самсаған сары қол, қалың солдаттар қозғалар емес. Алдың- ғы жақ апыр-топыр. Жанталас. Қақтығыс. Сапер күрегі тиіп, басы жарылып, көзі шыққан қаршадай қыздардың жанұшы- ра шыңғырғаны, жұлынған шаш, ақ қарға шашыраған қан. Өлім есірігі есін алып, көзін тұмшалаған құр қол жігіттер

366

көк темірге құрсанған қалқанды әскерлердің жағасына жар- масады. Жармасады да бастан тиген ауыр гүрзіден гүрс етіп көкшіл мұзға құлайды. Ендігі бір сәтте алаңға гүрілдей да- рылдап су шашатын машиналар легі ілінді. Жастар оған қа- райтын емес. Кейбіреуі рульде отырған айдаушыны тымақ- тай жұлып алып, итше тепкілеп жатыр. Біреуді-біреу біліп болмайды. Бір жерде жеңіс, бір жерде жеңіліс. Денелеріне соққы тигендері ессіз құлайды. Ондайлар овчарка иттердің қапқандарын да елер емес. Аққан қан, сынған қол, жарыл- ған баста есеп жоқ. Жастардың қарбаласып жағаласқандары да, қарсыласқандары да бәрі бірдей солдаттардың соққысы- на жығылуда. Әлсін-әлсін жастар жағы Шәмшінің «Менің Қазақстаным» әнін қосыла шырқап, ән аяқталғанда: «Бос- тандык, демократия» деп айғайлайды. Солдаттардың енді бір тобы құдды өлген итті жинаушылардай құлағандарды жайбарақат машина үстіне лақтырып жатыр. Қалай болғанда да алаңды тазарту жөнінде жоғарыдан келген бұлжымайтын бұйрық барға ұқсайды.

Әсеттерді институттан ОКД-шниктер ретінде алаңда тәртіп орнату үшін милицияға көмекке әкелді. Декан тағы да үш-төрт оқытушы мен жиырма шақты студентке қолдарына шүберек таққызып, автобуспен алып барды. Алаңға бір-екі көше қалғанда, халықтың көптігінен оларға әрі қарай жаяу жүруге тура келді. Ән салып, ұран ұстаған жастарға мега- фонмен «тараңдар, әйтпесе жағдайларың қиындайды», - де­ген әскери адамның сөзі алыстан талып жетіп, жаңғырығы қала көшелерін қуалай шарықтап барады.

ОКД-шниктерді қайда апарарын білмей, оқытушылар бі- раз жүрді. Ақыры қасында бір милиционер бар, орта бой­лы, дембелше келген бастық олардың қай жерде тұрып, не істейтіндерін түсіндірді. Міндет - жастардың жаңа тобын алаңға жібермеу. Айғай, ән айту үсті-үстіне күшейіп бара­ды. Кімнің не істеп жатқаны белгісіз. Бір кезде алаң жақтан гуілдеген машина, бронетранспортерлердің дауысы шыға бастады. Бұлар бір орнында тапжылмай тұрды да қойды. Сонау жақта қантөгіс басталып, жастар қырылып жатыр,

367

бұлар болса бейнебір киноға келген көрермендер тәрізді. Жөн айтып, бас болады деген мұғалімдерінде де, қасындағы милиционерлер де үн жоқ, сұрлары қашып, сүмірейіп тұр. Бір кезде алаңнан елу-алпыс шамалы жастар бұларға қарай бұрылды. Сол-ақ екен, әлгі милиционер ОКД-шниктердің ортасына жып етіп кіріп: «қызыл шүберектеріңді шешіңдер, әйтпесе ана топ бәрімізді жайратады» деп, құйрығын үйшігі- не тығып үрген бұралқы иттей шәуілдеді. Жалма-жан қызыл шүберектер шешілді. Жүгірген жастардың бұлармен ісі бол- ған жок. Әскер қоршауынан бір-бірлеп шыға алмағандық- тан, топтанып ұмтылғанға ұқсайды. Шүберек орнына қайта байланды. Еш бұйрық жоқ. ОКД-шниктер сол қалыптары тұр. Әлсін-әлсін алаң жақтан үлкен-үлкен топтар көрінген- де, жігіттер бұйрықсыз-ақ қызыл шүберектерін шешіп, қай- та байлайды. Әсет сонда өзінің осы ит тірлігіне зығырданы қайнап, іштей мырс етіп күліп жіберген. Көз алдына әлде- қашанғы бір кинодан көрген көрініс елестей қалғаны. Аза­мат соғысы жүріп жатқан кез. Орыстың бір селосын біресе ақтар, біресе кызылдар басып алады. Сол селоның старос- тасы ақтар келсе, ақтың, қызылдар келсе, қызылдардың бас киімін киіп қарсы алады.

Бір кезде шүберектерін шешіп, қайта байлап үлгерген- ше қалтарыстан ит жетектеген, үсті-бастары сауыт-сайман, рәзіңке шоқпарлармен жарақтанған жиырма-отыз солдат шыға келді. Әскері адам өлтіруге, иті адам талауға әбден үй- ретілген империяның қанды қолдары бұларға бірден дүрсе қоя беріп, ту-талақайын шығарды. Өздеріне соқтығар деген ойдан аулақ жасақшы жігіттердің сойылға жығылғаны жы- ғылып, жығылмағаны иттердің аранынан қашып барады. Үш-төрт солдаттың алдына түсіп жан ұшыра қашып келе жатқан Әсет төбеден ұрғандай тұра қалды. Құлағына қарын- дасы Бақыттың шырылдаған үні шалынғандай. Жоқ, жоқ, ол емес... баяғы суыр үні ғой. Сол! Айнымаған өзі! Екі сауытты әскер әкесінің құны қалғандай екілене, қардың үстінде жат- қан жас қызды тепкілеп жатыр. Әсет жан ұшырып арашаға түсті. Солдаттар оған жабыла кетті... Есін емханада жиды.

368

Басы жарылыпты, сандарында ит тістерінің іздері бар. Сол- даттар тепкен болуы керек, денесі көк ала қойдай. Емхана- ға милициядан тергеушілер келіп іс қозғады. Әйтеуір кейін алаңға өз еркімен келмегенін бірге тұрған милиционер ар- қылы зорға дегенде дәлелдеді. Соның өзінде тергеушілердің айтуымен «кім ұрғанын білмеймін» деп өтірік қолхат беруі- не тура келді. Жастардың көбі-ақ кінәсіз болса да, алаңда ұс- талғаны үшін сөзге келмей оқудан шығарылды. Көбінің ісі комсомол қатарынан шығарылудан басталып, аяғы сотпен тынып жатты.

Жиналыстың шешімін жұрт күні бұрын біледі.

Милицияға түсіпті, алаңда болды десе болғаны, басқа дә- лелдің керегі жоқ. Әр адам өзінің сол бір тізімге ілікпегені- не тәуба қылды. Оқу деп қалаға армандап келген жастардың тағдырына қараған не өкімет, не қоғамдық ұйым болмады... Оған қоса «үш әріп» қызметкерлері студенттерді кезек-кезек шақырып ап, алаңнан түсірілген үйме-жүйме фотосуреттен танитындарының аты-жөнін сұрап әлек қылды. Мұғалімдер студенттеріне, студенттер ұстаздарына жасырын мінездеме жазды. Үлкен де, кіші де бір сәт белгісіз жойқын қара күштің шырмауына түсті. Адамгершілікті пендешілік жеңді. Бас амандау үшін басқаның үстінен өтірік айтуға тура келді. «Бір елі ауызға - екі елі қақпақ» күн туды. Қақпақ қойсаң - кұты- ласың, қоймасаң - тұтыласың. Әр адамның ішіндегі қастер- леген жақсылығы өліп, үміті сынып жатты. Ең қиыны - олар өзін-өзі өтірікпен алдаусыратты, қиянатты істерін қиюын тауып, қилы сылтаумен ақтауға тырысты. Сезім сарқылып, сағыздай созылған төзім қалды. Зиялы қауым деп жүргеннің ілуде бірі болмаса, көбісі-ақ кімнің егіні піссе, соның торға- йына айналды. Қым-қуыт сағым тіршілік басталды...

Әсетті сол бір қат-қабат оқиғалы қаралы күндер енді бас- қа адам етті. Дүниеге, ортаға деген көзқарасы күрт өзгерді. Жан дүниесінде әлдене үзіліп, әлдене сынды. Бұрын мән бере қоймайтын ұсақ-түйектің өзіне ойлана қарайтын болды. Жи- налыс дегенге сылтау тауып бармады. Өзін қылмыс істеген- дей, әділетке арашашы бола алмағанына кінәлі сезінді. Тіпті,

369

тамыр қуалаған қанмен бірге, іште, жан түкпірінде әлдеқан- дай өзгерістер, жаңғырулар жүріп жатты. Сол жаңғырық, сол жаңалық - оны өзі бұрын сезбеген, мүлде түйсінбеген өзге бір тылсым ой тұңғиығына батыра берді, батыра берді.

Желтоқсан ызғары Әсеттің жан-дүниесіне өзгеше бір өз- геріс әкелді. Жел лүп етпейтін тымық күндері үлкен тоқтау қара сулар болмаушы ма еді. Сол беті бүлк етпей жатқан судың айдынына тас атсаң шәт-шәлекейі шығып, талайға дейін толқып, дірілдеп тұрып алады. Содан бері сол қара су- дай Әсеттің жаны да астан-кестен бір мазасыз күйге түсті. Өзі өші бардай тепкілеп өлтірген суырдың ақшиған ашық қалған көзіндегі: «Не жазығым бар еді, саған адамзат», - де­ген өлі сұрақ қайда барса да кес-кестеп тұрып алды. Аттаса алдынан шықты...

Өмір деген арқыраған асау өзен. Біреулер сол өзеннен қи- налмай-ақ өтер, ал енді біреулерге сол өзен қияметтің қыл көпіріндей көрінер. Адамзат - жалған дүниеге жылап келіп, жылап кетер... Тәніңнен қонақ жан «қош!» - деп ұшқанша, пендесі Жер-Ана қойнына қайта кіргенше, әркім ар деген ұлы қазының алдында өзінше есеп берер. Мүмкін, бүгінгі бұлыңғыр тіршілік - қазіргі мыңжылдықтың соңғы жүзжыл- дығының соңы, өтпелі дәуірі болғандығынан да шығар. Біз- дер білмейтін әлдебір құдіретті Ұлы күштің өзі жаратқан табиғатпен есептесетін кезеңі де осы шығар. Адам - қай за- манда да, тіпті, тас ғасыры мен қола дәуірінде де адам болып қалған жоқ па. Бірін-бірі қадір тұтып арулап көміп, қиыспас құрдасы, сыйласқан сырласы тұтып, сол әдетін ұрпағына қалдырып, рухани дүниені жоғары ұстады ғой. Тек кім бол- са да адасып, өмір діңгегінен алыс кетпесе, өскен мәуесінен шалыс түспесе болғаны да... Бірақ біреулер сол жолдың ту басында, енді біреулер соңында, жырасында адасады. Бүгін- де сол өткен өмірінің ойы мен қырына, ашығы мен қалта- рысына көз сап отырса, азғантай тірлігі ішінде істеген тия- нақсыздығы, ар кірлетердей абыройсыздығы жоқ сияқты. Ертелі-кеш есінен шықпайтыны сол... сол өлген суырдың көзі! Сол қатыгездігіне іштей жауап іздейді. Иә, тапты!

370

Бала күнгі үлкендердің аузынан естіген бір аңызы есіне сап ете түсті. Ерте заманда улы дала төсінде ғұмыр кешкен бір ғұлама көздің құрты қу дүниеге бола елін сатқан сат- қындарды шетінен суырға айналдыра берсе керек. Суырды «адамнан азған» деген аңыз да әне, содан қалған. Олай болса, Әсет те адам өлтірген. Өлтіргенде де, азғыны мен сатқынын өлтірген. Өзін-өзі жұбатты. Жұбатты дегені болмаса, ойы оңға, қиялы санға бөлініп мазасы қашты. Ойының әлдебір түкпірінен жылт еткен әлдебір мазаң ой: «өзіңді өйтіп алда- ма, өлтірдің бе, бітті! Өлтіргенің азғы ма, адал ма, бәрібір» деп бедірейіп бет бақтырмады.

Әсет оз ойынан шошып кетті. Өзіне өзі ызаланып, жиір- кенішпен қарады. Өзін-өзі жек көрді. Жүректі жаралаған сол қатыгездік қайдан келді? Қатыгездік тек қана жан адамнан мейір көрмегендерге, тауда туып, таста өскен, ағайыннан жырақ өскендерге ғана тән емес пе еді? Жел соққандай ашық жатқан аяғы мұздады.

Міне, қанша уақыт өтсе де жүрегі құрғыр сол бір күннің айықпас күнәсін айнытпай көз алдына көлденең тартады да тұрады. Уақытқа тәуелсіз оқиғалар, суырдың өлімі, желтоқ- сан оқиғасы қазіргідей көз алдында. Жай жара емес, жан жа- расы, мүлде жазылмайтын жара. Көңілі кешірсе де, жүрегі Әсетті кешірмеді...

Мүмкін, өткенді қазбалай бермеген жөн шығар. Сөйтсе, ескіре келе еленбей қалар, кім біледі... Мүмкіншілік барда дүние тауып, ештеңе ойламай, рахатқа батып, тіршіліктің қызығын көре берсе қайтер? Ақшаға қайда да бостандық, қайда да жол ашық емес пе? Бүгінде сатылмайтын ештеңе жоқ, қызмет, әйел - бәрінің де құны бар. Тек ұятыңды ұмы- тып, арсыз болсаң болғаны... Бәріне ұят кедергі... Әсет ас- тан-кестен шым-шытырық ой иіріміне шырматыла берді. Күйің жаман болса тәнің тозатыны, көңілің жаман болса жа- ның тозатыны рас екен-ау.

... Мен осы өзіммін бе, өзім емеспін бе? Қалайша өз- геріп кеттім? Сезімталдық болмаса, сезіктілік, секемшілік қашан тән еді маған? ... Ол қозғалыссыз жатқан күйі

371

үрейден арылып, көзін жумып, біраздан соң қайта ашты. Бойын тез жиып, өзін-өзі қолға алып, алдына арман, өз жүрегінен соған жетер сенім таппаса, өмірінің өксігені, жігерінің қум болғаны. Онда өзіңді қурдымға кеттім дей бер. Ар буйрығы - бар буйрықтан ауыр. Егер де сол буй- рықка қулақ аспасаң, тарпаң тағдырың қай тығырыққа тірерін кім білсін. Сонда не істемек? Қайда барарсың?.. Ойына бақытты балалық сәттермен бірге бүгінгі күннің сергелдеңі қатарласа кел-ді. Қанша уақыт отсе де ештеңе умытылмайды екен-ау. Жарайды, еткен - есте, болашақ - қиялда. Сонда бүгінгі күн қайда? Жәй әншейін күйбің бе? Неге күнделікті өмірдің біз үшін мәні жоқ?.. Әсет түтігіп кетті. Іштегі сур жылан қайтсе өледі? Бар күшімен бір түйін болып, ішкі дүниесіне бет бурды. Ойының әсері- нен қан қысымы көтеріліп, тамырлары білеуленді. Көптен бергі ой өлкесінде өсіп келе жатқан белгісіз қубылысы өз тірлігінен белгі берді. Міне, әлгі пәле іштен сыртқа шық- қысы келгендей, булқынып-булқынып қояды. Өзінің бул өмірде бар екенінен хабар бере бастағандай. Елес қайта ғайып болды. Көңіл-күйі осылай нілдей бузылып, судай суйыла берсе, түбі жақсылыққа апармас. Ақылынан ауы- са ма, әлде өзін жубату үшін аз да болса алдарқату үшін ішкілікке салынып, содан тыныштық таба ма, кім білсін?.. Болашағын болжайтындай бул әулие де, әмбие де емес. «Көп айтса көнді, журт айтса болдымен» өтіп жатқан өмір- ай! Октябрят, пионер, комсомол... Қызыл ту астында... біз бақытты баламыз... Отряд, дружина. Айт, два, солға, айт, два, оңға. Дайынсыңдар ма? Әрқашан да дайынбыз! Не- менеге дайын?! Не үшін дайын? Оны өзі де білмейді, өз- гелер де білмейді. Сол марғау, мәңгүрт көпшілік грузин көсемнің де, хохол көсемнің де, еврей көсемнің де соңы- на еріп таңы айырылды, тығырыққа тірелді. «Ит сорлы- сы - көшбасшыға ередінің» кебін киіп қалды. Сонда да алақтап жан-жағына қарайтын түрі жоқ. Жосып барады, босып барады... Айналайын Брежнев, бәрімізді бауыр қы- лып сүйістіріп жіберіп еді. Енді Сталинді қайта тірілтпесе

372

болмайды. Айт, два, левый. Әсеттің денесі біреу төбесінен суық су қуйғандай муздап жүре берді. Сонда бостандық, демократия, егемендік қайда? Азат, тәуелсіз ел болу адам- заттың арманы емес пе? Мың өліп, мың тіріліп, әйтеуір балапандай талпынып тәуелсіздікке қарай қанат қақтық. Иә, біз жаспыз. Жас жетпей ме, жарлы байымай ма? Ер- тең-ақ қанатымыз қатайып, буынымыз бекиді. Ол сөзсіз. Тәңіріміз бізді умытпапты. Елдігіміз, ерлігіміз, тіліміз, дініміз, арымыз өзімізге қайтып оралды. Өңіміз кіріп, жүзімізге күлкі орала бастады ма десек... Көрмегеніміз көп екен. Бәрі булдыр, бәрі беймәлім, артымыз түнекке, алдымыз туманға айналып бара ма, қалай өзі?!

Казарма іші қапырық. Терезеден біліне бастаған таң жа- рығы түн қараңғылығының салмағын сілкіп тастап, ондағы- мундағы көзге шалына бастады. Үрей азайғанымен өткеннің әлегі көлеңкеңдей көлбеңдеп қыр-соңынан қарыс сүйем қал- сашы.

Иә, желтоқсан оқиғасынан кейін Әсеттің институтты тастап, армияға кетуіне де осы көңіл-күй көлеңкесі кесірін тигізген. Қутылам ба деген. Сондағы ойлап тапқаны бос далбаса болып шықты. Басымның бостандығын тәрік етсем, өзгеге тапсырсам... Командирдің тур дегенімен турып, жат дегенімен жатсам қайғыдан да, бойды билеген қырсықтан да қутылармын деп ойлаған.

Міне, жылдан асты, армиясын да көрді, бірақ өзгерген ештеңе жоқ. Бәрі қаз-қалпы. Сырты бүтін, іші түтін мимырт тірлік. Бір жаманшылық келе жатқанын іші сезеді. Неден, қайдан келерін бағдарлай алмай дал. Жайшылықта қас қақ- қанша өте шығатын күн де өтпей қойды. Арқаның мандымай қоятын мимырт күндеріндей узағынан сарылтады. Көңілде күдік. Шашыраған тарыдай бытыраған ой көбейді. Соңғы қүндері, тіпті, уақыт пен кеңістіктің заңдылығы бузылған- дай. Кенет Әсеттің қулағына жан түкпірінен естілер-естіл- мес, өліарадағы қараңғыға туншығып шыққандай үн еміс- еміс белгі берді. Үн қатты шықпаса да, арман алдамшы, дос дегенің аяр, жақының жат деп турғандай оның шекесі

373

солқылдап, сол көзі тарта бастады. Күні кешеге дейін көңіл кірбіңі сәттерінде жүрек түкпіріне бойлап, соған буйығып, жаны сая тауып тынышталатын. Ал қазір ол қайда барса да, не істесе де мазасызданып, тыным таба алар түрі жоқ. Әй- теуір жанды жеген бір беймазалық... Күн қысқарып түнге, түн қысқарып күнге уласады. Уақытпен бірге Әсеттің көңіл күйі де мәңгілік айналымға түскендей үйіріле береді.

Ұлы жаратушы адамдарды өмірінде үш рет сынайды екен. Соған орай сынақтың шарттары да әр түрлі жағдай- ға сай болады. Негізінен әділдік, тазалыққа бағышталады. Одан дурыс өтсең қорғаушың - періштең болады. Өте ал- масаң... онда сезімің қор, еңбегің сор, соқырдың кебін киіп, айналаңды сипалап, айналшық күн кешесің. Көп тобырдан, қорадағы хайуаннан айырмаң жоқ. Иә, солай! «Айт!» десе үріп, «шайт» десе жусап, қарын тойса қалғисың дегендей...

Ағараңдаған таң терезеден мол төгіліп, ішіне шуағын шаша бастады. Үрей мүлде тарады. Тек қулақтың күңгірі ке- тер емес. Әсет желкесі тарта берген соң, басын қозғап байқап еді, мойны сықырлады. Қуяң ба, не пәле? Ол ой тутқынынан біржолата шыға алмай, өзінше: «Мен үшін екі үлкен сын сағаты болды, бірақ сол сыннан дурыс өте алмадым», - деп есептеді. Дегенмен, ер кезегі үшке дейін, соңғысынан дурыс өтсе, бәрі де орнына келетін тәрізді. Ендігі міндет қайткенде де содан дурыс өту. Денесі әлі жеңілдер емес. Әсет өзінің ешбір аялсыз шыңырауға қулайтын сәтіне таяп келе жатқа- нын сезеді. Бүгін-ертең немесе әйтеуір жақын арада, өзіне күш беріп, демеп келген іштегі тіректің біржолата сынары айқын. Өмірі жойқын жарылыстан айнымайтын аласапы- ран апатқа жақындап қалғандай. Енді бір шалыс адым, арғы жағы қара түнек. Белгісіздік. Жумбақ дүние ме? Мүмкін беймаза итшілеген жалғанның бейнеті мен қорқынышынан қутылатын мәңгілік тыныштық шығар... Жоқ, белгісіздік...

Таң әбден атты. «Турыңдар» деген кезекші солдаттың дауысы шықты. Әлгіндегі ғана тып-тыныш казармада астан- кестен қозғалыс басталды. Солдаттар асығыс киініп, жүгіріп сыртқа беттеді. Алаңдағы взвод командирі оларды сапқа тур-

374

ғызуда. Әсет өз қатарына барды. Бас-аяғы жиылған взвод ко­мандирше ілесіп таңғы жаттығу жүгірісін бастады. Ауладан шығып, күнделікті бағытпен казарманы айналды. Студент қыздар жатақханасының қасынан өте бергенде ерте тұрған екі қыз балконнан жігіттерге қол бұлғады. Солдаттар улап- шулап мәз болысты. Күнделікті әдет. Тек жаттығу біткен- нен кейін ғана командир бүгін әскери тапсырма болатынын, сондықтан азанғы тамақ «сухой паек» арқылы берілетінін, дереу жолға дайындалу керектігін айтты. Әскери тапсырма бір сағаттай жол жүріп, Заречный поселкесіне жеткен соң, үлкен түрменің ауласына кіргенде ғана бұйрық түрінде ай- тылды. Міндет - сотталған бұзақыларды жазалап, тәртіпке шақыру екен. Қапелімде ешкім де тапсырмаға мән бере қой- мады. Әдеттерінше қалжыңдасып, бей-берекет тұра берді. Тек Әсет қана өзінен-өзі сезіктеніп, сұп-сұр боп, өңі қашты. Ауыр ой құшағында көзді ашып жұмғанша әр бөлімшеге же- ке-жеке тапсырма беріліп, бұйрық бойынша операция бас- талып кетті. Шындығында бұл операция жоспар бойынша солдаттарға тәжірибе жүзінде тұтқындарды ұрғызып үйрету, қатыгездікке баулу. Істің мәнін солдаттар блок-блокқа кіріп, бұйрық бойынша жайбарақат жүрген сотталған адамдар- ды ұруға кіріскендерінде бір-ақ білді. Бұндайдың талайын көріп, кәнігі болған тұтқындар бірден секем алып, қарсылық көрсете бастады. Барлық жерде жаппай төбелес басталды. Әсет ешкімді ұрмай шеттеп жүр. Төбелескендер бірін-бірі аяр емес. Қолдарына не түссе, сонымен ұруда. Командир- лері арт жақтан бәрін байқап, көтермелеп дем бере айғайлап қояды. Әсеттің ол айғайды тыңдауға мұршасы жоқ. Екі-үш рет денесіне орындық тиді. Сонда да ешкімге қол көтермеді. Бір кезде күш ала бастаған тұтқындар бұларды қоршап, сабай бастады. Жан бермек оңай емес. Әсетке де, қасындағы сылбыр жүрген екі-үш спорт шеберлеріне де шындап төбелесуге тура келді. Арнаулы взводтан алған дайындықтары бар солдаттар енді ай-дүйге қарамай бәрін жапыра бастады. Ақыры төбелес солдаттардың түрмедегілерді жаппай соққыға жығуымен аяқ- талды. Солдаттар тапсырманы орындап сыртқа шығып, түрме

375

ауласына сапқа турды. Бәрі де үлкен қылмыс істеген адамдай түнеріп, жүздері түтігіп қарайып кеткен. Жайшылықта шарша- ғандарын білмей жайраңдап жайдары жүретін солдаттардың ешқайсысында түр де, сиық та қалмаған. Әсет шыдамай, ақыл- гөйсіп сөйлеген командирімен сөзге келіп қалды. Командирі ақталған адамша оған қоқилана айғайлап, олардың кеше жу- мысқа шықпағанын, сондықтан да бул жатып ішер жалқаулар- ды тәубесіне келтіргеннің еш айыбы жоғын айтып түсіндірген болды. Буйрықтың аты буйрық, - деді, - буйрық талқыланбай- ды! Түсіндің бе?..

Енді екі-үш айда әскери қызмет те бітеді. Тезірек бітсе екен. Жол бойындағы ағаштардың басында отырған көп қар- ға әлденеге қуанғандай қарқылдай ушты... Әскери машина- лар сап түзеп тас жолмен қалаға зуылдап келеді. Ол басын шалқалап кузовтың бортына сүйенді. Шекесі солқылдап, көзін жумған күйі біраз отырды. Қулаққа жел шақырып, бір қалыпты гүрілдеген мотор дауысы ғана естіледі. Көзін ашып меңірейген бойы аспанға қарады. Солдаттардың бірі терең күрсінді. Кенет Әсетке аспандағы бір шөкім ақша булт жа- қында ғана Семей полигоны туралы деректі фильмнен көр- ген кеңістіктегі атом бомбасының жарылысына уқсап кетті. Көз алдына сол жарылыс кезінде тәжірибелік экспериментке арналып байлаулы қалдырған ит келді. Жүні үрпиіп бүрісіп тур. Машина қала шетіне іліне бере жүрісін баяулатты. Сол- даттардың біразы уйықтап, қалғып-шулғуда. Әсетке қасын- да жүні жығылып мең-зең күй кешіп келе жатқан жолдас- тарының бәрінде де сол жарылыс алдындағы итке уқсаған ортақ күй, айнымас тағдыр бардай көрінді...

Азап бунымен бітпеді. Казармаға келген соң «әскери рух- ты» көтеру үшін жаттығу алаңында маршировка басталды. Солдаттардың жүздеріндегі жаңағы әзірдегі өкініш пен аяу- шылықты командир тамыршыдай дәл басыпты. Дәл басты да соны умыттыруға тырысып, әрі қатігездік сабағын олар- дың бойына бурынғыдан бетер сіңіре түсу үшін үсті-үстіне буйрық жаудырып жүгірте бастады. Таң атқалы тілін тісте- гендей аш солдатгар ашынып, ашуын керзі етіктен алардай

376

қара жерді тарсылдата, өршелене ұрғылайды. Әсет кеудесін- дегі дауыл басылып, бойы сәл сергігендей болса да сол күні көрер таңды көзімен атырды. Өкініш пен күдік араласып, жамбасына тас батқандай көп дөңбекшіді. Кезінде ағасы Саяттың тілін алмай әскерге кеткеніне де қатты өкінді. Аға- сының тілін алмайын деген жоқ, басқа барар жері, басар тауы болмаған соң ең ыңғайлысы осы шығар деген. Қайда барсаң да Қорқыттың көрі. Ағасына деген реніші де аз емес. Ол да өзімен-өзі болып, өмірден жолы болмай жүрген бір жан. Жиырма жетіге келсе де үйленбей, жоғары білімі болса да шахтада істейді. Сәтсіз махаббаттың отына күйіп, өзімен- өзі әуре. Бірге оқып жүрген қызы әлдебір себеппен өзінің бір жолдасына тұрмысқа шығып кеткен. Содан бастап Саят күрт өзгерді. Бұрын ақкөңіл, ойын-тойдың сәні, қалжыңбас, жүрген жері думан азамат бір-ақ күнде өзгеріп шыға келді. Басқа ешкіммен көңіл жарастырмады, көз де салмады. Міне он шақты жыл болды, сұр бойдақ атанып жалғыз жүр. Әсет те әке-шеше, туыстарына қосылып оған ақыл айтқансиды. Оған ағасы күле қарап: «Саған не жоқ, оқуыңды оқысайшы, әр нәрсе өз кезінде болады да», - деп сырғақтап кететін.

Әсет соңғы кездері ағасын жиі сағынады. Кезінде қатты кеткеніне өзі де өкінеді. Алтынның қолда барда қадірі жоқ. Қандай болса да бірге туғанға жетер ешкім жоқ-ау. Мынау дүниеде боқ жаман, боқтан да жоқ жаман...

Арада екі-үш күн өтті. Әсет сол сүлесоқ қалпы жүрді де қойды. Әйтеуір, реті келіп, бүгін командирінен «еркіндік» сұрап алды. Ол әскери бөлімшеден шығысымен қаланың ортасындағы моншаға тартты. Жүріс-тұрысында асығыстық бар. Әдетте бірдеңе тындырарда осылай асығатын. Монша- да адам көп емес екен, Әсет жақсылап жуынып-тазаланды. Сөйтті де, бес-алты көше жаяу жүріп, мешітке келді. Күн бейсенбі еді. Қалтасында сары майдай сақтап жүрген тиын- тебенін шығарып, мешіттің алдында жүрген жетімдерге үлестірді. Өзі ішінен: «Садақа тие берсін», - деп күбірлеп қояды. Көп жылдан бері салынып жатқан мешіттің мұнара- ларына қарады. Әлі бітетін түрі жоқ. Құрылыс тағы біразға

377

созылатын сыңайы байқалады. Ол - келген кісілерге қуран- қатым оқып беруге арналып салынған кішкене қужыраға кіріп, сонда отырған кәртеңдеу молдаға қуран оқытты. Аят оқылып жатқанда бурынырақта қайтыс болған атасы мен әжесін, басқа да туыстарын есіне алды. Мешіттен шыққанда Әсет әжептәуір жеңілденіп, еңсесі көтерілгенін сезді. Біраз жүрген соң есіне түсіп, жолдастарына устара, темекі алу үшін дүкені көп Жібек жолы көшесіне беттеді. Көше бойы ығы-жығы халық. Илеудегі қумырсқадай өріп жүр. Серуен- деп, сенделіп жүргендерден гөрі өзгеше бір тобыр қала кө- шесін жаулап басып алғандай. Ал мына журттың сықпыты да, салты да мүлде басқа. Бүкіл қала халқы алыпсатар бо- лып кеткендей, кез келген бурышта қолына бірдеңе устаған үлкенді-кішілі адамдар. Жақындасаң-ақ, бәрі өзінің затын мақтап, жақынын көргендей жабыса кетеді. Түрлерінде жы- лылық жоқ, қажыған қур сүлдері мен жылтыраған көздері ғана көрінеді. Жүріс-турыстары былай турсын, күлкілерінің өзі де жасанды. Жымысқы, жиіркенішті бірдеңе. Ар жағын- да алдасам, арбаласам деген қулығының қулағы көрініп тур. Кезінде жақсы кітап іздеген халық бүгінде қу қарынның, обыр қулқынның қул тобырына айналған. Жүздерінде жақ- сылықтың, адамдықтың, мейірімнің жылт еткен нышаны болсашы. Бурын эр адам өзінше бір қайталанбас әлем сияқ- ты еді. Әркімнің өңінен тек өзіне тән тектілік, өзінше тәр- биелік табы айқын аңғарылып турушы еді-ау! Қазір пәлен деп айтудың өзі қиын. Сылдыр сөз, сырғақ жүздің ар жағын қалай жобалайсың? Қараңғы үйде тышқан устағанмен бір- дей тірлік те, әйтеуір. «Аяғын көріп, асын іш, анасын көріп, қызын ал», - дейтін мәтелдің адыра қалғаны қашан! Қазір өз халқыңның улын да, қызын да өзге халықтан айырып алу қиындап барады. Туған тамырыңнан, өскен өркеніңнен ажы- рау деген осы да.

Әсет адамы аздау көшеге бурыла бергенде алдынан ит жетектеген толық әйел көлденеңдеп өте берді. Ол иттен сес- кеніңкіреп, жүрісін баяулатты. Бульдог ит пен әлгі әйелде бір түрлі ортақ уқсастық бар. Өте бере әлдене умытқандай

378

бұрылып қайта қарады: Иә, әйел мен иттің жүріс-тұрысында егіздің сыңарындай ұқсастық барында дау жоқ. Сынықтан басқаның бәрі жұғады екен-ау! «Иті иесіне тартады» деген сөзде жан бар-ау, тегі. Әсет езу тартты. Күлімсіреп, жайлап күрсініп қойды. Кішкентай кезінде өзінің де күшігінен асы- раған иті болған. Күшік пен көгершін десе ішкен асын жерге қоятын. Әсіресе, көгершіндердің неше алуанын: почташы, вертун, тресун, щелкун деп орысша аталатындарының не көкесін өз қолынан өткізген.

Кенет Әсет өзінің атын атап шақырған дауысты естіді. Жан-жағына алақтай қарап еді, ешкім көрінбеді. Дауыс қайта шықты. Сөйтсе, дәл қасындағы жаңа шет ел машинасының рулінде институтта бір курста оқыған, спорт секциясында бірге дайындалған жолдасы отыр. Дауыс сонікі. Бауырым- дап құшағын жайып, машинасынан шыға берді. Көптен кездеспеген достар құшақтаса кетті. Досын былайғы жұрт денесіне қарап Алпамыс атандырғанымен азан шақырылып қойған аты - Сағындық. Олар тез шүйіркелесті. Көктемнің түске дейін киіз, түстен кейін мүйіз кезі болатын. Таңғы ыз- ғырық ығысып, күн де жылып шеке қыздыра бастады.

 Әсет-ау, мынау формаң не? «Қызылқалпақ» болғансың ба? Өткенде сені соңғы курстан институтты тастап, әскерге кетті деп естігем. Жаман оқымаушы едің, қай шайтан түртті. Жүдеусің ғой тіпті, тамақ бермей жүрген жоқ па өздері? - Жолдасы бұған біртүрлі мүсіркей қарағандай сезіліп, Әсет іштей қысылып қалды.

 Береді, береді... неге бермесін! - деді Әсет кәдімгідей сасқалақтай қысылып. - Тіпті, аузыңнан қалады... Өзің қа- лайсың, бір қалада жүрсек те кездеспегенімізге көп болды- ау. Қайдасың, мына жүйрігің құтты болсын, өзіңдікі ме?

 Енді кімдікі деп едің, осы күні біреу біреуге бірдеңесін тектен-текке бере қойғанын қашан көрдің?

 Игілігіңе мін, көрімдігі сосын...

 Әскерден алатын айлығыңнан ба? Одан да ана қалпа- ғыңды бер, милициянікінен айнымайды екен. Артқы әйнегі- ме көрсетіп салып қояйын, ГАИ ұстамасын... Ха-ха-ха...

379

- Баяғыдан кейін милициядан жүрегің ұшып қорқатын болғансың ба?

Әсет нен Алпамыс бір мезгілде қарқылдап тұрып, ішек- қарындары ақтарыла күлді. Сол жағдай үшін Алпамыс инс- титуттан шыққан.

Бірінші курсты бітіріп, студенттік құрылыс отрядына жүргелі отырғанда бұларға «Қазақфильмнің» режиссері кез- десе қалғаны. Әлгі неме бұлардың дене бітімдеріне қызық- ты ма, әйтеуір, тарихи кино түсіріп жатыр екен, соған бас- ты рольдерге сендер сияқты жігіттер керек деп жабыссын. Бұлардың бара алмаймыз дегенімен ісі болмай, өлердегісін айтқандай болып, тіпті, намыстарын қоздырып ақыры көндірді. Институтқа арнайы хат жазып, ССО-дан босатып алды. Сөйтіп, Әсет пен Алпамыс құрылысқа барып, қаражат тапқанның орнына, кино түсіріліп жатқан жерге жүріп кетті.

Түсіру алаңына таңдап алынған жер таудың қойнауы, табиғаты сұлу, адам аяғы аз тиген тамылжыған аймақ екен. Жақын деген ауылдың өзі бес-алты шақырымда. Киіз үй, палаткалар тігіліп тасталыпты, абыр-сабыр біршама халық. «Режиссердің» сөзі дүмбілез болып шықты. Әсет пен Ал- памысқа дені дұрыс роль берейін деген ниетті бұлар байқа- мады. Әрі оларды әкелген пысықай жігіт те режиссер емес, ассистент екен. Операторлар мен артистердің кино түсірген- нен гөрі демалысы, көрші ауылдың дүкеніне шабуылдары көп. Бастапқыда онша қосылмай саяқ жүрсе де бостықтан екі қолын алдарына сыйдыра алмаған Әсет пен Алпамыс та отырыстарға араласа бастады. Артистер бұларға әлі берілме- ген беймәлім жұмысқа алдын ала ақша бергізіп, кеу-кеулеп көпсіте мадақтасып: «осылардан бар ғой, мына деген әртіс шығайын деп тұр! Шықпаса, мына пыштиған мұрнымды бес жерден кесіп берейін... Айда, шап дүкенге!» - десіп, екі күн жуғызды. Тарихи көркем фильм дегендері жай ғана деректі, демеушілердің күшімен қазіргі ауыл өміріне арналып түсірі- летін кино екен. Демеуші, заказ беруші - көрші совхоз. Әсет пен Алпамыс сол совхоз директорының әлдеқашан дүниеден өткен батыр аталарының беинесін жасауға тиіс екен...

380

Бір күні совхозда той болып, бұлардың барлығы да ша- қырылды. «Режиссер-ассистент» тойға тамадалық жасады. Ламбада биінің енді шығып, дүркіреп тұрған кезі. Той кеш басталса да ерте қызды. Жұрт ән айтып, би билеп, ақаң- нан біраз тастап алған соң көңілденіп кетті мүлде. Бір кез- де «режиссер-ассистент» ламбада биін үйретпек болып бір жас келіншекті қайта-қайта биге шақыра берді. Бидің ерек- шелігі - бөксе қозғалту. Басқа ешкім билемей екеуден-екеуі секектей бергеннен бе, билері ерсілеу көрінді. Ақыры лам- баданың соңы келіншектің күйеуінің төбелес шығаруымен аяқталды. Әсет араласпай-ақ кояйық десе болмай, қызбалау Алпамыс «режиссер-ассистентке» көмектесті. Той тарқа- ды. Аздап ыңғайсыздық туды. Ауылдың ішіп алған қулары той төбелессіз тарқаушы ма еді, ештеңе етпейді деп жатты. Артистер кино түсіретін жерлеріне қайтты. Арада біраз күн өтті. Бір күні жолдың шаңын бұрқыратып, екі-үш машина- мен киностудиядан партком хатшысы бастаған бір топ адам, жергілікті бастықтар, милициялар сау ете қалды. Түстері суық, өрт сөндіруге келгендей. Келе жиналыс ашылып, тәр- бие жұмысы басталды. Жұрт қапелімде ештеңеге түсінбей, «арақ ішпеу қаулысының» бізге қатысы қанша деп дал бо- лып отыр. Әнеугінгі төбелес ұмытылып кеткен. Кейін білсе, бірден-бірге жетіп, тойдағы ламбада төбелесі жөніндегі сөз ауданның бірінші хатшысына жетеді. Ол: «Ауданда не жаңа- лығың бар, партияның араққа қарсы шешімін қалай орын- дап жатырсыңдар» деген облыс хатшысына әңгіме арасында әлгі ламбада үшін болған төбелесті айтады. Тағы бір күні ОК-ның идеология секретары облыс хатшысынан не жаңа- лық бар дегенде, «бәлендей ештеңе жоқ, ламбада биін үй- ретеміз деп Алматыдан келген әртістер аздап қызыңқырап кетіп төбелесіпті», - демей ме. Сол-ақ екен, бастықтардың телефондары қызып, қызынып алып безілдеп жөнелсін. «Қа- зақфильмнің» парткомына, милицияға тапсырма берілсін. Ақыры «режиссер-ассистент» пен Алпамысты милиция алып кетіп, жауып тастады. Сөйтіп Алпамыс «тоқал ешкі құдайдан мүйіз сұраймын деп құлағынан айырылғанның»

381

кебін киіп, байтал түгіл бас қайғы, әртістік жайына қалып институттан шығарылып тынды.

Әсет нен Алпамыс ананы-мынаны айтып біраз тұрды.

 Әскерің қашан бітеді?

 Алла жазса, осы майда. Екі ай қалды.

 Дембльге дайындалған «шал» екенсің. Таңертең жастар- ды бұйрық оқытып, әтеш қылып шақыртасыңдар ма?

 Біздің ондай иттігіміз жоқ.

 Жарайды, жүр, казармаңа асықпа. Қазір мен бір жұмыс- ты тындырайын, сосын екеуіміз дем аламыз.

 Асығып тұрғам жоқ, саған кедергі болмасам. Олар орта- лық көшедегі қаз-қатар тұрған көп шыны дүңгіршектердің қасына тоқтады. Алпамыс Әсетке сен машинада отыра бер деп, өзі кетіп қалды. Сөйтті де, әлгі дүңгіршектерге кезек- кезек кіріп, айналып шықты. Машинаға үлкен пакетпен бір- деңе әкеліп, артқы орындыққа лақтыра салды.

 Бүгінгі жұмыс осымен бітті. Енді бір жұма дем алуға болады.

 Қалай бітті, қызметің жақсы екен.

 Бәрін сосын айтам, былай қарай шығайык. Олар жеке меншік үйлердің арасындағы ойқы-шойқы жолмен біраз жүріп, темір қақпалы биік дуалмен қоршалған екі қабатты үлкен үйдің қасына келіп тоқтады. Алпамыс әлгі артқы орындықтағы па- кетті ашып, пачкадағы біраз ақшаны бөлектеп, қалтасына са- лып, қалғанын алып үйге кірді. Әсет досының нендей қызмет істейтінін айтпаса да іштей жобалады. Бағанағы көтеріңкі көңіл-күй біртіндеп қожырай бастады. Кетіп қалуға оқталып еді, қалталы машинаны тастау да қиын. Кеткенде де бөтен жер, қайда барады? Алпамыс шықты, көңілі көтеріңкі. Рульге отыра бере Әсеттің тізесінен қағып: «кеттік, енді боспыз» деді. Әсет езу тартқан боп, немкеттілеу, селқос бас изеді. Жаңа «Вольво» газға аяқ тиісімен-ақ зымырай жөнелді. Олар біраз үнсіз отыр- ды, Алпамыс та Әсеттің не ойлап келе жатқанынан хабардар сияқты.

 Өмір - түлкі, дүниенің қызығын көргің келсе, тазы боп шал. Қолыңнан келсе, қонышыңнан бас.

382

 Тапқан ақшаның иісі болмайды дейсің ғой.

 Дурыс айтасың. Табиғаттың бергені бар, өзіміздің спортпен айналысқандағы үйренгеніміз бар, бәрі пайдаға асып тур. Әлгінде шефке де сен жөнінде айттым. Армияң бітісімен бізге кел. Шәй-пәйлігіңді былай қойғанда, әрі кет- се алты айда жаңа «Жигули», бір жылда «Вольво» мінесің. Жиған ақшаңды тиімді жерге салсаң, екі-үш жылда ортан қол бизнесмен болып шыға келесің.

 Рахмет, достым. Менің қолымнан жылатып тартып алу келмейді. Арамдық қып ішкен ас, ішіңе барып тас болмасы- на кім кепіл. Адал еңбек, маңдай термен келмеген нәрсе ма- ған жақпайды.

 Сен не, періштемісің, әлде пайғамбармысың? Кім урла- май жатыр? Анау әкелерінен де пара алуға дайын банкир- лерің бе, немесе шет елден валютаға арақ пен темекі, «Сни­керс» әкеліп сатып жүрген бизнесмендерің адал дейсің бе? Қазір ешкім де таза емес. Былғанбаған ауыз жоқ.

 Журт өлді деп, бәріміз де өлеміз бе енді? Әркім өз ар- уятының алдында өзі есеп береді. Өтпелі дәуір көпке сын. Кезінде он процент адамның байлығын қалған тоқсан про- центі бөліп алып еді, бүгін керісінше, бүкіл халықтың жи- ғанын ат төбеліндей аз ғана топ қалталарына басып отыр. Тіпті, қазақ жерін қойып, шет елден де сарай сатып алып, мемлекеттің қаржы-қаражатын сол жақтың банкілеріне то- ғытып тығып жатса керек. Әйтеуір ел іші гу-гу...

 Е-е, газеттен оқығамыз...

Алпамыс Әсетке қарап мырс етіп күліп қойды.

 Білсең өзің айтшы, пәлсапа мен тарихтан аяқтыға жол, ауыздыға сөз бермейтінсің. Біресе Америка жолына, біресе Корея жолына түсеміз деп таңымыз айрылды. Қайда сонда- ғы оңғанымыз?

 Тапқан екенсің білгішті. Мен де сен сияқты институтты бітірмей шығып кеткенмін.

 Сонда да не ойлайсың?

 Меніңше, дүниедегі барлық қубылыс бірін-бірі біржола- та жоққа шығармауға тиіс. Мысалға француздар күні бүгінге

383

дейін революция кезіндегі Бастилияны алуды атап өтеді. Кдй халық та өзінің тарихынан безе алмайды, ол жақсы ма, жаман ба - сонікі, тек қана сол халықтың маңдайына біткен тағдыр, та- лайы. Ал бізде болса, бәрі керісінше, бір революцияны жетпіс жылдан кейінгі екінші революция түгін қалдырмай жоққа шы- ғарып отыр. Сондықтан біз тығырыққа тірелдік, капитализм- нен социализмге өту жолын таптық, ал бірақ әлі ешкім социа- лизмнен капитализмге өту жолын көрсете алмай келеді.

 Міне, көрдің бе? Буны катаклизм, хаос дейді. Сондық- тан мурының барда сіңбіріп қал. Мүмкіншілік барда ақша жинап, капитализмге кетіп бара жатқан поездың соңғы ваго- нына іліксек іліктік, ілікпесек ана тоқсан процент жалаң аяқ кедейіңнің ішінде қоржынымызды арқалап біз де қаламыз.

 Жарайды, қойшы, басты қатырдың. Бір сөзбен айтқанда бизнесменсің бе, рэкетсменсің бе, кімсің?

 Екеуі де.

 Институтқа түсуге дайындалып, абитуриент болып таң атқанша сырласқан армандар қумға сіңген судай жоғалды де. Білгір маман, жақсы спортсмен болып елімізге, халқымыз- ға адал еңбек етеміз демеуші ме едік? Ал кейін институтқа таныстық арқылы түскендерді арамсыңдар деп уратынымыз қайда?

Үнсіздік орнады. Алпамыста да әлгіндей даурыға сөй- леу жоқ, қабағы қатып, жас кезіндегі әдетінше ерні буртия қалыпты. Әсет досын ренжіткісі келмеді, сөзін әрі жал- ғастырды.

 Ақша деген, әрине, көздің қурты, талтаңдап басып, ешкімге жалтаңдап қарамайсың. Ақша - бостандық дегеннің де жаны бар шығар. Бірақ мен ақшаға табынып, оны Қудай- дай көруге қарсымын. Адам рухына жететін не бар? Бассыз, білімсіз, мәдениетсіз қандай қоғам болмақ? Қарыннан жүрек әрқашан жоғары емес пе?

 Сен баяғы күйіңде қалыпсың. Кім біледі, сенікі дурыс та шығар. Тіршіліктің күйбеңіне көндікпейтін кім бар, уақыт көрсетер. Ал, бүгін дем алайық. Сені командиріңнен сурап алайын. Таң атқанша рахаттана қумарымыздан шығайық.

384

 Сұрап алғаны қалай? Маған кешкі жетіде казармада болу керек, тәртіп солай.

 Өй, қойшы. Кездескенімізді атап өтеміз. Командиріңмен өзім-ақ келісем. Олар да - пенде. «Чегистен» қыздар аламыз. Ақшаң барда қалтаңда, талтаңдасаң талтаңда.

Алпамыс алпамсадай денесімен рульді ұстаған күйі қоз- ғалақтап билей бастады.

 Баяғыда сен Вергилий жазыпты, Макендонский бір түнде он қызбен бірдей болыпты деуші едің ғой... Қалай еді өзі?..

 Қайдағыны сен де ұмытпайды екенсің. Ол - Мишель Монтенің «Вергилий поэзиясы» деген еңбегінде Римнің Прокул атты императоры жөнінде жазғаны ғой. Өтірік-шы- нын кім білсін.

 Сол, сол. Ал бізбен жұмыс істесең, сенде одан да көп әйел болады.

Әсет еріксіз күлді. Жүзіндегі ащы күлкі жауыннан кейінгі шалшықтағы судай аз ғана тұрды да, ілезде ғайып болды.

 Рахмет, достым. Не болып кеткен саған? Мүлдем өз- геріп алыпсың...

 Уақыт өтіп барады, уақыт.

Көп жылдан кейін кездескен достардың сөздері онша жараса қоймады. Алпамыс болмаған соң, олар ресторан- нан түстенді. Досының «Чегис» дегені шетелдіктер сатып алып, атын өзгерткен «Қазақстан» қонақ үйіндегі ресторан екен. Содан соң Әсет Алпамыспен қоштасып, біраз қала аралады. Бойы жеңілдеп, жүзіне күлкі оралды. Ол денесінің жеңілдігін мешітке барып Құран оқытқызып, жетімдерге са- дақа беруімнен деп есептеді. Студент кезінде қанша шаршап ұйықтап жатқанда да, оянатын кезде әлдебір сезім түртіп оятатын. Ұйқысы қанбаса да, жан дүниесі шайдай ашылып, көңілді тұратын. Өзі сол дауысқа сенетін, оны «құдіретті күшім, пірім» деп есептейтін. Көбіне ол күш оған ата-баба- ларының жебеп жүретін аруағындай көрінетін. Әсіресе, өзін кішкентайынан бауырына салып өсірген әжесінің аруағы деп ойлаушы еді. Бірақ кейін бәрі өзгерді. Жанға жеңілдік,

385

тәнге күнәқылық әкелетін бұлақтың көзі біртіндеп бітеле берді. Әсеттің денесі шау тартып қағылездігінен айырылып, көңілін үнемі мұң басатынды шығарды. Қанша еңсесін кө- теріп желпінейін десе де, шамасы келмей әлекке түседі. Әсет жүріп-жүріп, жолдастарының аманаттарын алып, көрсетіл- ген уақытынан бұрын казармасына келді. Демалыс күні де атқан оқтай зымырап өте шықты.

Әсет өзі де қобалжып, әне-міне елге қайтамын деп жүр- генде, комиссариат пен емхананың мөрі соғылмаған «Саят қайтыс болды» деген тілдей жеделхат келді. Әсет жедел- хатқа сенерін де, сенбесін де білмеді. Есің кіріп, етегіңді жапқаннан бастап, көрмейтін сұмдығың, төзбейтін азабың, естімейтін сөзің бар ма? Мына жаманшылық төбеден жай ұр- ғандай есеңгіретіп тастады. Жүрегі алып-ұшып, өзін қоярға жер таппады. Үлкенді-кішілі командирлердің бәріне барып, жағдайын түсіндірді. Бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай: «Жергілікті комиссариаттың мөрінсіз жеделхат есепке алын- байды» деп бедірейін отырып алды. Оны састырған тағы бір мәселе: «Жерлеу екі күннен кейін» деген сөз еді. Бәрі- нен жанына батқаны еркінің жоқтығы. Өлгеніне бару үшін өзгеге жалынудан өткен қорлық бар ма? Не керек, Әсеттің басына түскен қайғыны түсінген кейбір командирлер ақыл- даса келіп, уақыты біткендіктен біржолата жіберетін болып келісті-ау, әйтеуір!

... Ауылға қарай ұшатын самолет тек түн ортасында ғана екен. Уақыт деген өтсейші. Күндіз әскерден босанғанша ай- ғай-шу, жүгіріспен жүріп, жаманшылықтың мөлшеріне көңіл бөле қоймапты. Енді өзімен-өзі қалғанда суық хабар жүрегін қобалжыта берді. Ерсілі-қарсылы жүрді. Жұрт отырған жер- ден оңашаланып барып көпке дейін өксігін тыя алмай, көз жасын ішке жұлып налыды. Адам жаны неткен күрделі, неткен шытырман, теңіздей толқып, жағадағы жартасқа со- ғылған сайын, беті қайтып басылу орнына өрекпи, өршеле- не түседі. Әсет ағасының өлгенін, ертең қара жер қойнына енетінін, мәңгі оралмайтынын ойлап, іші қоңылтақсып көп отырды. Бәрі көрген түс сияқты. Ойға сыймайды. Кеше ғана

386

жайраңдап күліп жүрген адамның бір күнде мәңгілік жоқ бо- луы мүмкін емес...

Самолеттің ушар кезі жеткізер емес. Уақыт тоқтап қал- ғандай. Әсетті реніш, қорқыныш, сағыныш - бәрі қосыла қинап, шаршатты. Жеделхат жеткізген қаралы хабар уақыт өткен сайын жүректі кескілеп, тілімдей түсуде... Ақыры жолаушыларды тіркеу де басталды, самолетке де отырды.

Түн ортасы ауды. Күндізгі қапырықты ығыстырын, Алатаудың қарлы басынан желмен жеткен ызғырық оның денесін тітіркентті. Журт самолетке мінер-мінбестен кейбірі газет оқып, енді бірі қалғуға кірісті. Түн тылсы- мы кімді болсын қалжыратпай қоя ма? Әсет шаршаса да самолеттің терезесінен қараған күйі қадалып, қалшиып отырды да қойды. Самолет жоғарылаған сайын жер бетінің тіршілігі көмескі тартып, қалың булт тарауға ай- налды. Ұзамай таң нышаны білінді. Бір кезде көзі ілініп кеткен екен, шошып оянды. Жоғарыдағы желдеткіштен суық жел соғып, бойын тоңазытты. Денесі тітіркеніп, ой- дың суығынан ба, әлде бойдың суығынан ба, Әсет тоңа- зи бастады. Бойы сергігендей болды. Ол төменде үдере, ағараңдап жөңкіле көшкен булттарды көрді. Жүрек бірде орнына турмай әлденеге алаңдай алқына соғып, енді бір- де жетімсірей қулазиды. Әсет самолеттен түсе салысы- мен такси жалдап, бірден ауылына тартып кетті. Екі жүз шақырым жер екі мыңдай көрінді. Тас жол ауылға қарай суыра тартқанымен жеткізер емес. Жыл жарым көрмей сағынған даласы да, жол бойғы таныс мекендер де - бәрі бәз баяғы қалпында. Бәрі орнында, бәрі күні кешегідей болғанмен бір түрлі алыс, жат... Жаманшылық тек дәл ағасының үйінің қасына келгенде білінді. Журт топыр- лап, бірі кіріп, бірі шығуда. Сеңдей соғылысқан журтты көргенде Әсеттің көзіне жас үйірілді. Ішінен «мүмкін емес, жалған шығар, буны сағынған туыстары тез қайтсын деген амалы болар» деген есек дәме, әлсіз үміттің шырағы лып етіп сөне қалды. Әсет машинадан енді түсе бергенде, есік алдына шыққан қарындасы бауырымдап жылаған күйі қар-

387

сы жүрді. Дүние толқып астан-кестен болды... Аяқ астын- дағы қара жер теңселіп бара жатқандай. Әншейінде барына қанағат қылып көңілді жүретін адамдардың еңселері түсіп, үрпиісіп қалған. Үлкендер жағы «сабыр, сабыр», - дегенше Әсет ештеңеге қарамай, жолындағыларды баса-көктеп үйге беттеді. Үй толған үлкенді-кішілі туған-туысқандар да дауыс қылып жоқтау салды. Бір-екі үлкен кісі: «былай жүр, бауы- рың мына жақта» деп жабулы есікті аша берді. Керілген ақ шымылдықты көрді. Шымылдық ашылғанда - аққа оранған Саят жатты. Әсет еңкейіп тізерлеген күйі ағасын аймалай сүйе бастады. Ағасы муздай... Әлден уақытта барып жан- сыз, сулық жатқан денеден Әсетті үлкендер зорға ажыратты. Көріскен адамда сан жоқ. Ес-түстен айырылып, көкіректері қарс айырылып қалған әкесі мен шешесі отыр аңырап. Бо­лып жатқан уақиға жаман түс сияқты... Саят алыстағы туыс- тар келе алмай жатқандықтан келесі күні жерленеді екен. Кеш бата адамдар саябырлады. Тек екі-үш үлкен кісі әлсін- әлсін муз ауыстырып, желдеткіш қойып, мәйіттің бузылмау қамын жасауда. Күн қапырық. Көрші үйде қабыршыларға тамақ берілді. Әсет не істеп, не қойғанын білмей, мас кісіше жүрді де қойды. Кісі аяғы саябырлаған сәтте ағасының қа- сына барды. Алғашқы келгендегідей қушақтап сүйген жоқ, үнсіз, қимылсыз жатқан ағасына қарап отырды да қойды... Алдында журттың айтқанынан білгені - ағасы өзіне-өзі қол жумсағанға уқсайды. Әсет неге олай болды деп тіс жармады, ешкімнен сурамады. Тіпті сурауға батылы жетпеді, өзімен- өзі болғаны сонша, сөйлеспеді, тамақ та ішпеді. Әсет жайлап үңіліп, ағасының бетін ашты. Саят жумыстан шаршап келіп, қатты уйықтаған кісідей шалқайған күйі жатыр. Өзі бойшаң адам, бурынғыдан да созылып, бурынғыдан да узарыңқырап кеткенге уқсайды. Әсет оң қолымен ағасының білегінен ус­тал, сол қолын оның маңдайына басты. Ағасының мойнын- дағы көгерген даққа көзі түсіп қатты да қалды. Жылыстап аққан ыстық жас бетін жуды.

Ет жүрегі елжіреп: «Бул не қылғаның, қалай бізді қиып кеттің, тым болмаса, артыңда қалған туяғың да жоқ...» деп

388

дүрсілдеп соғып турғандай сезінді. Көз жасы жапырақтан сырғып түскен тамшыдай тырс-тырс етіп моншақтап Саят- тың үстіне тама бастады. Ол тумасымен бірге жүрген шақ- тарын, іштегі айтылмаған сырларын есіне түсірген күйі бо- зарып отырды да қойды. Әсет сол сәтте туңғыш рет Саяттан мәңгіге айырылғанын, будан былай онымен кездеспесін, қушақтап көріспесін мойындады. Оны мойындатқан аяусыз ажал еді...

Ағасының қолын ақырын сипап отырған Әсет бір кезек өң мен түстің арасындай хал кешті. Саят кәдімгідей асықпай сөйлеп отыр. Қудды тірі кезіндегідей...

 Білем, сен де қиналып жүрсің. Адам дүниеге жалғыз келіп, жалғыз кетеді. Тағдыр сызығы жеткен жер осы. Міне, жылы өзенге түсіп ағып келем. Айнала жумсақ, балдырдай былқылдаған бірдеңе. Алыс-жақынның бәрі айқын көрінеді. Ойлаған арманың да, туған, туыс, дос-жа- ран өзіңмен бірге. Жупар иіс, самал жел... Көңіл де мәңгі көктемдей жас, жайдары... Ағыс барған сайын күшейіп, сендерден алыстата бастады. Қайтқым, кері жүзгім ке- леді. Бірақ, ол мүмкін емес... Қулаққа урғандай тыныш- тық Саяттың үнін жел қуған желдеткіш қалақшасының сыртылдап айналғаны ғана бузып тур. Жел көтерген ақы- реттің астынан теміреткенің ағараңдаған дағы бар жалаң аяғы көрініп қояды.

 Саят өмірге өкпелегенмен, бізге өкпелеген жоқсың ғой! Қара шаңырақ шайқалды ғой. Бул не қылғаның, ағатай!..

 Кешіріңдер, бауырларым... Маңдайға жазғаны сол.

 Кешіреміз, кешірмей қайда барамыз. Орныңды қалай толтырамыз? Қиналған сәтіңде қасыңда бола алмадым... Саятым, тірегім, сен мәңгіге кеттің. Мен қалдым... енді кім- мен сырласам, кіммен силасам? Жалғыздық деген, қу томар- дай шошайып қалған осы да.

Саят уйықтағандай болып жатқан күйі іштей жылай бас- тады. Көзі қуп-қурғақ. Бір кезде ол інісін қушақтады. Әуелі узақ иіскеп, сосын сүйді. Әсет бәрін сезді. Оның да ағасын аймалағысы келіп умтыла берді. Түсініксіз бей-жай бірдеңе.

389

Ол ағасының бауырына кіре бергенде еңкейіп құлап барып есін зорға жиды. Мәйіт қозғалыссыз жатыр. Ағасының құ- шағы, сөйлеген сөзі әп-сәтте ғайып болды. Әсет дел-сал боп ұзақ отырды. Жаңағы көргендері өң бе, түс пе, әлде ақылы ауысардағы елес пе? Түсініксіз бір зат.

Әсет қатты тоңғандықтан қалшылдауға айналды. Екі күн- нен бері ұйықтамаған ұйқы, шаршағандығы сыр білдірді. Суық мәйіт, ызғарлы жел, құлаққа ұрғандай тыныштық, өзі анық естіген ағасының сөзі, жылағаны арқасын құрыстыр- ды. Желке тұсы инемен шанышқандай бәрі-бәрі жиналып келіп сұғып-сұғып алды.

Көзі суырып әкетіп барады. Құлағы күңгірлеп, басы мәңгірді. Неге екені белгісіз, ойына баяғы өзі өлтірген суыр түсті...

Тұла бойын үрей билеп алды. Тән өлгенмен жан өл- мейтініне Әсеттің көзі анық жетті. Ол ағасының қолын кеудесіне ақырын қайта қойған күйі буыны құрып, босап орнынан әзер тұрды да сыртқа беттеді. Ту сыртынан өзі- не қадала қараған көрінбейтін елес көзқарасын арқасы- мен сезді... Әсет сол шыққан бойы үйден алысырақ кетіп жараланған тағы аңдай ерсілі-қарсылы жүрді де қойды. Ағасының тірі кезіндегі бейнесі, сөздері, есінде ерекше қалған басқа қылықтары көлбеңдеп тұрды. Бұрылып үйі- не қарады. Барлық терезеден жарық көрінеді. Бірақ бұл таң атқанша думаны тарамайтын, күлкісі тыйылмайтын той-томалақтың жарығы емес, адамдардың еңсесін басып титықтатқан аза түнінің жарығы.

Уақыт кеш болса да ешкім ұйықтаған жоқ. Олар әдет бойынша мәйітті күзетуде. Үй қасында әне жер, мына жерде екі-үштен қосылып ақырын сыбырласа сөйлескен туыстар, көршілер. Ақсақалдар жағы жерлеудің рәсімі- мен сүйекке түсетіндердің, қабіршілердің тізімін жасап, өлімді жөнелту жабдығымен әуре. Күрсініскен көптің түрінде қайғының қалың табы бар.

Әсет жүресінен отыра, сырттан Саят жатқан терезеге қараумен болды. Іші-бауыры езіледі... Егіле жылайды...

390

Ол көптен бері бұлай жылап көрмеп еді. Қатты ренжісе де жүрегі шаншып, жатып қалатын әдеті еді. Әсет кіш- кентай кезінде әжесімен бірге нағашыларына барып, сол ауылдың өзі шамалас балаларынан шапалақ жеп, жылаға- ны бар. Шапалақтың қаттылығынан емес, бөтен жер бол- ғандықтан өзіне жазықсыз жапа шектіргеніне ыза болып дәрменсіздіктен, есе қайтара алмасын біліп қорланып жы- лаған.

... Міне, ағасы қайтпас сапарға кетті. Тағы да дәл сон- дағыдай дәрменсіздіктен ағылған көз жасы. Қасыңда бол- сам қайтер едің, мүмкін мені қимас па едің, өзің үшін бол- маса да, өзге үшін өмір сүрер ме едің...

Келесі күні түсте Саят үйден шығарылды. Мұп-мұз- дай жансыз денеден ауыр бұл әлемде ештеңе жоқ шығар. Адам жарық дүниеге өмір сүру үшін келеді, бірақ өмірдегі күнделікті күйбеңмен уақыттың зымырап, қалай өте шық- қанын білмей де қалады. Өмір өзегінің өзінде мұңға толы, ешбір жауабы жоқ беймәлім бір сұрақ бар. Адамзат баласы әлі күнге сол сұраққа жауап таба алмай әлек. Япырмай, неге адам мың жасамайды екен. Күннен қызу, жерден нәр алып жүре берсе, жүре берсе... Бірақ ішкі дүниедегі аласапыран сабасына түспей, иығыңнан басқан зілдей ауыр жүктен қай- да қашып құтыларсың? Қашқанмен құтқара ма? Саят та өз орнын табу керек еді. Өмір айдынында еркін қалқу үшін, алаңсыз ләззат құмарынан шығу үшін жүзе білмесең бола ма? Өмірдегі өз орныңды табу, сол өмірдің керектігі, тым болмаса титтей ғана тетігі екендігіңді сезіне алмасаң, қу тірлікте не мән, не сән бар?

Жұрттың айтуынан естігені - бір айдан бері жер бетіне тырс етіп тамшы тамып, жауын жаумапты. Аяқ асты бұрқы- раған майда шаң. Жел лүп етсе, атқа мініп ақ құйын құты- рады.

Кенет бір шөкім бұлт күннің көзін жапты. Көлеңке зират басында Саятты жерлеп жатқан кісілердің үстіне түсті. Іле жұрттың азасына ортақтасқандай алыстан шыққан зеңбірек дауысындай күн күркіреді. Ортада жатқан ағасының аяқ жа-

391

ғында салы кетіп салбырап отырған Әсет басын қалт көтеріп аспанға қарады. Әлгі күркіреген үн оған жоғалтқаныңды енді жерден емес, аспаннан ізде дегендей ишарат жасады... Кешегі ойнап-күліп, тірлік жасап жүрген адам бүгін марқұм. Оны жұрт мәйіт деп аттандарып, қара жердің қойнына беріп, көміп те болды. Күндегі кеше ғана өмір оты көзінде ойнаған, тамырында тірлік қаны тулаған адам енді төмпешік топы- раққа айналды...

Қара жер өлімге қашан тойған. Қаралы күндер өтіп жатты. Құлазыған аңызақ жел жас қабірдің топырағын кеберсітіп, дегдіте бастады. Әсет үй-іштерімен таңертең күн шықпай, кешке күн батпай зиратқа молда апарып құран оқытады.

Бір құдірет бізді өмірге жолдайды,

Біз өмірді түсінбейміз - Сол қайғы.

Бақыт үлкен болған емес, шынында,

Ал қайғының кішкентайы болмайды, - деген Қадыр Мырзалиевтің сөздері көкейге келеді. Саятқа ең көп қайғырған - анасы Айжан. Уақыт өткен сайын адам- дар да зат сияқты тозып ескіреді. Біреу ерте, біреу кеш қар- таяды. Орындалмаған арман да қайғыға айналып, бара-бара алыстап, бұлдырай береді де, адамды ерте қартайтады екен. Айжан ұлынан айырылғаннан кейін өзіне-өзі дұрыстап келе алмады. Шашы сиреп, сұйылып, мәңгіріп бір нүктеге қарап отырады да қояды. Оңаша қалғанда Саяттың суреттерін ақ- тарады. Үнсіз отырған эр суретке ұзақ қарайды. Толғанып ойға берілетіні соншалық, көз жасының бетін жуғанын да сезбейді. Көзі мұңды болғанымен, көңілі әлдеқайда. Бауыр еті перзентін қиялында көріп, бауырына басқандай. Тіпті, күні кеше ғана жер қойнына бергеніне сенбегендей бей-жай, күңгірт күн кешеді. Бертін келе молая түскен әжімдерінің сай-сайын қуалай аққан мөлдір жас Әсетке кейде сарқыл- майтын қайғы бұлағына ұқсап кетеді. Анасын аяғаннан өз ойынан өзі қарап отырып түршігеді. Кей түндері анасы түсінде сөйлеп, таң атқанша ұлының атын атап шақырып шығады... Көздің жасы ажалға араша тұрар болса, талайлар

392

арманда кеткен боздақтарын баяғыда-ақ тірілтіп алар еді. Тек тірі пенденің шыбын жаны қиналады да...

Сол бір қызығы да, қуанышы да жоқ бір өңкей сурқай қор- ғасындай ауыр сурғылт күндердің бірінде кім әкелгені белгісіз, қолына «Работница» журналы түсті. Журналдың «Поэтикалық дәптер» бетінде жиырма жеті жасында өмірден өз еркімен кет­кен Вадим атты улының өлең жинақтарын Галина Сверканова деген ана жариялатқан екен. Вадим де өмірден өз орнын таба алмай, «Әйтеуір» тірлік жалына жармасып өмір сүргісі кел- мепті. Вадим бір өлеңінде былай депті:

Бросьте в костер Джордано - Вот вам данные.

Он в костре краснокожий - Вот возможность.

Он не выйдет оттуда к вам,

К вашим ртам и к вашим богам.

Он горит и сегодня и завтра,

Не зовите пожарников.

Мәңгі от болып жанып, адамзатқа жылу әкелуді ол да ар- мандапты. Оның да артында анасы қалды. Журнал бетіндегі жылы шырайлы, сулу муртты жігіт те Саятқа егіз тамшыдай уқсас еді. Уақыт өтер, он, тіпті, жиырма жыл да бір күнгі- дей болмас. Тек дүниеден түрлі себеппен ерте қайтқандар соғыста өлген солдаттардай мәңгі қартаймай, жас қалпында қалады. Саят та тоқтап қалған сағаттай, өзінің 27 жасында мәңгі турады...

Үйдегілердің бәрі де түні бойы кірпік ілмей дөңбекшіп, таң ата шаршап талығып барып уйықтады. Төсектеріне қай- ғымен қисайып, күпті көңілмен оянады. Бір-бірлерін жубат- қылары-ақ келеді. Іші-бауырлары елжіреп, не дерлерін біл- мей жаутаңдап қарай береді. Жүректегі қайғыны шолақ тіл, олақ ой жеткізе алмастай... Әсет бірде түн ортасында әлдене- ге елегізіп басын көтергенде бөлмеде ерсілі-қарсылы жүрген бір кісіні көрді. Ол ағасының бөлмесінде, соның кереуетінде

393

жалғыз жатқан. Көзі қараңғыға үйреніп, бажайлай қарағанда әлгі жүрген кісі өзінің ағасы Саят екенін таныды. Иә, сол. Үстінде көк трико, жуқа ақ футболка, аяғында өзі жақсы көретін жумсақ аяқ киімі. Өзі бір жаққа асығулы. Саят жу- мыстан кейін үйде жүргенде осылай жеңіл киінуді унататын. Әсеттің не қимылдауға, не сөйлеуге дәті жоқ... Содан екі-үш күн бойы ол өзіне-өзі келе алмай жүрді... Түс - уақыт уы- сында кеткен, сарғайып сағынғаныңмен кездестіретіні шын екен. Айға татыр күндер, жылға татыр апталар сарсылтқан сағаттар азап үстіне азап жамап баяу сырғып өте берді.

Енді бірде жол жүрмек ниетпен Әсет зиратқа әкесімен таңертең ертелете барды. Өзен жағасындағы ауылдан алы- сырақ қыр үстіндегі зиратқа бару да бастапқыдай емес, үй- реншікті дағдыға айналды. Алғашында қуран оқылғанда оған топырақ қозғалып, көтеріліп келе жатқандай көрінетін. Адамның көндікпейтіні жоқ екен. Зираттан қайтқан туыстар тасаға бурылғанша біріне-бірі білдірмеуге тырысып, артта- рына жалтақтап қарай беретін. Бәрі де бауырларын қара жер- ге қимай амалсыздан ауылға беттейтін. Әсет қалаға аттанар күні күн булыңғыр еді. Ол автобусқа үлгеру үшін әкесін тос- пай жалғыз асыға басып келе жатты. Аялдамаға барар жол бойында өңшең бір жатаған үйлер бар. Автобус аялдамасын- да турған Әсет жан-жағына көз салып еді, көз алды булды- рап сала берді... Анадай жерде өзіне қарай келе жатқан аға- сы Саятты көрді. Жүрегі алып ушып, жүгіре жөнелгісі келді. Саят сол кәдімгі тірі қалпында, жылы шыраймен асықпай күлім қағып келе жатыр. Тек шашы өсіңкірегені болмаса, бәз баяғы қалпы, үстінде күнделікті жумысқа киетін жупы- ны киімі. Қалшиып турып қалған Әсет көзін уқалап жіберіп қайта қарап еді, ғажап - ештеңе жоқ, зым-зия. Мектеп қор- шауының селтиген бағанасы ғана тур...

Өз көзіне өзі сенбей айналасын тағы шолды. Бәрі-бәрі баяғы қаз қалпы. Алыстан мүлгіген таң тыныштығын жар- ған трактордың барылы естілді. Таңертеңгі дымқос ауа жыр- тылып айырылды. Әсет бойында ешбір сезік білінбесе де, автобус аялдамасынан артына жалтақтап қараумен кетті.

394

Содан қалаға жетіп, құрылыс материалдарын іздеуге кіріс- кенше, Саятты ойлады. Сағыныштың қасіреті қайда барса да қыр соңынан қалмады.

... Сәті түсіп, достарының арқасында өзі іздеген қа- жет кұрылыс материалдары түгел табылып, ісі оңға бас- ты. Достардың адал сыйласып, бір-біріне тілектес болып, шама-шарықтарынша қиналғанда қол ұштарын бергеніне жететін не бар. Әсетке қалада тұратын Шаттық, Мұрат, Болат, Жасұлан, Сәкен деген достары қайғысына ортақ- тасып, қолдарынан келгенше уақыттарымен санаспай кө- мектесті. Жалға КамАЗ машинасын шақыртып алудың да реті онша қиынға соқпады. Олар соңында тіркеуі бар Ка- мАЗ-ға кірпіш, тас қиыршық тиеп, кешігіңкіреп, намазды- гер шамасында қаладан шықты. Әсеттің қаладағы жұмы- сының бітуін тосқандай, ауа райы да бұзылып сала берді. Батып бара жатқан күннің қызарған бұлттарын желпілде- те қуып, Ерейментаудың жеті есігінен шыққан қоңыр жел аңқылдай соқты. Бұлт қоюланып, жауынның иісі білінді. Шілденің қапалы, қапырық күні аяқталып, қоңыр салқын кешкі ауа тынысын кеңейтгі. Иықтан зілдей жүк түскендей дене де жеңілдеп сала берді... Ашық кабинаның терезесі- нен салқын жел ұйтқи соғып гуілдеп келеді. КамАЗ-дың шофері Әсеттің қарындасымен бірге оқыған, ауылдас таныс жігіт екен. Кездеспегендеріне біраз жыл болса да, олар жылы сөйлесіп, ортақ таныстарын сұрасып, жа- тырқамай шүйіркілесіп кетті. Жол бойғы көлшіктерде қарайған ноқаттай қаз-үйрек қаптап отыр. Сілеті өңірі күндізгі ыстықтан шаршағандай делсал мүлги маужы- райды. Міне, шоғырланып, қоюлана үйірілген бұлттар тұтаса келіп, жауынның алғашқы тамшылары машина терезесін тырс-тырс ұрғылады. Жауын күшейген үсті- не күшейді. Ілезде жол бойындағы ойдым-ойпаттарға су жиналып, кішігірім шалшықтар айнадай жалтырап шыға келді. Тас жол дұрыс көрінбегендіктен машина- ның жүрісі де баяулады. Күшейген желмен бірге кабина мен капотты ұрғылаған қатты жауынның тарсылы мо-

395

тордың үнін басып барады. Терезелер жабылса да дене тоңазыды. Айналаны жаңбырдың ызғар сызы жайлап ал- ған.

Әсет бар жан-тәнімен, бүкіл сай-сүйегін сырқыратқан суықтан басқа тағы бір белгісіз күшті сезді. Жүрегі секем алып, тізесі суып, әлсіз дірілдеуге айналды. Үнсіздік баста- лысымен ойынан Саяттың бейнесі шықпай қойды. Өзін-өзі нық ұстауға тырысқанымен жүрегіне қобалжу, көзге шалын- байтын күдік енгенін аңғарды.

Әсет терезеден аспанға қарап еді, Саяттың келбеті сонау қарауытқан аспан төрінен өзіне көз сап тұрғандай елестеді. Денесі бір ысып, бір суыды. Үрей биледі. Селдете төккен жауын көз жасына ұқсап, терезеден тарамдана ағады. Иә, сол... Саяттың марқұм болып жатқанда жылай алмай, қыс- тығып шықпаған көз жасы... айнымайды... Жарқ етіп най- зағай ойнады, іле артиллерия атысындай дүниені күңірен- те күн күркіреді. Шофер жігіт селк етіп «біссіміллә» деді. Әсет өз ойымен өзі, үн қатса жылап жіберердей, көз жасына тұншығып отыр. Төңірек қара майға малып алғандай дым- қыл, жабысқақ қараңғылық құшағына бөленді. Машина жа- рығы түскен жол ғана теңбілдене, шұбарыта ағараңдайды. Олар ауылға шаршап-шалдығып түн ортасында бір-ақ жетті. Үйдегілер әлі жатпапты. Ертең Саяттың қырқы, бүгін соң- ғы күн. Зымыраған уақыт. Шофер жігіт те рульмен алысып сілесі қата шаршағаннан ертең зират басына апарып түсір- мекші болып, машинаны кірпішімен қоя салды. Әсет те жөні түзу ас ішуге мұршасы келмей Саяттың кереуетіне жата кетті.

Таң ата ол ұйқылы-ояу күйі бастырылып жатқанын сезді. Қол-аяғы ағаш болып қатып қалған. Үстінен нығарлай бас- қан салмақ босатар емес. Зілдей басып езіп барады. Тұншы- ғып барады. Салмақтан құтылып оянайын-ақ дейді, бірақ бойын жинауға дәрмен жоқ. Ол қара терге түсіп, жаны ал- қымына келді. Енді кішкене жатса тұншығары сөзсіз. Жан- таласқан ұйқылы-ояу, қас пен көздің арасындағы арпалыс. Құдды үстіне үйдей тас құлап, бұл соның ауыр салмағынан

396

жаншылып бара жатқандай. Уақыт өтпей қойды... Ақыры әлгі алапат күштен босанды-ау, әйтеуір.

Әсеттің бойы жеңілдеп сала берді. Әне-міне тұрам деп жатып қайта ұйықтап кетіпті. Ол «тұр, неғып жатырсың, Құ- ран оқы» деген бұйрықты үннен шошып оянды. Дауыс үй ішінен естілді... Селк етіп жан-жағына қараған еді, жан жоқ. Бәрі бүгін Саяттың қырқы болғандықтан ертемен зират- қа Құран оқытуға кетіпті. Әсет те жүре киініп солай қарай асықты.

Дұға оқылып бітті. Мазар салу басталды. Туған-туыс, көрші-қолаң қолдарынан келгенше көмектесуде. Әсеттің қаладағы Шаттық досы Сармантай деген қалақшыны алып келіп, мазар салынып біткенше басы-қасында бол- ды. Абыр-сабыр іске білек сыбанып кірісіп кеткен Әсет уақыттың қалай өткенін де байқамай қалды. Тек Әсетке айналадағы ескі зираттардың тақта тастарындағы көне суреттер көз алмай қарап, қалай бұрылса да соңынан ба- қылап тұрғандай эсер етті. Ол үлкендердің бейітке сурет салуға шариғат қоспайды деп отыратынының мәніне енді түсінгендей болды. Әсіресе дәп ағасының қабіріне ірге- лес жатқан екі зираттағы суреттен сескенді. Шөп басқан төмпешік астында осы адам да жатыр-ау деген ойдың өзі өрескел, ақылға қонбайды. Әсеттің көзі әсіресе соның біреуіне ерекше ауды. Зират мұсылмандардікі болса да, «Мария Адамовна» ден жазылған құлпытастан басында ақ орамалы бар мосқал ана күлімсірей қарайды. Түрінен қарапайымдылық пен сабырлық байқалады. Сурет анық, жақсы шыққан. Тіпті көзінен ой тұңғиығында жатқан жі- герлілік тайға таңба басқандай көрінеді. Әсет өткен-кет- кенге көз жүгірткені болмаса, біразға дейін ешкімнен әлгі әйел жөнінде сұраған жоқ. Тек кейін Талғат деген шалдан сол кісінің жай-жапсарын сұраудың реті келді.

 Мына әйел мұсылман дінін қабылдаған-ау, сірә.

 Ә-ә, марқұм Мариям апайды айтасың ба? Жатқан жері торқа болғыр, әулие, қасиетті кісі еді. Шалы да осы елдікі. Қазір балалары көрші совхозда тұрады.

397

 Шалы қазақ болған соң ғой мына зиратта жатқаны.

 Олай деу аздық қылар. Сендер білмейсіңдер, кешегі аласапыран заманда небір топалаңды көрдік. Адамның басы Алланың добы делінетіні рас та шығар. Кім не көр- меді?..

... Талғат шал үндемей қалды. Қабағы түйіліңкіреп, жүзі түнеріп, қайғы табы білінді. Әсет бұл кісінің кезінде сотта- лып, ит-жеккенде болғанын, тіпті, паспорты да, ондағы аты- жөні де өзінікі емес, өзгенікі деп еститін. Жазықсыз жиырма бес жылға Ібір-Сібірге айдалып, он шақты жылдан кейін қа- шып келгенде елдегі өлген ағайынының құжатын иемденіпті де, өзін өлді қып қойған, сөйтіп, амалдап өкіметтің құрығы- нан құтылыпты. Жасындағы әнші, сері атанған Талғат кейін ұры атанып, тек заман түзеле келе ғана тыныштық тапқанға ұқсайды.

 Мариям көпке үлгі, қолы ашық, ақ жарқын, еңбегінің арқасында сый-құрметке ие болған адам.

Әсет үнсіз қалпы сүпі тасқа анда-санда көз тастап, мұ- қият тыңдап отырмын дегендей басын изеп, шалдың сөзін ықыластана тыңдады.

 Ол інісі үшін Сібірге айдалған Мырзатайдың сол жақ- та үйленген әйелі. Мырзатай жасы үлкендеу болғанымен өзімізбен құрдасша араласқан жігіттің төресі еді. Інісі кол- хоздан бидай ұрлап сотталатын болған соң, буыны бекіп, бұғанасы қатпаған жас бала тектен-текке өледі-ау деп, түр- меге өзі кеткен. Заң қатты, сондағы інісінің колхоздан ұрла- ғаны - қос уыс бидай ғана екен. Заман да қатал, адамдар да көнбіс, мал сияқты айдауға жүре берген. Мырзатай Сібірде жүріп үйленіп, соғыс басталғанда өзі штрафной батальонға сұранып, майданға кетеді. Мария бір ұл, бір қызымен қала береді. Бірақ, Мырзатай: «Бестөбе деген жерде елім бар, ме- нен қара қағаз келсе, балаларымды туыстарына жеткіз» деп өсиет қалдырады. Марқұм сезген болар, көп ұзамай қара қа- ғазы да келеді. Мариям одан кейін де тағы екі жылдай хабар тосады.

Соғыстың қайнап тұрған кезі. «Бәрі де майдан үшін,

398

бәрі де Отан үшін» уранының уралап турған шағы. Ешкім де бейсауат жүре алмайды. Мария ештеңеге қарамай, екі баласын қойнына тығып алып, үш жарым ай көрмеген бейнетті көріп, жаяулап-жалпылап, сонау ит елген Сібір- ден келіп, Мырзатайдың балаларын ата-енесінің қолына тапсырады. Ол екі ортада Мырзатайдың баяғы інісі Темірбек те соғыстан жараланып келеді. Не керек, Мария қайнысына қосылады, сөйтіп осы елде біржолата турып қалады, - Талғат шал сөзін бітірді. Мазар салып жүргендердің бірі де сөз буз- бады. Үнсіздіктің өзі түсінген адамға әңгіменің жалғасы іс- петтес емес пе? Зират басы тыныш. Әлгі әңгімені жер астын- да жатқандар да тыңдай қалғандай. Олар да осы сәтте біздің, тірілердің жан дүние тамырын тап басқандай. Үнсіздік бі- разға созылды. Журттың бәрі бір сәтке сүпі тастағы Мария апайдың суретіне қарап қалыпты. Парасаттылық ерліктен де жоғары болады екен-ау...

Мария есімі Қорғалжын өңірінде өмір сүрген Мария Жа- горқызын еске түсірді. Інжілдегі Әулие Мария тағы бар. Үш есім, үш бурыш, жалпы дүниенің үш өлшемі... Осылардың бәрінде жалғыз Мария атына сыйған айнымас уқсастық бар. Адам тағдырын пешенесінен ғана емес, азан шақырып қой- ған атынан да оқуға болар. Үлкен махаббат иесі Мариям Жа- горқызының сүйген жігіті Дударға арнаған өлең жолдары да журттың мәңгі есінде.

Саяттың қырқынан кейін журт аяғы саябырлады. Мазар да салынып бітуге таяп қалды. Тасқа ойылған сурет орна- тылғаннан кейін, зират басына бару Әсетке ауыр соғып жүрді. Көрші-қолаңнан күнде бір үй шақырып, көңіл сергіт- кен болады. Қыркүйек жақындап, балалардың тілашары да көбейді. Қос қанатыңның біріндей, егіздің сыңарындай бауырыңнан айырылсаң, журттай жайраңдай алмайсың. Әсет жартасқа соғылған шортандай мең-зең болып біраз жүрді. Қайғы уыты жиналып келіп, шарасынан асса, аяғы қайда апарарын кім білсін? Болашағын болжау жумыр бас- ты пендеге буйырмаған іс қой. Күндіз бүтін, түнде түтін әрі-сәрі хал... Ғумырыңның, қамшының сабындай келте уа-

399

қытыңның бос өтіп жатқанын білуден, сезінуден, өткінші өмірдің сурқайылығының мәнін білуден ауыр не бар дейсің? Әсет кеше түсінде бірінші рет дәл өңіндегідей Саятты тағы да көрді. Екеуі бір таныс жерге барған екен дейді. Біраз жүр- ген соң Әсет қашуға беттеді. Саят әдеттегідей уяңдығына ба- сып, көзімен жер шуқып муңайып: «Сен жүре бер. Мен осы жерде қаламын», - деді. Әсет ештеңе демей бурыла берді... Бәрі ап-анық. Әсет оянып кетіп, Саяттың жоқтығы есіне сарт ете қалып, түсін қайта жалғастыруға тырысты. Ол өзінің бу- рылған сәтін елестете, неге екені белгісіз: «Әлгі айтқаның- ды қағазға жазып берші, Саятжан» деп қолын созды. Бірақ қолына ештеңе ілінбеді, түс жалғаспады. Бул - бауырының о дүниеде біржолата қалғаны, енді қайтып жарық дүниені көрмейтініндей елестеді. Саят сәл жүдеулеу және жастау көрінді. Киімі анық көрінбеді, көз тартар не ақ, не қара емес, есте қалмайтын булыңғыр түс...

Әсет жумулы көзімен таныс бейнені енді өңіндегідей көріп, ойы сынған айнадай шашылып, әлем-тапырық болды да кетті.

Күндер өтіп жатты. Жайдары жаз жылыстап, қоңыр күзге уласты. Әсетті ағасының Серік деген досы бала- сының тілашарына шақырды. Ол алғашқыда барғысы да келмеп еді, бірақ сол балаға Арман деп ат қойған Саят болғандықтан амалсыз көнді. Ертесіне балаға сыйлық ал- мақшы болып орталық дүкенге беттеді. Әсет үйден шыға бере көше бойында уйыққан бір қаншыққа ерген бес-алты итті көрді. Қаншық көзі оттанып, жан-жағына жалтақтай қарап, өз бағасын сезіп мақтанғандай сыңай танытады. Соңынан сүмеңдеп ерген төбет біткенге сайқал сулуларға тән тәкаппарлық көрсетеді. Кейбір өңмеңдеп итініп кел- гендеріне: «ары, аулақ жүр» дегендей арс-арс етеді. Одан именіп жатқан ит жоқ. Көшенің буралқы иттерінің мына жүрісі ерекше. Өздерінше шошқаға да бір мейрам деген- дей қаншықтың соңынан паңдана, қитурқылана умтыла- ды. Әсет жүрісін баяулатқан күйі қорқынышын білдірмей қастарынан өте берді. Ол иттердің апыр-топыр болып та-

400

ласқанын талай көрген. Бірақ дәл мынадай құтырынған тобырды көргені осы.

Әсет балаға ыңғайлы-ау дейтін ештеңе кездестіре алмай, мектепке ұстап жүруге лайықты портфель алып ізінше үйге қайтты. Келе жатса, бағанағы көп иттің екеуі - бірі шығыс- қа, бірі батысқа қарап жабысып тұр. Оларды, қайдан келгені белгісіз, ұсақ балалар қоршап алып таспен атқылап жатыр. Әсет иттерге араша түсті. Балалар цирк көргеннен бетер ес- тері шығып, құтырына айқай сап кетер емес иттер жабысқан күйлері бірін бірі сүйрелеп ұзай берді. Қаншықтың көзінде бағанағы жалын жоқ, жүні үрпиіп берекесі кетіп қалыпты.

Әсет ағасының досының үйіне кешігіңкіреп келді. Жұрт дастархан басына отырып қалған екен. Көбі Саятпен бірге өс- кен, мектепте бірге оқыған құрбылары. Үй иесі Әсетті қояр- да-қоймай жоғарылау жерге отырғызды. Ол алған сыйлығын Арманға берді. Әсет көп арасынан қаладан келген Балжан мен оның күйеуін көрді. Бірден бойын тоқ соққандай болды. Олардың Саят қайтқалы кездесуі осы. Балжанның көзінен толқығанымен онысын білдіртпеймін деген қиналысы сезі- леді. Әсет қарамайын десе де, ағасының қазасына себепші болған осы жас келіншекке көзі еріксіз түсе берді...

Отырғандардың бәрі ағасының кластастары болған- дықтан Әсет еркін отыруға тырысты. Көңілінің кірбіңін арақпен басу ниетімен бұрын онша әуес болмаса да, рюм- касына құйылған арақты бас тартпай алып отырды. Дас­тархан басы көңілдене, қыза түсті. Арасына ән қосылды. Әсет көңілді көрінуге тырысты. Бірақ ішкі толғанысы, әсіресе, Балжанмен дастарқандас отыруы оған оңайға түс- педі. Тілек жиілеген сайын отырғандардың сөзі жарқын- жарқын шыға басталды. Сөз тау суындай сарқырап, теңіз- дей сапырылды. Өтірігі қайсы, шыны қайсы - айыру қиын. Миша былыққан бірдеңе. Уақыттың көбі істен гөрі сөзге кететіндей. Әсет те сөзге араласып қалжыңдасқанымен, іштей оңашалана, оқшауланып алай-дүлей күйзеле берді. Әлдебір ащы запыран жүрегін қыжылдатқандай. Жан дү- ниесі лоқсып-лоқсып кетеді.

401

Бір кезде тост арасында композитор Шәмші Қалдаяқов- тың кәрі-жасқа бірдей жағатын, жүректің нәзік қылын шер- тетін, ғашықтардың бірде мұңды, бірде алыс арманын ма- хаббат алақанында аялай тербеткен әсем әндері қалықтай жөнелді...

Болсақ-тағы жана таныс,

Жүзсек те алғаш қайықта,

Ұшқыр қиял кетті-ау алыс,

Бұйырмашы айыпқа.

Отырғандардың бәрі қосылып салған ән толқындай ыр- ғалып, жібектей желпіп, әр жүректі баурай жөнелді. Ән бірі- нен кейін бірі шалқыды. Жұрт әуен ырғағымен жайраңдап, айдын көлде аққудай қалқып бара жатқандай. Әннен басқа ештеңе жоқ. Күнделікті құмырсқаның илеуіндей бітпейтін тыртыңы, жегідей жейтін шым-шытырық ойы құмға сіңген судай жоғалған. Өткен тұрсын, ол жерде өзің де жоқ сияқ- тысың... Кенет келесі ән жуыр маңда бастала қоймай, құлақ- ка ұрған танадай тыныштық орнай қалды. Әркім бір сәтке болса да өзімен өзі болып, әлденені, қайдағы бір қимасын еске алғандай. Сол ыстық шақтарының, бақытты сәттерінің алтын пернесін Шәмші әні нақ басқандай...

Саяттың достары да әртүрлі. Бірақ бәріне тән көзге көрінбегенімен ортақ бір ұқсастық бар. Мүмкін ол - бірге өскен ауыл балаларының жылтыр-жалғаны жоқ пәк қа- рапайымдылығы шығар. Жұрт орнынан көтеріліп, үзіліс жасай бастады. Темекі шегетіндер біртіндеп сыртқа бет- теді. Әсет те солармен бірге болып, өткен-кеткен әңгімені тыңдады. Жігіттердің ешқайсысы да Әсеттің жүрек жа- расын тырнағысы келмеді ме, әйтеуір, Саят жөнінде ләм- мим деп жұмған ауыздарын ашпады. Айтпағандарымен көздерінде тойдың ортасында жарқылдап жүретін Саят- ты іздеген, құрбысын аңсаған жасырын мұң бар. Айғайға бермес үнсіздік, айтқанға бермес тілсіздік болады. Жұрт- та айтылмайтын сыр көп. Тіпті, сол құпияны білмеудің өзі

402

де ғанибет. Өз қайғыңа өзгенің қайғысын жапсырғаннан мүйіз шықпасы белгілі.

Үзіліс әдеттегідей жастардың биімен ұласты. Жетпісінші жылдардың көне сазы үсті-үстіне қайталанады. Әсіресе көп ойналып, көп қайталанып тұрған сол кездегі жастардың сүйікті музыкасы Жизгарес пен Бельфаст. Жизгарес Саят- тың да сүйікті музыкасы еді.

Сөзі түсінікті болмаса да, бойында жігер, адуын да ал- бырт жастық қаны ойнаған ән мен саз көңілін көтеріп, биші- лердің қимылына ширақ шабыт бітірді.

Құйқылжи тамылжыған музыка әуені қиялыңды тербеп өткен күндерді сағынтады. Енді бірде кластастар мектеп- тегі демалыс кештеріндегідей екі-екіден вальс ырғағымен айдындағы аққулардай қалқи жөнеледі. Өзіңді аспандағы құстай сезініп сұлу саз жетегіне ілесіп қалықтап ұша бергің келеді...

Әсет алысырақ тұрып сырттан Балжанға қараумен болды. Ішқұсалық жанын жегідей жеп, жай таптырар емес. Балжан оған онша сұлу сияқты көрінбеді. Бірақ сұлулыққа бергісіз сүйкімділігі бар екен.

Әсет Балжанды биге шақыруға да оқталды. Бір кездегі Саятпенен билейтіндей қиялында құйындай үйіріп билеп жүр... Билеп жүріп: «Саятты сүйіп пе едің, Балжан? Сүй- сең, қалай қидың ажалға? Ара түспедің бе?» - деп сұрағы- сы келді. Бірақ мұның бәрі тек ойлаған ойы еді. Балжан да Әсетті көргеннен-ақ түрі өзгеріп сала берген. Жұртқа біреудің не өрге шығып бара жатқаны, не өрден құлап келе жатқаны қандай қызық. Сырттай ол жөнінде де әңгі- ме қосетектеніп қаңқу ұлғая берді. Елегізгендей ара-тұра жұртқа сездірмей Әсетке қарап қояды. Әлде Балжан да жұрттай Әсетті Саятқа ұқсата ма екен. Балжанның да өз арманы, оңаша, ешкімге ашпаған сыры бар шығар. Саят- тың қазасына өзін кінәлі санайтын да болар. Қара жердің бауыры суық. Алғанын қайтармайды. Жалғызсың ба, жар- тысың ба, оның шаруасы шамалы... Әлде Балжан Саятты сүймеді ме? Солай болуы да мүмкін-ау... Өзін біреу сүйе

403

ме, жек көре ме? Жанында оған деген жылуы жоқ жанның жумысы не онда... Олай болса, қабағында неге кірбің бар? Өзге кластастарымен қоян-қолтық араласып, арасында жарқылдап жүрмес пе? Балжанның Саятты сүюі де мүмкін ғой... Иә, мүмкін. Алайда, сол сүйгенін Саятқа айта алма- ған шығар. Сол кезде сыртқа шығара алмаған жүрек сы- рын енді Әсетке айтып шерін тарқатқанын қалап тур ма... Әсет пен Балжан бір-біріне жанарлары шарпысып қалды да, екеуі де қысылып қалып қызарып кетті. Олардың ара- ларында билеген екі-үш адам ғана жүр. Балжан қызараң- дап магнитофонның қасындағы орындықта отырған бойы қипақтап қолын алдына сыйғыза алмағандай тізесіне бір қойып, бір алды. Аппақ шүберектей болған күйі жуқал- таң ернінің ушы дір-дір етті де басыла қалды. Бөлме іші есік-терезе ашық турса да қапырық. Қыркүйектің кешкі салқыны сезілер емес. Арақ қызуы бойға тарап, қаны қы- зына бастаған кей жігіттердің көзі булдырай бастаған. Денесін устай алмай, билемей-ақ жай жүріп те қиқалаң- дап қалғандар бар. Тойдың нағыз қызған кезі. Әсет жағаға шығып қалған қайықтай жалғыз турғанын енді аңғарып, ертеңгі жумысын сылтауратып, үй иелеріне ризашылығын білдіріп, шығып кетті.

Арқа жеріне ерте келетін күздің ызғарлы түні тымық. Желсіз, аспан толы шүпірлеген сансыз жулдыз. Сарғайған ірімшіктей балқып, он төртінде туған ай қубылаға бет бу- рыпты. Музыка дауысы түн тыныштығын бузып, қараңғы көшелерді бойлап узап барады. Әсет сәл жүргеннен соң то- ңазиын деді. Ол Саяттың достарынан алыстаған сайын екі иығынан әлдебір ауыр жүк басқандай, ілгері басқан аяғы кейін кетті. Жүрісі маңдымай кібіртіктей берді. Бурыш-бу- рыштағы уйыған қараңғылық пысын басып жалғызсырап жабырқай берді. Тіпті, бул әлемде өзінің ешкімге керексізін білді. Көшеде ешкім жоқ. Жапырақтары түсіп үлгере қойма- ған мидаң ағаштардың арбиған көлеңкесі үй қабырғасынан қараңдай көзге түсіп, қубыжықтай елестейді.

Ол жалғыз келе жатса да, енді бірде қасында Саят еріп

404

келе жатқандай сезінді. Бірақ ол ақтарыла күліп, әлдебір әңгіме айтып келе жататын тірі Саят емес, өлі Саят. Көзге көрінбейтін көлеңке Саят... Кенет оның қолы иығына тиген- дей, әлгі үйге қайта барайықшы деп жетелегендей болды. Әсет селк етіп, жан-жағына алақтай қарап еді, көзіне еш- теңке ілінбеді. Өңі бузылып әрі-сәрі сәл турды. Сонан соң, өзі барса, Саят, елес Саят, сол үйге қоса барады. Балжанды көреді... Аруағы риза болады. Әсет қайта бурылып әлгі үйге аяңдады. Үйге кіруге батпай алысырақ турып, билеп жатқан ағасының достарына қарауға кірісті. Би қызып, шаңына жет- кен. Журт би арасында қалжыңға да басып қояды.

 Е-е, и-и-и, ха-ха...

 Ой, дөйт де...

 Па, шіркін...

 Өкірт, өкірт...

Енді бірде секіріп билеген бишілердің бәрі а-а-алап қа- йырмасына қосылып: «Жизгарес айн, ефае, Жизгарес» деп жалғастырды. Үйден екі адам шықты. Қызыңқыраған жігіт әйеліне даурығып барқырады. Әсет таныды. Бул Балжандар еді. Булардың шыққанын күтіп турғандай музыка үні тына қалды. Балжан уйықтап қалған кішкентай баласын бауыры- на қысқан күйі артына қарамай кете барды. Күйеуі тағы да былапыт бір сөзді айтты да, кері бурылып, тәлтіректеп үйге кірді. Балжан кеш бойғы Әсетті көргеннен басталған ішінде булыққан сезімге ерік бергендей, Әсетке ол үнсіз жылап бара жатқандай көрінді... Балжан қараңдап түн қойнына барып, көрінбей кетті. Тек кана туфлиінің тастақ жолға тиген ты- қылы біразға дейін естіліп барды да, алыстан жоғалды. Сәл- ден кейін Әсет те басы салбырап, іштей толқып, қиналған күйі орнынан қозғалды. Саяттың елесі енді қасында жоқ... Бәлкім, жаңағы Балжанның аусар күйеуінің сөзіне ренжіді ме, немесе, жылап бара жатқан ғашығының соңынан кеткен шығар... Бірақ кеткен қалғанды жубата алар ма?..

Арада біраз уақыт өтті.

Әсет астанадағы сессиясына бір жумадай кешігіп келді. Лекциялары басталып кетіпті. Соңғы курс бол-

405

ғандықтан әдетте жайбарақат жүретін сырттан оқитын студенттердің бәрі биыл кешікпей уақытысында келген- ге ұқсайды. Не нәрсенің болсын, дәл кезінде, аяқ асты- нан қинайтын әдеті емес пе? Курстастарының кейбіреуі өткен сессиядағы қарыздарын тапсырып әлек. Әйтеуір дес бергенде Әсет күндізгіден ауысқандықтан еш айырма тапсырмайды екен, сонысы жақсы болды. Ол курстас сту- денттерімен жай танысқанымен, онша шүйіркелесіп кете алмады. Лекциядан бос уақытында қаланы аралады. Өзі болмаған төрт-бес айдың ішінде қала өзгеріп кеткен, күзгі Алматы әсем-ақ. Мол жеміс-жидек пен қоңыр салқын ауа райы көңіл тоғайтады. Саябақтарда аяқ астында сары ала жапырақтар сусылдайды. Жаздай көні кеуіп, шыт-шыт жарылып жататын тротуардың өзі де өлі жапырақты жа- мылып қызыл, сарғыш реңге енген. Алатау үстіндегі ақша бұлт та әлдебір жаққа асыққандай немесе қош-қошын айтқандай сәл аялдап көз жасын сығымдап, сіркіреп өте шығады. Әсет қолшатыры болса да жауыннан бүркенбеді. Таудан самал жел соқты. Көшеде адам азайды. Әсетке бір сәт табиғат та, адамдар да қысты күтіп жүргендей, оның ұзақ ұйқысын сағынғандай көрінді. Бір-біріне ұқсас көп күндер өтіп жатты. Зачет, емтихандар тапсырылды. Ол екі жыл армияда қарайып қалдым ба деп еді, олай болмай шықты.

Сабақ онша қиынға соқпады. Қайта соңғы емтиханды ер- терек тапсырды, ауылға қайта беруіне мүмкіндік туды.

Самолетке билет болмаған соң, поезбен қайтуға тура келді. Билет те алынды. Әсет шешесінің мәсісіне «бара- холкадан» кебіс іздеп, поезд дәл жүрерде келді. Перрон- да адам көп. Жолаушылар мен шығарып салушылар ара- сында ұсақ-түйек, түрлі тамақ сатқан алыпсатарлар да аз емес. Құмырсқаның илеуіндей ығы-жығы халық. Әсет те өз вагонына жетті, поезд да салдырлап, пысылдап жылжи берді. Жолсерік оған «мінгізбей қояйын ба осы» дегендей түйіле қарап, вагонның есігін тарс еткізіп соғып бәлсініп жапты. Ерні жыбырлап, мұрнының астынан күбірлеп қоя-

406

ды. Әжімді бетінде аурудың табы бар. Вагонның ішінде аяқ алып жүретін жер жоқ. Әне жерде де, мына жерде де теңкиген-теңкиген буындылар, теңдер, түйіншектер, кісі сыйып кететіндей үлкен-үлкен сөмкелер. Арасында Қы- тайдың ала қаптары да аз емес. Әсет өзінің орнына келді. Орынында үш адам отыр. Билетін көрсетіп орнын боса- туды талап етті. Шалбарланып буынып киінген әйелдер бұған «қайдан келдің» деген кісіше ала көздерімен ата қа- райды. Әлгі жолсеріктің кесірленіп сөйлегенінің мәні енді белгілі болды. Әйелдер сазарған күйлері жарылып кетер- дей болып, Әсетке өз орнын зорға дегенде босатып берді. Вагондағы жолаушылардың сөздері мен жүріс-тұрыста- рына қарағанда көбі бірін-бірі жақсы білетін, Қытайдан келе жатқан «челноктар» екен. Қапшықтары мұндай көп болар ма, поезд жүрмей жатып вагонның іші ысып, әлі ұс- талмаған дүние-мүліктің бояуының иісі шыға бастады.

Әсет іштегі у-шуға онша алаңдамай, терезеге жақын оты- рып, сыртқа қараумен болды. Күн әлі бата қоймаған. Қала- дан былай шыға елді мекендер азайып, ұшы-қиыры жоқ қиян дала көрінді. Бозарып құлазыған далада өңменнен өтетіндей ызғар табы байқалады. Кешеден бергі күн райының күрт суығаны ауадан айқын сезіледі. Солтүстіктен соққан Қор- дайдың желі сарғыш тартып, қурай бастаған бұта-шеңгелді жұлып алардай екілене соғады. Запырандай сарғайған сары далада көз сүрінер көрік қалмаған, құлазып жатыр. Аспанды шымқап алған қара қошқыл қорғасын бұлттар, еріне асық- пай әлдеқайда маңып барады. Қабағында таяп қалған қаһар- лы қыстың салқыны бар.

Поезд жүйткіп келеді, жүйткіп келеді. Жол бойғы ұсақ разъезд, станциялар көзге қораш, пәс тартып анда-санда қараң-құраң етеді де, томсарып артта қалады. Жұрт қимы- лы саябырлаған. Отын-суын жиып алып, енді қыстың суы- ғын тосқан түрлері бар. Қалалы жерге оқуға кеткен бе, ала жаздай шойын жол бойында қаптап жүретін балалардың да төбесі көрінбейді. Бірақ күздің осы жайсыз кейпінің өзінде қайталанбайтын бір түрлі жылылық, мамыражай

407

момақандық бар. Әсет далаға қараған күйі ойы әр саққа кетіп, ұзақ отырды. Ештеңені естір емес. Ойланған сайын мылқау кинодай көп нәрсе көз алдына келе берді. Шіркін, сонау балғын бала кезіндей туған ауылға жүрегі тулап, көңілі алып-ұшып оралу қайда. Көңілден кетіп, көзден бұлбұл ұшқан күндер-ау!..

Іңір ерте түсті. Құлағының түбінен жерді дірілдетіп жүк поезы өтті. Ерсілі-қарсылы тынымсыз тірлік. Рельстің тар- сылы құлақ жарардай. Вагон іші күңгірт. Теңкиіп үйілген қап-сөмкелер де, теңкиген тендер де, қалғып отырған жолау- шылар да қарауытып, қараңдап көрінеді. Кейбір жолаушы- лар жатуға ыңғайланған. «Челноктардың» бағанағы поезға мінердегі бірін-бірі баса көктеген үй жыққандай екпіндері жоқ, өңдерінде шаршау, қажығандық табы бар. Қанша тыр- быңдаса да жеткізбейтін қу тірліктен түңілген түрлері мы- нау... Ара-тұра қалғып бара жатып, селк етіп оянып, ұйқы- лы көзін қапшығына салады. Бір мосқалдау еркек қарап отырғанша қысыр әңгіме болсын деді ме, қасындағы екі-үш серігімен күңкілдей әңгімелесіп отыр.

 Осылай кете берсе, екі-үш жылда елде мал да қалмас. Колхоз-совхоздар да тиімсіз делініп, жабылып, мал-мүлік- тері сатылып жатыр. Тістегеннің аузында, ұстағанның қо- лында кетті.

 Мал азаймағанда қайтеді. Ақшаның ауысқанына жылдан асса да оны дер кезінде ала алмаған, тіпті, сол шіркіннің бедерін де көрмегендер көп, қажетті ұсақ-тү- йек, сірінке, сабын жарық алып іздесен де таптырмай- ды. Кезінде құны сумен тең ағып жататын бензиннің де қаны жерге тимей тур, таптырмайтын болды ғой. Амал- сыздан жұрт малын қант пен шайға айырбастайды да, не істейді енді? Үш қой - бір қап қант. Ту сиырың асып кетсе бес мың болады. Ол бір етіктің құны. Ал бір сиырдың орнын толтыру үшін үш жыл керек!

 Айтпа, малдан құн, елден береке кетті. Әсіресе, қаладан алыс, теміржолдан мойны қашық ауылдарға ауыр соғып тұр. Еңбектері еш болып, бейшаралар далада қалды. Енді аздан

408

кейін егін салып, сиыр сауу да тиімсіз болып қалар... Бүйте берсе, 32-жылдың да ауылы алыс бола қоймас.

- Соны қайталап отыр ма осыларың деп қорқам... Үкі- меттің жекешелендіруі де кім бастық, соған ыңғайлы. Қо- лындағысын алып, қазынаны талап майшелпектетіп жатыр. Приватизациясы прихватизацияға, қазақша айтсақ, қамтып қалуға айналды.

Терезеден қараңғы дала қарауытып қалып жатыр. Кенет- тен дөңгелектің тарсылы естіліп, іле вагондарының жарығы жарқ-журқ етіп жолаушы поезы өтті. Әсет жолсеріктен тө- сек-орын алып, астыңғы сатыдағы өз орнына жатып қалды. Күндізгі көп жүгірістен қалжыраған екен, бойы балқып уй- қыға бата берді.

Жүйткіген поезд жүрісін баяулатып, салдыр-күлдір етіп барып тоқтады. Әсет оянып кетті. Көп уақыт өтпесе де, қатты уйқы бойын сергітіп тастапты. Вагон ішінде қимыл көбейіп, алакөлеңкеде жолдағы заттардың үстінен аттаған адамдардың күңкілдеген наразы үндері естілді. Поезд үлкен станцияға тоқтапты. Әсет кірген-шыққандарды сезсе де жат- қан күйі орнынан қозғалмады. Сырттағы абыр-дабырдың арасынан әйелдердің көрісіп жылаған дауысы естілді. Қай- ғылы жоқтау оның денесін түршіктіріп жіберді. Қумырсқа кіріп кеткедей арқасы шымырлап кетті. Ішке кіргендердің арасындағы еркек «апа, мына жерге отыра турыңыз», - деп бір кішкене кемпірді Әсеттің аяқ жағына отырғызды. Алакө- леңке болса да, кемпірдің жігіттің мойнынан қушақтағаны көрінді. Кемпір еңкейген жігітті бетінен сүйіп: «Қарғашты өзіңе тапсырдым», - деді жыламсырап. «Қол тисе барып ту- рамыз ғой, апа», - деді жігіт те қабаттаса.

Поезд орнынан қозғалып, жылжи бастады. Әлгі жігіт асығып сыртқа беттеді. Кемпір кемсеңдеп, қыстығып, үн шығармай жылаған күйі вагонның терезесіне умтылды. Қо- лын булғады. Басында қасына руқсатсыз отырғанын унатпай қалған Әсет аяғын жиып, кемпірге орын босатты. Кемпір ештеңе анық көрінбесе де, станция басының жарығы азай- ғанша терезеге үңілді де турды. Тек сыртта қайтадан түн

409

қараңғылығы торланғанда ғана бүгжеңдеп күрсінген күйі әлгі босаған жерге денесі жансыз қалғандай сылқ етіп отыра кетті. Қайғыдан қалжыраған адам екені вагон қараңғылығы- нан көрінбесе де, Әсет сезіп жатыр. Әлсін-әлсін «уһ» деген- де көкірегі қарс айырылады. Әсет кемпірді аяп кетті. Жүрегі сыздады. Вагон іші тынышталды. Кемпір үнсіз, бүкшиген қалпы қимылсыз отыр. Әсет одан әріге шыдай алмай, «ше- шей, алысқа барасыз ба» деді. Кемпірде үн жоқ. Ол басын көтеріп, даусын қаттырақ шығары, әлгі сурағын қайталаған- да ғана кемпір «Ақмолаға дейін» деп ақырын жауап берді. Әсет «сіз осы жерге қисайыңыз, мен үстіне шығайын» деп сыртқы киімдерін алып, үшінші сатыға көтерілді. Кемпір «әуре болдың-ау, балам» деп кібіртіктеп қалды. Әсет көзін жумып, уйықтай алмай узақ жатты. Вагон іші бағанағыдан да қапырықтанды, күлімсі иіс қолқаны атады. Ұйқысы келер емес. Ол көп дөңбекшіді. Анда-санда заулап қастарынан өт- кен поездың дауысы естіледі. Терезеден кей-кейде қою булт- тың арасынан жулдыздар ағараңдап жылтырайды. Шым- шытырық ой, дамылсыз тарсылдаған шойын жол... Таң ата шаршап барып, кірпігі зорға айқасты...

... Әсет кеш оянды. Айнала жап-жарық. Мезгіл біразға жеткенге уқсайды. Вагон іші араның уясындай гу-гу. «Чел- ноктар» қайтадан тіріліп, абыр-сабыр жанталасқа кіріскен. Журттың қимылынан поездың Қарағандыға жақындағаны білінді. Түндегі кемпір Әсеттің кешегі терезе қасындағы орынында отыр екен. Ол жоғары сатыдан түскен Әсетке күлімдеп қарады. Езу тартыңқырап, түндегі азаматтығына үнсіз басын изеп, ризашылығын білдірді. Әсет те амандас- ты. Жуынып келіп, кемпірдің қасына отырды. Бір стакан шай ішті. Кемпір түйіншегін шешіп, ішінен пісірілген ет, жумыртқа шығарды. Жетпістер шамасындағы жуқа өңді кісі екен. Бүгінде өңін әжім басқанымен, үлкен отты қара көз- дерінен, ашық маңдайынан жас кезіндегі сулулықтың әлі де мөрі өшпегені көрініп-ақ тур. Көзқарасында өмірден жиған жай байыптылық қана емес, табиғат берген ішкі тереңдік те бар. Бул қуаныштан гөрі қайғыны көп көрген, муң шымыл-

410

дығы көлегейлеген, терең сабыр иесінің жанары. Не тағдыр дауылына ұшырағанмен, ішіндегісін сыртқа шығармайтын мол қайрат иесі екенін бүгіле қйомаған тіп-тік денесі айқын- дап тұрғандай.

Сапырылысқан челноктар: «рэкет келмесе екен» - деп жа­тыр. Кемпір Әсеттен жөн сұрады. Содан кейін барар жері алыс жолаушылардың үйреншікті дағдысына басып, баяу әңгіме басталды. Ұзақ әңгіме іштегі шерді де тарқатты, тағ- дырдың тәлкегіне түскен заманды да тәуір-ақ шарлатты. Сөз арасында кемпір көзінің қиығымен байқатпай, Әсетке ұзақ барлай қарап қалады. Тегі жас баланың ізеттілігі үлкен адам- ға жағып қалғандай. Шай ұзақ ішілді. Әсет екі мәрте титан- нан қайнаған ыстық су әкелді. Олардың әңгімесі біртіндеп ойысып келіп, уақыт тіршілік арнасына бұрыла берді.

 Өтпелі дәуірдің өліара кезеңі сын болып тұр ғой. Соғы- сын да, бәрін де көріп едік, бірақ сонда да бүгінгідей ешкім делсал болып, сең соққан балықтай сенделген жоқ еді. Есек дәме болса да ертеңінен жақсылық күтіп, үміт шырағын өшірмей ұстайтын. Ел аман, жұрт тынышта бұнымыз не зо- рық? Тәуелсіздік алдық... іргелі ел болдық дедік. Ел болған- да жеткізген жері осы ма еді?..

 Шешей, бәрі түзеледі. Ескіні қираттық, ал жаңа әлі са- лынып жатыр, қиындық ертең-ақ ұмытылады. Өз еркіміз өзімізде, әйтеуір бір жерден шығамыз.

 Қиындықтан қорқып отырған ешкім жоқ. Бұдан жама- нымызда да тойға барғанбыз. Жұртты қинайтыны басқа. Бұ- рын адамдар бәйтеректей мәуелі, самырсындай саялы сияқ- ты еді. Қазір бәрі де басқаша болып кетті ғой, шырақ! Істеген ісімізде де, жүрген жүрісте де береке қалмай барады. Тепсе темір үзетін өздеріңдей жастар қолы бостықтан жұмыссыз- дықтан азып барады. Бұрын сүрінсең қол ұшын беретіндер көп еді. Жұрттың жүзінен жылылық көрінетін. Біреу болма- са біреуден іздеген жақсылығыңды, бойынан мейірім шуа- ғын табатынсың. Соны көріп ішпей-жемей марқайып көңіл көтерілетін. Қазір әркім өзімен өзі, томаға тұйық. Тіпті жа- қындап тіл қатуға да сескенесің. Тиіп кетсең тарс етіп жа-

411

рылардай үрлеген қуық сияқты торсиған бірдеңе шетінен, әдірам қалғырлар. Өткенде ғой, телевизордан айтып жатыр, әлгі реклама деген де бір бәле болды ғой өзі, «Сникерсті» көре-көре, соны алып бер деп қыңқылдаған баласын жылай бересің деп шешесі балконнан лақтырып жіберіп, өзі асы- лып өлген. Не болып барады, Құдай-ай? Бұл қайдан шыққан қатыгездік? Ішіңнен шыққан балаң емес пе? Кемпір ауыр күрсінді.

Әсет үндемесе де іштей кемпірдің тұспалдап отырғанын дөп басты. Адамшылықтан, иманнан безгеніміз бе деп отыр. Шаттығы, шапағаты жоқ өмірде не сән, не мән бар дейді. Тегімізді танымай, тамырымыздан ажырасақ елдігімізде, ерлігімізде не құн бар? Көзге көрінбейтін, тілге түсінбейтін әлдеқандай жасырын жау жымысқыланып келіп, жан дү- ниемізді де, қазынамызды да қымқыра үптеп жатқандай. Өзіміз де тоналуға бойымыз үйреніп, етіміз өліп кеткендей қыңқ етпейміз. Тіпті, тоқты ғұрлы өлерде тұяқ та серіппеспіз бұл қалыпта.

Кемпір сөзін әрі жалғастырды:

 Саулық қойдың жасындай жасым қалғанда енді бай- қасам, адам тірлігі аз күнгі әуре екен әншейін. Жылап келіп, өмірден жылап шығасың. Өз қайғысын айтып отыр деме, қарағым. Қартайған адамның дәрменсіздігі шығар... Кейде әлемдегі бар адам бір мезгілде тұра қалып, жаратқан Тәңірге қарап жалбарынса деймін.

 Шешей, бәрі Алланың ісі ғой.

 Жаратқанға менің сөзім басқа.

Кемпірдің дауысы кенет зілді, қатқыл шықты. Көзі шүңі- рейіп, тұрі сұрланып алған. Әсет не дерін білмей ыңғай- сызданды. Үнсіздік орнады. Кемпір әлдекімді көз алдына елестеткендей терезеге бұрылып, сырттан көзін алмай ұзақ қарады. Бетін көрсетпесе де, қарияның иығы дірілдегенін байқап, Әсет жылап отыр деп ойлады.

Шешей, қойыңыз, ойыңызға әлденелер түсіп кетті, білем, сабыр етіңіз... - Әсет одан әрі не айтарын, қамкөңіл жанды қалай жұбатарын білмей тосылып калды.

412

 Жоқ, қарағым, жыламаймын, жылап болғанмын. Ал- ды-артымды түгел жалмап, шалымнан айырылып, жалғыз ұлымның артында қалдым, енді, міне, немеремді де алдыма салып, қу ағаштай сопайып отырмын. Бұл құдай ал десең алмайды, бер десең бермейді. Өзгеге келген ажал менің ма- ңымды баспайды.

Ол қалтасынан көлдей орамалын шығарып көзін басып көп отырды. Әсет те үндемеді. Айтар сөздің реті жоқ. Әсет кемпірдің сөз барысынан ұлының Ауғанстандағы соғыстан жарақаттанып келіп, үйленген соң, көп ұзамай қайтыс болға- нын білді. Артында әйелі мен бір ұлы қалған екен.

 Түндегілер шығарып салған туыстарыңыз екен ғой.

 Келінім. Оған да кінә жоқ. Жас адам. Қолымда біраз жыл тұрды. Немерелі болдым. Вагонға кіріп, мені отырғыз- ған кейінгі күйеуі. Ол да соры арылмаған жан екен. Әскерін Семей жерінде өткізіпті. Шопыр болыпты. Жер астында жаратын бомбының бірдеңелерін машинамен тасығанға ұқ- сайды. Сонымен, не керек, басында шашы, өзінде бала жоқ. Барып емделмеген жері, қаралмаған адамы қалмапты, бірақ ем қонбаса керек...

 Қиын болған екен.

 Бәрінен батқаны - хабардың кеш жетіп, ақшасы құр- ғыр дер кезінде табылмай немереме топырақ салуға зорға үлгергенім. Өкіметі құрғыр да өтірікші. Кассада үш мың сом бар еді, кешегі ақша айырбасында сол құрғыры алты- ақ теңге болып қалды. Қолымдағы екі сиырымның бірін несиеге беріп, соның пұлына барып келем. Немерем көп ауырмапты. Асатынан келген ажал алып тынды. Күндіз күлкі, түнде ұйқы жоқ. Сұм ажалды күнде жатарда ша- қырумен шаршадым. Құлындарымды көз алдыма елесте- тем. Тым құрыса әкесі мен баласы бір жерде жатпады-ау деп өксимін. Былтыр қаласы құрғырға неге ғана жібердім екен, өзім де бірге кетуім керек еді. Шалымның шаңыра- ғын қимадым ғой, - Кейуананың көз жасы әжімді бетіне жылыстай ағып, тырс-тырс үзілген моншақтай еденге та- мып жатты...

413

Поезд Қарағанды қаласына келді. Станция басы толған адам. Қазақ жері қандай кең еді. Кеше ғана Алматыда коңыр күз еді, ал мына жақта қар жатыр. Қарасаң көз қарықтыратын кіршіксіз аппақ қар күн сәулесіне шағылысып, шынының ұн- тағындай жанарды жейді. Адамдар кыстық киіміне көшкен. Қабат-қабат киінген станция басындағы жолаушылардын да жүрісі икемсіз, аюдай қорбаң-қорбаң. Жылы жақтан келе жатқандарға осының бәрі ерсі. Әсеттер отырған вагоннан ешкім түсе қойған жоқ. Заттарының қасында отырған «чел- ноктардың» түрінде аландаушылық бар. Бәрі бірдеңе тос- қандай, құлақтарын түрген бойлары үнсіз. Кемпір өзімен-өзі болып отырған соң, Әсет орнынан тұрып перронға беттеді. Сыртқа шыға бергенде суық ауа бетті қарыды. Әсет өкпесін кере ауызын толтырып дем алды. Үрлеп еді, демі көгілдір от болып көрінді. Ол денесі мұздаған соң тітіркеніп, арқасын қозғап-қозғап қойып, баспалдақпен шапшаң көтеріліп, ваго- нына кірді. «Челноктар» қатып қалғандай орындарынан қоз- ғалмапты. Сырттай қараған Әсетке олар күлкілі көрінді. Көз қиығымен шола қарап, күлкісін білдірмеген қалпы орнына келіп отырды. Бағанағыдай емес, кемпірдің де жүзі жылып, сәл еңсесі көтеріліпті. Қунақы отыр. Оның да көзі челнок- тарда екен. Кәрі кісі шыдамады білем.

 Қарақтарым-ау, мына қаптарың не, көшіп келе жатқан- ның қай жағындасыңдар? - деді.

 Біз Президентке көмектесейік деп жүрген адамдармыз.

 Е, оған не бопты?

 Нарықты жандандырамыз, халықты киіндіреміз, базар- ды затқа толтырамыз.

 А-а, солай деңдер...

Поезд орнынан қозғала бергенде челноктардын біразы шу ете қалды. Біреулері, тіпті, қуанғандарынан орындары- нан тұрып кетті. Қолын шапалақтаған біреуі: «Біздің шекара басталды, енді қорқыныш жоқ» деді. Кемпір сөзін жалғас- тырды:

 Е-е, тірлікке не жетсін, аман болып жүре беріңдер түгел, - деді.

414

- Апа, ақша, ақша керек. Жай амандықты босқа берсе де алмаймыз. Өз сөзіне өзі тауып-ақ айттым ғой дегендей қар- қылдай күлді.

Қайтадан ерсілі-қарсылы сапырылыс күшейді. Көрші вагондағы басқа челноктар да келе бастады. Не керек, поезд Ақмолаға жеткенше олар заттарын түгендеді, ақ- шаларын санады, әйтеуір тыным таппады. Поезд стан- цияға жеткенде қайтадан заттарын дырылдатып сүйретуге кірісті. Өздерінде қыздарға тән нәзіктік жоқ, баяғының ба- тырларындай жүрістері одағай. Үсті-бастары алқам-сал- қам. Әсет кемпірдің поездан түсуіне көмектесті. Кемпір тағы да ризашылығын білдіріп жүзі жарқырап қоштасты. Плащының етегі далбақтап, қатқан қарға тайғанақтаған кемпір кішкене түйіншегін устай ілбіп басып кете барды. Әсет жақынын шығарып салғандай көз жазғанша соңынан қарады да турды. Кемпір муңға шомғандай денесі ауыр тартып, аяғын сүйрете басып аяңдап барады. Жас айырма- шылығына қарамай, әлгі кемпірдіцң өзінің шешесіне уқ- сайтындығын енді аңғарды. Бірақ оның қандай уқсастық екенін айыра алмады. Кемпір үлкен сөмкелі челноктардың арасына сіңіп көрінбей кетті. Әсет поезд орнынан қозғал- ғанша кемпір тағы да көзіне шалынар ма екен деп қарап турды. Ауыр күрсінді. Ол енді бул адамды қайтып көр- мейтінін, енді дәл осындай поезбен бірге сапарлас бол- майтынын сезінген адамның өтпелі өмірге деген өкініш күрсінісі еді...

Әсет ауылға келісімен бірден жумысқа кірісіп кетті. Өзі суранып, ағасы Саят істеген шахтаға барды. Жаңа ортада бу- рын үйренбеген жер асты жумысы оған көпке дейін қиын соққанмен біртіндеп үйренуге айналды. «Үш күннен кейін көрге де үйренесің» депті аталарымыз.

Түн қушағындағы тыныштықты жумыстан салы суға кетіп үнсіз келе жатқан Әсеттің аяқ астының сыбдыры ғана бузады. Үй арасындағы қараңғылық тумшалаған буралаң жол да «беймезгіл жүрген неғылған адамсың?» деп жатқан- дай. Ол жүріп келе жатып, әдетінше зираттың арғы бетіндегі

415

үйіне көз салды. Биікте туратын көше шамының жарығы көрінбеді. Үйде ешкім жоғы белгілі. Әкесі мен шешесі Саят қайтыс болғаннан кейін артында ешкімі қалмады деп, орнын өгейсітпеу үшін оның үйіне біржолата көшкен, Әсет үйінің қасына келгенде денесі тітіркеніп, өлі тыныштық қушағын- да мүлгіп турған мекеніне қарап тосырқап сәл турды. Өзінің туып-өскен үйі болса да кіруге келгенде кібіртіктей бастады. Ол табалдырықтың қасындағы төңкерулі шылапшынның ас- тынан кілтті алып үйге кіріп, бірден шам жақты. Бөлмелер күңгірт. Бурыш-бурышқа қара көлеңке тасасына әлдеқандай көзге көрінбейтін қубыжық тығылып турғандай, қазір ғана шыға келердей...

Кезінде балалардың у-шуынан, опыр-топыр ойынынан араның уясындай гуілдеп жататын үлкен үй аңырайып, бір түрлі жетімсіреп тур. Әсет үйге сыймай қыдырып келсем бе деп оқталды. Сағат он екі болып қалған шығар. Түн ішін- де кайда бармақ? Ауыл адамдарының қызыл іңірден жатып қалатын әдеті. Ас үйге барып, қаймаққа батырып бауырсақ жеп, сүт ішті. Қайтадан қонақ бөлмеге келіп, теледидарды токқа қосты. Симфониялық концерт беріліп жатыр екен. Ол теледидардың каналын бурап, Алматыны іздеп көріп еді, экран қар жауғандай шубартып, ызыңдап турып алды. Бар- жоғы екі канал, амалсыздан бірінші арнаға бурады. Симфо­ния азалы бірдеңені ойнап жатыр екен. Әсет кенет: «Мына симфонияның ойнауы қалай-қалай өзі, компартия көсем- дерінің бірі шаһит болғаннан сау ма өзі... », - деп теледидар бағдарламасына көз жүгіртіп еді, олай болмай шықты. Онда да симфониялық концерт көрсетіліпті. Әсет: «Е-е, ешкім өл- мепті» деп өлмегеніне өкінгендей желкесін қасыды. Одақ тарамай турғанда теледидардан немесе радиодан симфония- лық музыка естілсе, журт кімнің өлгеніне өз жорамалдарын айта бастайтын. Әсіресе соңғы жылдар - «генсектерді әдемі жерлеу бесжылдығы» атанған. Еріккен журт теледидардан жерлеу рәсіміндегі орден тағылған қызыл жастықшаларды санап, бірінікін екіншісімен салыстыратын. Әсет теледидар­ды өшіріп, кітап оқымақшы болып, ағасының үйінен әкелген

416

қобдишаны ашты. Ішінде - ағасының сүйіп оқитын Шервуд Андерсон, Акутагава, Гессе, Андреевтердің кітаптары бар екен. Сәл ақтарып отырды да, қолға ілінген біреуін ашып оқи бастады. Үй ішіндегі өлі тыныштық өз жүрегіңнің со- ғысын естіртіп тұрғандай. Қолына түскен Хорхе Борхестің «Құдай жазбалары» деген кітабы екен. Сырты қара қалың кітаптың қырына «Дін, мәдениет, ғылым кітапханасы» деп жазылыпты. Ол арасына қағазбен белгі қойылған бетті алып оқи бастады. «... Біздер өлімге де, ауруға да, кәрілік- ке де ұшыраймыз, сөйткенмен де кәрінің, науқастың немесе өліктің сұқпыты бәрімізді тітіркендіреді». Әсет оқуын тоқ- татып басын көтеріп алды. Жүзіне мұң ұялап, түрі сұстанды. Тыжырыңқыраған маңдайына әжім сызықтары пайда болды. Өзі де Саятты жүгіріп келіп құшақтап бетінен, маңдайынан сүйгенде суық денеден тітіркеніп еді-ау. Сонда ғана бауыры- ның өлгеніне көзі жеткен. Кітап мазмұны көңіліне сай келді. Ол сәл ойланды да, келесі парақты ашқанда, арасынан су- сылдап ағасының, қолымен жазылған бір парақ түсті. Таныс жазу. Оның жүрегі алып ұшты. Әріптері ірі, өзінің мінезі сияқты тасқа басқандай айқын, жасыратыным жоқ деп жар- қырап тұр. Әсет парақты ашып оқи бастады. «Қоштасу саға- ты соққанда әркім-ақ кімді сүйсе сонымен, өмір мәнін не деп білсе, онымен өзін не байланыстырса, сонымен қоштасады». Ол әрі қарай оқуын жалғастыра алмады. «Бауырым-ай сенің де сол сәтте, өміріңнің ақырғы минутінде бізді ойлағаныңды білемін. Бірақ қалайша сен бізді қиып кеттің? Ішіміздегі ең бауырмалымыз да, жаны пәк, сүттей аппағымыз да сен едің ғой. Неге сонша түңілдің өмірден? Артыңда қалған біз үшін орны толмас өкініш қалдырарыңды ойладың ба, арысым! Содан бері де арада талай талай ай өтіпті. Арамызда тек сен жоқсың. Бар қызық, бар шаттық өзіңмен бірге кеткендей. Құр сүлде құса болып біз жүрміз. Сағыныш сарғайып сағым- ға айналды. Қу тірліктен қызық қашты... ». Әсет қалтасынан қол орамалын алып, жас жуған бетін сүрте бере кітаптардың арасындағы екі үлкен блокнотты көрді. Ол қалыңдығы қо- йын кітапшасындай бірі қызыл бірі көкшіл екі қалың блок-

417

нотты қолына алды Ағасы қызыл блокнотқа көрген түстерін жазыпты, ал екіншісі ой-толғам, мақал-мәтел, есінде ерекше қалған сәттерін қағазға қысқаша түсіріп жүрген күнделігі екен. Әсет әуелі түстерін жазған қызыл блокнотты ақтара бастады.

13. 02.89

Аспанда, лифтіде ме, әйтеуір кішкене ғана дүңбіршек бір- деңенің ішінде тұр екем. Бір кезде төмен қарай құлдилай жө- нелдім. Зәрем ұшты. Зымырап келемін. Әлгінің терезесі бар екен, содан қарасам, үйдің қабырғасына жақындап қалып- пын. Әне соғылам, міне соғылам деп келе жатқанда, лифт кілт бұрылып, үлкен асфальт жолға тақап қалды. Быт-шы- тым шығатыны айдан анық. Ақырғы секундтар. Жүрегім қа- бынып, аузыма тығылды. Үйлер көзіме үлкейе көрініп, жер жақындаған сайын жылдамдық та үдей түсті. Кенет ештеңе болмағандай бәрі де тынши қалды. Аман-есенмін. Маңайда жан жоқ жалғыз тұрмын.

15. 02.89

Зор денелі, алып күштің иесі бір адам ағаштан қиып үй салуға кірісті. Біраз адамдар көмектесуде. Салынып жат- қан үй баз сияқты ұзын. Үйдің қасындағы бір әйел әлденеге өздігінен қызғаныш білдіріп, мойнындағы жұқа орамалын сілкіп қалғанда найзағай ойнап, күн күркірегендей болды. Жарқыраған сарай үйге бірнеше кісі еден пәркет төсеуге кірісті. Жұмыс істеп жүрген адамдарға төтеннен бір келін- шек килікті. Ескі қонысқа - жаңа жарық зәулім үй салынды. Айна. Тарақ. Шымшуыр.

11. 03. 89

Жүзі таныс бір адаммен ұзақ сөйлестім. Төбемнен, ине- мен ғой деймін, жіп өткізіп алыппын. Енді жіпті суырып алайын десем, бір ұшы түйінделген екен, суырылсашы... Әй- теуір маңайда ешкім жоқ. Қайшы тауып алыппын...

418

15. 03.89

Көлікке мініп келе жатырмын. Үйдің кілтін алмай шық- қаныма өкініп келемін. Бурылыста Әсет кездесті. Кілт қайда десем, «сенің студенттік досың Бауыржан әкесі екеуі үйге келді» дейді. Оның: «Әкем бурынырақта қайтыс болған де- гені қайда?» Бауыржан екеуміз бір бөлмеде отырмыз. Күн- сандықта музыка ойналып, қасында көп күйтабақтар жатыр. Екеуіміз әңгімелесіп болып, енді музыка тыңдауға көштік. Жизгарісті тыңдаймыз. Соны қайта-қайта тыңдағымыз ке- леді (студент кезімде көп тыңдайтын бул әуенді көптен умы- тып кетіп едім). Мен ішімнен Шәмші Қалдаяқовтай компо- зиторлардың күй табақтары көп болса ғой деп армандадым.

23. 03.89

Міне, атамның қайтқанына жиырма жыл. Ал әжеме бір жыл. Солай болса да, екеуі баяғыдай, мен бауырларында жүр- ген кездегідей тірлік қылып бірге жүр. Ешбір өзгеріс жоқ. Пеш түбінде отырып дөңгелек үстелден шай іше бастады.

Өзіміздің үй. Ауылдағы үлкен зират. Мен де сол жерде жүрмін. Зираттар машинаға тіркесіп алғандай... Шелектегі су төгіліп жерге сіңді. Әлдеқандай саңылау көрінді, мен со- дан шығуға тырысып едім, сыймадым.

27. 03. 89

Үйдің сыртындағы бақшаның ішін қазып жатырмыз. Ең терең қазған немере ағам Қ. екен деймін. Әкей үйге кіріп келеді, ал мен шығып келем. Күн қапырық, тыншу. Кенет сіркіреп жауын жауды. Әсет «жауын будан да қатаяды. Булт тутасып келеді» деді. Соғымға соятын жылқының қасына бардым. Ауылдағы үлкен зираттың ішінде уйықтап жатыр екем, оянып кеттім. Қарасам, жаңағы емес, мүлде бөтен зи- рат. Оянуыма екі-үш адамның уйқыда жатқанымда маған жасап жатқан эксперименті себеп болды. Қолымды булшық етімнен тесіп бірдеңе істепті. Тағы біреуге дәл сондай тәжі- рибе жасаған екен, ол жынданып, өткені мен ертеңі туралы

419

миша былықтырып сөйлеп жатыр. Қолыма қарасам, тескен жерден қан ағып тұр. Зираттан шошынайын дедім. Қасымда кебіс жатыр. Бір кезде бейтаныс әйелдің айғайлаған дауы- сы естілді. Жынды адамның дауысы. Іздеп барып таптым, сөйтсем, әлгі бір зираттың үстіне атша мініп алыпты. Өзі ер- терек қайтыс болған ағамыздың жесірі екен. Ол маған бірде- ңелерді айта бастады, мен оны мыңдамай, әй-шүйге қарамай бар пәрменіммен жұдырықпен бетке періп жібердім. Зират- тың биік қоршауынан басы қылтиып бір бөтен адам қарады. Әлгі кісіге мына әйелді аласың ба дедім, ол бұрылып алып, қаша жөнелді. Мен зираттан тез кету үшін қоршаудан секіре ырғыдым.

05. 05.89

Жалғызбын. Көп қораз кезек-кезек шақырады. Теңізден шашыраған суға қарамай кеме үстінде телевизор сөйлеп тұр.

13. 05.89

Әжем екеуміз үйде жүрміз. Маған жабық тұрған есіктің артында біреу бар сияқтанды. Өзімнен-өзім секемдендім. Денем тітіркенді. Есікті ашып қалғанымда сап-сары, тыр- дай жалаңаш әйелді көрдім. Мен оған ұмтыла бергенде әжем жүгіріп келіп, екі қолымнан тас қып ұстай алды. Бұлқынып едім, босай алмадым. Амалсыздан бүкіл бойымдағы энергия қуатын шоқтай жайнатып көзіме жинақтай бастадым. Әлгі әйел кесірткеге айналды да жорғалай жөнелді.

15. 05.89

Қасымда көп кісі бар ауылдағы үлкен зиратқа бардым. Кіре берісте үлкен-үлкен ескерткіштер тұр. Сүпі тастар үй- ден де биік. Бейтаныс адам ұзақ Құран оқыды. Мен іштей сөзбе-сөз қайталап отырмын. Құран оқылып болған кезде, қабірлердің бәрі көздерге айнала бастады. Бәрі маған қарап қалыпты. Жалғызбын. Қаша жөнелдім. Ұзақ жүгірдім. Өк- пем өшіп алқынып артыма қарасам, ештеңе жоқ, жап-жазық тақыр дала ғана көрінеді.

420

19. 05.89

Биік тау. Бір жағы кесілген алма сияқты тайқылау жар. Екі адам өрмелеп таудың биік шыңына шығып барады. Со- лардын біреуі таныс болған сон үніле қарадым. Сөйтсем әлгі өзіммін. Байқамаса тайып кетіп жардан құлайды-ау деп уайымдаймын, өзімді өзім уайымдап тұрмын. Мен өрмелеп барам.

21. 05. 89

Үйдін қабырғасына соғылдым-ау деймін, астынан су шықты. Өзім душ қабылдау үшін тыр жаланаш шешініппін.

27. 05. 89

Үйлер, үйлер. Ешқашан есіме алмаған кісілердің бәрі жи- налуда. Балшық илеудеміз...

09. 06. 89

Зираттар шөп шабатын шабындықтай кең... Әсет күн- делікті оқыған күйі шаршап көзі ілігіп кеткен екен, ұйқы- лы-ояу күйде өзінің қорылдағанын естіп оянып кетті. Бұрын қорылдамайтын. Ұзақ ұйықтағандай бойы сергіп қалыпты. Қайрадан күнделікке қарады. Соңына таманғы бетінің бірін оқыды:

Саят хатында көрген түсін жазыпты, міне қызық! Екеуіміз де бірдей түс көріппіз. Үлкен зираттын ескі бөлігінде ашық қабірде әуелі мен жатыппын, сосын Әсет сонда мені іздеп келіпті.

Әсет жалма-жан өзінің түс көрген күні мен Саяттың қай- тыс болған уақыты аралығын есептеді. Тұп-тура алты ай екен. Ол көзін жұма қойды. Құлағы күңгірлеп, төбесі шы- мырлап кетті. Орнында байыз тауып отыра алмай, әрлі-берлі жүрді. Жүрегін әлдебіреу ұстарамен паршалап тіліп жатқан- дай. Басы зеңіп, тамағы қайта-қайта кеберси берді. Ол тере- зенің пердесін ысырды. Көше бұлыңғыр, айнала елең-алаң көрініп, таң сібірлеп келеді екен. Үйлердің шатырлары мен мұржалары қараң-құраң көзге түседі.

421

Маңдайға не жазса, соны көреміз. Тағдырдан қутылған жу- мыр басты пенде жоқ. Алайда табиғаттың айнымас заңдылы- ғындай, ажалдың да өз ережесі бар. Өмірді шын сүйген адам- ның басты жауы да - өлім. Мүмкін адамдардың ерте өлуінің де тылсым сыры бар шығар. Өйткені махаббат пен жастық шақ уақыт тезіне түспей, сол сулу мәңгі жас күйінде өзгеше бір ға- жайып дүниеге көшеді. Әсет өз ойынан өзі шошыды. Ол енді сол отырған бойы күнделік жазылған дәптерді қолына алып, орта тусынан ашылған бетіне көз жүгіртті. Саят нақыл сөздер мен ойындағыларын араластырып жаза беріпті.

* * *

Алматыдан Әсет келді. Бурын ондай емес еді, туйық- танып кетіпті. Қабағында муң бар. Желтоқсанда не болды, жазықсыз жастардың қырылғаны рас па десек үндемейді. Әйтеуір өзінің ештеңеге ілікпей аман қалғанына қуандық...

* * *

Армияға кетерінің алдында Әсет те маған неге үйлен- бейсің деп өкпесін айтты. Анамнан бастап үйдегілердің бәрі үйлен, үйлен дейді. Өзімнің де үйленгім келеді... Бірақ... Бір қудіретті күш маған кедергі жасайтындай. Қуданың қудіреті, қыз біткен маған туған қарындасымдай көрінеді. Кейбіреуін жақсы көрем, тіпті сүйетін тәріздімін. Бірақ... Ешқайсысына да үйлене алмайтыным сөзсіз. Балжанды да қанша сүйгенім- мен, одан да сол себепті айырылысуға тура келді. Сыңары- нан айырылған аққудай жалғызсырап жүруім де содан. Адам жарық дүниеге тек «күнә» арқылы келіп, көретін қызығы да соған барып тіреледі ғой...

* * *

Тағдырдан қашып қутылмайсың. Жазғанға көнесің. Тек үміт қана, арман ғана мәңгілік. Талантты, жаны жарқын адам дүниеден өтсе жақыныңды жоғалтқандай, әлдебір асылыңнан айырылғандай алаңдайсың. Алланың қудіреті, кейінгі кездері өзімнен-өзім көңілденіп көтеріңкі жүрдім.

422

Әлдебір істі тындырып тастағандай үйге сыймадым. Кешкісін мектепте бірге оқыған кластасымның туған күніне бардым. Көңіл-күй көтеріңкі. Ойнадық, күлдік. Әдеттегідей сырнайға қосылып көп ән айттық. Сол баяғы сүйекке сіңіп қалған үйреншікті Шәмшінің әндері. Бір кезде ауыз үйден кіріп келген бір жолдасымыздың әкесі: «Әттеген-ай, - деді өкініп, - жаңа ғана теледидардан Шәмшінің қайтыс болға- нын хабарлады». Соны айтты да бөгелмей тез шығып кетті. Үйде үнсіздік орнап, бәріміз де төмен қарап отырып қалдық. Не болғанымызды білмедік. Жан дүниемізді мұң басып, жү- регіміз тоқтап қалғандай сезіндік. Шәмші бізге туыстан да жақын еді. Абай, Мағжан, Мұқағали, Шәмші... ажал шіркін алудан тоймайды екен-ау... Таң атқанша көше аралап жапа- дан жалғыз жүрдім де қойдым. Көзіме жас үйіріле берді.... Себепсіз тым қатты қуанып кетсем, арты әрдайым өсітетін әдеті. Шәмшінің сырлы сазды сұлу әндері әлі талай жылдар қазақ елі аспанында қалықтап, халқының жүрегінде мәңгі қалары сөзсіз.

* * *

Жақсы көретін адамыңа, не бір қимас затыңа жететін ештеңе жоқ. Өмірдегі жалғыздығыңды солар еске түскенде мүлдем ұмытып, аз уақытқа болса да өзіңді-өзің алдарқата- сың. Егер күндердің күнінде сол қимасыңды, сыйласыңды жоғалтып алсаң, мынау ғажайып ғалам сен үшін бос қуысқа, әрсіз де нәрсіз бірдеңеге айналады. Ажарынан ада болады.

Менің күшігінен асырап өсірген Құтжол деген итімді ит ататындардың қалай өлтіргендері әлі көз алдымда. Ол ана бір жылдары Хрущевтің ит пен мысықты қынадай қырғызған кезі болатын. Ең өкініштісі өкіметтің сөзіне сеніп, ауруын тексереміз деген соң Құтжолды өзіміз апардық қой. Иттерді сұйық дәрі ішкізіп тексергені көз бояушылық екен. Сау деп жетон алғандар ілуде біреу. Көбіне иттерді иелеріне кішке- не қазыққа апарып байлатады да атады. Мылтықтың гүрсілі, күкірттің иісі, иттердің қыңсылаған аянышты даусына ара- ласып дене тітіркендіреді. Құтжол да: «Мына жерден тезі-

423

рек кетейікші» дегендей көзі жасаурай, аяғыма орала берді. Не керек, біздің де жолымыз болмады. Қазыққа апарып ит байлау кезегі бізге де келді. Қутжол жаутаңдаған күйі, менен көзін алар емес... Қолымнан не келеді, әлім көз жасыма ғана жетті. Мылтық дауысынан қулағым бітелгендей болды. Қас қағымда көзін ашпай қолымда өсірген Қутжолымнан айы- рылдым. Өлген итімнің қарғы бауын апам шешіп алып, ма- ған устата берді. Сондағы күкірттің ашқылтым иісі әлі күнге дейін кетпейді. Қутжолдың өлер алдындағы әлсіз қыңсыла- ғаны, муң шаққандай болғаны көпке дейін қулағымда турып алды. Басқа күшік асырамадым. Қутжолымның қарғы бауын басқа итке таққым келмеді...

Ал қазір маған темір болса да көк «Москвич» бәрінен жа- қын. Өзінің жаны бар сияқты. Оңаша мінсем, жақсы тартып, моторының үні ән ырғағындай бір қалыпты шығады. Өзімнің де көңілім көтеріліп, ыңылдап өлең айтып кеткенімді бай- қамай қалам. Кейде көк машина менен көзін алмай қарап туратын сияқтанады... Көп көрмесем, өзімнің де жүргізгім келіп кетеді. Ол да мені сағынатындай... Біз бір-бірімізсіз өмір сүре алмайтын тәріздіміз. Бірақ анда-санда кесірленіп калатын кездері де болып турады. Шаң-тозаң басса, дурыс тартпайды. Ал қыз-келіншектер мінгізсем бар ғой, от алмай қақалатыны бар... Ондайда маған бул өмірдегіні жанды-жан- сыз деп бөлу сыңаржақтылық шығар деген күпір ой келеді...

* * *

Меніңше дүниедегі тірліктің тірегі, қайнар көзі екеу - ол өлім мен махаббат. Өлімнің ақиқаттығы бізді өмір сүру- ге ынталандырады. Ал махаббатсыз өмір мәнсіз... Пәктік мәңгі, махаббат мәңгі... Таза сезімді ешқашан кір шалмақ емес. Тозса өмір тозсын, махаббат тозбаса, кіршіксіз бол- са екен...

* * *

Өткенді қайтару қолдан келмесіне көзің жетіп турса да, әйтеуір біздің санамыздан тыс бір күштің бар екенін сезі-

424

несің. Сол күш күндердің күні болғанда мейірімі түсіп, жо- ғалтқанынды қайта берердей іштен дәмеленіп жүргенің...

* * *

Еркек пен әйелдің бір-біріне деген парасатты қарым-қа- тынасы өмірге, айналаға сән береді. Сезім барда дүние қы- зық...

* * *

Адамзатта өмірбақи кешірілмес сұрқиялық болады және ол нендей қайырымдылық істелінсе де ұмытылмайды...

* * *

«Әйел дәмдеп істелген дастархан іспеттес, тамақ іш- кенше өліп-өшесің де, қарның тойса қалғи бастайсың» деп ішіліп-желінгеннен кейін мүлде басқаша көпірген бір жігіт- пен сол сөзі үшін жанжалдасып қалдым. Ол оңбағанның ша- масы қарындасы жоқ-ау деймін, әйтпесе, әйел туралы ондай былапыт сөйлемес еді.

* * *

Адам жан тыныштығын іздесе, бақытты балалық шақ ес- теліктері негізінде өзіндік шағын әлем жасап алуы қажет.

* * *

Балдырған бала күннен алысып-ойнап бірге өскен көрші қыздың өсе келе қос анары көйлегін түртіп білінгені, әлде- неден қысылып қызаратыны өкінішті-ақ. Өйтіп бой жеткені бар болсын.

* * *

Жалған дүние - ойшылдар мен жайсаң жандарға тамұқ.

* * *

Дүние тауқыметінен екі-ақ адам құтылады: біреуі - жа- рық жалғанға келмеген нәресте, екіншісі - өлген адам.

425

* * *

Кімге де болса жеткізбей кеткен арман бар.

* * *

Адам өліммен бетпе-бет келгенде ғана, өмірінің шын мәнін біле алады.

* * *

Күлкісіз өмір - құссыз орман секілді.

* * *

Зымырап зулаған уақыттың ауырлығы келер ұрпаққа қа- лар.

* * *

Қара шаңырақтың түтіні ыстық.

* * *

Бұрын шетсіз де, шексіз ой ғана ма десем, түпсіз тұңғиық - жамандықта да бар екен.

* * *

Ғасырдың құдіретін - адам, адамның құдіретін - ғасыр айқындайды.

* * *

Ел ауызындағы ескі сөз - көпшіліктің ар-иманының ай- насы.

* * *

Сөздің жаны бар. Ол да құстай ұша алады.

* * *

Үрей мен Үміт бір заттың екі беті. Үмітің үзілсе, Үрей келеді, ал көп үрейден сон үміт туады.

Түнде көлеңке іздейтін адамдар болады. Бірақ оларды әлі ешкім түсінбей жүр.

* * *

426

* * *

Өнер жиынтығы мәдениет қана - жан азабын жеңілдетеді.

* * *

Көптің тілегі ерте ме, кеш пе, қайткен күнде де орында- лады.

* * *

Өмір - өлім, өлім - шексіз өмір.

* * *

Дүниедегі ұлы өкініштің бірі - қабірге оның ақылының да, білімінің де адаммен бірге көмілетіні.

* * *

Әлем өзгереді, бірақ шындық өзгермейді. Сондай-ақ, күнә де біржақты болмайды.

* * *

Анашым, айналайын лебізіңнен

Күн-түн демей ақ сүт беріп емізіп ең.

Жыламасын, қуанышым, қуатым деп,

Тәттіні өзің жемей жегізіп ең.

Анашым бір мен үшін шалқып жатқан,

Шөлдесем мейірімнің теңізі ме ең!

Шым-шытырық түстер басты ауыртты. Түстің уақыт пен кеңістікке тәуелсіздігіне көзім енді жетті. Түс жоруға уақыт жоқ, тіпті, жорығым да келмейді. Серігім, ермегім - үйдегі кітапханам. Кітап шіркінді қолыңа алсаң болды, көңілің көтеріліп, сезімнің сергіп сала беретіні несі екен. Әр кітап жазушының айтар ойы ғана емес, өмір жолы, шындап келгенде өзі. Сәттілігі мен қайшылығы аралас кі- таптар да әртүрлі.

427

* * *

Әсетке ағасының жазған күнделігі көп сырдың шетін аңғартты. Ол жандағы жараға, жанған ішке дауа іздегендей мәңгіріп көп отырды. Сонан соң ауыр күрсініп жастықты жұмарлаған күйі төсегіне құлады. Өзегін әлдеқандай сағы- ныш уы жалап барады... Далада жел күшейіп, есік алдында- ғы женіл-желпі шелекті, шатырдын қанылтырын қанғырлата қақты.

Күн райы бұзылатын сыңайы бар. Әсет буындары сырқы- рай ерте оянды. Ештеңеге зауқы болмай, деңбекшіп жатты да қойды.

Бөлме іші қараңғы, орнынан тұрып, шам жақпай пердені ысырып сыртқа қарады. Қайтып жатқысы келмеді. Киініп сыртқа шықты. Түн мүлгіп тұр. Қарашаның шым-шым аязы тыныс кереді. Ерте түскен қар төніректі ақ көрпесімен шым- қап алғандай мүлгіп тұр. Қыр мен ойы теңеліп, Сары дала биыл ұйқыға ерте кетті. Күнара ызғырықтатып, жаяу бора- сындатып қояды. Бағана бастарына ілінген электр шамдары айналасына мол жарығын шаша, түн қаранғысынан жалғыз көзді жалмауыздай бедірейе қарайды. Тек самсаған жұлдыз ғана жер бетінің суығын сезбегендей жымың қағады. Иы- ғына ілген әкесінің үлкен күпісін қымтаған күйі Әсет үй іргесіндегі орындыққа келіп отырып, темекі тартуға кірісті. Толықсыған ай төңіректі көгілдір жарыққа бөлеп тұр. Ол темекісін сораптап ұзақ тартты. Түтін аралас қышқылтым иіс бойды алды. Қабағы сыныңқы, өңі мазасыз. Ол осы сәт- те айға оңаша мұңын шағуға дайындалған бұралқы аш қас- қыр сияқты еді. Бұл да сол қасқырдай түн қойнын қалтыра- та ұзақ ұлып: «Тым құрыса көп жұлдыздың бірінде тусам, қара жердің қайғысын арқалап қамықпас едім. Мұңсыз өмір, алансыз көнілмен күн кешер ме едім, дариға!» дегісі келетін- дей. Көңіл жұбататындай... Ойдың шегі болған ба? Өмір - жалған, өмір - азан... Ес біліп, етек жапқан соң бұрынғыдай ешкімге де елжіремей есейіп, томаға-тұйық күйге ауыса бас- тайсың. Кейде Әсетке бүкіл өмір қоштасудан тұратындай көрінеді. Бір күні ағасы Саят сияқты онымен де туған-туыс,

428

жора-жолдастарының қоштасар мезгілі келер. Басы жумыр пенденің одан қашып қутылғаны болсайшы. Міне, соқпақты жолдың жар басына тірелер сәті де таяды. Өткеннің өкініші мен ертеңгі булдыр болашақ арасында теңіздей толқы- ған жан азабы мен белгісіз қорқыныш жатыр. Алға қойған мақсатына жетпей өлім теңізіне түсіп кету неткен өкініш! Қанатсыз қустай армансыз ғумыр кешу де қиын... Неге со- лай?.. Дауыстап жария жасамаса да, Әсеттің не айтқанын үнсіз түсініп, жан сырына ортақтасқандай төңірек тылсым тыныштық кушағында. Жерге жарық түсе бастады. Жул- дыздардың өңі қашып, алыстай түсіп, біртіндеп сөніп жа- тыр... Аяз дене тітіркендіруге айналды. Таң жақындағаны- мен, түн буйығып уйқысын ашар емес. Әсет тоңазыған күйі үйге кірді. Терезенің ішкі жағына турған қырау ай жарығын сүзіп, бөлме ішіне сүттей сәуле себелеп тур. Ертеңгі жумыс- қа түнгі кезекке барады. Ұйқысы келмеді. Тіпті сол уйқыдан өзі шошынайын деді. «Ұйқыменен өлі тең» деп бекер айтқан ба! Бір уйықтаған соң оянбай қалуы да мүмкін-ау. Өз ойынан өзі сескеніп қалған Әсеттің жүрегі біресе өрекпи, енді бірде лүпілдей соқты. Баяулаған кезде жайлап барып кілт тоқтай қалатындай. Төсекке жатқан соң буйығып, бойы жылып, ойдан сілесі қата шаршаған жігіт өзінің қалай уйықтап кет- кенін де сезген жоқ...

Әсет келесі күні тамағын ішіп алып, қолы бос болғандық- тан мәдениет сарайының кітапханасынан алған кітаптарын өткізбекке сыртқа шықты. Дала аппақ. Көрші үйдің қасында балалар у-шу, мәз-мәйрам, жабылып аққала соғып жатыр. Қыстың меңіреу тыныштығын солардың айғай-шуы ғана бузады. Қар аяқ басқан сайын сықырлап ән салады. Әсеттің турған қалашығы он шақты мың халқы бар өндіріс кеніші. Үлкен қалалардан жырақтау орналасқан осы кеніштің өзіндік ерекшелігі де жоқ емес. Қалашық көлеміне қарай, рудник ашылғанда-ақ беске бөлінсе керек: Қоржынкөл, Жа- ман қала, Аяқ көше, Жаңа ауыл, Орталық. Журт та әуелгі кезде өз ауданының адамдарымен, сосын басқалармен ара- ласады. Балалар жағының ара-қатынасы мүлде бөлек. Олар-

429

дың сыйластығы көбіне жақ-жақ болған төбелеспен бітеді. Тіпті, кейін есейіп, үйленгендерінде де көбіне өз аудандары- ның қыздарына қосылып жатады.

Жаңа салынған үйлер аз. Жылдан-жылға тұрғындар саны да азайып келеді. Оның есесіне жартылай құлан, иессіз қал- ған үйлер көбейді. Елдің тұрмыс жағдайының қиындағанын ауыл көрінісі айтпай-ақ білдіреді. Жұтаған жұрттың көңіл күйі де басқа. Күндіз білінбегенімен кеш бата ескі үйлерге қараңғылық ерте үйіріледі. Жалғыз келе жатқан кісіге әлгі үйлердің үңірейген есік-терезелеріндегі қараңғылық саған кұбыжық болып қарап тұрғандай эсер етеді. Денеге шым- шымдап қорқыныш енеді. Ескі үйлерде күндіз балалар ой- нағандарымен, күн баға солардың ешқайсысы маңайламауға тырысады. Кейбір үйлердің қасында әлі де ағаштар баяғы күндеріндегідей сексиіп тұрғанымен олардың да ерте ме, кеш пе өлері, қурап қу түбірге айналары сөзсіз. Иессіз, ессіз дүние көпке шыдаған ба...

Әсет өз үйінен ұзай бере шүйіркілесіп әңгімелесіп тұрған екі әйелді көрді. Оның бірі көрші болғандықтан амандасып еді, ол жауап қайтармақ түгілі жанынан өткенін де көзге іл- меді.

Қайтып оралғанша арада бір-екі сағат өтсе де, бағанағы екі әйел сол орындарында тапжылмаған күйі әлі тұр. Көрші әйел енді өзі амандасты. Әсет бірден жауап қайтармай сәл аңырып барып басын изеді. Жүре бере, езу тартып, әйел- дердің әңгімеге құштарлығы оларды төзімділікке де тәрбие- лейді екен-ау деп ойлады.

Әсет әдетінше түнгі ауысымдағы жұмысына ертерек келді. Үйреншікті шаңсорғыштардың гүрілі анадайдан құ- лаққа келеді. Ол бірден киім ауыстыруға асықпай, демалыс бөлмесіне барып, биллиард ойнаған екі-үш шахтермен әңгі- мелесіп біраз отырды. Биллиардшыларда мән жоқ, шарла- рының тигенінен тимегені көп, әйтеуір ойнадық деген аты. Оның есесіне арасында анайылығы бар дөрекі қалжың сөз, қарқ-қарқ күлкі, бұрқ-бұрқ темекі түтіні жеткілікті. Әсет бі- раздан соң арнайы киімін киіп, құрал қоятын орыннан шамы

430

мен нөмірін алып, клетпен 530-шы горизонтқа түсті. Кварш- лаг жарық болғанымен басқа тұстары қараңғы. Аяқ асты су. Жүрген сайын резеңке етігің былш-былш етеді. Оқпаннан келген суық жел де дене тітіркендіреді. Анда-санда әуелі рельс бойлап тарсылдаған электровоздың дыбысы естіліп, артынан жарығы көрінеді. Бұл жер астының өзгеге ұқсамай- тын өзінше тырбың тіршілігі. Әсет забойына келіп, басын көтергенде тас арасынан сызылып аққан суды көрді. Қабыр- ғаланған үлкен жалтыр тас құдды үнсіз жылап тұрған адам сияқты. Ол бұрылып артына қарады, шам жарығы түскен жерден басқаның бәрі түнерген қараңғылық. Шам жарығы блоктың біраз жеріне жетіп күңгірттенген бойы бара-бара қараңғылық құшағына сүңгиді. Бейнебір жарықты қараңғы- лықтың қомағай араны қылғып жатқандай. Қанша тырысқа- нымен жұмыс өнбеді. Күнде әлденеше рет дікіңдеп келетін мастер де көрінбеді. Жұмысы ауыр түнгі ауысымнан соңғы уақытта мүлде береке кетті. Біресе жарғыш заттар, бірде бекіткіш ағаштар жетіспейді. Кезінде көл-көсір боп жататын дүние қазір біреу ұрлап кеткендей немесе тығып тастағандай шам алып іздесең таптырмайды. Бес-алты айдан бері жала- қының жартысы ғана қолға тиеді, қалғаны қолма-қол ақша- ның жоқтығынан кассаға аударылады. Жинақ кассасынан өз ақшаңды барып алу да ерлік жасағанмен бірдей. Қашан бар- саң да - кассада отырған әйелдердің жоқ деп ауыздарын қу шөппен сүртіп отырғандары. Көп барсаң, сен-ақ қайта-қай- та келе бересің деп, өзіңді балағаттап сөгіп тастайды. Ақша сенікі емес, солардікіндей. Инфляциясы тағы бар.

Сырттан «тормозок келді» деген дауыс естілді. Үзіліс жа- рияланды. Бір-біріне жақын орналасқан ауысымдағы шах- терлер бір жерге жинала бастады. Жігіттердің әзіл-шыны аралас қалжыңы шаршағанды ұмыттырып, біраз бой жеңіл- деткендей болды. Ішпейтіндері берген сүттерін үйлеріне алып кету үшін құтыларына құюға кірісті.

- Біздің экономикамыз сияқты тормозок та күннен-күнге шидиіп берекесі кетіп барады. Міне, бүгін ағаш, бұрғы жоқ боп тағы да бос отырмыз. Бастықтар не ойлайды-ей, осы.

431

 Не ойлаушы еді, өзінің қалтасын ойлайды да. Бұрын құ- дайдан қорықпаса да, қариядан қорқатын. Қазір өзі би, өзі қожа.

Қазаншының еркінде, қайдан кұлақ шығарса. Кім ненің құлағын ұстап отырса, соның қожасы. Заң да, зәкүн де жоқ.

 Ұятыңа түкіргені бар ма, есесіне машина мініп, туыста- рына дүкендер аштырып жатыр.

 Елді билеп үйренгендер қашан да заманның ұсынған ойынын ойнауға қабілетті келеді. Жеңе алмайтын жерінде кейін шегініп, алатынын алу үшін тонын теріс айналдырып көз бояп, өзгере салады. Ал іштерінен жұртты малға санай- ды. Олардың ойынша ақыл мен қабілет тек соларда ғана. Басқалар олардың айтқанын істеп, айдаған жағына қарай жүруге тиіс. Жанға бататыны - алдап тұрғанын білсек те со- ған көнетініміз, байлаулы иттей бұлаңдап, басқа теуіп жатса да табан жалайтынымыз.

 Әй, мына біздің данышпан ақыл айтып сөйледі-ау. Бәрін біліп тұрсаң, мұғалімдігіңді тастап, шахтаға неге келдің? Жазбадың ба, кезінде ашпадың ба? Бәрін құртқан осы сен- дей интелгентсымақтар.

 Сәкенде не шаруаң бар? Мектептен шахтаға кетсе, ақ- шасы аз болғандықтан, бала-шағасын асырау үшін кетті. Әйелі врач, алды студент бәлен баласы бар, онысы несі? Әлде Одақты таратқан осы деп отырсың ба?

 Бәсе, бәсе, әңгіме енді қызайын деді. Төбелесті жанжал- сыз бірден бастап кетіңдер!

 Ха-ха, - қыран топан күлкі шахта ішін жаңғыртты.

 Жаңаның бәрі ескіні қиратумен басталушы ма еді? Ең арты үй салғанда да жаңаны салған соң барып, ескіні бұзбас па?

 Қойшы, Беке, кім бізден сұрап жатыр? Кешегі коммунизм құру үшін қызмет еткен жолбасшы көсемдер бір жүз сексен градусқа бұрылып, енді капитализм құруға кірісіп кетті. Тек қызметтерінің аты ғана өзгерді, заты - сол бәз баяғы. Бұларда не тойым, не қойым жоқ. Ұрлап жиған дүние кімге опа әкелген, өлгенде соның бәрін көріне әкете ме?.. Олар кеше капита-

432

листерді жамандап күнін көрсе, бүгін соларға қызмет жасап, коммунистерді даттап қызыққа батып жүр. Бет деген болсай- шы, шіркін-ау бет қайда буларда?..

 Айтпа... туп-тура бар ғой Чеховтің «Хамелеоны».

 Елдің байлығы устағанның қолында, тістегеннің аузын- да кетуде. Талан-таражға салынбаған зат жоқ. Көшуге да- йындалып шет елден үй салып, мемлекетті сорып, сыртқа жіберіп жатқаны қаншама. Соның бәрін кеше ел билегендер істеп отыр. Қарапайым еңбекші халық кеше де алданды, бүгін де алдануда.

 Ертең де оңбаймыз...

 Мүйіз сураймын деп қулағынан айырылған деген осы. Тәуелсіз ел болып жақсы турамыз ба десек, бәрі булдырап барады. Тіпті, үкіметтен айырылып барамыз. Көк туымыз қулап қалмаса қайтсін?..

 Бізді қойшы. Ұрпағымыздың ертеңі не болады?.. Осы- лай кете берсе, халықтың қайыр сурап кетпесіне кім кепіл? Саясатшылар тойып секіреді, ашыққан халық тоңып секі- реді...

 Идеяңның өзі иттің итаяғындай бірдеңе екен ғой. Марк­сизм-ленинизм деп қақсап едік, бәрі бір күнде қумға сіңген судай, қурдымға айналды. Енді жетпегені осы еді...

 Әйтсе де ол идеядан емес, қоғамның азғанынан. Адам- дар улты, діні басқа болғанымен түбі бір емес пе? Бәрі де бір жаратушының қулы. Қырылатындай не жетпей барады? Осында бір гәп бар ма деймін.

 Болуы да мүмкін...

 Қырғын соғыс, жанжалдың бәрі бурынғы жасыл жаға- лау, демалыс аймақтарынан шығып жатыр. Байқайсыңдар ма, осы қанды қасаптың көбі теңізі бар жерлерде. Ондай жерлерге дем алуға жақсы да, жаман да барады. Биоэнергия- ның нашар түрі жинақталады.

 Е-е, әңгіме жаңа қызды, осылай курорт, әйелдер жөнінде айтсаңдаршы.

 Шынында, қай жерде жын-ойнақ көп болса, түбі сол жерден бір пәле шығады. Журт Қырым, Кавказ, деуші еді,

433

әне, булқан-талқан. Адриат теңізі, Югославия анау. Таза жүрмеген соң күнәлар жиналып-жиналып, бір-ақ күнде бурқ ете түсетін болар.

 Қалада студент қыздар жиырма долларға кім көрінген- мен жата береді дейді, сол рас па екен?..

 Рас болса, барайын деп пе едің?

 Қазір ол да кәсіп. Өкіметіңнің өзі не істесеңдер де ақша табыңдар деп жатқан жоқ па? Оқу-білім, мәдениет адыра қалды. Стипендия, зейнетақы ештеңеге жетпейді.

 Оның есесіне президент көбейді ғой. Таяқ алып лақтыр- саң әйтеуір бір президенттің басына тиері сөзсіз.

Журттың гу-гуі көбейіп, орындарынан қозғаласып мәз болысты. Біреулері «күйеуі жоқ әйелге барған сауап екен» деп жатты.

 Әйел мен арақтың бары да жақсы, олар болмаса не істер едік?

 Не дерің бар? Кезінде арақ арзанда араққа қарсы заң шығып, ішкізбеді. Енді қымбаттағанда радиациядан қорғану үшін арақ ішкен дурыс екен деп жатыр.

 Осы сенің естімейтінің жоқ. Радиациясыз-ақ мына за- манда еркек те - әйел, әйел де - әйел. Онсыз да кей түні таң- ның қашан атуын күтіп, өздігіңнен ақша табуды ойлап қара тер болып, әйеліңе жағынам деп көрер таңды көзбен атыра- сың. Таңертең турғасын ақша болады, қатырамыз қатын деп күпсінесің.

 Сенің әйелің жақсы екен ғой сөзге тоқтайтын.

 Әйелдің жөні бөлек, ол турсын немереңнің алдында бе- делің қалмай барады. Бурын базарға шыққанда тым қурыса балмуздақ әперетінсің. Қазір оған шама қайда. Шахтер деген атың ғана.

 Демалыс бітті, жумысқа барыңдар! - деген ауысым мас- терінің дауысы естілді.

 Жумыс істеуге келгенде дайын турады, одан да мезгілі- мен жалақыны бергізбей ме, бастық болғаныңнан...

Шахтерлер турып, әлі де даурыға сөйлеген күйлері забой- ларына беттеді.

434

Әсет жумысын ерте бітіріп, мазасы болмай, мастерден суранып жер бетіне ертерек көтерілді. Киімін ауыстырып жатып, қолындағы сағатына қарап еді, таңғы төрт болыпты. Ұйқының нағыз тәтті кезі. Қалғып-шулғып отырған заряд- чицадан басқа бейсауат адам жоқ. Тек кептіргіш жақтағы бу атып гуілдеген машинаның үні естіледі. Әсет тонын түйме- леген күйі сыртқа шықты. Қызылшунақ сары аяз бетін шым- шылап, қойны-қонышын кеулеп алды. Әсет өңменінен өткен суық желге туншығайын деді. Ол жумыс істейтін Восток ар- телі өндірістің шетінде орналасқан, буның үйінен біраз жер.

Әсет қырық қадамдай жүргеннен кейін әлгінде ғана жар- қырап турған өндірістің барлық шамы сөнді де қалды. Төңі- рек көзге түрткендей қараңғылық қушағына енді. Тек қана жер бетін жапқан ақша қар ғана ағараңдап көзге шалына- ды. Кенет шахта жақтан машинаның жарығы көрінді. Әсет әлгінде менімен бірге ешкім киім ауыстырған жоқ еді, кім де болса үйге жетіп қалатын болдым ғой деп артына бурылып қараған күйі тоқта дегендей қолын көтерді. Жеңіл машина баяулап келіп тоқтады. Әсет бул кім болды деп нөміріне қа- рай бастады. Көзіне жарық шағылысып ештеңе көрінбеді. Шофердің өзі алдыңғы есікті аша берді. Таныды. Өздерімен бірге істейтін, ағасы Саяттың кішкентай кезінен бірге өскен Шайзрат деген досы. Әсет қуанып кетіп, жылдам басып келіп машинаға отырды. Қол беріп, қол алысты. Шайзрат жымиып күлген күйі басын изеді. Аузындағы алтын тісі жарқ етті. Әсет машинаның дауысын естімеді. Көңілі кетеріліп, денесі жеңілейді. Шаршаудан із де қалмады. Бағанағы ауырлап, мазасызданғаны ушты-күйлі жоғалды. Әлденелер айтылып жатыр. Әсет ала бөтен көңілденіп, сапылдап сөйлеп отыр. Ойдан сөз озуда. Шайзрат тура жолға бүрылмай, өндірістің ортасымен айналма жолға беттеді.

 Шәке, былай төтесінен кетпедік пе?

 Жоқ, үйреншікті әдет қой, жолы жақсы орталықпен кетейік. Мүмкін сендей түнделеткен біреу-міреуді үйіне жеткізіп тастау керек болар.

 Осы сенің сондайың. Сол жақсылығың алдыңнан шықса ғой.

435

 Шықсын, шықпасын, эр адам жақсылықты өзі үшін іс- тейді. Жаратқанымыз риза болсын. Өзің Аллаға сенесің бе?

 Барына күмәнім жоқ. Бірақ құлшылығым күмәнді. Ашынып, қиналған кезде ешкімді ойлауға шамам келмейді. Сабырлылық жасай асықпасам, жаратқанға бар түйсігіммен беріліп жалбарына алам. Дұға-аят оқылғанда Алла бар, ал жай жүргенде ұмытыла береді. Әсіресе Саяттан кейін көп нәрсе өзгерді... Құдайды көз алдыма елестетіп, сөйлесіп те көрдім. Ол бірде маған ақ сақалды кәрі шалдай, енді бірде көпті көрген мейірімді ана іспеттес елес береді. Көбіне әйел емес, ер адам бейнесінде ойыма түседі.

 Қалай болғанда да құдіретті күшке сенуіміз керек. Ол жалғызсыраған жарымжанды адамдардың өмір сүруіне кө- мектеседі.

 Шәке, айтқаныңызға рахмет. Күні бойы жантала- сып жүріп-жүріп, кешке жатарда өлімнің барлығы есі- ңе келіп, жаратқанға іштей жалбарынасың. Күн өткен сайын өзіңнің де қартайып, біртіндеп тозып, таусылып бара жатқаныңды сезесің. Мендей ешкімге шарапа- ты тимегенге қайырым бола қояр ма екен. Сыйға сый, сыраға бал дегендей. Ыңғай жақсылар елден бұрын кетіп жа­тыр ғой. Кімге кінә артарыңды білмейсің...

 Әрине, жалғаннан өз еркімен кететіндер ең бас- тысы - өмірмен қоштасу дейтін шығар. Мүмкін шын- дығы да сол болар. Бірақ олардың қайғы-қасіреті арт- та қалғандарға түспей ме? Әсіресе, артында зарлап анаң қалса, одан асқан қиындық бар ма? Дегенмен, қа- лай болғанда да марқұм болғандарға ғайбат сөйлеуге тірілердің ауызы бармайды. Адам өлгенде ғана әділ бағасын алып, жақсылық-жамандығы таразыланады.

 Саят қайтқаннан бері мені де күннен-күнге бұрынғыдай емес, өмірге, қызыққа құмартудан гөрі, селсоқтық басып ба­рады. Жалған дүниеге жылап келіп, азды-көпті өмір сүреміз бе, жоқ па, қайтадан жылап кете береді екенбіз. Өткен күнде белгі жоғы рас-ау...

 Тұяғы бүтін тұлпар жоқ, қияғы бүтін сұңқар жоқ. Төрт

436

қубыласы сай ешкім жоқ. Саналыға қызық жоқ өмірде... Өлімсіз қорқыныш жоқ, айналып келгенде өмірде мән жоқ. Ерте ме, кеш пе, журттың бәрінің де көлеңкеге айналары сөзсіз.

Шайзрат кірпік қақпастан терезеге қараған күйі бір қа- лыпты отыр. Жайшылықта езуі жиылмай жадырап жүретін адам бір түрлі байсалды қалыпқа түскендей. Кейпіндегі әлдебір белгісіз жылылық Әсетті де жайбарақаттандырып, жанына тыныштық шуағын шашқандай. Рахат тыныштығы мол, өңшең түстің арасындағыдай белгісіз хал. Әсет бурын мундай күйде болған емес. Қою қара түн. Фабрика қасын- дағы үлкен террикон алып таудай аспан тіреп биіктеп кет- кен. Көшеде тірі жан жоқ. Екі-үш қабатты үлкен үйлер қа- рауыта сустанып тур. Түнгі жарығы сөнген қалада осындай қорқыныштың болатынын Әсет бірінші рет көрді. Мүмкін, о дүниеде де осындай шығар... Оның түрі бозарып, жүрегін әлдене шаншып өткендей болды. Шайзратқа қарап еді, мана- ғы жумбақ сәт тағы да қайталанып, сезімінің аласурғаны су сепкендей сап болды. Машина суда жылжыған қайықтай еш дыбыссыз жүрген күйі Әсеттің өз үйіне емес, әкесі мен ше- шесі турып жатқан ағасы Саяттың үйінің алдына тоқтады. Әсет «өз үйіме баруым керек еді ғой» деп ойлап үлгермей жатып-ақ, «осының - өзі дурыс-ау» деп Шайзратпен іштей келісе кетті де, түспекке ыңғайланды. Енді ол рахмет де- генінше болған жоқ, машина рулінде үнсіз бедірейіп отыр- ған Шайзрат байыппен сөйлеп кетті:

- Адам бул жалғанға жалғыз боп келіп, жалғыз боп кетеді. Аллаға ден қойған қулдарының өмірінің мәні де осы жалғыздықта. Бурынғыдай емес, қайырымды, жаны да шуақ шапағаты мол пенделердің өмір сүруі қиындап тур! Сезімтал кісі басқаның бақытсыздығын іштей болса да бөлісіп, алары болмаса да, берері жоғын сезініп, жан дүниесі жүдеп, жүнжіп жүр. Заман аумалы-төкпелі бол- ған сайын, адамгершілік пен арды сақтау оңайға соқпай тур-ау. Шайзрат сөзін кілт үзді. Артына бурылып «жақ- сы» дегенде, Әсет те бірден «сау тур» деп басын изеді.

437

Оның тісі бұл жолы сарғайып көрінді. Әсет бұрылып үйі- не беттеді, машина қозғала берді. Іле артына бұрылып еді, машина жер жұтқандай ғайып болды. Есікті анасы ашты. Әсет шешінер-шешінбестен, ештеңе ішпестен жата кетті. Ол ертеңінде түске қарай оянды. Денесі ширап ты- ныққанымен, көп жатқандықтан ба, басы ауырыңқырап қалыпты. «Тұрды ма екен» деп әлсін-әлсін келіп байқап тұрған болуы керек, шешесі Айжан ақырын есіктен қара- ды. Сөйтті де: «жылы айран бар, әкелейін» деді. Қолы- на ұстаған кесесі бар анасы қайта кірді. Әсет ағасының бөлмесінде, соның төсегінде жатқан күйі басын сәл кө- теріп, айранды дем алмастан жұтты. Қатты дем алмай іш- кендіктен бірден кекірді. Анасы «Ас болсын, құлыным» деді. Әсет езу тартты. Бұрылып тез басып шығып кеткен анасының иығы селкілден бара жатқандай көрінді. Қа- бырғада Саяттың үлкейтілген суреті тұр. Бөлмесі де сол баяғы көзі тірісіндегідей жұпыны қалпы: бір қабырғаны тұтастай алып, тізіліп тұрған кітап, еденде палас, жақтауы ағаш екі кісілік кереует, киім ілетін айналы шкаф, стол. Заттарының бәрі орнында, өзі уақытша ғана жолаушылап кетіп, әне-міне үйге кіріп келетіндей. Әсет Саят екеуі те- телес болғанымен, қандай қиын жағдайда да бір-бірілерін түсініп, сөзге келіп шекісіп көрмепті. Оларды әлдебір күш бір-біріне тартып тұрғандай... Ағасы екеуі біраз кездеспей қалса, іздесіп, егіздің сыңарындай жетімсірей қалатын. Суретке түссе де көбіне құшақтасып түсетін...

Әсет сол күйі біраз жатты. Сол күйінде қол созып, сөре- дегі Абайдың сырты қызыл, кішкене ғана таңдамалы өлең- дер жинағын алды. Бұл да Саяттың сүйіп оқитын кітаптары- ның бірі. Арасында қағаз қыстырып қойған бетті ашып оқи бастады:

Күн артынан күн туар,

Бір күн дамыл еткізбес.

Ой артынан ой қуар,

Желге мінсең, жеткізбес.

438

н« н« н«

Адамзат - бүгін адам, ертен - топырақ,

Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ Ертен өзін қайдасын, білемісін,

Өлмек үшін туғансын, ойла, шырақ.

* * *

Күйесін, жүрек, күйесін,

Күйгеніннен не пайда?

Дүниеде нені сүйесін,

Өмір қайда, дос қайда?

Осынау өлең жолдары адамды бірден терең ойға жете- лейді. Әсет Абай өлендерінің басқа тілге аударылғанда жа- тық шықпайтынын бұрыннан байқап жүретін. Иә, Пушкин де өзінің ана тілінде - Ұлы. Абай да солай. Кітаптың соңында ақын аударған Гетенің де өлеңдері жүр. Гете мен Абай - екеуі екі елдің бетіне ұстар беделі. Ұлылар қашан да бір-бірін жа- ңылыспай табады-ау! 3ерттеуші Герольд Бельгер шындық- тың тамырын дұрыс басып: «Данышпандар уақытқа, дәуірге тәуелсіз» дегенін амалсыз мойындайсың. Гете мен Абай қан- дай ұқсас... Әсеттің ойын анасының «көп жаттың ғой, басың ауырады, тұра ғой, балам» деген сөзі бөлді. Ол тұрып сыртқа беттегенде, анасы «Ақтабанды қораға кіргізіп, кілттеп кел» деді. Әсет сырттан басын шайқап, ішке күле кірді. Үстел ба- сына отыра бере:

 О заман да, бұ заман, мал емес, қораға ит қамағанды сендерден көрдім, - деді.

 Жұрттың бәрі сөйтеді. Қазір иттің терісінен қолғап, аяқ- қа ұнты жасау әдетке айналды. Келеді де, үні шықпайтын мылтықпен атып кетеді. Көршілердің жүні қалың иттерін сөйтті. Таңертең тұрса, иттерінің үйшіктерінің қасында қар- ғы бауы мен қаннын ізі ғана қалады.

 Милицияға айтпайсындар ма?

 Милиция қай жағына жетеді. Басынғандары ғой, көрші Шәріптің үйінің қойын қорасында сойып, басы мен ішек-қар-

439

нын қалдырып кетіпті. Милицияға барған екен, «урлаған кім, қайда турады, киімі қандай?» деп өзін әурелеп сурамағаны қал- мапты. Кім алғанын білсе, өзі-ақ төлетіп алмай ма?

 Табылды ма?

 Қайдан, өңештен өткен нәрсе табылушы ма еді?

 Обал ғой...

 Обалға кім қарап жатыр. Даладағы жылқыны атып алып жүргендерге аяушылық не тәйірі. Қандары бузылған де...

 Малды осылай соя берсек, кейін не болмақ? Қулын бие болып өсім бергенше төрт-бес жыл уақыт керек қой.

Оны кім ойлап жатыр, күнделікті тірлік қиындап кетті. Бәрін айт та, бірін айт, көппен көрген - улы той, ел тыныш болсын. Басыңды қатырып қайтесің! Журтты сен түзейсің бе? Айтпақшы, ертең Шайзрат марқумға кудайы береді екен, бағана соған шақырып кетті. Саяттың досы еді, марқум ағаң сияқты ол да өмірден еш қызық көрмей кетті.

Әсет асын ауызына апара беріп, сілейді де қалды. Көзі- не түнгі көрініс елестеп турып алды. «Түнде осы мен үйге Шайзраттың машинасымен келмедім бе?», «Өңім бе, түсім бе, астапыралла!» деген ой оның миын қас-қағым сәтте талай аралап етті. Елес шығар дейін десе, ауызба-ауыз сөйлескені есінде. Жындандым ба десе, оның да қисыны жоқ. Сап-сау. Арқасынан жылан жорғалап өткендей, аяқтары дірілдей бас­тады. Бәрі де ап-анық өз алдында. Анасы өзіне қарап отыр- ғандықтан түрінің бузылғанын білдірмеуге тырысып, тамақ жеген болды. Дүниенің апыр-топыры шыққандай. Бетінің дуылдағаны сезілді. Шайзрат ағасы Саяттан жеті күннен кейін қаза болған. Кеніш турғындарының көпшілігі шахтер болғандарымен, олардың бәрі де мал устап, косалқы шаруа- шылықпен айналысатын. Тіршілік деген қу түлкі кімге ты- ным берген. Жақын жерде қала жоқ, күнкөрістің өзі қиын. Сондықтан да журт жазда жумыс арасында жанталасып қыс- тық отын-су мен жем-шөптерін дайындап алады. Шайзрат даладан шөп әкелмекші болып КамАЗ жалдап, өзі «Жигули- мен» барады. Айдала. Күннің ыстығы қарғаның миын кепті- реді. Ауа тымық. Ол жерде сүрлеу жолы ғана бар. Күніне сол

440

жолмен жүрсе, бірер машина өтеді. Шөпті КамАЗға артып жіберіп, сусын ішіп кейіндеп қалған үш жігіт кештеу қозға- лады. КамАЗ өткен жердің шаңы аспанға көтеріліп, ештеңе көре алмаған соң жолдан бұрылып, озып кетпекші болады. Құданың кұдіреті, дәл сол сәтте қарсы алдынан су таситын машина кездесіп, ол да шаң жұтпайын деп жылдамдығын көбейтеді. Сөйтіп, машина көп жүрмейтін айдалада апат бо- лып, Шайзрат дүниеден өтеді. Машинасы оңдауға келмей, туыстары ауылдың шетіне апарып көміп тастады. Тағдыр- дың жазымышы деген сол...

Әсет түнгі кездесуді тағы көз алдына елестетті. Шынын- да қалай болғаны сонда? Ол маңдайын ұстады. Оң қолын төмен түсіріп, үстел астынан өз балтырын өзі шымшыды. Ауырғаны сезілді. Бөлме ішін айқын көріп, шешесінің сөзін жақсы естіп отыр.

 Шайзрат марқұм біреу десе ішкен асын жерге қоя- тын қандай кішіпейіл кісі еді. Сол жақсылықтары алдынан қайтпады. Мүмкін, шынында Алланың да жақсы адамды ерте алатыны рас шығар. Сен ауырып қалғаннан саумысың, тегі, оңған шүберектей болып отырсың ғой, балам.

 Тамағымның баспасы ұстады-ау деймін. Көктем мен күзде ауыратын әдеті емес пе. Мүмкін, жұмысқа шықпайтын да шығармын, артық істеген күнім бар.

 Ауырсаң өзің біл...

Әсет сол күні жұмысынан қалып, мазасы болмаса да Шайзраттың үйіне барып, асын атқаруға көмектесті...

Өлмеген қысты да өткереді, тірі адамға жадырап жаз да шығады... Көктемнің өкпек желі, миы шыққан жерді ерте кептірді. Әсет диплом қорғауға сессияның шақыру қағазда- рын жұмыс орнына тапсырып, демалыс алды. Енді екі-үш күнде Алматыға жүрмек. Ол кетер алдында асығып үйдің анау-мынау жұмыстарын бітіргісі келді. Аспан қысырап тұр. Тырс еткен жауын жоқ.

Жер кебе өндіріс тұрғындары күнде бір-бірімен жарыс- қандай үйлерінің маңындағы қыстай жиналған көң-қоқыс- тарын жинауға кірісті. Көлігі барлары ауыл сыртына тасып,

441

жоқтары бір жерге үйіп жинауда. Бүгін Әсет те аула ішін- дегі сыпырындыны жиып, жаға бастады. Әуелі қара түтін шығып, біртіндеп жалындап, жыланның тіліндей сумаңдай бастады. Әсет үй күйбеңімен айналысып, өзін алдағандай болғанымен, қауқары қашқан қариядай тірліктің қызығына көңіл бөлуден біржолата қалғандай. Іштегі әлдебір от өшіп, өлі күйге түскендей, сезімі селт етпейді. Әйтеуір көрер көз- ге сырты бүтін. Ол отқа қарап, айырмен сыпырындыны отқа тастап турғанмен ойы әлдеқайда. Соңғы күндері үйдің күй- беңі оны мүлде бейжайландыра берді. Ағасының қайтқа- нына он ай, жылына сойылатын жылқы да жемде тур. Тірі адамға жеткізбейтін оқтай зымыраған күндер... өтіп жатыр, өтіп жатыр... жеткізер емес... жеткізбейді...

Ештеңеге де зауқы жоқ, жолдастарына да бара бе- руді азайтты. Олардың жөні бөлек бала-шаға, үйлерінің анау-мынау шаруасы тіршілік қамы бар. Мурындарына су жетпей жүр. Өздерінің журт қатарлы көштен қалмай бірқалыпты жүргендеріне дән риза. Барына қанағат қы- лып, жоққа бас қатыра бермейді. Дүкен аралау, көз алдап киіз үй тігіп, той жасады деген ат шығару. Қазір қит етсе, жоқ болса да бәсекелесіп, жиған тиын-тебенге той жасау әдетке айналды. Шаршағанша тойып тамақ, арақ ішу, той иесін есірте, ішін кептіре мақтау. Кім көп мақтаса, әдемі мақтаса, сол дос.

Үлкен тойдың көптігі кішігірім бастықсымақтарға жақ- сы болды. Дайын майшелпек. Мемлекет, өндіріс қаражатына киіз үй, палаткалар тігіп, дастархан жаяды. Көп бастықтар жасалған дастарханға туыс, жора-жолдастарын шақырып, соларды сыйлап мәре-сәре болады. Әсіресе, осындай дарақы тойлар соңғы жылдары, еліміз тәуелсіздік алған соң тіптен қаптап кетті. «Қырғын соғыста - қырт семіреді». Бурын жа- сырын - жабық жем жеп үйренген әкім-сәкімдердің қудайы беріп тур.

Әсет ертең қойдың кезегінен қутылмақшы. Ауылда біраз жылдан бері қой-ешкілерін жиырма-отыз үйден бірігіп, ке- зектесіп бағу әдетке айналған. Малымен күн көріп отырған

442

кәрі-құртаң шал мен кемпірге қойдың кезегін күту оразаның айтын тосқандай үйреншікті іс. Әсет шаруасын доғарып, ер- тең қой бағатынын айтайын деп әке-шешесіне кетті. Үйде шешесі жалғыз өзі, сүт тартып отыр екен, ол кісі де ризашы- лық білдірді. Шешесінің бет-әлпеті бүгін жаман емес. Қайғы басып күрт қартайғанымен денесі әлі ширақ. Әсет кішкене орындыққа отырды.

 Шәугімдігазплиткағақоясалшы. Қазірболам. Жолжүрсең ала кетсін деп қаймақ тартып жатқаным ғой.

 Несіне әуреленесің. Банкі тасып жүрем бе? - Әсет кейіп барып тоқтады. Анасынын жүзінен бір мұң елес беріп, сөне қалды. Саятқа әрдайым жолға деп қаймақ пен таба нан пісіріп салатын еді. Саятты бір түсінсе, түсінген жан тек анасы шы- ғар. Ол орнынан тұрып, анасын құшақтады да, ақырын қо- лын сипап, «мен шай қояйын» деп асханаға қарай кетті.

Дастархан жайылып, қою шай ішілді. Анасының бетіне қайтадан қан жүгіріп, көзіне нәр ойнады. Ол Әсетке қара- ған күйі: «үйленбейсің бе, әлде Кәрім нағышыңдай жас қыз алып, кейін қиналам деп қорқасың ба?» деді. Әсет те езу тартып, еріксіз күлді. Оның нағашысы кемпірінің иығынан да келмейтін кішкентай кісі. Үнемі аласа пәкене адамның әдетінше басын шалқалатып қайқайтып ұстайды. Жұрт оны сыртынан «қайқы бас Кәрім» деп те атайды. Ол соғыста көп жүріп, біраз жасқа келіп барып, он алты жасар қызға үй- ленеді. Әуелде олардың бойлары бірдей болса керек, бірақ кейін жас қыз өсіп, ал күйеуі керісінше шөге беріпті. Ол екі ортада балалы-шағалы болады. Сөйтіп осы екі адам ауылда ұзынды-қысқалы болып өмір сүріп жатыр. Әйтсе де мықыр адамдардың кесірленіп жүретін әдеті емес пе. Жасына қара- май аздап «ағекеңнен» ішіп алса, Кәрім шал соғыстағыша «За Сталина» деп урасына басып, үйінің мазасын алып шу шығаратыны бар. Ондай кезде кемпірі екеуі жағаласа кетеді. Кәрім шал сонда да болмай, «қоя бер, өлтірем» деп боқтап жатады. Әсет езу тартып күлген бойы «бұйырғаны болар» деді. Сөйтіп ол ертең қой бағуға мінетін атының ер-тоқымын дайындауға кірісті. Шешесінің айтуымен немере ағасының

443

биыл мектепке баратын Азамат деген баласын ертетін бол­ды.

Таңертең ертелетіп Әсет қасына Азаматты алып, бір отар қойды жаюға беттетіп алып шықты. Қойдың серке баста- ған алдын қайтармай, сонын жинады да отырды. Түні бойы қарны ашқан мал жүре оттап, өндірістен ұзай берді. Жаңа көтерілген күнде әзірге қызу жоқ. Ересектер қатарына қосы- лып, қой бағуға шыққанына Азамат мәз. Бүгін балабақша- ға да бармай қалды. Тыным таппай кішкене велосипедімен қойдың о жақ, бұ жағына шығады. Әсеттей ол да айдауға көнбеген қойларға қазақша ұрысып қояды. Бір кезде әлдене есіне түскендей Әсетке қарап:

 Кеке, қойлар бізді түсінеді ме, - деді.

 Ә-ә... түсіне ме деймісің? Түсінеді, әне, кермейсің бе, айдауға жүріп, айтқанына көнгенін.

 Ақтабан да түсінеді, - деді бала бөсінкіреп кетіп.

 Иттің бәрі ақылды. Не істе десең, соны істейді.

 Яғни, менің Ақтабаным да, біздің мына қойлар да қазақ болды ғой. Солай ма, көке?

Әсет баланың мына сұрағына не деп жауап берерін біл- мей мүдіріп қалды. Қойдың алды ойпандағы көкке барып, қадалып, шашырамай жайыла бастады. Азамат үлкен кісіше сөзін жалғастырып:

 Әзірбайжан, армяндар «жер менікі» ойнап соғысып жа- тыр, - деді.

 Иә, Қарабах үшін соғысуда.

 Біз бақшада «дөң менікі» ойнаймыз. Бірақ біз жай алы- самыз, үлкендер құсап қолымызды қатты батырмаймыз. Өт- кенде Жәкібай қатты құлап жылағанда мен де жыладым. Ол денесі қатты ауырмаса неге жылайды. Ал әзірбайжандар мен армяндар неге бір-бірін аямайды?..

 Үлкен адамдар сырттай қырылысып соғысып жатқан- дарымен, көріп тұр, түптің түбінде жарасып, пәтуаға келеді. Әлі-ақ түсінісіп, жақындарын бірге жоқтасады. Шындықтың қашан да кеш келетін әдеті. Қазір қоғам өзгеруде, сондық- тан әркім өмірді өзінше түсінуде. - Азамат Әсетті түсінбеді

444

ме, адырайып «не деп кеттің» дегендей қарап қалды. Әсет те оған күле қараған қалпы атын тусап, қоржынынан сусын алып, таңдайын жібітті.

- Азамат, бар, қойды қайыр, ана кебенек түс болмай суға беттеуге кірісті. - Бала басын шулғи, мойнын қисайтып жүгі- ре жөнелді. Алысырақ узай бере «эй, жануар, шүу», - деп санын сабалап-сабалап алды.

Түс болды, Қойлар ауыл іргесіндегі көлшіктен суғары- лып, сол жерге иірілді. Әсетке әкесі машинамен тамақ әкелді. Үшеуі түстенді. Ас ішіліп болған соң Азамат та үйге қайтты. Қой басында Әсет жалғыз қалды. Қойлар жусап жатты. Ту- саулы ат анда-санда қуйрығын шипалақтап шыбын қағып, жайылып жүр. Әйтеуір күн бүгін ысыған жоқ. Қайта бір үл- кен булт онсыз да булыңғыр күнді көлеңкелей берді. Әсет таңертең ала шыққан кітабын да оқығысы келмеді. Отырған күйі шексіз-шетсіз алып далаға қараумен болды. Күн бесінге ауды. Шегірткенің шырылы бәсеңдеп, бір бозторғай аспан төрінде ноқаттай боп, әндетіп қалықтап тур. Күн тымық. Алыстан булдырап шахта терриконы көрінеді. Бәрібір мен сені көріп турмын деп мойнын соза қарап қалғандай. Бей- маза тірліктің у-шуының бунда ізі де жоқ. Төңірегі шайтан- ның журтындай тып-тыныш. Көкейіне Пастернактың: «О, тыныштық, ғажап жоқ қой бул өмірде өзіңнен, ғажаптығын жан-жүрекпен сезінгем» деген өлең сөздері келді. Арада бір- екі сағат өтіп, қой қайта өрді. Енді олар Алдабике булағына қарай беттеді. Әсет те атын өрелеп, қойға қосып, өзі соңы- нан ерді. Кенет ол басын көтеріп, аспанға қарады да, бағана- ғы күнді көлеңкелеген үлкен бултты тағы көрді. Төңіректің бәрі жарқырап тур, ал мына булт күнмен бірге қозғалып бір елі қалар емес. Қойдың алды булақтың жағасына жетті. Булт та Әсетпен бірге жүрді де отырды. Жас кезінде өзі булттың көлеңкесін іздеп атпен қуғанды жақсы көруші еді. Мына булт соны біліп, әдейі қыр соңынан қалмай келе жатқандай. Әлде сол булт па екен?.. Шынында былай қараса жер де, ауа да, жел де, қустардың дауысы да бәрі сол баяғы қалпы ғой... Кіндік қаны да осында тамған, жығылғанда көтерген де осы

445

жер... Бірақ қазір оған бұлт та, аспан да, жер де мүлде жат, бәрі Әсетті бөтенситіндей. Оның жүрегі мұздап, көңілі суы- ды. Туған жеріне, балалық шағын өткізген жеріне келгенде саналы адамның жүрегінде жастық оты қайтадан лаулайды дейтіні қайда?.. Ол кеудесін керіп, белін жазды, қоржынын иығына асты. Қырдың үстінен тастан үйген қарақшы тас көрінді, Әсет солай қарай беттеді. Ол қарақшының қасына келіп, алақанымен күннен қалқалап төңірекке көз салды. Бұлақ жақтан соққан самал жел аймалап бетін өпті. Әсеттің жүрегі бала кезіндегідей алып-ұшып лүпілдеп кетті. Бар дауысымен «Үшы қиырсыз қайран дала, сен неткен кең, тамаша едің!» деп тоқтап күрсініп алды да, «Жақсыны да, жаманды да тең көріп бауырына басқан» деп айғай салды. Жүзі отқа үйітілген ақ терідей қарайып, ерні мен тізесі діріл- деді. Алыстан сағымданып «Жақсы тұз» көрінді. Әсет атасы Уақиттың көзі тірісінде мектептегі жазғы демалысында шөп шауып, сол тұздың бөктері Сара ала-бие Байжігітте өткізетін. Ол жерде атасы қазған құдық та бар. Адыры көп сол өзекті алқап төңіректегі ең құнарлы жер. Кейбіреулер бұл жерді «Жақсы тұздың өзекті құлағы» деп те атайды. Уақит шал жылда ала жаздай өзі сияқты жас күндерін шахтада өткізген, құрметті демалыстағы екі-үш замандасымен осы жерге қос тігіп, бие сауып, шөп шабатын. Машина-тырнауыштарына ат жегіп, асықпай «даланың түгі таусылмас дегенмен, нәрі кетпей тұрғанда, жер-ананың бұйырған ырыздығын мезгілі- мен жинап алайық» деп қарқынмен баптанып іске кіріседі. Басы артық малдарын жайып, сүмбіле басталғанша кеуде- лерін кере дем алып, кәріліктің қыңқыл-сыңқыл ауруын уа- қытша ұмытқандай болады.

Ал бұл жердің Сарыала бие Байжігіт аталуының өз та­рихы бар. Ертеректе ол - қаз ұшып, үйрек қонған қалың қамысты айдын көл екен. Өзеншелердің бәрі ернеулеріне дейін толып, тіпті көктемде еріген қар суы айналаға жайы- лып, жойқын теңіздей теңселіп, ат шаптырым төңіректі алып жатыпты. Ол әлі де дархан даланы тағы құландар дүбірлет- кен табиғаттың тозбаған тамаша бір кезі екен. Бірде осындай

446

даланың желден жүйрік боз тағысы жайлаудағы жылқыға келіп қырғидай ойран салып, табындағы бие-байталдарды иектеп, берекесін кетіріп жүреді. Көпшілік жиналған ойын- той, жаназада халықтың ауызындағы сөз сол Боз айғыр жа- йында болып, оның түр-түсі, айбаттылығы, жүріс-турысы ауыздың суын қурытқан әдемі әңгімеге айналады. Біреулер буны жылқы емес, көл жағасына жын, шайтан жиылып, со- ның бір еріккені бозайғыр болып көзге көрінеді дейді. Ал жылқының қасиеттерін қастерлеген көпшілік қауым Бозай- ғырдан малдың сулу сымбатын көріп сүйсініп, оны Байжігіт деп атап кетеді. Ен далада сары ала биемен оңаша жайылып жүрген Байжігітті еріккен жылқышылар устамаққа әрекет те жасайды.

Бір-біріне бойлары үйреніп, еркіндіктің дәмін татып, қула дүзді ен жайлап жүрген Байжігіт пен Сарыала биені қу- ғыншылар жабыла қоршауға алады. Қамысты көлге үш-төрт шақырым жер қалғанда қуғыншылар қос сәйгүлікті биік жар қабаққа қаумалай тықсырады. Байжігіт пен Сарыала биеге қолға түсуден басқа, қутылудың басқа амалы қалмайды.

Оларға бостандық пен буғалықтың бірін таңдауға тура келеді. Бірақ олар жар басынан бірге қулап екеуі де опат бо- лады. Күркірей тасып жатқан тасқынды өзен олардың дене- лерін қамысты көлге қарай ағыза жөнеледі. Бостандықты бу- ғаулы тіршіліктен артық көрген Байжігіт пен Сарыала биені қалың журт қурметтеп, осы өңірді «Сары ала бие Байжігіт» деп атайды. Қос муңлықтың қайғысына табиғат ана да ор- тақтасқандай, узамай айдын көл тартылып тузды көл сорға, қамысы қурап жағасы қу тақырға айналады. Ағып жатқан кәусар булақтар суалып, көзі бітеледі. Қазір сол көлдің ор- нын журт «Жақсы түз» деп, жаз болса ауырып сырқағандар суға түсуге ағылып кеп жатады. Содан бері қаншама жылдар өтсе де, журт Сарыала бие Байжігіт жөніндегі әңгімені аңыз қылып урпақтан-урпаққа адал достықтың үлгісі ретінде ай- тып келеді... Ал қазір болса, туздан тапшылық көрген кейбір совхоздар сол көлден ас тузын алатын көрінеді.

Аспанда айдаһардың қуйрығындай-ақ түтіннен жол са-

447

лып, гүрілі қара жерді қақырата жаңғыртып, реактивті әс- кери ұшақ аспан төрінде жұлдыздай ағып барады. Қойлар үркіп үйіріле қалды. Әсет орнынан тұрып қойға беттегенде, көлденеңдеп, қанден ит сияқты аң бүрсеңдеп жүгіріп өте берді. Әсет иығынан қоржынын сыпыра сала оны қуа жө- нелді. Сөйтсе тұмсығын ішіне тығып қашып бара жатқан борсық екен. Әсет те қамшысымен жер сабалай жақындады, борсық та жалпақ үлкен тастың астына кіріп үлгерді. Ол ең- кейіп түрткілегенде қамшының басы жұмсақ бірдеңеге тиіп былқылдады. Тастың асты ін емес, жәй қуыс. Әсет жантайып тастың астына қол сала бергенде, күңгірттеу тас астынан екі көз жылт етті. Көз бен ақсиған тіс - адамдікі. Ыржиып күліп тұр ма, жоқ, айбат шегіп тістеніп тұр ма, ол жағы белгісіз. Әсет қайтадан қамшыны тас астына сала бергенде, өктем шыққан еркек дауысы «тоқтат!» деді. Ол біреу кеп қалды ма деп орнынан ұшып тұрып артына қарады. Тірі пенде жоқ. Әсет өз құлағына өзі сенбей қайта еңкейе беріп, амалсыз тоқтады. Белгісіз бір зор күш бойындағы күш қуатын сар- қып, сарсылтып кеткендей. Бойын үрей биледі. Әлгіндегі дауыс анық тастың астынан шықты. Ол тасқа қараған күйі шегіншектеп, біраз жерге барды да, артына қарамай, бұры- лып жүгіре жөнелді. Әлгі дауыс иесі жетіп ұстап алатындай артына қарамады. Әсет атына жетіп, мылтығын қолына ал- ғанда ғана есін бір-ақ жиды. Анда-санда елеңдеп тас жаққа қарап, отарды о жерден алысырақ әкетуге тырысты. Елег- зи берді, ту сыртынан біреу қарап тұрғандай, мазасы кетті. Жайшылықта білінбей тез өтетін уақыт та өтпей, күн батпай сарғайып тұрып алды. Әсет өз-өзінен елегізіп, тезірек бұл маңнан кеткісі келді. Ерте болса да қойды ауылға беттетті. Үйге келсе шешесі тамақ істеп күтіп отыр екен. Ол кісі «өңің бозарып тұр ғой, құлыным, күн өтіп ауырып қалған жоқсың ба?» деді. Әсет: «жай шаршағандікі ғой» деп анасына сыр бергісі келмей, жалған жымиып күлген болды. Бірақ түрінен қорқыныш көлеңкесі арылмағанын, қайта күшейе түскенін өзі де сезіп тұрды. Тамақ үстінде шешесі Әсетке қаза бола- рынан аз бұрын Саяттың бұлақ қасындағы өзекте мал баққа-

448

нын айтты. Әсет дір етіп, қимылсыз қалды... Сонда бағана- ғының бәрі аруақ па, елес пе? Дегенмен, Әсеттің борсықты өз көзімен көріп, адам дауысын өз құлағымен естігенінде күмән жоқ. Ойы шілдің қиындай шашырап, әбден сілесі құ- рып, мелшиген күйі бір орнында отырды да қойды...

Әсет сессиясына уақыт ұту үшін Ақмолаға дейін само- летпен ұшпақшы болды. Бұрын алысты жақындатып, күні- не үш рет ұшатын АН-2 соңғы кезде бір-ақ рет қатынайтын болған. Ұзынқұлақтың айтуына қарағанда, экономикалық жақтан тиімсіз. Тіпті, ұзамай осы шағын аэропорттың өзі де жабылмақшы екен.

Аэропорт басында ұшайын деп тұрған Сәулені көрді. Бі- раз туыстары оны шығарып салды. Былтыр Саят қайтқанда «демалысқа үйге келіп едім» деп көңіл айтып шыққан. Бұ- рынғы араларындағы сезімді мүлде ұмытқандай, қайғыдан қан жұтып, Әсет ол жолы Сәулеге көп көңіл бөлмеген. Ішін- дегі махаббат мұзы жібімеген. Ләм-мим демей үнсіз қалып еді. Дей қоярдай да түгі жоқ. Сәуле күйеуімен қалада тұра- ды. Жолдары бөлек. Он екі кісілік самолетке үш-төрт кісі ғана мінді. Оның өзінің - біреуі бала. Самолет моторы жа- рылардай барылдап от алды да жердің шаңын әп-сәтте қара құйын етіп, таптауырынды тақыр алаңқаймен біраз секектеп барып аспанға көтерілді.

Әсет пен Сәуле қатар отырды. Тұрмыс құрған үш жылдың ішінде Сәуле мүлде өзгерген. Денесі толығып, ірі тартқан. Іс-қимыл әрекетінде мосқал адамдарға тән ептілік бар. Беті- нен тәкаппарлық пен менмендік байқалады. Шашы да, киімі де, қимылы да, мінезі де бір-біріне қонып тұр. Олар ана-мы- наны айтқанымен, біраз әңгімелескенімен, сөздерінің қиюы қашып, қожырай берді. Бір кезде самолет қатты теңселген кезде олар қолдарынан ұстаса кетті. Екеуі де бір-біріне қарап қалды. Екі жанар бір-біріне түйісті. Баяғы бірге өсіп, бірге жүргендегі таныс көзқарас. Сәуле өзгеріп сала берді, бағана- ғы жасандылықтан, тәкаппарлықтан із де қалмады. Көңілде үміт, жүректе діріл пайда болды. Әсеттің көз алдына Сәуле- мен бірге өткізген бақытты кездері келді.

449

Алғашқы сезім мәңгілік. Осы сезім өмір бойына адам баласының жүрегін жылытып, бойын мұңды қуанышқа бө- лейді. Әсет пен Сәуле кішкентайларынан бірге өсіп, мектеп- те бірге оқыды. Қарақат көзді нәзік Сәуле алғаш көргеннен- ақ Әсеттің мазасын кетіріп, бұрын болмаған сезім әкелді, өзі еш сезбеген мазасыз күй кешті. Қызды көрсе, жүрегі дүрсіл- деп, ауызына сөз түспей сілейіп қалатын. Ешкім бетінен қақ- пай, еркін де ерке өскен ол енді Сәуле бар жерде берекесі кете беретін болды. Сәуле көңілді болса, Әсет те көңілді. Жүре бара Әсеттің осындай сәттері Сәулеге де эсер етіп, ол да жұқа ернін тістеп, төмен қарап ұялатынды шығарды. Екеуі де көпке дейін бір-бірімен сөйлесе алмай, ал ойын барысында қатар тұрып қалса, берекелері кетіп, тайқақтап, құпия сырларының беті ашылғандай қызара бастайды. Енді бірде аралары алшақтап, топ ішінде тұрса болды, көздері бірін-бірі іздеп, түйісе береді. Әсет бой түзеп, өзіне сын көзбен қарайтын болды. Бірде дұрыс сөйлемеген сияқтанса, тағы бірде килікпейтін жерге араласқанына, оңашада өзіне- өзі кейіп, жерден алып, жерге салатын. Осындай сәттерден кейін ойынға да бармай, жоқты сылтауратып, үйден шықпай қойғаны бар. Ішінде Сәуле бар ойнап жүрген балаларға қы- зығып, оларды иттің етінен жек көріп жүрген шақтары да болды. Ақырында кырсыққаннан ештеңе таппай, мойнына су кетіп, ұнжырғасы түсе салбырап, ілби басып ойынға өзі келеді. Айтпағанымен, осы күйін түсінбегені үшін Сәулеге де іштей өкпелеп жүрді. Әйтсе де басқа балалар оған қат- ты сөз айтып, иә болмаса шеттетсе, қалай ара түсіп кеткенін де байқамай қалады. Ал жасырынбақ ойнаған кезде Сәуле басқа балалардың біреуімен оңаша жасырына қалса, Әсеттің ішін әлдебір нәрсе тырнап өткендей болатын.

Бірде балалар өзекшенің жағасындағы құмдауытқа «Әсет+Сәуле=махаббат» деп жазып кетіпті. Оны көріп, терісіне сыймаған Әсет, қолынан еріксіз асыл заты сусып кетіп бара жатқандай өзін қысқан ашу-ызасын әлі келетін бір екі баладан алғаны есінде.

Сөз жазылған құмдауытты тепкілеп өшіріп болған соң,

450

балаларға араша түскен жолдасымен төбелесіп те қалды. Енді бәрі бітті деп салы суға кетіп, бул дүниеден күдер үзген жанша дүрдиіп ешкімге жоламай екі-үш күнге дейін аттап үйден шықпады. Ойламаған жерден бәрі керісінше болып, олардың аралары үнсіз жақындады. Сәуле Әсет төбелескен балалармен ойнамақ турсын, сөйлеспейтін болды. Махаб­бат пердесі бір-ақ күнде сыпырылды. Олар енді ойынды до- ғарып, өздері қурдас балалардың көз алдында ерте есейді. Есейткен махаббат... Будан әрі қалжың мен мазақтың орын- сыздығын білген балалар да өздерімен өздері болып жайла- рына кетті. Балалардың жазғы демалыс шақтары қызықпен өтіп жатты. Қайран, біреуге ерте, біреуге кеш келген жас дәурен, қимас күндер-ай!

Әсеттің институтын тастап, әскерге жүрер алдындағы ауылға келіп Сәулемен кездесуі де күні кеше. Оның ауылға келген мақсаты - бір күнге болса да Сәулені көру болатын. Бірін-бірі әбден сағынған қос ғашық сол күнгі кешті асыға күтті. Ақыры шам жамырап, көз байланды. Булар ауылдан қаға беріс дөң астындағы булақ бойында узақ сырласты. Қыз оның әскерге өзі суранғанына буртиып біраз өкпеледі. Сәуле одан көзін алар емес. Дәрменсіз, үрейлі, аянышты көзқарас. Бірақ бул үнсіздік узаққа созылмады. Аңсаған жүректер, ыстық қушақтар тез табысты. Ендігі сәтте бәрі де бір сәтте естен шықты...

Алайда Әсет өз өзінен іштей қысылуда еді. Қыз алдын- да бір ағаттықтың кеткенін жан-жүрегімен сезінді. Әскер- ге кетуге шешім қабылдағанда, ол Сәулені ойламағанын іштей өкіне мойындады. Қыз үндемесе де сол жайды айт- қысы келетінін жаутаңдаған жанары тілсіз уқтырғандай. Сәуле үндемей тура берген соң, бурылып ап жүре берсем бе екен деген ой санасында жылт етті де сөне қалды. Алай- да қыздың қарақаттай көзі оны арбағандай орнынан екеуі де тапжыла алмады. Бейне бір көзге көрінбейтін жіңішке болат сым темірмен шырмап тастағандай. Екеуінің де түн қараңғылығына көздері үйренді. Әңгімелесе жүріп келген тустары стадионның қасы. Әсет Сәулеге көзін қадап узақ

451

қарады. Қыздың қарақат көзінің нуры сезімді сан күйге салады. Екеуі де қол устасқан қалыптары үнсіз. Кенет екі қушақ өзінен-өзі айқаса кетті. Бірін-бірі қимаған ғашық- тардың қоштасу сәті де тілмен айтып жеткізе алмайтын қиял дүниесіндей ғажап, сезім иіріміндей тунық екен-ау... Толқығандары сонша, жүздері алаулап, бал-бул жанады. Сәлден кейін Әсет Сәуленің қолын устап, аялап сипады. Енді бір сәтте Сәуленің туңғиық, нурлы жанары мөлді- реп жасқа тола бастады. Әсет те толқып, жүзі қуарды. Ауызын ашса, жүрегі атып шығардай. Ол бір сәтте өзін устай алмай, қызды қатты қысып қушағына алды. Сәуле қарсыласпады, үн де шығармады. Қайта Әсетті аймалап, шашынан сипады. Әсет басын Сәуленің кеудесіне қойды. Бетіне қыздың ыстық жасы тамды. Қыз оның шашын ар- тына қайырып сипаған сайын, жігіт бойына бір тәтті муң уялағандай... Сезім дегенің осылай көздің ыстық жасы болып келеді деп ойлап па? Олар дәл сол сәтте аса ба- қытты еді. Дүниеде тек екеуі ғана бардай. Әсет өмірінің мәнін осы сәтте айқын сезінді. Сезінткен - махаббат. Олар іштей қушақтарының мәңгі ажырамауын тіледі. Екеуі бір- біріне айтпаса да, осылай мәңгі тура берсек, тура берсек деген дүрсілдей соққан қос жүректің үнінен тап басып түсінді. Әсет басын көтеріп аспанға қарап еді, шүпірлеген сансыз жулдыздар жымыңдай «көз қысып» «Өмір мәні махаббатта екенін енді уқтың ба, жігітім» деп турғандай. Әсет түсінді... Түсінді де сулу қызды қушырлана қушты. Адам өмірінде мәңгілікке серт еткендей сүйеді ғой, мынау да дәл сондай сүйіс болды. Олар әлгіден бетер толқыды. Жастық сезім ештеңені ойлатар емес. Жаздың қысқа таңы да, түнгі тәтті уйқы да дәл қазір екеуіне қажетсіз. Әсет пен Сәуле таң атып, журт тура бастағанда амалсыздан зорға айырылысты. Иә, онда олар сол қалыптары мәңгі тура бе- руге дайын еді... Ал кейін ше, сен, сенбе, арада бес ай өт- пей Сәуле өзі де дурыс танымайтын бір жігітке турмысқа шықты да кетті. Шіркін жастық, шіркін жалған дүние-ай... Әсет өзін байсалды устауға тырысып, қыза бастаған де-

452

несін, қызыға бастаған көңілін тежеді. Үзілгенді жалғау, сынғанды жамаудың қажеті қанша?..

Самолет біресе төмендеп, біресе жоғарылап ушып келеді. Ондайда жолаушылардың ішек-қарындары ақтарылғандай өңештеріне келеді. Ауыздың дәмі қышқылданып, жүрек айныды. Кішкентай бала қуса бастады. Мотордың гүрілі- нен ештеңе естілер емес. Қулақ тарс бітті. Самолет ақыры тарс-түрс етіп, секіріп-секірін барып, жерге табаны тиіп қон- ды-ау, әйтеуір. Журт мас адамша мең-зең болып түсті. Әсет Сәуленің түсуіне көмектесті. Екеуі де аэропорт залына жаяу жетті. Сәулені ешкім қарсы алған жоқ. Ал Әсеттің самолеті Алматыға кешке қарай ушады екен. Әлі қанша сарсыларын кудай білсін.

Олар екінші қабаттағы ресторанға көтерілді. Бойлары бір-біріне үйреніп, әңгімелесе бастады.

 Жағдайың қалай? Жубайың екеуіңді бизнеспен айналы- сады деп естігем.

 Жаман емес. Екі-үш комогімыз, коммерциялық киоскіміз бар.

 Біраз жыл болса да кішкентайларың жоқ қой деймін.

 Әзірше оның керегі не? Қазір бала туып, оны тәрбиелеу- ге уақыт қайда? Батыста қутыға урықтандырып бала жасай- ды деп жүр ғой. Шіркін, сондай болса ғой. Ал қазақ ғылымы әлі артта, оларға жеткенше кайда?..

 Қутыда жасалып, интернатта өскен балада мейір, сүйіс- пеншілік болушы ма еді? Ол дегенің далбаса ғой.

 Ха-ха. Сен өзгермейсің, жиырманың жуан ішіне келсең де баяғы қалпың. Мүмкін маған әлі де ғашық шығарсың.

 Иә, әлі де жақсы көрем. - Сәуле буған үнсіз қада- лып қарап қалды. Олардың көздері түйісіп, шарпысып өтті. Үнсіздік орнады. Әсет қалтасынан «Кент» алды.

 Маған да берші, - деді Сәуле.

Ерсі көрінсе де Әсет «сен тартасың ба?» дегендей беті- не бір қарап алып, сигарет усынды. Әсет оттығын шыға- рып, екеуі темекі тутатты. Біраз темекі тартылды. Офи­циант қыз күл салғыш әкеп қойды. Сәуле темекіні көптен

453

тартатын болуы керек, сигаретті мэнерлеп, барынша ра- хаттанып, сызылып тұрып шегуде. Бір кезде темекісінің күлін түсіре беріп, басын жоғары ұстаған күйі:

 Өмір кімді болса да өз дегеніне көндіреді. Сен мені тоспадың деп іштей кінәлайтыныңды білем. Уақыт өтіп жат- ты, ауылда істейтін жұмыс жоқ, күтетінім - анда-санда ке- летін сенің хатың. Бәрі жалықтырды, қалай тұрмысқа шық- қанымды өзім де байқамай калдым. Бастапқыда қиналдым, ренжістік, ұрыстық, айырылысуға дейін бардық. Кейін қарап тұрсам, идеальный семья жоқ екен. Жұрттың барлығы да со- лай тұрады екен. Сыртқа жалтырап көрінгенімен, бәрінің де іштей бірдеңесі жетіспейді. Ал сенің жолыңның болмауы не- ден екенін білесің бе?

 Мұмкін, басқадан кем шығармын.

 Сен ешкімнен кем емессің. Қайта біраз жігіттен артық- сың. Бірақ қыздар батыл, шешімді жігіттерді жақсы көреді. Біздің де айтқымыз, істегіміз келетін нәрселер болады, қан- ға сіңген әйелдік нәзіктіктен аттауға шамамыз жетпейді. Сол сәттерде өжеттеу жігіт еркектік жасап, іске кіріссе, со- ған түсіп қаламыз. Тек батылырақ бір адым ғана, сол ғана жетпейтіні. Өзі қысылып сыртқа шыға алмай тұрған сезімге сенің ұяңдығың ездіктей көрінеді. Сондықтан да жуас, ақ көңіл жігіттер көбінесе тақыс, қу қыздардың уысына ілігеді.

 Сонда сен мені махаббатың үшін күресе алмадың де- мексің бе?

 Мені түсінбедің. Жалпы сен сезім шытырманына шыр- малып, мына алдамшы пасық өмірден қайдағы жоқты іздеп, елеске алданған адамсың. Үй-ішіңмен сондайсыңдар. Ағаң Саят та түкке тұрмайтын бір қыз үшін өзіне өзі қол салды. Халқына, еліне қызмет ететін ер адам жоқ бүгінде.

 Саятта жұмысың болмасын. Сен оны қайдан түсінуші едің, - деп Әсет түтігіп кетті.

 Жай айтқаным ғой. Оған несіне ашуланасың? Сен қы- зық жігітсің, Әсет. Шын айтам. Жоқтан өзгеге жүйкеңді жұқартып жүргенің. Жүрегіңнің де ауыратыны содан. Оған қоса жанталасып бәріне қамқоршы боламын деп килікпейтін

454

жерге килігесің. Жұрттың көңілін қимай, бәріне көмектескің келеді, сосын айтқан сөзіңде тұра алмай қипақтайсың. Содан не таптың? Өзі аузын ашса көмейінен жүрегі көрініп, далаң- даған біреу болмаса, мына жанды жеген, алдамшы, жылты- рағы көп, қымбат, түлкідей бұлаңдаған қу заманда есті қыз сенімен қол ұстасуға тәуекел етпейді. Қазір арқасы ошақтай, азуы пышақтай, пысық, қасқырдай қайсар жігіттердің етегі- нен ұстайды есі бар қыз.

 Мені неге тоспағаның енді белгілі болды.

 Өзімді емес, жалпыны айтып отырмын. Қай қыз өз сүй- генімен тұрмыс құрып, түтін түтеткісі келмейді дейсің, бірақ ертеңін ойлайды... Өзің айтушы едің ғой, Хауа ана мен Адам атаның алма жеп, күнәһар болып, пейіштен қуылғанын. Сон- дықтан бір Адам арқылы бұл дүниеге күнә, ал күнә арқылы өмір келеді. Өлім сол күнәнің қорытындысы... Қарап тұрсаң барша ғалам күнәдан жаралыпты. Сонда бір адамның жаса- ған күнәсі үшін Алла тағала бүкіл адамзатты айыптаса, бізге не жорық? Білімің қазір кімге керек.

 Даналық пен білім - Алланың адамға берген байлығы. Оның құдіреті мен дарғайына шек келтіріп болмайды. Ал уақытқа бәріміз де тәуелдіміз. Құзырына мойын ұсынып, алдына тізе бүкпеген ешкім жоқ. Хан да, қара да дәм-тұзы таусылған күні, Жер-Ана құшағына мәңгіге енеді. Әлгінде сен Саятты айттың. Өлім - күшті, бірақ өлімнен де ұят күшті. Өмірден өз орнын таба алмаған адамның неге өлуге хұқы жоқ? Ғасырдан да ұзақ күндер мен жылдар болады. Ондай күндерді кім жиырма төрт сағатпен шектеп, пәлен дей ала­ды?

 Біз бір-бірімізді ешқашан түсінген емеспіз. Кез келген нәрсеге әр түрлі қараймыз. Қазір жердегі құдай - ақша. Ден- саулығың, оқу-білім, айналып келгенде рухани жан дүниең ақшаға байланысты. Ақшасы жоқ адамның өмір сүруге де қақы жоқ.

 Бүгін заңды бұзбай, арамдық жасамай жан сақтай ал- майсың. Адал еңбекпен келмеген дүние ерте ме, кеш пе, өзі- ңе бұйырмайды.

455

- Ақшасы көп адамның азап шеккенін көрмедік. Мен де сені сағынам. Кейде таң ата оянып, қасымда күйеуім жатса да, сені есіме алам. Жата берсем, ойлай беретін болғандық- тан турып кетем. Суық сумен дене шынықтыру жүйесін жасаймын. Күнделік күйбеңіне бір араласып кеткен соң, ештеңе ойлауға да муршаң болмайды. Көріп турсың, жағ- дайым жаман емес. Ең бастысы, біреуден кейін, біреуден ілгері жүріп жатырмын. Сәуле сәл үнсіз отырып күрсінді, сонан соң өзімен өзі сөйлескендей: «Жалпы әйелдің сулу- лығын өмірден тәжірибесі бар еркектер ғана бағалай ала­ды». Ол аялы, аздап шаршағандық табы бар шаралы қара көзін Әсетке қадай отырып: «Міне, мен түсінетін өмір осындай», - деп аяқтады. Әсет бір сәтке Сәуленің жана- рынан тән ләззатының қулына айналған келіншектердің көзінде кездесетін мекерлік ушқынын көргендей болды... Қандай сезім болса да тозбай, көмескіленбей турмайды екен-ау. О, уақыт, қандай қатал едің сен?! Шын сүйген адам сүйіктісінің кемшілігін қатар жүргенде көрмейтіні рас. Махаббат тек қана тән сезімі емес, жан сезімі де ғой. Өзің біреуді сүйіп, өзге сені де сондай сүйсе шіркін! Бі- реуге керек болғаннан артқан бақыт бар ма?

Әсет мелшиіп үнсіз қалды. Жүрегін жегідей жеген бір қасіреттен бүгін қутылды. Өзінің осы бір тоғышар әйелді қалай сүйгеніне таң қалды. Тіпті соны сүйген өз сезімінен жиренді, Әсет...

Мына ащы әңгімеден кейін олардың аралары жақында- ғанның орнына алшақтап, сөздерінен береке кетті... Бірақ Сәуле сырттай өзін устағанымен іші алай-дүлей еді. Бар жан дүниесінің лайланғанын бурын жай сезсе де, енді анық білгендей... Әлдебір жаман запыран аузына келе берді. Ол жүрегі қобалжыған күйі артына қарамай такси устап үйіне кетті. Әсет кешкі рейспен Алматыға ушты.

Самолет астанаға кешкісін келсе де, қала әлі тымырсық қалпы екен. Әсеттің бірден тынысы тарылып, туншығуға айналды. Қысылғанынан денесі жіпсіді. Күннің әлі қапы- рықтығы сонша, бас айналғандай. Балқыған асфальт иісі де

456

танау жарады. Май көктем айы боп есептелсе де, шілдедегі- дей. Әсет үшін қаланың ығы-жығы тірлігі басталды.

Лекциямен қатар емтихандар тапсырыла бастады. Бул соңғы сессия емтихандары. Күзгі сессиядағыдай емес, өз то- бының адамдарымен жақсылап танысып, кемедегінің жаны бір дегендей, шүйіркелесіп, араласып кетті. Кітап, конспект алмасып, емтиханды бірге тапсырды. Ол сессияның соңғы емтиханын тапсырып, бірінші болып мемлекеттік емтихан- ға жіберілді. Әсеттің сыртқа шыға бергені сол еді, есіктің сыртында тосып турған курстастары шуылдап қуттықтауға кірісті. «Бізге сенің жолыңды берсін» деп Қатира, Раиса де­ген екі сылқым келіншек оның қулағына жармасып, ырым- дап жатыр. Қатира мен кеттім деп ернін шүйіріп, мықынын былқылдата, аяғын еріне басып аудиторияға беттеді. Жігіт- тердің бірі: «Қатирашка, бесіңді білмеймін, төртті бар ғой, көзін бірер аударып қараса, бөрікпен урып алады» деді. Журт ду етіп күлді. Қабырғаға сүйеніп конспекті ақтарып турған қарапайым киінген биязы бір қыз «дым оқытпадың- дар ғой шуылдап, әрі барыңдаршы», - деп күңк етті. Не ке­рек, курс түгелдей мемлекеттік емтиханға руқсат алды. Енді муқият дайындалу керек. Уақыт жеткілікті. Сондықтан ем- тихан жуу, дем алу кештері басталды. Күнде мейрам, күнде той. Жігіттердің көбі Қатираның төңірегіне жиналғыш. Бәрі де жайылып жастық, иіліп төсек болуға дайын-ақ. Қати- раның өзі де осы сыйға турарлық - ақылды да, көрікті де. Кімді болса да бірден баурап алады. Жүзінде, іс-қимылын- да журтты жадырататын ерекше бір қасиет бар. «Менің жа- рым осындай болса ғой» деп таңдай қақтыратын, бабында- ғы ақбалық келіншек. Байқап жүр, соңғы кездері Әсетке де ерекше сезіммен өзімсінгендей қарайтынды шығарды. Ол бастапқыда буған жеңілтек адамдай көрінген-ді. «Еркектің соры сөзінде, әйелдің соры көзінде емес пе» деп Қатираға сын көзбен қарайтын.

Жолдастары бүгінгі жиынды жекеменшік үйі бар бір жігіттің үйінде өткізді. Әсет те көптен бөлінбей бірге жүрді. Гу-гу әңгіме, орынды-орынсыз қалжың сөз. Келін-

457

шектер құлпырып, жігіттерді есіртіп, естерін алып, ебін қашырды.

Әсет Қатирамен қатар отырып қалды. Затында ұяң Әсет артық сөз айтылса қызараңдап берекесі кетеді. Ішімдікке де, тамаққа да онша зауқы жоқ. Тамада болып жүрген жігіт Әсетке «арақ пен әйел еркектің жан сарайын ашатын бірден бір дәру. Ішіміздегі жасымыз сенсің, әйелге барып жатқан жоқсың, сондықтан арақ іш. Анау-мынаудың барлығы жуы- лып-шайылады да, өткен күн тұрмақ өзіңді де ұмытасың. Кейде жеңілдіқ әкелетін у да жақсы» деді.

Әсет не дерін білмей қысылып, ыңғайсызданып, үнсіз қалды.

 Әсетте жұмыстарың болмасын. Әрі жүріңдер. О несі- ай, бетімен сөйлеп. - Қатираның дауысы саңқылдап шықты. Бетімен сөйлеген тамаданың сөзіне әзілмен жауап беріп, оның бетін жылы қайтарды. Отырғандар да ду күлді. Осы жерде не айтылса да, бәрінің де күлкісі орынды. Адамдардың ештеңе ойламай, тек ойнап-күле бергісі келетін сирек сәті. Келесі бөлмеде музыка ойналып, біреулер билеуге кірісті. Қатира оларға көңіл бөлме дегендей бұған көзін қысып күле қарады. Әсеттің иығынан ауыр жүк түскендей болды. Келін- шектің аппақ мойыны созылып, омырауының түймесі ағы- тылған жерінен үлбіреген бұтақты ақтамағы көрінді. Әсет өзінің қызыққанын білдірмей өтірік салмақтана қалды. Қа- тира мен Әсет оны-мұнының басын бір шалып, әңгімелесіп біраз отырды. Жігіттер келіп биге қанша шақырса да Қатира шықпай қойды.

 Әсет, өмір - аққан су. Қызығын көрем, ләззатын та­там десең, көзді жұм да қойып кет. Тән рахаты әркімнің өз еркінде. Табиғаттың тамаша сыйынан бас тар­ту жастық кезде күнә, - келіншек үлбірете бояп қой- ған оймақ ернін сәл аша сыңғырлай күлді. - «Өлдің Ма­май - қор болдың» деген мәтелді естіген шығарсың. Сүйегің салдырап, бетіңе әжім түссе, кім қарар дерсің? Мен сендей жігіттердің бақытты болғанын қалаймын...

 Жастыққа бәрі жарасады, жасыңдағының бәрі кешірі-

458

леді демекпісің. Түсіндім... Бірақ ойынның да ойыны бар. Сол шіркін адамдық емес, дарақының далбасасы болып шықпаса...

 Бір көргеннен ғашық болған жанға ақырына дейін ғашық болу мүмкін емес. Бір түрлі тамақты бір күн емес, бір жыл емес, өмір бойы сүйсініп жей аласың ба? Әр нәрсенің дәмін татқың келеді. Көз салған көрін- генге көңіл арсыз... Арсыз көңілді аулаймын деп ал- данып, табанына шоқ басқан жан аз ба?.. Неге үнсіз қалдың, әйелден мораль естуің бірінші ме? Әлі талай құла- ғыңның құрышы қанар...

 Мен тілсіз, мылқау әйел алам.

Қатира ха-ха-халап қатты күлді. Дауысы сыңғырлап, бар ішкі дүниесі ақтарылғандай болды. Күлкісі де бойды еріксіз билеп барады, от шашқан көзі ойнақшып төңкеріле қарай- ды... Әсеттің шампан ішкендей маңдайы қызды. Бетінің де алаулағаны сезілді. Күлкі созылып барып бітті-ау, әйтеуір. Үстел басында өздерімен-өздері отырғандар бұларға қарап қалыпты. Әсет ыңғайсызданып қалды. Билеп жүргендер жақтан «па, шіркін, ана мықыннан ұстар ма еді» деген дауыс естілді. Жұрттың назары сонда ауды. Әңгіме тартылған ішектей кілт үзілді...

Өңі күреңденіп, не істерін білмей, езу тартып күлген бол­ды. Өзіне тура айтылмаса да Қатира әлденені көздеп, меңзеп айтты деп ұқты. Әсет ішінен әлдебір шешімге келді. Курстас жігіт Қатираны тағы биге шақырып, осы жолы әй-шайға қа- рамай, қолына жабысып сүйрей жөнелді. Әсеттің денесі дір етті. Қатираны жұлқылап биге шақырған мұртты жігіт оған суырға ұқсап көрінді. Әсет отырып-отырып, сыртқа шықты. Бағана бұлт жоқ сияқты еді, жауын жауып өтіпті. Оның қай- тып үйге кіргісі келмеді. Ешкіммен қоштаспай-ақ ол қонақ- жайына жаяу беттеді. Бауыры жаз, басы қыс асқар Алатау жауыннан кейін еңсесі көтерілген күйі айқын көрініп, сұлу- лығымен көз тартады. Қала іші де ұзақты күнгі қапырықтан арылып, бусанып, жадырап сала берді. Жұрттың тынысы ке- ңейіп, бойлары жеңілдеді. Әсеттің ойына кенет Сәуле түсті.

459

«Мен сені қазір де сағынам» деді-ау! Иә, солай деді... Саятты да ойлады. Бір нәрсені қайта-қайта ойлай берген адам қай оңған дейсің. Әлгінде көппен бірге жүргенде мүлдем басқа еді. Ол Абай даңғылына шығып, тротуарды бойлап, жаяу беті ауған жаққа кете берді. Аздап ішкендікі ме, шекесі шыңыл- дап, басы ауырлап келеді. Ол бауыры Саяттың өз өмірінен қандай орын алғанын, оның ешқашан толмайтынын ойлаған сайын өзінің жалғызсырай беретініне көзі анық жетті. Уақыт жараны жазғанымен, қасіретті жаза алмайды екен. Оған дауа жоқ... Өзіңе ең жақын, ең ыстық жандардың бейнесі жанын- да мәңгі қалады. Қалғаны жөн. Онсыз, естеліксіз адам адам емес. Жанындай жақсы көретін адамдарды умытқаннан ас- қан не сумдық бар... Әсет Саятты умытып қалай жүрер ? Ерте ме, кеш пе, өзі де сонда барады. Кім қашып қутылған қара жердің қушағынан. Намаз оқығанда да маңдайымызды сәж- деге тигізіп, Жер-Анаға тағзым етеміз. Ол біздің перзенттік борышымыз жерден пайда болдық, сол жердің қушағына міндетті түрде қайта кіреміз...

Су тротуармен біраз жүрген соң Әсеттің аяғы шылқыл- дады. Түн қоюланып келеді. Сауда дүкендерінің шамдары жағыла бастады. Дәл қасындағы аялдамаға 19 троллейбус тоқтай қалды. Ол жүгіріп барып орнынан қозғала берген троллейбустың артқы есігінен кірді. Әсет троллейбуста келе жатып, алдыңғы жағында сыртын беріп турган жігітке көзі түсіп кетіп, жүрегі дір ете қалды. Көзін алмаған күйі кірпігін де қақпастан бір қызарды, бір бозарды. Сөйтті де журтты кимелей жігітке жақындай берді. Ұзын бойлы, муртты қара торы жігіт екі қызбен сөйлесіп тур. Реңі ашық, дауысында бір түрлі тазалықтың нышаны бар. Әсет таяп келіп, көзін ал­май қарады. Көңілі сәл іркілді. Саят емес, бірақ егіздің сыңа- рындай айнысашы... Дауысы да майда қоңыр. Сөз арасында күлген бойы әлсін-әлсін көзін жыпылықтатып қояды. Бурын мундай уқсастықты кездестірмеген Әсеттің іші алай-дүлей болды. Ол әлгі жігіт түскен аялдамадан өзінің де қалай түс- кенін байқамай қалды. Бір күш итермелегендей дедектеп со- ңынан ілесіп келеді. Екі көзі тек сонда. Әсет бір кезде амал-

460

сыз тоқтап, есеңгіреген күйі тротуардың шетіне отыра кетті. Жұрт ерсілі-қарсылы өтіп жатыр. Әсет отыр. Оны белгісіз бір мұң басты, алаңдаған күйі жоқ іздегендей төңірегіне алақтай қарап, тағы да басы ауған жаққа мас адамша кете берді.

Ол түн ортасына дейін жүрді. Қаланың шамдары біртін- деп сөне бастады... Жайшылықта жер бетіне төніп тұратын көп жұлдыздың нұры бүгін тіптен биіктеп, шырқау шығып кеткендей.

Арада біраз күн өтті. Мемлекеттік емтихандар ойдағыдай тапсырылды, енді диплом алу ғана қалды. Әсет бүгін әнеугі- ден ойында жүрген құпиясын іске асырмақшы. Өмір деген қу түлкі кімге не істетпейді? Ол «Қазақстан» қонақ үйінің жиырма бесінші қабатынан жеке нөмір алды. Сөйтті де Қа- тираны ресторанға шақырды. Олар уағдаласқан жерінде кез- десіп, түстенді. Қатира ештеңе білмегендей, әзілдесіп күліп қояды. Әсет оны нөміріне шақырудың ретін таппады. Бір- ден бұл ойын айтуға батылы жетер емес. ІІІампаннан бастап коньякпен жалғастырды. Әсет Қатираны қыздырам деп оты- рып өзі мас болуға айналды. Не керек, Әсеттің бұл тірлігінен ештеңе шықпады. Олардың айтатын әңгімелері таусылып, үнсіздік көбейе бергенде Қатира Әсетке қарап:

- Менің де өзіңмен тетелес өскен сендей бауырым бол- ған. Ол қазір тірі жүргенде сендей болар еді, - Қатира сөзін орта жолдан үзді. Әсет үстіне біреу мұздай су құ- йып жібергендей болды. Ол өз ісіне өзі ұялып, кірер тесік таппады. Қатираның өзіне ерекше жылы қарағанын қа- лайша теріс түсінген. Бірақ Әсеттің не үшін шақырғанын біле неге келді? Інісін еске алса бұрын қайда қалыпты? Мазағы ма, жоқ әлде, жай әншейін еркектің темір те- геуірінін аңсаған ұрғашылығы ма? Түсініп көр осыдан соң әйелдерді... Әсет үнсіздік көбейген сайын не істерін білмей қысылды. Неге жұрт жөнінде жаман ой тез келеді? Шы- нында, қарап тұрсаң дүниеде жақсылық коөп болса да, жа- маншылық көзге тез көрінгіш. Біреуге сан рет жақсылық жасап, сұрағанын берсең де, реті келмей бір рет бере ал-

461

масаң, соның есте қалатыны бар ғой. Қатира кенет бірден жадырап:

- Сен ішпе, мен мынаны жақсылық үшін алып қояйын, - деп фужеріндегі шампанды ішті.

Әсет ештеңе дей алмай қалды. Олар даяшымен есептесіп, сыртқа шықты. Қызып алған Әсет: «Мен шахтермін, ақша жетеді», - деп такси ұстап, Қатираны жатақханасына апарды, сөйтіп өзі қонақүйге келді.

Ол фойедегі барға барып, коктейль ішті. Денесі былқ- сылқ болғанымен есін біледі. Ойына болмашы бірдеңелер кіріп-шығуда. Басы салбырап төмен қараған күйі өзімен-өзі көп сөйлесті. Адам - жұмбақ. Адамның өзінен гөрі ғұмыры жұмбақ. Біреудің жолы болғыш, біреу дүние тапқыш. Енді біреулер тірі өлік болып, мандайынан соры арылмай сорпа- сы шығып жүр. Ол бір коньяк алып жиырма бесінші қабат- тағы нөміріне беттеді. Лифтінің тез көтерілгенінен жүрегі айныды. Бөлмесіне теңселіп зорға жетті. Ваннаға кірген бойда лоқсыды. Суық суға бет-ауызын шайып еді, бойы сәл сергіді. Содан соң айнаға қарап еді, екі көзі қып-қызыл, беті мыж-мыж біреуді көрді. Ол ұзақ қарады. Шырамытты. Айнадағы өзі, бірақ бұған мүлде ұқсамайды. «Сен ешкімге керек емессің, өміріңде мән қалмады. Бір ұртың май, бір ұр- тың қан». Ол сол жерде қолындағы коньякты ашып, ауызы- нан іше бастады. Бөтелкені көтеріп, айнадағы өз бейнесімен соғыстырды. Әсетке айнадағы өзі емес, өзіне ұқсаған жат біреу, сияқтанды. Ол оған жаңа көргендей кірпік қақпастан қарауда. Қанталаған сұсты көз өңменінен өтіп барады. Жы- луы жоқ суық жанар. Көзқарасы таныс. Сонда өзі кім? Әсет басын шайқап, көзін жұма тістеніп еді, мойнының кұре та- мыры білеуленді. Денесі мұздады. Оған көрдің суық сызы сезілді...

Әсет көзі бұлдыраған күйі ваннаны көзімен шолып өтті. Қолында жібі болмаса да жіп ілінер жер іздеді. Төбе биік, трубалар тігінен орналасқан, батарея мүлдем жоқ. Тек орамал ілетін жіңішке шеге ғана бар. Қол жуғыш та төмен орналасқан, сен тиме де, мен тимейін деп тұр. Душтың су

462

шашқышы ваннаның ішінде жатыр. Ол бөтелкені устаған күйі жүрді де қойды. Бір кезде тынысы тарылды. Терезені ашты. Келгенде қалай байқамаған, аспанның түбі тесіліп кеткендей сыртта жауын қуйып түр. Әсет терезенің екінші жағын айқара ашты. Төменде машиналар ағылуда. Қона- қүйдің қарсы алдындағы аялдамада толған адам. Әрірек- тегі үлкен сәулетті ғибратхананың қасындағы фонтаннан су атқылауда. Ол көзін бір ашып, бір жумды. Бар денесі- мен кеудесін кере тез-тез дем алды. Өкпесі мен кеуде сү- йегі қабынып, жел үрлегендей болды. Сонда да дем жетер емес. Секірген кезде тізесін бүгіңкіреп, қолын қанат сияқ- ты жаюды умытпаса болғаны?.. Ұзақ ушуға тиіс. Биікке самғап, аспанда қалықтай алатын куста да арман бар ма екен? Адамға да қустікіндей қанат бітсе ғой шіркін... Ол ештеңе ойламауға тырысты. Әсет ауызын толтырып конь- яктан тағы да бір-екі урттады. «Жерде, мына жалғанда менің алашағым да, берешегім де жоқ. Сүйгені жоқ, сүйе- нері жоқ жанда қандай берешек болмақ. Бәрі бекер... Қур әуре!». Әсет те енді бурынғы Әсет емес. Тірі өлік... Мен несіне өмірге келдім. Өзгені қойып, өзіме керек емеспін. Мен сияқтылар бул дүниеге келмеуі, туылмауы керек... Ол зорға дегенде терезеге көтерілді. Салқын жауын Әсеттің бетіне шашырады. Аспанда уйытқып соққан жел бар. Ештеңе сезілер емес, тек шекесі шаншып, жүрегі айны- ды, ауызына жаман дәм келді. Сурқай дүниенің бояуы оңған өмірінде мүлде мән қалмағандай... Бүгінгі күнге дейінгі бар білгені, өмір деп мәз боп жүргені бір көрген түс секілді. Ол терезеден жіпсіген денесіне тиген салқын желді сезді. Сырттың суығы мен іштің суығы араласып, денесін қалтырата бастады. Сүйектері де үгітілгендей шы- мырлап, буындары сыздауға айналды. Әне секірем, міне секірем деп турғанда Әсетті дәрет қысты... Ол терезеден түсіп, теңселген күйі ваннаға зорға жетіп, дәрет сынды- руға кірісті. Зәрі қурғыр бітсейші, шығып жатыр, шығып жатыр. Денесінің бәрі суға толып кеткендей. Іші босап, ауыр жүк түскендей бойы жеңілденді. Әсеттің денесін

463

үрей биледі. Безгегі устаған адамдай қалшылдап бүрісті. Жылы жерден үскірікті аязға шыққандай денесі қалты- рап, терезенің қасына қайта келді. Бурын көрмеген ерек- ше жай. Қудды бос қалған бөшке секілді. Басы ғана емес, іш-қурылысы түгелімен абыр-сабыр бірдеңе. Қаңырап ес- керусіз қалған, ешкімге керексіз бос үй сияқты. Көз алды дір-дір еткен тунжыр туман. Әсет қолындағы бөтелкесін енді аңғарды. Ол теңселіп турған күйі сыртқа лақтырам деп қулашын жаза бергенде, бөтелке сусып кетіп, арт жа- ғына қарай ушты. Бөтелке қабырғада ілулі турған кішкене радиоқабылдағышқа барып тарс етіп соғылды. Радиодан гитараның сүйемелдеуінде таныс әуен қалықтай жөнелді. Әсет жалт бурылды. Қыз сөзі, қыз арманы... ел тілегі... улт болашағы. Әнші қыздың сезімге берілген сүйкімді дауы- сы да бірден жүрегінің нәзік шегін қағып қалғандай. Ән жанын тербеді. Өмір мәңгі, пәктік мәңгі, махаббат мәңгі дейді мынау ән. Өмір сүруге, қызықты қүндерге шақы- рады... Әншінің майда дауысымен бірге Әсеттің бойына жылу тарады. Кеудесін тесіп, қысып, тынысын тарылтқан қара түйнек шешіліп, көңіл-күйін қурыстыра қысқан темір қурсау босауға айналды. Тірліктің нышаны білініп, іштегі кірбіңді сыр жуыла бастады. Мәңгілікті жырлаған әсем ән қалықтап, жер бетіне түнерген қою түн қушағына қанат қағып аспандап барады. Жердегілерді жадыратып, желеп- жебеп, енді қат-қабат болып түнере төнген булттарды са- зымен тербетіп, көз жасын көлдете, көңілін босатпақ...

Әсет сол қалшиып тыңдаған күйі келесі әнді күтті. Дик­тор - Гүлжан Ақүрпекованың орындауында берілген кон- цертіміз осымен аяқталды деді. Әсет өз-өзінен көңілі босап, ағыл-тегіл жылады дейсің бір. Ойына Саят келді. Бурын онша көзіне жас ала қоймайтын Әсет ағасы қайтқаннан бері бордай босап кеткен. Дүние неткен терең, жумбақ едің. Ол бурышта турған кереуетке қарай еңбектеп шынтақтай, ті- зерлеп зорға жетіп қулай кетті. Көзі ғана қарауытып қойған жоқ, дүние, бар әлем түнекке айналды. Әсет денесін, аяқ- қолын сезер емес, тек дыңылдаған уіл ғана бар. Біртіндеп

464

шекесінің солқылы азайып, өзі де белгісіздік әлеміне шым батты. Бейтаныс әнші қыз, қатерлі қадамнан, өлім ауызынан алып қалды оны. Шіркін, жаралы жанды да жазар қазақтың мұңды, сырлы әніне не жетеді?..

Әсет жолындағы ор сияқты бөгетті сезді. Бөгет кейде жоқ болып кетіп, тиісті жерге шықтым-ау дегенде, күн сәулесінің көз қарықтырған жарығынан қайта пайда болады. Теп-тегіс сайрап жатқан қара жол орға тіреліп, кілт үзілді. Ол жақын- дап келіп қарап еді, әлгі апан машинамен құм алған үлкен карьер екен. Әсет басын көтергенде күн тастөбеге шығып, жалғыз жалынды көздей бұған шақырая төніп тұрғанын көрді. Құдды баяғы өзі өлтірген суырдың кекесінді көзі. Төңірек меңіреу тыныштық. Әсет алаңдап, құлағы үйренген шуды іздеді. Ерсілі-қарсылы безектеп зуылдаған машиналар қайда?.. Әлгі шаншыла төнген көз от шашып төніп келе жа­тыр. Әсет оттан қашқан күйі ентігіп барып етпетінен құлады. Құтқарар түрі жоқ. Ауыр салмағымен бұны жаншып езгілей бастады. Жерге жабыстырып жіберердей қорғасын салмақ. Қарсыласуға шама жоқ. Әсет жаны шығып кеткендей қыңқ деместен, былқ-сылқ етіп жата берді. Әлгі күш жаныштауын қойды-ау, әйтеуір бір кезде. Әсет есін жиды. Қатты шаршап, тынығып, ұйқыдан оянғандай. Ол тынысын аша жан сара- йына енген саф ауаны сезді. Құшырлана дем тартты. Салқын ауамен бірге өн бойын ағаштың су сіңген қышқылтым иісі билеп барады. Құдды су бетінде құйын ойнаған қамысты көлдің айдыны. Енді бірде осының бәрі табиғат пен адам- ның түп-тамырында ортақ байланыстың бар екенін меңзеп тұрғандай. Кенет бағанағы салмақ қайта пайда болды. Жа- ныштай бастады. Қып-қызыл үлкен жалғыз отты көз үстіне төніп тұр. Салмақ денесін түгелдей еңсере басып езіп тас- тайтындай. Енді сәл болса шыбын жаны шырқырап шығып кетердей. Аспандағы отты қызыл көз жақындаған сайын қы- сым күшейіп барады. Әсеттің іштегі бар демі лықсып келіп тамағына кептелді. Осындай тамағын қырнап, дем ала алмай қиналғаны бар еді ғой бұрын да. Иә, енді есіне түсті. Сол баяғы өзеннен келе жатып, суыр өлтірген күзде мектептің

465

буфетінен тәтті тоқаш алмақшы болған бес тиынын байқа- май жұтып қойғанда дәл осылай қиналған. Ол тұншығып, қырылдап демігуге айналды. Кенет, қайдан келгені белгісіз, ақ кимешекті әжімді бейтаныс әже «қақалдың ғой» деп жауырынынан қағып-қағып қалды. Әсет жөтеліп барып, ты- нысы ашылып кетті. Көзін де ашып алды. Құлағының ұшы мен беті дуылдап жатыр. Ол өзінің қонақүйде жатқанын білді. Желкесі шымырлап, ту сыртында біреудің өзіне қарап тұрғанын сезді. Жүрегі шайылғаннан ба, оның бірден бұры- луға дәті бармады. Бағанағы терезеден секірмекші болған іс-әрекеті есіне келе бастады. Бірақ бойында еш қорқыныш, ойында еш өкініш жоқ. Әйтеуір елең-алаң бұлдыр бір жай. Әсет жаңағы ту сыртынан қадалған көзге тез бұрылып жалт қарады. Айқара ашылған терезеден үлкен қып-қызыл отты көз өзіне қарай төніп тұр. Әсет орнында қатты да қалды. Қы- зыл от таныс көзге ұқсайды. Иә, бұл сол жұмылмай қалған көз... Ол оттың ұшқынынан жасқанып, көзін жұмды. Біртін- деп өн бойы қалыпқа келгендей. От ұшқыны азаяйын деді. Құлағының дүңгірі де азайып, бойына өмір қаны жүгірді. Әсет әрең дегенде көзін ашты. Терезеде қызарған отты көз жоқ. Тек әріректе қызыл-жасыл болып кемпірқосақ Алатау шыңдарына садақтай иіліп асылып қалыпты.

Әсет өзіне-өзі келіп, Қатира мен қонақүйдегі бағанағы әрекетінің болмашы бірдеңе екенін түсінді. Ойдың, көңіл- күйдің ала құйынын ақыл жеңді. Іштегі сұр жылан бір жақ- қа кеткендей, орны босап үңірейіп денесі жеңілденді. Ке- реуеттің шетінде басы салбырап, бар денесі босаған күйі отырды да қойды. Құлағындағы қол диірмен айналып тас пен тастың егелгеніндей шықырлаған дауыс басылар емес. Жүйке тамырлары сымдай тартылуда. Жүрегі шаншып, ашыды. Өзіме керегі осы емес не? Түндегідей ақылдан ада- су менде бұрын соңды болып па еді? Мүмкін, сырттай жұрт қатарлы сау жүргенімен, туғаннан жарымес шығар. Ол дү- ниенің қызығынан жиренген сайын, жарық жалған да оны жатырқап алыстап барады. Қырға қарай ыңырана көтеріліп бара жатқан машиналардың дауысы естілді. Әсет орнынан

466

турды. Буындары дір-дір етеді. Қудды қатты ауырып, сал боп сары аурудан турған науқас сияқты. Ол терезенің жақ- тауынан устаған күйі сыртқа қарады. Аялдамадағы автобус- қа журт үймелеп мініп жатыр. Әркімнің өз тірлігі өзінде. Бі- реудің біреуге қажеті жоқ...

Арада бірнеше күн өтті. Әсет өзіне-өзі келе алмай, өзін- өзі қоярға жер таба алмай жүрді де қойды. Әнеукүнгі ән, қыздың сүйкімді дауысы көкейінен шығар емес. Бойын баураған тазалық, пәктік әкелген ән бітпесе екен деп тіледі. Шіркін, адамзат баласын бір сәтке болса да селт еткізіп, өзін де, өзгені де умыттыратын, қуштарлық қусын жүрегіне уя- латар өнер қудіреті-ай!.. Әсет әнеукүнгі әннің өз жүрегінің түкпірінен біржолата орын алғанын сезді. Пенде емес пе, естігенін ғана місе тутып қоймай, ән орындаушы қызды тым болмаса бір көрсем деп ынтықты. Танымаса да, көрмесе де белгісіз бір қуштарлық пайда болды...

Диплом алынды. Әсет әне-міне кетемін деп жүргенде кешкісін теледидардан Шәмші жөнінде хабар көрді. Компо- зитордың Изольда деген қызбен танысып сығандардың ара- сында бірнеше ай болғаны айтылуда екен. Әсеттің көзі қа- рауытып, әлде бір істелмей қалған ісі есіне түскендей бозара қалды... Ол келесі күні Кеңсайдағы зиратқа барды. Үлкенді- кішілі ескерткіштер. Әр тастың астында бір ғумыр. Бәрі үнсіз. Меңіреу тыныштық мысыңды басады. Әсет ауырлап, аяқ басқан сайын шекесі солқылдауға айналды. Шәмшінің қайда жатқанын зират қызметкерлері білмейтін болып шық- ты. Көп іздеді, ақыры мазар салып жүрген үлкен кісілердің көмегімен Шәмшінің қабірін Әсет зорға тапты. Тірісінде ке- рексіз болған улы Шәмші өлісінде де жермен жексен болып басы көтерілмей жатыр екен... Әсет қуран оқыды. Ұлт ой- санасын оятушы зиялы ағасының топырағына қолын тигізіп, бас иіп тағзым етті... Халықтың сүйіктісі Шәмші, қазақтың ескерусізі Шәмші...

Әсет ауылға оралды. Өзгерген дүние шамалы. Тірліктің күйбеңі кімді болсын жеңетін әдеті емес пе, уақыт өте берді. Жеті күннен кейін Саяттың да жылы болмақ. Ма-

467

мыр айы былтырғыдай шыжғырылып күйіп тұр. Дұғаға сойылатын мал реттеліп, жабдықтың дайындығы бастал- ды. Күн бата өрт сөндіргендей болып, машинаңмен қайын жұртыма апарып тасташы деп Әсеттің ерте үйленген досы келді. Үйдегілер Саяттың көк «Москвичін» әлі мінбеп еді. Ешкімнің де гаражды ашуға дәті бармаған... Досы жалы- нып отырып алды. Әсет амалсыздан гаражды жүрексініп ашты. Машинаны шаң басыпты. Ол терезенің шынысын сүртіп от алдырғанда, машина қалың ұйқыдан оянған- дай, жанданғандай болды... Әсет қиналды. Ақыры ол түн болса да таңғы жұмысқа дейін барып келмекші ниетпен үй-ішіндегілерге де айтпай, досын бала-шағасымен маши- наға отырғызып алып жүріп кетті. Түнгі жүріс өне қойма- ды. Баратын жерлеріне кешігіп жетіп, шайға да қарамай, екінші түн ұйықтамаған күйі жалғыз өзі кері қайтты. Жұл- дыздар еріне, біртіндеп сөніп, аспан көкшілдене марғаула- нып, таң атуға айналды. Әсет асығып күйіп-пісе бастады. Бірінші ауысымдағы жұмысына үлгеру үшін машинасы- ның жүрісін тездетті...

Әсет рульді қатты қысып ұстаған күйі тежегіш пен қосқышты бірдей түбіне дейін басты. Машина аунаған кезде денесінің салмагын мойнына түсірмеуге тырысып, аяқ-қолымен тірей қарманды. Терезелердің шынылары үгітіліп, салдырлап түсе бастады. Машина ішінде бос жатқан кілттер, бөтелке, аптечка, тағы басқа ұсақ-тү- йектер ерсілі-қарсылы ұшты. Салдыр-күлдір көбейіп, құ- лақ тұнды. Әсеттің кеудесіне руль батып, шекесі екі-үш рет есікке соғылды. Шынының ұсағы бетіне шашырап, мойнына, қойнына кірді. Машина жылжи бере қырынан тағы аунады. Осы жолы шоқалақ жолдан үш-төрт рет домалап, аунады да, төрт дөңгелегімен жол жиегіндегі еңіске дік ете түсті Төңіректі өлі тыныштық басты. Машинаның моторы өзі сөнді. Қасынан бейтаныс «Жи­гули» өте берді. Әсеттің көзі түсіп еді, «Жигули» ішінде

468

өзара қызу әңгімелесіп Саят пен Шайзрат отыр. Әсет есеңгіреп, үсті-басын шыны сынығы жауып рульден тас қып ұстап қозгалмаган күйі бар дауысымен айғай салды. Саят пен Шайзрат ештеңе естімей әңгімелескен күйлері ұзай берді. Әсет жанталаса тағы айқайлады. Ол енді өз дауысын өзі де ести алмады.

Меңіреу төңірек дүбірге толды. Сөйтсе, күңгірлеп тұрған өз құлағы екен. Көтеріліп келе жатқан күн шоқ- тай қызарып үлкейе берді. Алыстан көрінген шахта терриконы кішірейіп, күнді қалқалай алмады. Күн көзі бақырайып, одан әрі өсті. Әттең, енді біраз жүріп үл- гергенде терриконның көлеңке тұсына жетіп те қалар еді. Әсет жас кезінде өзі өлтірген суырдың адамдікіне де, аңдікіне де ұқсамайтын жан түршігерлік дауысын анық естіп таныды. Дауыс біртіндеп ұлғая берді. Құ- лақ шыңылдады. Күн біржолата өлген суырдың көзінен айнымай қалды. Жан-жақтың бәрі қаптаган сол бір көз... Майысқан капоттың астынан от лап-лап етті... Әсет жынды адамдай не істерін білмей, меңіреу қалпы рульді ұстаған күйі отырды да қойды. Машина іші мон- шаның буындай қапырық. Қоңырсыған күйік иісі шыға бастады. Кенет әлгі суырдың дауысы «не қылып отыр- сың, тұр» деген бұйрықтай зілді естілді. Әсет ұйқы- дан шошып оянғандай селк етті. Ол орнынан қозғалып үлгергенше белгісіз орасан зор күш оны от құшагынан жұлып ап атып жіберді. Әсет сол екіпінімен он шақ- ты адым жерге барып құлады, машинаның моторы да атылды. Көк «Москвич» лаулап жана бастады. Атып тұрған Әсет көз ұшында көрінген шахта терриконын бетке алып, жан ұшыра жүгіре жөнелді. Қарсы алды­нан жан сергітер салқын самал есті. Әсет алқының- қырап, жүгірісін баяулатты. Өзі жалаң аяқ. Кроссов- касы машинаныц ішінде ңалганга ұқсайды. Әсет тұла бойымен, бар тылсым-тірлігімен аягының астындағы Жер-Ананың лебін сезді. Ол тоқтай қалып төңірекке

469

көз салды. Көптен тосқан жаздың жомарт жауыны жуып өткен Сілеті өңірі сұлуланып жайнап тұр.

Жер-Ана тершіп, тас емшегі иіп жатыр. ¥шы- қиырсыз дархан дала бұрынгысынан да кеңейіп, шал- қи түскен. Алыстан бұлдырап, Қояндының шыңы қол бұлғайды. Шөп басына маржандай ілінген жауын там- шылары күн нұрына шағылысуда. Әсет ұзақ ауырып төсектен жаңа тұрған адамдай дүниеге құштарлана, құмарта қарады. Қисық ағаштың теріс біткен бұта- ғындай ешқашан түзелмей, тірліктің ңызыгына енді бет бұра алмай кетемін бе деп еді. Олай болмады. Қаз қалпында мүлгіп тұрған төңірек Әсетке жаңа күш берді. Қысталаң сәттер естен шығайын деді. Төбесінен ұдайы төніп тұрған зілмәуір қара қайғы біртіндеп сы- пырылып түсе бастады. Шер-мұңын, қорқыныш-елесін ¥лы даланың жұпар ауасы емдеп, тым-тырыс жатқан туған ауылына ұзақ қарады. Жырадағы көктен бүлдір- геннің иісі шығады. Әлемнің жарығы қандай тамаша едің сен. Сені сыйлаған Анаға мың рахмет... Әсет ең- сесі көтерілген күйі дүниеге қайта келгендей аяғын нық басып, ұйқыдан жаңа оянған ауылына беттеді.

Бестөбе-Алматы 1995 жыл.

470

МАЗМҰНЫ

Оқырманға 3

«Жас тулпар» дүбірі     7

Азаттық аңсағанСарыарқа 205

Қашқын суыр   362

471