Алтын қаланың құпиясы

                             

        I тарау

        Ауғанстаннан келген жұмбақ адам. Тосын кездесу

Оқырман әрдайым шытырман оқиғаларға толы кітаптарды жақсы көретіні айдай шындық. Басқаны қайдам, өзім сондаймын. Мектепте үлке-ен кітапханамыз бар. Сондағы жиһан кезуші немесе қазына іздеушілер, саяхатшылар туралы кітаптың бәрін тауыстым десем оллаһи, өтірікші болмаспын. Күнделікті өмірде де сондай таңғажайыптарды іздеп жүремін. Әзірге ішек тартатын ондай оқиғалар кездеспей тұрғаны. Ал мына оқиға немесе Ауғанстаннан келген жұмбақ екі адамның біздің үйге келуінен басталған оқиға мен түгілі сіздің де назарыңызды аударатынына кәміл сенімдімін. Олар аяқ астынан пайда болды. Тіптен олардың сыртқы пішіндерінің өзі ерекше. Тура бар ғой Алладин ертегісіндегі кейіпкерлерден бір аумайды-ау, бір аумайды. Сізді көп ынтықтыра бермей олар туралы әлім келгенше баяндап берейін.

Олардың біреуі — Ауғанстаннан келген көкемнің інісі Аян деген кісі. Қаба сақал. Жасы жетпістің үстінде. Басы соп-сопақ. Үстінде әдемі костюм-шалбар. Неге екенін кім білсін, дипломатын қолынан тастамайды. Қаншама ашамын деп әурелендім, бірақ кодын таба алмадым. Бірақ ішінде не бар екенін шамалап білемін. Көкемнің айтуынша отызыншы жылдарғы аумалы-төкпелі заманда Аян аға Ауғанстан асыпты да, менің көкелерім Өзбекстанда қалып қойыпты. Екінші адам осыдан он шақты күн бұрын пайда болды. Түрік пе, шешен бе, өзбек пе адам білмейді. Аян ағаның айтуынша қазақ. Бірақ мен оған титтей де сенбедім. Мұрны қып-қызыл. Қалың мұртты. Кәдімгі жезмұрт. Ұзын ала шапанын тастамайды. Басында сәлде. Жасы елудің о жақ, бұ жағында. Білгір молда көрінеді. Қоржынында бірнеше Құран кітап бар. Айтпақшы, оның оң жақ бетінде тыртығы көзге бадырайып көрініп тұр. Аздап сылтыңқырап жүреді. Аян ағаның айтуынша әлгінің аты Насырадин. Біз Насыр аға деп кеттік. Үлкендер Молдеке дейді. Ол Аян ағаның майдандас досы көрінеді. Ауғанстанда көп соғыстарда бірге болыпты. Тіптен бір рет Аян ағаны төніп келіп қалған ажалдан құтқарыпты. Сөйтіп аяғына оқ тиген. Сылтып жүретіні сол. Оқырман менен: «Олар туралы несіне айтып отырсың? Жалпы сен өзің кімсің?» — деп заңды сауал қоятыны рас. О-о, қызықтың көкесі осында жатыр. Менің атым — Тәуекел. Биыл сегізінші сыныпқа көштім. Жасым он үште. Бойымның ұзындығы орта бойлы десе де болады. Яғни ұзын да, қортық та емеспін. Сыныбым және өзім жөнінде кейінірек айтармын. Әзірге жаңағы сұрақтарыңызға жауап берейін. Әлбетте толық жауап беруге әлі ертерек. Өзімнің де білмейтін құпия сырларым көп. Бұл таныстыруым сол құпиялардың кілтін табу. Оны сіздермен ақылдаса отырып, біртіндеп ашамын деген сенімдемін. Әрине, мен жалғыз емеспін. Бақы,-жан, Мәдина деген сыныптас достарым және Сәду деген інім бар. Аян ағаның біздің ауылға келгені қызық. Барлық жұмбақ та, құпия да содан басталады. Көкем інісінің Ауғанстанда екенін біледі. Бірақ ұзынқұлақтан «өлді» деген хабар алған. Бауырына дұға да бағыштап қоятын. Тәуелсіздік алғанымыздың пайдасы шетелдерден қазақтар көп келе бастады. Түркиядан, Қытайдан, Ираннан... Бір күні белсебетпен Сәду інім (менен бір жас кіші) екеуміз көрші Таң ауылына барып келе жаттық. Шаршадық. Жолай үлкен канал бар. Соған суға түсуге бөгелдік. Астымыздағы тұлпарларымызды тастай салып, киімімізді шеше-меше суға күмп бердік. Ой, рахат-ай! Мәзбіз. Сәду екеуміз жалақ ойнай бастадық. Ойынның қызығымен байқамаппыз бір кезде қарасақ, канал жағасында қаба сақалды, ерекше бір адам пайда болыпты.

— Әнең қара! Бір адам тұр, — деді Сәду айқайлап сөйлеп. Мен де жалт қарадым.

•  Белсебетімізді алып кетпесін. Кеттік! — дедім мен. Каналды бойлап, біраз төмен кетіп қалыппыз. Жағаға жақындағанда әлгі кісі:
•  Ассалаумағалейкүм! — деп дауыстай сәлем берді. Біз аң-таңбыз. Сәлем берерімізді, бермесімізді білмей аңтарылып қалған бізге ол қолын берді. Жүзі жылы. Біз қорқып тұрсақ та қолымызды беріп, амандастық. Қолында дипломаты. Үлкеен сөмкесі бар. Оны біздің киімдеріміздің жанына қойыпты.
• Қорықпаңдар! Мен де қазақпын. Және осы өңірдің қазағымын. Келіңдер, отырып сөйлеселік, — деді ол мейірімді дауыспен. Көгалға отырдық. Ол сөмкінің аузын ашып, әдемі гүлді дастархан алды. Асықпай бипаздап жайды. Нан және небір тәттілерді самсатып қойды. Қарнымыз ашып келе жатқан біз сілекейіміз шұбырды.
•  Жеңдер, батырлар! Қысылмаңдар! — деп ол бізді дастарханға шақырды. Алдында сәл-пәл қысылыңқырап кіріссек те, содан соң батыл қол соза бастадық. Әп-сәтте опай-топайын шығардық.
•  Бәлі-і! Қарындарың ашып қалыпты ғой, — деп бейтаныс аға күлді.
•  Аздап ішімізге ел қонды ғой деймін. Танысалық. Менің атым — Аян. Бұрын осы Сарыкөл маңайында туып өскенмін. Біз де атымызды айттық. Ол кісі әңгімесін жалғастырды.
•  Мен сона-ау Ауғанстаннан келе жатырмын.
•  Ауғанста-ан! — Екеуміз қосарлана айтып, таңданғанымызды жасырмадық.
•  Е-е, немене соншама айқайлап. Ауғанстанға кезінде ауып кеткенбіз. Енді атамекенімізге оралдық. Елу жылдан аса уақыт сыртта болдық. Сағындық, сарғайдық. Ақыры жеттік.
•  Әп-әйдік адам жылап отыр кемсеңдеп. Сәду екеуміз ыңғайсызданып қалдық. Ол кісі қалтасынан орамал алып, көз жасын сүртті.
•  Көңіл жиі босайтын болды. Қартаяйын дедік пе, кім білсін?! Мен мұнда кімге келе жатырмын білесіңдер ме? Ол кісі бар ма, жоқ па, оны және білмеймін.
•  Біз де «білмейтінімізді» сездіріп, иығымызды қиқаңдаттық.
•  Мүмкін ол кісілер, менің бауырларым тірі шығар. Менің ағамның аты Нұрғали еді.
•  Нұрғали! — Мен айқайлап жібердім. — Ол менің көкем ғой. Көке-ем!
•  Ол кісі ұшып тұрды. Мен де қарғып тұрып, атаға көздерім ұясынан шығып кете жаздап, аңтарылып қарадым.
•  Міне, тамаша-а! — Қорбаң-қорбаң етіп келіп, ол мені құшақтай алды. Енді бір көзімді ашсам аспанда қалықтап жүр екенмін...

 

II тарау

Дипломаттың ішінде не құпия бар? Тығыз шаруа

 

— Көк-ее! Көке-е-е!

— Сәду екеуміз белсебеттерімізбен құйындата біздің үйге қарай жақындап келеміз. Иттер үріп, азан-қазан. Сол құйындатқан қалпымызбен аулаға зулап кірдік. Көкем мен апам және көршілер тапшанда шай ішіп отыр. Бізге бәрі таңдана қарап қалыпты.

•  Көке! Сүйінші, сүйінші! Ауғанстандағы бауырыңыз табылды. Сүйінші! — Сәду екеуміз тапшанға маңдайымызды сүзе тоқтадық. Ентігімізді баса алар емеспіз.
•  Қайдағы бауырым! Ол... ол... — Көкем тұтығып қалды.
•  Шын! Шын! Мына Сәду екеуміз бірге көрдік, ол кісімен бірге тамақ іштік. Қазір ол жолда келе жатыр, — дедім мен аптыға сөйлеп.
•  Менің атымды атады ма? Оның аты Аян ба? Е-е, Жаратқан Ием, тілегімді қабыл еттің бе?!
•  Жетпіс алтыдағы көкем жас жігіттей ұшып тұрды.
•  Өліп қалды деп еді ғой, — деп апам уәж айтып еді, көкем ашуланып қалды.
•  Тәйт! «Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді» демей ме? Кешегі соғыста да «өлді» дегендер тірі келіп еді ғой. Ал Ауғанстан деген не, тәйірі. Қой, қой, қарсы алайық. Әй, Берік, ат арбаны жек. Бәйбіше киімімді әкел! — Көкем қайраттанып кетті. Әп-сәтте біздің үй алыстан келген қонақты қарсы алуға сақадай сай тұрды. Ат арба жегілді. Көкем жаңа костюм-шалбарын, ақ көйлек киді. Апам әдемі шәлісін тартты.
•  Бол-болыңдар! — Ат арбаға көкем мен Берік жайғасты. Сәду мен және көршінің балалары арба алдында белсебеттерімізбен сапқа тұрдық. Ең алдында мен. Сәду қасымда. Арбаның дөңгелегі шиқылдап, иттер абалап, көшеде келеміз. Адамдар үйді-үйлерінен шығып қарап, аң-таң.
•  Ә-әй, Нүреке, не болды, қайда кетіп барасыздар?
•  Тіптен тойға жиналғандай ма өздері...
•  Көкем маңғаздана оларға қолын көтеріп, ештеңе айтар емес. Біздің қасымыздағы балалардың саны да көбейді. Әне, Аян аға да көрінді. Ыржиып күліп келеді. Балалар «аттарынан» түсе-түсе қалып салтанатты түрде сәлемдесіп жатыр. Көкем мінген арба да жақындады. Ол кісі де көкеме қарай қозғалды... Бәріміз аңтарылып тұрмыз. Не болар екен? Көкем бауырын тани ма? Тым-тырыс. Көкемді Берік ағам арбадан түсірді. Көкем ескерткіш тәрізді. Қарап тұр, кірпік қақпайды.
•  Аға-а! Мен ғой Аян! — деп жанұшыра айқайлап жіберді ана кісі.
•  Ой, бауырым-ай, аман екенсің ғой... — Көкем кемсеңдеп жылап жіберді. Аян аға да жылады. Құшақтасып жатыр. Қаншама жылдардан кейін кездесу оңай дейсің бе? Менің де көзімнен жас ыршып кетті.

Сарыкөл ауылындағы үлкен жаңалық осы болды. Ағайын-туған, ауылдастар бәрі келіп «көзайымын» айтып жатыр. Біздің ауыл деген осындай. Телефонның біздің ауылға керегі жоқ. Елеңдетер жаңалық әп-сәтте гу-у етіп тез тарап кетеді. Әсіресе, қазір. Себебі, біздің ауылда не көп, жұмыссыз көп. Қолдары алдына сыймай отырған ағайын бір серпіліп қалады. Алдымен сәлем бергеннен кейін жақын ағайындар оны кезек-кезегімен қонаққа шақырып, өз үй-ішін таныстырады. Аян ағаны да сөйтті. Бірақ бір қызық нәрсе ол кісі дипломатын жанынан тастамайтын. Сұрасаң «Сәндік үшін» дейді. «Жетпістегі адамға не сән керек екен?» деп біз күлдік.

Жұрт не ойласа оны ойласын, мен басқаша бір күдікті ойға берілдім. Қандай дейсіз ғой?! Дипломаттың ішінде бір құпия нәрсе бар. Бір рет тіптен Аян ағаның дипломатын ашып, бір нәрсені қарап отырғанының үстінен түсіп қалдым. Мені көрді де ол жалма-жан әлгі нәрсесін дипломатына тез сала қойды. Маған күдіктеніп қарағандай бейне. Бірде көкем мен анамның Аян аға туралы әңгімелескенін құлағым шалып қалды.

•  Өзі бір түрлі сияқты. Сол қайнымның өзі ме екен? — деді апам сыбырлап.
•  Ұқсайды. Бәрі келіп тұр. Бірақ бойы ұзындау ма қалай? Бірақ ол кезде Аян жиырмаға жетер-жетпес жаста еді ғой. Өскен шығар. Тағы бір белгісі сол жақ жауырынының тұсында үлкен қал бар еді. Соны көру керек, — деді көкем күбірлеп.
•  Сандықшасын неменеге қолынан тастамайды. Ішінде алтыны бар ма екен, жүдә? Сұрамадың ба? — Бұл апам.
•  Е-ей, неміз бар? Бір рет сұрап едім жақтырмағандай болды. Өзі білсін. Тіптен көп өзгерген. Бұрын ашық-жарқын болатын. — Бұл көкем...
•  Міне көрдіңіз бе? Көкемнің өзі де күдіктенеді. Бірақ білдірмейді. Мұны бұлай қоюға болмайды. Бір рет Аян аға әжетханаға кеткенде дипломатты ашайын деп едім аша алмадым. Коды бар. Құпияның кілтін аздап болса да ашқан бір оқиға болды. Бірде үйдің алдында тапшанда шәй ішіп отырғанбыз. Мен досым Бақытжанға барайын деп едім, көкем жібермеді. Үйдің алдындағы жоңышқаны шабуым керек екен. Көкем айтса бітті — орындауың қажет. Қиқаңдасаң — шаруаң бітті дей бер... Енді тұра беріп едім, Аян аға көкеме:
•  Аға бір ақылдасатын шаруа бар еді. Ауылдың сыртына шығып келсек, — деді. «Ол не ақылдасатын шаруа?» деген күдік-ой миымда жылт ете қалды. Қол орақты іздеп жүріп те ойымнан осы «шаруа» кетпей қойды...

III тарау

Аждаһа суреті бар тайтерінің құпиясы. Карта

Жоңышқа биыл бітік шыққан. Су көп жылдары жоңышқаны бір жазда төрт рет орамыз. Қазір екінші орымы. Көкем жоңышқаны шалғымен шапқызбайды. Себебі, шалғымен шапқанда жоңышқа бір келкі шабылмай, рәсуә болады. Ал қол орақтың тағы бір пайдасы дестелеп тастайсың. Кейін жинауға оңай. Бәрі құрсын, Аян аға көкеме не айтқысы келді екен?

Кейде мен өзіме түсінбей қаламын. Ойша қиялданып талай жерлерге сапар шегіп келемін. Кейде толқынды асау мұхиттарды кемемен шарлап та кететінмін. Небір ғаламат оқиғалардың ішінде жүремін. Содан кейінгі бір әдетім әр нәрсеге күдіктеніп, өзімше бір құпия сырларды, оқиғаларды іздеймін. Мінеки, көрдіңіз бе, іздегенге сұраған бір құпия сырдың шеті көрініп келе жатқан тәрізді. Мұрным әлденені сезгендей ме, қалай? Жоңышқаны орып жетістірмедім. Көкем мен Аян аға жаңа әзірде үйден шығып кетті. Енді ауылдың шетіндегі төбешікке де жетіп қалған шығар. Ақылдасатын шаруасын сол төбешікте отырып айтатынын жүрегім сезді. Қол орақты тастадым да, әлгі төбешікке басқа бір жол арқылы бет алдым. Жүгіріп келемін. Және көкемдердің көздеріне түспей жетуім тиіс. Алға қойған мақсатым орындалды. Олар әлі көрінбейді. Қалың шөптің арасындамын. Әне, екі шал жалғыз аяқ жолмен көтеріліп келе жатыр. Дауыстары анық естіле бастады. Бәрін шөптің арасынан көрудемін. Көкем самбырлап сөйлеп, әңгіменің қызығына берілген.

•  Інжу апамыз ерте кетті ғой. Сен кенжеміз едің. Ерке болатынсың. Ол кезде Жүсіп құдықта жайлаушы едік. Жалпы сен, байқауымша, көп нәрсені ұмытып қалыпсың. Көп адамдарды білмейсің, — дейді көкем. Сәл үнсіздік орнады.
•  Мен қатты ауырдым ғой. Осы ауру менің басыма қатты әсер етті. Содан ба қазір айтқанды ертең ұмытып қаламын. Бұл ұмытшақтық деген ауру ғой, — деп Аян аға ақталды.
•  Төбенің тура биігінде кішкентай алаңқай бар. Сол алаңқайда көкем ағаштан іскәмейке істеген. Мына жерден маған сол жер анық көрінеді, іскәмейкеге отырғанда мен олардың ту сыртында қаламын. Тура өзім ойлағандай болды. Әне, көріп тұрмын. Көкем таяғын іскәмейкеге сүйеп қойды. Аян аға әдетінше дипломатын жанына сүйеді. Жаздың күні маужырап тұр. Әлі күн қызбаған. Екеуі қатарласа отырды.
•  Не әңгіме айтайын деп едің? — Бұл көкем. Міне, қызық! Аян аға дипломатты қолына алды. Әлденелерді тере бастады. Сірә кодын теріп жатыр-ау. Әне, сырт еткізіп ашты. Ішінен төрт бұрышты бір затты суырды да, дипломатын жапты. Қалың қара кленка қапшықтан оралған бір затты суырды. Маған шала көрінеді. Сәл басымды көтеріп, анық көруге тырыстым. Асықпай әлгі заттың орауын жазып жатқанын байқап тұрмын. Міне ғажап! Сырты жүн-жүн теріге ұқсай ма өзі? Кәдімгідей көлемді. Бір метрдей болар. Шынында да тері екен. Аян аға жерге газет төседі. Газеттің үстіне әлгі теріні жайды. Биіктеу жерде тұрған маған енді анық көрінді.

Алдымен түрлі-түсті сурет екен деп қалдым. Жо-жоқ! Карта. Көлдің жарым-жартылай суреті. Көлдің ортасында арал да бар. Ол да жарты. Аралды жағамен жіңішке жол немесе көпір жалғастырып жатқан сияқты. Тері карта тура сол жерден қақ бөлінген. Андыздаған арабша жазу. Терінің бос жерлерінің бәрінде жазу. Аралдан аждаһа қарап тұр. Ол да жартыға бөлінгенін бірден білесің. Себебі тырнақты бір қолы және бір басы ғана бізге қаһарлана қарайды. Тістері ақсиған ауызынан жалын шығады. Аждаһа екі не үш басты болар. Терінің жартысы қайда? Осы суретті қайдан көрдім-а? Қайдан? Көкем ұшып тұрды. Екі көзі теріде.

•  Ойбай-ау, Аянжан-ау! Мынау қасиетті теріні елу жылдан бері жоғалтпағансың ба?! Бұл біздің бабаларымыздан бабаларымызға мұра болып келген зат қой...
•  Аян аға бір қолын қалтасына салып, ойланып тұр. Жан-жағына сезіктене қарайды. Мен жаққа да көз салған сияқты көрінді. Қорқып кеттім де, қалың шөпке тығыла түстім.
•  Білемін, білемін. Бәрі есімде. Мына тері картаның жартысы сізде қалғанын да жақсы білемін. Бірақ бір ғажабы сіздермен қай жерде ажырасқаным есімде жоқ. Ол кезде осы ауыл бар ма, жоқ па, оның бәрі бір түс тәрізді. Қалай көшіп шықтық, бізбен кімдер болды, бәрі жұмбақ маған. Мына басқа тиген соққыдан кейін менің көкірегімде есте қалған оқиғалар жамау-жамау, тесік-тесік құрым киіз немесе үзік-үзік ескі ленталар тәрізді. Бәрі еміс-еміс, күңгірт. Жалпы біз кімбіз, мен кіммін? Мына құпия тері картаны бізге кім, неге берді? Мұның сырын ашсаң әлемдегі ғаламат бір қазынаны табатының анық. Ал оған дейінгі бабаларымыз мынау қол созым жердегі ол қазынаға неге иелік етпей жүр? — деп Аян аға толғана сөйледі. Көкем тері картаға ойлана қарап тұрды да:
•  Бұл қасиетті тері. Біздің бабаларымыздың қолына тигенге дейін осы «тері карта» үшін қанша адамның қаны төгілді екен? Шынында да мұнда бір үлкен елдің қазынасы жатыр деседі. Осы көл мен арал туралы аңыз да есіңде жоқ па? — деп көкем Аян ағаға қарады. Ол иығын көтеріп кібіжіктеп қалды. Кенет:
•  Жоқ! Жоқ! Ештеңе есімде жоқ! — деп ол жынданғандай айқайлап жіберді де, басын күректей қолдарымен қыса ұстап, жүрелеп отыра кетті. Көкемді қайдам, мен селк ете қалдым. Көкем де таңданып қалды білем:
•  О несі-ай! Айқайлама, ел естісе: «Мыналар ұрсып жатыр» деп жетіп келер, — деді кейісті үнмен. Аян аға іскәмейкеге сылқ етіп отыра кетті. Көкем де отырды. Қалтасынан шақшасын алып, алақанына салып жатыр. Аян аға да бірдеңесін ұмытқандай жалма-жан қалтасын қармалады. Темекісін іздеп жатыр. Әне, тапты. Қолдары әлденеге қалтырап бір сигарет алды. Оттығы әзер тұтанды. Бұрқ-бұрқ еткізіп түтінді аузы-мұрнынан шығарып еді, шашалды да қалды байғұс.
•  Темекіні қойып насыбайға көшсейші, — деп көкем жаны ашығанын білдіріп.
•  Насыбайды да атқанмын. Мына темекі іштегі қайғыңды жақсы басады. Біз енді аға былай істейік. Осы карта туралы не білесіз, айтыңыз. Жасырмаңыз. Екеумізден басқа бұл құпияны ешкім білмесін. Бауыр-бауыр дегенмен, бұл құпияны ешкім­ге тіс жармауға ант берейік. Менде Құран бар, — деді Аян аға даусы бір түрлі жарықтанып.
•  Ой, антың не? Құраны несі? Маған сенбей отырсың ба, немене? — деді көкем таңданысын жасыра алмай. Аян аға ештеңеге көңіл аудармастан дипломатынан әдемі матаға оралған бір затты алды. Орауын жазып еді, жазуы алтынданған кішкентай Құран шықты.
•  Әңгіменің, аға, қысқасы жақсы. Бұл оңай шаруа емес. Бұл қазынаны тапсаң ертең миллиардер боламыз. Қазынаны тапқанға дейін құпияны қатал сақтауымыз тиіс. Ол үшін тек анттасу керек. Білдіңіз бе, болашақ миллиардер! — деп Аян аға қарқылдап күліп жіберді. Күлкісі сондай қорқынышты. — Өй, сен мұнымен ойнама! Бара салып ала салатын қазына жоқ ол жерде. Жас кезімде мен де барғанмын. Жынданып кетіп, әзер дегенде емделгенмін. Жынданып, өзін-өзі жұлмалап, тырнап, бірін-бірі буындырып өлген талайларды білем. Ол жерде ғаламат бір құдіретті күш жатыр. Мына терідегі аждаһаның суреті рас. Ол аралда екі басты аждаһа бар. Ойпырмай, әлі есімде, үш жігіт бардық. Үшеуміз де тепсе темір үзетін жігітпіз. Ештеңеден қорықпаймыз. Қаншама қиындықпен барғанымыз құрысын, ақырған дауыс шықты. Тура аждаһаның дауысы. Бүкіл көл жаңғырықты. Жанымыз мұрнымыздың ұшына келді. Ыстық су ма, от па әлде бірдеңе шашылды. Одан кейінгі оқиға есімде жоқ. Көзімді ашсам Жарылқасын деген бақсы-емшінің алдында шалқамнан жатырмын. Қараңғы киіз үйдің іші. Жарылқасын бақсы әлденені бақылдап оқыды, сарнатып қобыз тартады. Таяғы сыңғыр-сыңғыр етеді. Бір кезде саған өтірік, маған шын құсқым келгендей болды. Аузымның керіле арандай ашылғанын білемін. Алдымен бу сияқты ақшыл, қарақошқыл бірдеңе ұша бастады. Жаңа ғана мына дүниеге сыймай отырған мен бір түрлі рахаттанып қалдым. Зірк-зірк етіп бірде қобызын тартып, бірде оны қоя сала бақылдап бірдеңені оқып жүрген Жарылқасын бақсы да гүрс құлады. Біз одан қорқатынбыз. Жыландарды мойнына орап, қайнап тұрған қазанға қолын салатын, қып-қызыл шоқты аузына толтырып шыжылдатып түкіріп тастайтын бақсыдан қорықпай көр, — деді көкем бір қолын тізесіне сала. Аян аға Құранды алдына қойған қалпы көкеме аңырайып қарап қалыпты...

 

IV тарау

Шаңыраққа атылған оқ. Қош бол, атамекен!

• Ана екеуі қайда кетті? — деді Аян аға бір сәткі үнсіздіктен кейін менің ойымды дөп басып.
•  Ол екеуінің тағдырын кейін естідім. Мен көлдің жағасында әлдебір нәрсені айтып, өзімнен-өзім жырқ-жырқ күліп: «Қазына, қазына!» деп айқайлап айтып, сенделіп жүрген көрінемін. Ана екеуінің өліктерін кейін тауып алыпты. Біреуінің өлігі Аждаһа көлдің мына жағынан, екіншісі ана жағынан табылған. Тыржалаңаш, киімі жоқ. Үсті-басын сойғылап, білеу-білеу етіп тырнап тастаған. Ал мен көп ұзамай жазылып кеттім. Теріні көкем кейін Өзбекстанға барғанда берді. Ал оған дейін осы тері үшін көрмегенді көрдік қой, — деп көкем күрсініп қойды.

•  Терінің бар екенін білетін басқа да адамдар бар екен ғой.
•  Иә, білді. Қанша жасырғанмен біздің жақын аталас ағайынымыз бар еді. Атам Жүсіп: «Содан абайлаңдар. Ниеті жаман. Ол байлық үшін сендерді өлтіруден де тайынбайды», — дейтін. Өлер кезінде атам көкем Ешмұратты, ағаларым Жақсымұратты, Мәтмұратты шақырып алып, осы теріні берді. Ол кезде біз сегіз-он жасар баламыз. Жабықтан қарап отырдық. Әй, сен қасымда тұрдың ғой. Түк есіңде жоқ па? — деп көкем әңгімесін кілт үзіп Аянға күдіктене қарағандай болды. Мен таңданып қалдым. Көкем де мен тәрізді құпияны жасырынып біліпті-ау.

•  Өлләһи-біллаһи, ештеңе есімде жоқ, — деп Аян аға қарғанды.
•  Әрі қарай не болды? Айта беріңіз.
•  Біздің тұқым — момын тұқым. Екі мыңдай қой, жүзге жуық түйе, бір-екі үйір жылқымызды өзіміз бағатынбыз. Отызыншы жылдары Сәбет өкіметі байлардың соңынан шам алып түсті. Ірі байларды тәркілеп итжеккенге айдап жатты. Азын-аулақ біздің малымызды да сыпырып алды. Бір-екі түйе, жылқы қалды. Енді бізді де «бай деп қамайтын болыпты» деген суық хабарды естіп қатты үрейлендік. Әсіресе, қыз алыспайтын Қаңтарбай деген бауырымыздан пәлеге қалдық. Бұтында гәлипе шалбар, кабурасында тапаншасы, басында қызыл жұлдызды шәпкі және қылышы да бар-тұғын. Түсі суық. Көзі тұздай, қалың мұрты бар еді. Бірде біздің әулеттің бас көтерері Мәтмұрат көкемізді үйге жалғыз қамап алып тергегенін білемін. Ол кезде мен жиыр­мадамын. Сен он сегіздесің. Қаңтарбайдың даусы естіліп жатты. «Сендей шірік құлақтарды тұқымыңмен тұздай құртып жіберемін», — деп Қаңтарбайдың зіркілдегені әлі құлағымда. «Ау, сен өзің кімнің тұқымысың? Біз құрысаң сен де құрисың ғой, қарағым-ау. Біз бай болсақ — сенде байсың», — деп жауап берді Ешмұрат көкем. «Өшір үніңді! Қайдағы бай деп шатастырып отырсың сен мені. Менің тышқақ лағым да жоқ. Мен сендерді құртамын. Онан да сен суретті, теріні әкел!» — деп Қаңтарбай әңгіменің тақырыбын өзгертті. «Бізде ондай тері жоқ. Кім айтты саған ондай өтірікті?» — деп көкем жалтарды. Қаңтарбай қорқытты. Момын болғанмен көкем қайсар екен. Мойындамады. Ағалы-інілі төбелесейін дегенде Ешмұрат, Жақсымұрат, Ергешбай үйге баса-көктеп кірді. «Немене, мені қорқытпақшысыңдар ма? Сәбет өкіметімен ойнамаңдар. Мына тапаншаммен қырып тастаймын», — деп Қаңтарбай екі рет шақыраққа қарай гүрс-гүрс атып жіберді. «Қорқасыңдар ғой-ә? Қорқасыңдар, байдың құйыршықтары, өңшең. Әй, шал! Үш күннен кейін келемін. Теріні дайындап қой. Білдің бе, дайындап қой. Ал сендердің бәріңді итжеккенге айдатамын». Қылышының қыны санын соққылап, тарс-тұрс басып Қаңтарбай атына мінді де, шауып қыр асып кетті. Үрейленіп біз қалдық. Сол кездері «Қаңтарбай келе жатыр!» десе жылаған бала жылауын қоятын.

Ол кеткен соң Мәтмұрат көкемнің жанына жиналдық. «Не істейміз?» Бәріміз жер шұқылап отырмыз. Сәлден соң әркім өз ойын айтты. Соңғы кесімді сөзді Ешмұрат көкем айтуы керек. Ол кісі сәл үнсіз отырды да жөткірініп алып, сөйлеп кетті: «Біздің басымызға қиын күн туды. Екі жол жатыр, бірі итжеккенге айдалу, екіншісі өз еркімізбен Өзбекстан ба, Ауғанстан ба, Қытай ма, әйтеуір, бір жаққа жер аууымыз қажет. Біз екінші жолды таңдаймыз. Тамды арқылы Өзбек еліне кіреміз. Сонсоң көрерміз ар жағын. Ешмұрат, Жақсымұрат сендер үйдегі жылтырақтарды, содан соң теріні алтын сандықшаға салып ертең ерте көш жерге апарып көміңдер. Тыққан жерлеріңді шатастырып алмаңдар. Кейін іздеп келеміз. Ана оңбаған біреу-міреуден естіп келіп қалса, тартып алар. Қалғанымыз ертең кешке салқынмен көшеміз», — деді Мәтмұрат көкем. Бәріміз көңілсізбіз. Туған жер, атамекенді қиып тастау оңай емес. Әйелдер жағы жылап та алды. Еркектер томсарыңқы. Он қанат екі ақбоз үйіміз, бірнеше қараша үйлер... бәрі, бәрі қалады. Малдың біразын кедей-кепшіктерге таратамыз. Жолға бір-екі түйе мен жылқы ғана көшке қосамыз. Жеңіл-желпі көрпе-төсек, шағын бір қараша үйді аламыз.

Ертеңіне қараңғылатып жолға шықтық. Жылап-сықтау. Менің де жан дүнием алай-түлей. Қош! Қош, аяулы атамекен! Енді көреміз бе, көрмейміз бе? Бәріміз қатарласа тізерлеп отырып, маңдайымызды жер-анаға тигіздік. «Я, Алла, өзің қолда!» — деп Ешмұрат көкем гүрр етті...

 

V тарау

Жат жерде қалған мола. Жынданған адамдар

 

Ертеңіне күн шыға бір үлкен сайға келіп түйелерді шөгердік. Киіз үй тігілді. Қазан асылды. Самауырға шоқ салынды. Енді тамақ жеп бола бергенде, қарауылда тұрған балалар Байғали, Құттымұрат, Қантай жүгіріп келді: «Үш салт атты келеді!» Бәріміз үрпиіп-үрпиіп қалыстық. «Сақ болыңдар, жігіттер! Неде болса күтеміз», — деді Мәтмұрат көкем сабырлы қалпын бұзбай. Көп ұзамай-ақ мылтықтың гүрс-гүрс атылғаны естілді. Балалар жылады. Жылқылар осқырды. Әне өздері де көрінді. Қаңтарбай! Мылтықтары шошайған тағы екеу. Шоқырақтай келіп, аттан түспеген қалпы біздің жанымызға бір-ақ келді. Жүздері суық. Әсіресе, Қаңтарбай: «Байдың құйыршықтары! Сатқындар! Қашқындар! Уәде қайда, әй, Ешмұрат! Үш күннен кейін келемін деп едім ғой саған!» — деп бүкіл Қызылқұмды жаңғырта шәңкілдеді Қаңтарбай. «Саған ешкім олай уәде берген жоқ. Сені кім шақырды? Біз қайда кетсек те өзіміз білеміз», — деді Ешмұрат көкем нық-нық жауап беріп. «Оңбаған! Иттер өңшең! Біз бұлай келіселік. Ана теріні тастап кет, Ешмұрат. Сонсоң қайда кетсеңдер онда кетіңдер», — деп Қаңтарбай аяқ астынан жұмсарды.

«Ант бұзылмайды. Ата-баба салтынан аттай алмаймын. Босқа әуре болма, Қаңтарбай. Саған ештеңе берілмейді. Сен өз әулетіңді өзің сатып отырсың. Әулетін сатқан адам ешқашан оңбайды. Кері қайт! Бізге істеген жақсылығың осы болсын!» Ешмұрат көкемнің айбынды сөйлегені соншама Қаңтарбайдың өзі бір түрлі жасып қалған сияқты көрінді. Бірақ ол бірден ес жиып, өзгеріп сала берді. Тапаншасын суырып аспанға тарсылдатып атып-атып жіберді. Әйелдер шыңғырды. Еркектер демін ішіне тартты. «Мына қақпас шалды байлаңдар! Алып кетеміз бәрін айдап. Түп-тұқиянымен құртамын, жоямын. Бәрін тінтіңдер. Теріні табыңдар. Ол Сәбет өкіметіне тиесілі. Тез! Тез!» — деп Қаңтарбай шала бұлінді де қалды.

Әп-сәтте біздің шалды байлады да тастады. «Әй, Қаңтарбай! Сені ант ұрсын. Екі дүниеде оңба! Сенің әкең менің туған бауырым емес пе еді? Мен сенің әкең емеспін бе? Әкеңнің аруағы ұрсын!» Бұл — Ешмұрат көкемнің ызалы үні. Әйелдер, балалар жылай бастады. Ана екеуі көрпе-жастықты лақтырып, сандық-әбдірені, қоржын-теңдерді ақтара бастады. Ештеңе табылмады. «Әй, Ешмұрат! Қайда тері? Тап! Тап! Әйтпесе, осы жерде атып кетемін. Менің қайтпайтын қайсар мінезімді білесің!» Бұл Қаңтарбай. «Білгеніңді істе! Саған Сәбет өкіметінің де, біздің де керегіміз жоқ. Саған қазына, байлық керек. Қазына байлық керек болса сонау Аждаһа көлге бар да ал. Ондағы байлық адамдікі емес, халықтікі. Оны дауғып ал, ақымақ! Сәбет өкіметі қазақтың өкіметі емес, ол — орыстікі. Ертең-ақ қаныңды сорып алады. Қаныңды сорғаны — жаныңды сорғаны. Сүйегіңді мүжіп, ертең-ақ күл-қоқысқа тастайды. Ол сары орысқа елің қажет емес, жерің қажет. Оның байлығы қажет. Алдындағы көлеңкесінен басқаны көрмейтін сендей қүұлқынның құлдары қайдан білсін мұны!» — деп көкем ұзақ сөйледі. Бәрі бүгінгідей есімде. «Жап, жап аузыңды, малғұн шал! Сенің тіліңді кесемін, тіліңді! Аш арқасын, жүз дүре соқ! Бәлкім, сонда ақылына келер. Соқ! Соқ!» — деп Қаңтарбай екіленіп кетті. «Маған бер қамшыны, иттің баласы! Мә! Мә!» Дойыр қамшымен Қаңтарбай осып-осып жібергенде, көкемнің арқасы қан жоса болды. Сол кезде қос салт атты ылдиға қарай түсіп келеді екен. Мәтмұрат, Жақсымұрат ағалар екен. Екеуі мына жағдайды көрді де, аңтарылып тұрып қалды. Ендігі бір сәтте көзді ашып жұмғанша ғаламат бір оқиға болды. Қаңтарбай Жақсымұрат ағаның астында жатты. Ана екеуін қалған жігіттер реттеді. Балалар шақырылмаған қонақтарды тепкіледі. Апаларымыз Қаңтарбайдың бетіне түкіріп жатыр. Дәмегүл әжем және басқалары Мәтмұрат ағаны тұрғызды. «Өй, тимеңдер! Неғыласыңдар қолдарыңды былғап. Қаруларын алыңдар. Қолдарын арттарына қайырып байлаңдар. Аттарына теріс мінгізіп жіберелік. Әй, Қаңтарбай! Енді бізді қуып әуре болма! Аман қалдырдым. Соған тәубе де! Құдай жазаңды берер күндердің күнінде», — деді Ешмұрат көкем ауырсынғандай қабағын тыржитып. «Аға! Үшеуінде осында байлап кетейік.

Ертең бұлар бізге пәле болады», — деді Жақсымұрат ызаланып. «Жоқ! Қажеті жоқ. Онан да тезірек жиналыңдар!» Қолы байлаулы Қаңтарбай ызалана айқайлап жатыр: «Сәбет өкіметінің құрығы ұзын. Бәрібір сендерді тауып алып құртамын...» — дейді. Біз кеткенше аузы бір тынбады. Көш қозғалды. Қолы байлаулы үшеу тепеңдеп кері кетті.

Аянжан! Жолда талай қорлықты пен аштықты көрдік жат елде. Шыдадық. Қаңтарбайлардың өзбекке дейін бізді қуып келгенін естідік. Әңгіменің қысқасы сол. Өзбекстанның қалыңына кіріп, тауларды сағалап, өзенді жағалап, Ауғанстанның шекарасына жақындадық. Ешмұрат көкеміз сол шақта қатты ауырды. Сен, Ергешбай екеуіңді көкем: «Қоныс көріңдер!» деп жіберді. Неге екенін білмедім көкем тайтеріні қақ бөлді де, бір бөлігін саған берді. Ешмұрат көкем сені жақсы көретін. Жүрегі бірдеңені сезген болар. «Кездесуге жазсын. Бұл қасиетті тері. Сендерді бір Аллам сақтап жүрсін», — деді сенімен айрыларда. Бетіңнен сүйді. Кемсеңдеп жылады. Мен де сені жақсы көретінмін. Жігітпін ғой. Тамағымда бір түйін тұрды. Еңіреп жылап жіберем бе деп қорықтым. Аянжан, сенің шын атың — Аяған. Сен оны да ұмыттың ба?

•  Жә, атымды да, затымды да ұмыттым, аға. Сол таудағы шайқасты да еміс-еміс білемін. Басыма бір соққы тиді. Есімнен танып қалыппын. Тұрсам бір үңгірде жатырмын. Насыр молда дұға оқып отыр екен. Алдында тайтері жатыр. Ажалдан құтқарған сол болған соң тайтерінің құпиясын аштым, — деді Аян аға ақталғандай.
•  Бәрін ұмытқанда тайтерінің құпиясы қалай есіңде қалып қойды? — деп көкем тосыннан сауал берді. Сыртынан көріп тұрмын. Аян аға селк ете қалды. Бірақ білдірмеді.
•  Білмедім оны. Көкем қасиетті тері депті ғой. Бәлкім, содан болар. Немене маған сенбей отырсың ба? — «Қуын қара» деп ойладым мен шөп арасынан қарап отырып.
•  Неге сенбейін? Сенем ғой. Таң қалып сұрап жатырмын. Шынында да сені аман-есен сақтаған әуелі Алла, содан соң осы тайтері.
•  Әңгіменің аяғы не болды? — деп Аян аға көкемнің сөзін бөліп жіберді.
•  Біз алға жылжи алмай қалдық. Ешмұрат көкем ұзақ ауырды. Кеудесі сырылдап, нашарлап жатыр екен. Күшін жинап, Мәтмұрат ағама басын көтерткізді. «Бауырларым! Балаларым! — деп бастады ол кісі әңгімесін. — Ажалым жақындап келіп қалған тәрізді. Бұл өмір заңы. Бір Алланың жазғанынан ешкім құтыла алмайды. Момын тұқым едік Қызылқұмды, Қарақұмды, Сыр өңірін әрі-бері жайлаған. Одан қызыл бәлшебек деген пәле шықты. Жат жерде жүрміз. Бізге де күн туар. Жақсылық келер. Оны мен көре алмаспын. Бірақ жүрегім сезеді, ол жақсы күндерді сендер көресіңдер. Иншалла, соған жеткізсін. Ең басты, айтар тілегім, ұйымшыл болыңдар. Бірлік бар жерде тірлік бар. Мәтмұратжан, мына қаракөздерді бір Аллаға және саған тапсырдым. Күндердің күнінде елге оралсаңдар менің туған жерге деген сағынышымды жеткізіңдер. Бір өкінішім, туған жерден топырақ бұйырмады», — деп көкем сұлқ отырып қалды. Бетіне көзім түсіп кетті — үнсіз, тұншыға жылап отыр екен. Дәмегүл әжем сорғалап ағып жатқан жасты орамалымен сүртті.

«Жә-ә, көңілім сәл босап кетті, айналайындар. Тағы бір айтатыным мына тайтерінің жартысы Аянжанда. Ол да оралар. Біздің бабаларымызға бір Алланың сенімі бұл. Ол туралы аңызды айтып бергенмін. Аңыздағы патша біздің батыр бабамызға осы тайтеріні сеніп бергенде айтқан сөзді және білесіңдер. Қаншама уақыт өтті. Аждаһалы көлдің сырын ешкім ашқан жоқ. Онда тілмен жеткізе алмайтын қазына жатыр. Ол қазына жеке адамға емес, Қазақ деген халыққа бұйыруы қажет. Тағы айтатын нәрсе Аждаһалы көлдің құпиясын біздің тұқымнан бір бала ашады екен. Ол кім, белгісіз?! Себебі, көлдегі аралға кім барғысы келмеді дейсің! Ақ патшаның өзі де қызыққан. Оның өзі ала алмады. Аралға барған орыстар жынданып өлді. Сондықтан бұған абай болыңдар, Қазақ елім аман болсын. Елден хабар үзбеңдер. Ел іші тынышталады. Орыс кетеді. Сол кезде ораларсыңдар», — деп Ешмұрат көкем әңгімесін сәл үзді. Күшін қайта жинап батасын берді. Данышпан кісі ғой. Таң алдында үзілді. Жылап-сықтадық. Көкеміз тірілер ме? Жат жерде томпайып қала берді. Ол кісінің сүйегі Жекебақта қалды. Бірнеше жылдан кейін Мәтмұрат көкемді өзбектер түрмеге жапқан. Кейін өлді деген хабар естідік. Сүйегі қайда екенін білмейміз. Нұрғали, Төремұрат ағаларымыз соғысқа кеткен. Олар оралмады. Өзбекке сіңістік. Тіптен балаларымыз өзбекке айнала бастағанда қайта оралдық елге. Айтпақшы, Қаңтарбай Шырақшыда отырғанымызда келген. Кешірім сұрап жылады. Кешірдік. Ешмұрат көкем айтпақшы тәубесіне келіпті. Тері жөнінде сұраған. Жоғалтып алдық дедік. Халықтың қарғысынан жаман нәрсе жоқ қой. Қаңтарбайдан тұқым қалған жоқ. Оны елге оралғанда біз көмдік. Бауыр ғой, қайтесің?! — деп көкем үндемей қалды.

•  Тайтері қайда сонда? Қызылқұмға көмілген жерден алған жоқсыңдар ма? Әлгі аңыз туралы айтпадыңыз ғой, — деп Аян аға шыдамсыздана сұрақты жаудырып жіберді...

 

VI тарау

Алтын сандықша. Тайтерідегі сурет. Аңыз

•  Отыра-отыра сегізкөзім ауырып кетті ғой, — деп көкем алаңқайда әрі-бәрі жүрді. Шақшасын алып насыбайын атты. Аян аға күміс темекі салғышын сырт еткізіп ашты. Енді көк түтінді бұрқыратып отыр. Мен көріп қоймасын деп қалың шөпке тығыла түстім. Көп ұзамай екеуі қайта отырды. Күн бүгін бұлтты. Әйтпесе, мұндай кезде күн қызып кететін.
• Алтын сандықшаның жатқан жерін маған Жақсымұрат ағам көрсеткен. Сандықшаны аштық. Құдайдың құдіреті де сол, тері түк бүлінбеген. Біз таң қалдық. Маталар шіріп кетіпті. Өзбекстанда жүргенде қысылған бір кездері алтын, күмісті жігіттер жасырын келіп алған.
•  Тері қайда? Тері! — деп Аян аға дыбыстаңқырап жіберді. Көкем сасқан жоқ.
•  Айқайлама! О, несі-ай, соншама еліргені. Оны әкеліп Аждаһа көлдің жағасына сандығымен бірге көмдік. Талайлар тіміскілеп іздеп жүр. Менен де сұрап қояды. «Өзбекстанға тастап кеткенбіз», — дедім. Әйтпесе, кейбір ақкөздері өлтіріп кетуден тайынбайды. Тіптен біреулері ұрлыққа да түскен. Ескі әбдірені ақтарыпты. Ештеңеге тимеген.
•  Аңыз, аңыз жөнінде айтшы, — деді Аян аға дегбірсізденіп.
•  Пәлі-ай, әбден асықтың ғой. Ал тыңда ендеше. Бұл оқиға тым ертеде өткен болса керек. Осы өңірлерде, дәлірек айтсақ, дарияның, орай қоршаған иінінде үлкен қала болған деседі. Қала дөңгелей орналасқаннан болар, ел оған Шарқала деген атау беріпті. Ол қаланың бір ғажабы жан-жағын дария қоршаған да, батыс жағында Аждаһа көл жатыр екен. Әрине, ол кезде көлдің аты да басқа болған. Алтынкөл. Сонда қаланың жан-жағының бәрі сумен және алып қамалдармен қоршалған. Сондықтан қандай жасанған жау болса да қаланы ала алмайтын. Сыртқа шыққанда қақпаның бірін ашып, аспалы көпірді түсіре қояды. Негізінен сыртқа көл арқылы шығады. Ол кезде халық Сырдарияны Сейхундария деп атапты. Шарқаланың атағы алысқа кетіпті. Саудагерлер әлемнің әр түкпірінен тынбай келіп жататын. Өте бай қала болыпты. Қаланың жанындағы Алтынкөл де атына сай алтын мол екен. Алтынның көптігі соншама балалар оның түйіршіктерін ойыншық етіп ойнапты, үлкендер түймелерін алтыннан жасапты. Алтынкөлді Шарқаланың самсаған әскері күндіз-түні күзетіп тұрыпты. Қаланың сыртында жүздеген шақырымға егін алқабы созылып жатқан көрінеді. Бұл алқап қалаға береке, ырыздық әкеліпті. Қала тұрғындарының ұстаған діні — Ислам діні. Сондықтан бұл елде имандылық, адамгершілік, ауызбіршілік қасиеттері әрдәйім салтанат құрыпты. Қаланың патшасы да әділдігімен еліне жаққан. Содан болар қалада кедейшілік деген атымен болмапты. Қаланың бас батыры Қазанғап біздің бабамыз көрінеді. Оны жұрт Қазан батыр деп атап кеткен. Байлыққа, алтынға қандай пенде қызықпасын. Сырт елдер қалаға талай шабуыл жасаса да ала алмаған. Әсіресе, батыстан көпірлер қалаға дүркін-дүркін шабуыл жасаса, шығыстан қысық көзді алып Аждаһа мемлекет үнемі қауіп төндірген. Патшаның Мәлика деген қызы сұлулығымен талай жігітті тәнті етіпті. Ол туралы ақындар өлең шығарыпты, суретшілер оның суретін салып әлемге таратыпты. Мәлика бір жағынан ақылдылығымен өзіне көз салған жігіттерді сөзбен сүріндіріп, бетін қайтарып отырған. Қыз біздің бабамыз Қазанғапты ұнатыпты. Қысқасы, екеуі де бір-бірін сүйген. Бос уақыттарында кешке Алтынкөлдің жағасында серуендепті. Көлдің ортасындағы аралға аспалы жол салынған. Осы жолмен әрі-бері қыдырады. Қазанғап батыр домбырамен күй тартады. Мәлика қыз сызылтып ән салады. Патша жалғыз қызының бұл бақытты, шат жүзіне қарап, рахаттанады екен. Қазанғапты да өзінің баласындай көреді. Келер жылы үлкен той жасап, екеуін қосуға патша пейіл танытады.

Күндердің күнінде шығыстағы қысық көзділердің патшасының ұлы қыздың суретін көріп, ғашық болыпты деседі. Аждаһа мемлекетінің патшасы баласының ғашықтығын көріп Шарқалаға құда түсуге адамдар жібереді. Бір жағынан ол патша бұрыннан Шарқаланың теңдессіз байлығына қызығып жүретін. Бұрын да бірнеше рет әскер жіберіп ала алмаған қаланы енді көнбесе, қайткенде де жаулап алуға бекінеді.

Шарқаланың патшасы: «Қызымның басы бос емес» деп келген қонақтарды сый-сияпатпен кері аттандырады. Аждаһа елінің патшасы ашуланып: «Көнсең, көндің, көнбесең қалаңды шабамын», — дейді. Шарқала қаласы жауды қарсы алуға әзірленеді. Көп уақыт өтпей шығыстан қалың әскер де қаланың жанына келіп жетеді. Жау әскерінің көптігі сондай оның қалың шаңынан күн тұтылады. Ұлы жіңгір алапат соғыс басталады. Жаудың әскері шыбындай қырылады. Сонда да қамалды атқылап, шабуылын тоқтатпайды. Сейхундария жауға көп кедергі келтіреді. Қаладан жаңбырдай жауған жебелерден жаудың талай әскері қырылып, Сейхундарияға батып жоқ болады, дария қанға боялады. Аждаһа елінің патшасы дағдарады. Қайтып кетейін десе ұлының ғашықтығы, әсіресе, қаладағы қисапсыз көп алтын жатса да, тұрса да оның ойынан кетпейді. Содан қулығына құрық бойламайтын Аждаһа мемлекетінің патшасы біраз уақыт әскерін кері алып кетіп, қалаға білдірмей саудагер тыңшылар жібереді. Ақыры олар Шарқала патшасының бір уәзірін табады. Уәзір өзі дүниеқоңыз әрі жемқор болып шығады. Ол қаланың патшасы болып, мол алтынын иемденгісі келеді. Алайда арам ойын жүзеге асыра алмай мысы құрып жүреді. Саудагер тыңшылар мұны өз патшасына жеткізеді. Аждаһа елінің патшасы: «Сені сол қаланың патшасы етемін. Ол үшін сен біздің әскерімізге қаланың бір қақпасын ашып бересің», — деп хат жазып жібереді. Сатқын уәзір бұған келіседі.

Көп ұзамай шығыстан Шарқалаға тағы да қисапсыз көп әскер жөңкіледі. Қаланы қоршап алып, тағы да дүркін-дүркін шабуыл жасайды. Жауынгер қала қақпаларын тарс бекітіп алып, ерлікпен қорғанады. Тағы да қысық көзділер әскері шыбындай қырылып, Сейхундарияны қызыл қанға бояйды. Бір күні түн ортасында әлгі сатқын уәзір қаланың бір қақпасын жауға ашып, аспалы көпірді түсіреді. Мұны алдын ала біліп отырған жау қалаға лап береді. Шарқала патшасы қапы қалып, бармағын шайнайды. Қазан батыр бастаған сарбаздар әрбір үй үшін шайқасады. Қазан батырға жауынгер қыз Мәлика да көмектеседі. Бірақ жаудың әскері өте кеп еді. Ақыры Шарқала әскерінің негізгі күші патшаның сарайына жиналады. Патша бір күні бас батыры Қазанғап пен қызын шақырып алады. «Балаларым! Сатқын уәзір біздің түбімізге жетті. Соңғы сәтке дейін ерлікпен шайқастыңдар. Халқыма да, сендерге де ризамын. Біздің қала өмірінің соңғы күндері, соңғы түндері қалды. Бәріміз өлеміз. Бірақ біздің артымызда өлмейтін аңыз, өлмейтін қазына, өлмейтін ұрпақ қалуы тиіс. Біздің ісіміз әділ. Сендер осы жолда қолдан келгенінің бәрін істедіңдер. Енді әрі қарай шайқаса берудің сендерге пайдасы жоқ», — деп патша сәл кідіріп әңгімесін сабақтайын дегенде, Қазан батыр айбарланып: «Даты» бар екенін жеткізеді:

— Дат, тақсыр! Сонда біз қорқақтап қашуымыз керек пе? Жоқ! Біз қашпаймыз. Бізге осында қалуға рұқсат етіңіз. Біздің қашқын атанғымыз келмейді. Туған қаламыз, туған жеріміз үшін жанымызды беруге әзірміз! — деп ол Мәликаның қолынан ұстайды. Қыз да басын изеп, әкелерінің алдында бас иеді. Патша сәл босап кеткендей көрінді де қайтадан есін жинап, былай дейді:

− Жо-жоқ! Олай болмайды! Сендер қашпайсыңдар. Менің өтінішімді орындайсыңдар. Менің ғана емес болашақ ұрпақтың өтінішін орындайсыңдар! — Осылай дейді де патша кішігірім алтын сандықшаны алып, оны ашады. Ішінен тайтеріні алады. Оны балаларының алдына жаяды. Олар тайтеріге салған суретке таң-тамаша қалады. Екі басты аждаһа қарап тұр. Алтынкөлдің сыртқы кескіні. Ондағы арал. Арабша жазулар. Оның аржағында Мәликаның суреті салынған. — Мына жазулар қасиетті дұғалар. Үлкен молда көлге ешқандай жан кірмейтіндей бұл қасиетті дұғаларды оқып әрі жазып қалдырып отыр. Ол молда — Алланың сүйген құлы, еліміздің, Шарқаланың бір адал перзенті. Бүкіл дұғалардың қасиетін терең білетін білгір-ғұлама. Осы қасиетті дұғаларды оқып, жаза отырып, ол өзін шаһит қылды. Енді ол көлге ондағы аралға ешкім кіре алмайды. Аралдың ішінде үңгір бар. Үңгір төрт сатыдан тұрады. Мына жазылған дұғаларды білген, оқыған адам ғана аралдың жағасына жете алады. Аралға барғысы келген адам әрбір биік сатыға өрмелеп шығар алдында осында жазылған дұғаларды оқуы тиіс. Төртінші сатыға шыққан кезде алдыңнан тас қақпа шығады. Ол қақпа да бір Алланың қасиетті дұғасы арқылы ашылады. Қақпаның ар жағында кең тас сарай бар. Ол сарайдың ішіне қаладағы, Алтынкөлдегі барлық алтынды жинап жеткіздім. Мына қысық көз қытайдың патшасы менің қызым үшін емес, осы алтын үшін қаншама адамынан айрылды. Оған енді тас та жоқ. Тағы бір шарт. Тайтерідегі жазылған дұғаларды білгені­мен, егер ол адамның ниеті бұзық болса, онда аралға кіре алмайды. Ондағы қазына жеке адам үшін емес, біздің халқымызға арналған. Егер осы шарттар орындалмаса көлдегі аралға барған адам жынданып өледі. Ал балаларым, соңғы рет құшақтасайық. Біз тек енді о дүниеде кездесеміз. Қош болыңдар, айналайын қозыларым! — деді патша жылап. — Бақытты болыңдар. Ұрпақ өрбітіңдер. Тағы бір айтатын нәрсе аралдың құпиясы көріпкел молда-ғұламаның айтуынша сан ғасырлардан кейін ашылады. Оны ашатын адам Қазан батырдың ұрпағындағы бір баланың маңдайына жазылған дейді. Мейлі кім ашса, ол ашсын, біз адал, таза болдық. Мына сандықшаны алыңдар. Ал аттаныңдар! Жер асты жолымен кетіңдер. Сендер кеткеннен кейін мен жер асты жолын мәңгіге бұздырамын. Қайтып оралам деп әуре болмаңдар!

Патша балаларының маңдайларынан соңғы рет сүйді. Міне, Аянжан, аңыз-әңгіме осылай дейді. Яғни, бұл аралдың құпиясын ашу бізге де, сізге де бұйырмаған-ау, — деп көкем орнынан тұрды.

«Бәлкім, ол құпияны ашу менің маңдайыма жазылған шығар» деп ойланып қалдым. Бұл кезде себелеп жаңбыр жауа бастады. Сәлден соң құпияны ешкімге айтпауға екі қарт Құран алдында серт берді. Ал ол құпияны басынан аяғына дейін Алланың жазуымен менің, яки бір қара баланың тыңдап жатқанын екеуі, әрине, білген жоқ ...

 

            VII тарау

Таңғажайып түс. Тас сарай. Мәлика ханшайым

...Қатты ұйықтап кетіппін. Бір кезде жан-жағым жап-жарық болып кетті. Басында әдемі тәжі бар бір сұлу қыз менің бөлмеме кіріп келеді. Тәжісінің үстіңгі жағындағы бармақтай тас жан-жағына көкшіл сәуле шашады. Қыз да нұр келбетті. Күлімдеп маған қарайды. Мен таң қалып жатырмын. Бұл сұлу қызды қай жерден көрдім? Есіме түсіре алмай қиналдым. Біреуге ұқсайды. Көгілдір көзі, сап-сары алтын шашы. Сол кезде ол жымиып жаныма келді де, тізерлеп отырды. Шашымнан сипады. Қолы жып-жылы, жұп-жұмсақ.

•  Сенің атың Тәуекел ғой? О-ой, шашың қайратты екен. Ал менің кім екенімді білмей қиналып жатырсың-ә? — деді ол сыңғырлай үн қатып. Мен басымды изедім.
•  Менің атым Мәлика.
•  Мен басымды жастықтан жұлып алдым.
•  Мәлика! — Ханшайым сыңғырлап күліп жіберді.
•  Шошып кеттің ғой. Мен соншама зұлым адаммын ба?
•  Жо-жоқ! Сіз шынында да тайтерідегі қызға ұқсайсыз. Менің бабам... менің бабам... — Бір сөзді қайталай бердім.
•  Бабаңның қолы тимей қалды. О дүниеде де айналысатын шаруа көп. Жүр далаға. Мен саған біраз нәрсе көрсетейін. Менің әкем айтқан бала сенсің. Бүгінгі әңгіменің бәрін естідің ғой. Ол қолын беріп мені тұрғызды. Өзі нәзік болса да, қандай күшті! Менің денем жеп-жеңіл болып кетті. Далаға шықтық.
•  Ал ұштық, — деді Мәлика ханшайым. Мен ұша алмайтынымды білдірдім.
•  Қолдарыңды қанат сияқты қақ.
•  Мен қолдарымды жоғары көтеріп түсіргенім сол жеп-жеңіл аспанға қалықтай жөнелдім. Қолдарымды тағы да жоғары-төменді қағып-қағып жібердім. Биікке бір-ақ көтерілдім.
•  Енді қолыңды баяу қақ.
•  Айтқанын істедім. Жұлдыздары жыпырлаған алқара аспанда құс тәрізді қатарласа ұшып келеміз.
•  Бағана біз де келіп көкеңнің әңгімесін естідік. Көкең жақсы адам. Ал ағаң Аян жөнінде пікірім басқаша. Ол туралы кейін біле жатарсың. Бізге ол туралы айтуға рұқсат бермейді.
•  Кім? — дедім мен ханшайымның сөзін бөліп.
•  Оны да айтуға болмайды. Оны сен өзің ашуға тиіссің. Оһо, келдік! Төменге қарашы. Мәссаған, төменде Аждаһа көл жатыр. Арал да көрініп тұр. Мен қорқа бастадым.
•  Қорықпа! Мен дұға оқимын. Аждаһалар саған тиіспейді. Көзіңді жұм!
•  Мен көзімді жұмдым. Аяғым жерге тиді. Көзімді ашсам, үлкен тас сарайда тұрмын. Айналаның бәрі алтын сандықтар.
•  Міне, менің әкемнің жеткізген алтындарының бәрі осы сандықтарда. Осы алтын қазынаны сен тауып, халқыңа жеткізуің тиіс. Көп қиындық көресің. Ажалмен де бетпе-бет келерсің. Бірақ сен бәрін жеңуің тиіс. Ал көзіңді қайта жұм! — деді Мәлика ханшайым. Мен тағы да көзімді жұмдым. Көзімді ашсам төсегімде жатырмын. Не деген ғажайып сәт. Өңім бе, түсім бе?
•  Таң қалдым. Екеуіне де ұқсайды. Ұйқым шайдай ашылып кетті. Киініп далаға шықтым.
•  Түн. Құрбақалар құр-құр, шегірткелер шыр-шыр етеді. Масалар ұйқыға кеткен. Ешкім жоқ. Аспандағы жұлдыздар: «Өтірік алдадым. Өтірік алдадым» деп жымың-жымың етеді. Мен аспаннан Мәлика ханшайымды іздедім. Жоқ! Жоқ!

 

VIII тарау

Отрядқа кімдерді алсам екен? Жоспар

Әрине, бұл түс. Бірақ ғажайып түс. Маған бабаларым үлкен міндет жүктеп отыр. Мен соны орындауым тиіс. Қалай орындаймын? Кім маған көмектеседі? Әлде апама айтсам ба екен бар сырымды. Апам бәрін түсінер еді. Жо-оқ, апама айтуға болмайды. «Сен түгілі Аждаһа көлден үлкендердің өзі қорқады. Сен кімсің? Қой, жынданып өлейін деп жүрсің бе?» — деп апам өзіме дүрсе қоя беруі әбден мүмкін. Көкеме ше? Ол кісі Аян аға екеуі Құран алдында ант қабылдады. Егер менің тығылып барып, бар құпияны білгенімді білсе, жонымнан таспа алар. Аян ағаға ештеңе айтуға болмайды. Мәлика ханшайымның өзі оған күдік білдіріп отыр. Көкемнің інісі, меніңше, ол жақсы адам емес. Сөйлесейін, сыр тартайын десең, бір түрлі жаман көзбен қарайды. Көп сөйлемейді. Алғашқы келген кезде ақжарқын адам сияқты көрінген. Кейін томаға тұйық жүретін болды. Ойлайтыны Аждаһа көлдегі алтын қазына екенін мен білмейді дейсің бе? Өзінше дипломатын тыққыштайды. Онда не жатқанын мен жақсы білем ғой.

Айтпақшы, мен бүгін көкемнен сөгіс алдым. Себебі, кеше жоңышқа түк шабылған жоқ қой. Тіптен ұят болды.

• Қайда қаңғырып кеттің? Неге жоңышқаны шаппадың? — деді көкем мені тергеп. Мен басымды сипап, кінәлі екенімді білдірдім.
• Айт, кәне. Мен сені тіл алғыш, тындырымды деп өзгелерге үлгі етіп мақтап жүрсем. Мұның қалай?
• Көкемнің даусы зілді.
• Көке, басым ауырып... — деп міңгірледім.
• Басым ауырып... басым ауырып. Бірден солай айтпайсың ба? Қаппарға тапсыратын едім. Жоңышқаны уақытында шаппасаң, сөлі кетіп қалатынын сен жақсы білесің ғой. Бүгін Қаппарды, Саттарды қасыңа алып, бітіріп тастаңдар, — деді көкем бұйырып. Оңай құтылғаныма қуансам да өтірік айтқаныма қатты ұялдым.

Қаппар, Саттар деген дәулер менен кейінгі тете інілерім. Менің алдымда Құмар, Самат, Жаппар деген ағаларым бар. Үлкен әпкем Ұлжан көрші ауылға тұрмысқа шығып кеткен. Ең үлкен ағам Құмар үйленген. Сәбит деген жеңешем жақсы адам. Менің түрім қараторылау. Кейбіреулері қап-қарасың дейді. Неге екенін білмеймін, бұзық інім Қаппармен жиі шекісіп қаламын. Өзі қайсар. Мен ертедегі, қиссадағы батырлар жайлы сондай-ақ Ұлы Отан соғысындағы денесін кескілеп жатса да сырын, құпиясын айтпаған батыр қыздар, жігіттер туралы оған жиі айтып беретінмін. Содан ба, егер алда-жалда тиісіп, ұра қалсам қайсарың міз бақпайды. Әнеукүні тіптен мұрнын жақсылап бұзып жібердім. Мұрнынан қан дірдектеп ағып тұр, бірақ, ол мұз болып қатып жыламайды-ау, жыламайды. «Неге жыламайсың?» — деп сұрасам: «Мен Олег Кошевоймын», — дейді. Олег Кошевой — орыстың батыры.

— Енді оған еліктеме. Ол орыстікі ғой, — деймін мен өзгергенімді байқатып. Көрдіңіз бе, сол сапсары інім маған: «Қап-қарасың. Негрсің» дейді. Мұндайда қалай ашуланбассың. Періп-періп жібересің. Ал ол міз бақпайды. Тіптен көзіне жас та алмайды. Батырсымақ. Өзім тәрбиелеп оны осындай дәрежеге жеткіздім. Енді қарашы!

Ал Сәбит жеңешем: «Қоңырым», — дейді мені еркелетіп. Қаппар жүгірмек жеңешемнен артық біледі дейсің бе? Яғни, мен қап-қара емеспін. Өзімді-өзім мен осылай жұбаттым. Жә, мен өзім туралы айтып сіздерді жалықтырып жібердім ғой деймін. Кейде күйіп кетесің ғой, күйіп! Тіптен бар ғой, сыныптағы тазалықшымыз Әсем деген қыз: «Сен неге қолыңды жумайсың? Саған екі қоямын», — деді бірде. «Жуғам. Сабындап жуғам», — деймін мен намыстанып. «Жуған жоқсың. Жусаң осындай қап-қара болып тұра ма?» — дейді Әсем де тықақтап. «Өллаһи-бил-лаһи, жуғам. Неменеге сенбейсің?» — деймін мен. «Сенбеймін, сенбеймін. Сен жалқаусың! Сен өтірікшісің!» — деді Әсем тақпақтап. «Мә, саған, секпіл бет!» — деп мен оның шашын қатты тартып қалдым да, иығынан бір нұқыдым. Әсем қып-қызыл болып кетті де, еңіреп жыласын. Бүкіл сынып у-шу. Сынып жетекші Роза апай келді.

Ашулы.

•  Нұрғалиев! Сен неге ұрасың? Өзің озат оқушысың. Ұят қайда-ә, ұят? Қыз балаға тиісе ме екен? Ол гүл емес пе? Гүл ғой, гүл ол! — деп Роза апай маған ұрыса бастады.
•  Ол неге маған сенбейді? Мені өтірікші, жалқау деуге оған кім құқық берді? Мен қолымды күнде сабындап жуамын, апай, — деп мен ақталып едім, оны тыңдайтын апай болмады.
•  Немене, сонда ұруың керек пе? Маған айт. Біз әділдігін айтамыз ғой. Кәне, көрсетші қолыңды. Е-е, шынында да қап-қара! Жусаң да дұрыс жумағансың. Жүрдім-бардым жуа салғансың, — деп келе жатыр еді, Бақытжан деген досым:
•  Апай! Тәуекел ешқашан да өтірік алдамайды. Ол менің досым. Кеше екеуміз оның моншасына түскенбіз, — деді ол. Басқа сыныптастарым жырқ-жырқ күледі. Мен бір олар үшін масқарампаз тәріздімін. Мәдина ғана мені қорғады.
•  Тәуекелдің қолының түсі сондай ғой. Білеміз оны. Басқа ұлдарға қарағанда таза жүреді, — деді ол саусағымен басқа балаларды көрсетіп.
•  Немене, Мәдина, біз сонда кір жүреміз бе? Апай, бұлар өздерінше доссымақ. Әйтпесе, нағыз дос шындықты айтпай ма? Тәуекелдің қолы қап-қара. Әсем дұрыс айтады, — деп мына жақтан маған ылғи қарсы келетін, менің сабақты жақсы оқитынымды көре алмайтын Дастан.

• Жә-ә, араласпаңдар сендер. Нұрғалиев, шық сыныптан! Апаңды немесе әкеңді ертіп кел. Директорға барасың, — деді Роза апай зілді дауыспен. Мен сөмкімді алдым да, тез шығып кеттім.
• Ой, апам-ай менің. Ашуланған кезде апам ешкімді тыңдамайды.
•  Немене, сендер менің баламды кір, жалқау дейсіңдер? Директор жолдас, қарашы мына қолдарға. Құдай солай жаратса не істейсің? Пышақ алып бір терісін сыдырып тастайық. Бәлкім, сонда ағарар.
•  Директордың аты шіркін, директор ғой. Ағай бәрін дұрыс шешті. Маған да ескерту жасады:
•  Айналайын, сен жігітсің ғой. Қанша ашулансаң да, сабырлы болуың керек. Роза, шынында да, мына жеңешем дұрыс айтып отыр. Баланың жаратылысы солай. Сіз қандай нәрсені болсын әділ шешуіңіз керек. Жәрәйді, Нұрғалиев, сен сабағыңа бар бер! — деді ол жылы сөйлеп. Апам, Роза апай бәрі директорда қалды.
•  Айттым ғой, сіздерді жалықтырып жібердім деп. Білесіз бе, қазір менің бар жан дүниемді жаулап алған нәрсе, ол — Аждаһа көл. Мәселенің бәрін тез-тез шешіп тастағым келеді. Содан көп алтынды мемлекетке, халыққа өткізсем ылғи маған ұрсатын Роза апай маған не дер екен? Бүкіл мектеп, бүкіл ауыл, тіптен республика шулайды ғой. Шіркін, сол алтынға үлке-ен мектеп салса. Біздің мектеп өте ескі. Сынып бөлмелерінде тышқандар жүгіріп жүреді. Біздің ауылдың адамдарының бәрі шетінен кедей. Соларға көп қой, сиыр, жылқы сатып әперсе...

Ал мен жалғыз өзім Аждаһа көлге бара алмаймын. Көкемнің манағы бұйрығын орындап қойғанмын. Қаппар мен Саттарды жоңышқаның арғы шетіне жібергем. Өзімше жеке ойланғым келді. Жоңышқаны да орып жатырмын. Бірақ жұмысқа салғыртпын. Қалың ойдың ішіне кіріп кетсем, орағымды жаныма қоя салып, сұлқ отырып қаламын.

Шындығында да, мен жалғыз ештеңе бітіре алмаймын. Алдымен жоспар жасауым тиіс. Содан кейін шағын отряд құрсам. Оған кімдерді алсам-ә? О-о, таптым, таптым! Бақытжанды аламын. Мәдина ше? Ол қыз Құран аяттарын жатқа біледі. Арапша жаза алады. Оның атасы Қытайдан келген. Арапшаға судай. Яғни, Мәдина маған керек. Оның үстіне уәдеге берік әрі сенімді. Саяхат жөнінде кітаптарды көп оқиды. Сәдуді ше? Ол жөнінде жаңа құрылатын отряд мүшелерімен ақылдасып алуым қажет.

Біреу түртіп қалды. Қарасам — көкем. Шошып кеттім де, ұшып тұрдым.

• — Неғып отырсың, мәңгіріп? Ана екі ініңді қарашы, жайпап тастаған. Ал сенің отырғаның, мынау. Сен соңғы кезде бір түрлі болып барасың. Әлде басың ауырып тұр ма? — дейді көкем. Өзі тас-түйін киініп алыпты.
•  Ойланып кетіппін, көке, — дедім міңгірлеп.
•  Ойланғышын. Бүгін кешке дейін бітіріңдер. Біз Аян ағаң екеуміз кетіп барамыз.
• Мен елең еттім.
•  Қайда барасыздар? — дедім жұлып алғандай.
•  Аждаһа көлге барамыз. Үйде жатып ішім пысып кетті дейді. Қыдыртып қайтайын, — деді көкем жайбарақат. «Е-е, түсіндім, қайда баратындарыңды. Алтын сандықшаны алып келесіңдер. Әй, әй, қулар-ай!» — деп ойладым мен. Сәлден соң қос салт атты Аждаһа көлге қарай жортып бара жатты...

 

IX тарау

Шарбаққа қадалған орақ. Құпия дайындық

Ал мен ойланып қалдым. Отрядты құруды тездетпесе болмайды. Білесіз бе, әрбір минөт қымбат. Орақты дік еткізе шарбаққа қададым да, екі ініме келдім.

•  Сендер жұмыс істей беріңдер. Мен белсебетіммен бір жерге тез барып келемін. Келгеннен кейін сендерді дарияға жіберемін. Мақұл ма? — дедім мен екі ініме.
•  Қайда барасың? — деді Қаппар.
•  Ол — құпия. Кейін бір-ақ білетін боласың. Келістік қой.
•  Жәрәйді. Барсын. Есесіне дарияға барамыз, — деді Саттар тез келісіп.
•  Бірақ тоқтамай орыңдар. Әйтпесе, жібермей қоюым мүмкін, — деп саусағымды безедім. Мен өте бір жылдамдықпен белсебетті алдым да, көшенің арғы бұрышына қарай зымырай жөнелдім.

Бақытжан май-май болып белсебетін жөндеп жатыр екен. Оның сол қолының төрт саусағы жоқ. Кішкентай кезінде электр ара кесіп кеткен. Соған өзі қатты ұялады. Мені жақсы көреді. Көбінесе екеуміз бірге жүреміз. Адал бала. Әзіл айтсаң, соны шын деп қалады. Мені көріп Бақытжан қуанып кетті. Ал мен маңғазданып тұрмын.

•  Бақытжан, мен үлкен шаруамен келіп тұрмын. Құпия! Аса құпия! Ол құпияны саған айтуға ғана шешім шығардым. Саған ғана сенемін! — деп әрбір сөзімді қадап-қадап айттым.
•  Мен дайынмын! — деді Бақытжан сымдай тартылып. Әскер сияқты қолын шекесіне қойып.
•  Жүр! Менде уақыт жоқ. Енді біз сенетін тағы бір адам бар. Ол — Мәдина. Соған барайық. Содан кейін бәрін түсіндіріп айтамын. Кеттік!
•  Сәт өтпей Бақытжанды артыма мінгестіріп, Мәдинаның үйіне бара жаттық. Мәдинаның үйі ауылдың шетінде. Жаңадан үй салып алған. Әкесі Қасымхан аға жақсы адам болғанымен Мәдинаны қатаң ұстайды. Ең бастысы, үйде болса екен деп ойладым.
•  Оның үйіне жақын қалғанда иінағашпен екі шелегін салдыратып ол біздің алдымыздан шықты. Қатты қуандық. Бізді көріп Мәдина да көңілденді.
•  О-ой, біздің жігіттер адасып жүрме екен мұнда? — деді ол сыңғырлай сөйлеп.
•  Сәлем, Мәдинаш, — деп біз қосарлана сәлемдестік. Содан кейін мен:
•  Біз сені әдейі іздеп келе жатырмыз. «Жолы болар жігіттің жеңгесі шығар алдынан» деген мақал бар ғой, — деп сөзімнің аяғын әзілге сүйедім. Мәдина көзі аспан көк, аппақ қыз. Түсімде көрген Мәлика ханшайымға ұқсайды. Сабағын жақсы оқиды. Сынық мінез. Сезімтал. Жұрт сияқты джинси шалбар кимейді. Көп сөйлемейді. Шындықты бетің бар, жүзің бар демей тура айтады.
•  Қандай суыт шаруа?! Қазір айтасыңдар ма? — деді Мәдина шелегін қойып жатып.
•  Өте суыт әрі құпия шаруа. Біз саған үлкен сенім артайын деп келдік. Бұл құпия сырды тек достың досына айтуға болады. Біз сені солай деп ұғамыз, — дедім мен «біз» деген сөзге салмақ сала сөйлеп. Мәдина сәл-пәл ойланып қалды. Көздерінен «білсем» деген құмарлық сезімі пайда болғанын көріп тұрмын.
•  Егер сенсеңдер, мен дайынмын, — деді Мәдина Бақытжан-ның сӨзін қайталап. Біз күліп жібердік. Мәдина таңданып әрі ыңғайсызданып қалды.
•  Неге күлесіңдер? — деді жұлып алғандай. Біз түсіндірдік. Үшеуміз де күлдік енді...

 

X тарау

«Алтын сандық» отряды. Түнгі әңгіме

Енді міне, көкем мен Аян аға әңгімелескен төбеде тұрмыз. Ауыл табан астымызда жатыр жамырап. Ауылдың ар жағынан лақтырған арқандай дария да көрініп жатыр. Әне, шаңды бұрқыратып тіркемесімен трактор кетіп барады. Канал жақтан таспа жолмен мұрны пұшық автобус келеді. Ауыл тұрғындарының ауданға қатынайтын көлігі. Күн арқан бойы көтеріліп кеткен. Іскәмейкеде үшеуміз қатарласа отырдық.

•  Мен құпияны айтпас бұрын мына қасиетті Құранды ұстап ант береміз. Айтылған сыр, құпия әңгімені қандай ауыртпалық, қиындық, қинау болса да ешкімге айтпауға, тіс жармауға ант қабылдаймыз. Айтқанымызға жеткенше өзіміздің арамызда соғыс жағдайын орнатамыз. Өйткені, бұл өте маңызды мәселе.
•  Осыған келіссеңдер ғана құпияны ашамын, — дедім мен салтанатты түрде.
•  Келісеміз, — деді Мәдина мен Бақытжан жамырай үн қатып. Барлығын түсіндіріп болғанша біраз отырдық. Мен әңгіме айтқанда олар ауыздарын ашып отырды. Әсіресе, аңыздың соңындағы қасіретті жағдай, патшаның жылауы, болашақ ұрпақ үшін өзін-өзі құрбан етіп байлықты тығып кетуі, екі баласын бостандыққа жіберуі оларға қатты әсер етті. Мәдина жылап отыр. Бақытжан мұңға батты.
•  Аждаһа көлдегі аралға барған адам неге жынданып кететінін енді түсіндім, — деді Мәдина ерекше толқып. Әңгімеміздің басында салтанатты түрде ант қабылдағанымызды ұмытып барады екенмін. «Алтын сандық» деген шағын отряд құрдық. Оның басшысы болып бір ауыздан мені тағайындады.
•  Сәду деген баланы отрядқа қабылдаймыз ба? Бізге жақсы көмекші болар еді, — дедім мен кетер кезде. Енді екеуі ойланып қалды.
•  Сөзге берік пе? Бізден бір сынып төмен оқитын бала ғой, — деді Мәдина. Мен басымды изедім. Оны отрядқа қабылдау рәсімі кейін өтетін болды да, үйді-үйімізге тарадық.

Кешке дейін жоңышқаны өндіре ордым. Ана екі дәу суға түсіп келді. Бақытжан екеуміз Аян ағаны бақылауға алатын болдық. Мәдина арабша жазуды одан сайын тереңдеп оқуға тиіс. Мен көкем мен Аян ағаның келуін асыға күттім. Олар түннің бір уағына дейін келмеді. Өзімді-өзім зорлап ұйықтамауға тырыстым. Қайда-а? Тарс ұйықтап кетіппін. Бір кезде жып-жылы, жұп-жұмсақ алақан басымды сипағандай болды да, әлдекім:

•  Тәуекелтай, тұр, тұра ғой, — деді. Мәлика, Мәлика ханшайым ғой. Ұшып тұрдым. Әлі қараңғы. Сыртта әлдекімдер сөйлеп жүр. Көкемдер шығар. Терезені жайлап аштым. Сәл әрірек екеу тұр. Көкем мен Аян аға. Әңгімелеріне құлағымды түрдім.
•  Алтын сандықшаны біздің үлкен әбдіреге салсақ қайтеді. Құлыптап қоямыз, — деді көкем бәсең дауыспен.
•  Жо-жоқ. Оны жерге көмеміз бе, әйтеуір, бір құпия орынға тығуымыз қажет. Ал әбдірені аңдушылар көп. Көзге бірден көрінеді. Сондықтан оны тайтерімен бірге сенімді орынға қойған жөн. Аға, өте сақтық керек. Әйтпесе, жоспарымыздың бәрі көкке ұшады. — Бұл Аян аға. Нық-ның сөйлейді. «Ол қандай жоспар?» деп ойладым мен.
• Е-е, дұрыс айтасың. Ауылдың қазағы мұндайға мән бермейміз. Бір сенімді орын бар. Сарайдың бір бұрышында ұра бар. Қыста анау-мынау заттар сақтаймыз. Іші кең. Есігі де темірден. Сарай да мықты салынған. Сол жерге қойсақ қайтеді? — Бұл көкем. Аян аға сәл үндемей тұрды да:
•  Іші құрғақ па? — деді.
•  Құрғақ, құрғақ.
•  Ендеше сол жерге қоямыз. Бірақ оның ішінен де ұра қазып көмеміз. Сарайдың есігі әлсіз емес пе?
•  Мықты, емен есік. Тек жаңадан жақсы құлып сатып алу керек, — деді көкем.
•  Жәй, жәй сөйлеңіз. Шам бар ма? Күн шыққанша сол шаруаның бәрін реттейік. Дипломатты әрі-бері тасып шаршап едім. Енді жақсы болды. Жұрт та одан күдіктенеді. Әнеукүні далаға шығып кетсем біреу ашпақшы болып әрекеттенген. Кодын қозғап тастаған. Жалпы байқап жүрмесек болмайды. Ал кеттік. Мен сарайға бара берейін. Сіз, шам, күрек алып келіңіз, — деді Аян аға. Менің ішім қылп ете түсті. Себебі, сол жолы кодты қозғаған мен ғой. Орнымнан жайлап тұрып қонақ бөлмеге бет алдым. Сол бөлменің тура қарама-қарсысында сарай тұр. Бәрі маған анық көрінеді. Апамның даусы шықты.
•  Бұл кім-әй?
•  Мен ғой, мен, бәйбіше. Ұйықтай бер, — деп көкем жауап берді. Көкем бар ғой, өте қу болып барады. Естідіңіз бе, қалай жауап бергенін. Әне, екеуі сарайдың ішіне кіріп кетті. Жарықты жақты. Олар енді онда ұзақ болатын шығар. Мен есінеп қойдым да, терезеден сыртқа мұқият қарап тұрдым. Күңгір-күңгір дыбыстан басқа ештеңе естілетін емес. Бәрібір мен ол жаққа бара алмаймын. Мен келіп төсегіме жаттым.

 

XI тарау

Арлан алтын сандықшаны күзетеді. Күтпеген қуаныш

Құлағыма бірдеңе кіріп кеткен бе, жыбырлап сала берсін. Көзімді ашпай қалқан құлағымды бір пердім. Сәл тынышталды. Екінші жағыма аунап түстім. Енді екінші құлағымның үсті жыбырлады.

— Тфу, шайтан! — Құлағымды алақаныммен уқалап-уқалап жібердім. Қолымды алып ем, қайтадан жыбырлайды. Қолым жақындаса әлгі мақұлық тынши қалады. Не деген зымиян?! Кенет әлдекім қарқылдап күліп жіберді. Көзімді жыртитып ашсам — Бақытжан. Өзінше мәз.

— Түу-у, сен екенсің ғой. — Ашуланып қайта жатқым келіп еді, түндегі оқиға есіме түсіп ұшып тұрдым. Сәлден соң Бақытжан екеуміз апам берген қою қатықты нан турап соғып отырдық. Бақытжанға «Қызық әңгіме бар» деп едім ол бір аяқ қатықты басына бір-ақ төңкерді.

• Жүр, кеттік, — деді ол дегбірсізденіп.
• Қатығымызды ішіп алайықшы, — деп қиылдым.
• Қазір тамақ ішетін уақыт па? Тезірек, тезірек, қара дәуім, — деді Бақытжан. Мен тездеттім. Екеуміз көп өтпей бақта отырдық. Түндегі әңгімені айтып бердім.
• Тайтерінің қайда тығылғанын білдік. Бірақ оны қалай аламыз? — деді Бақытжан ойлана маған қарап.
• Мен де соны ойлап отырмын. Күзет мықты. Көрдің бе, біздің Арлан тура сарайдың алдына көшірілді. Сендерді жолатпайды. Мен ғана өте аламын. Бірақ қалай? Құлып ішінен құлып салынған. Ал біз тайтерісіз Аждаһа көлге бара алмаймыз. Түнде залда Аян аға жатады. Ол кісі жанынан тышқан жорғалап өтсе де біліп қояды. Тек бір-ақ жол бар, ол кісілер кеткен кезде ғана сарайға кіре аламыз. Оны қалай жүзеге асырамыз? — дедім мен екі қолымды жайып. Кенет Бақытжан айқайлап жіберді:
• Таптым, таптым! — дейді ол шарылдақ дауыспен.
• Нені, нені таптың? — деймін мен қызығып. Ол біреу естіп қоятындай құлағыма сыбырлай бастады:
• Екі жол бар. Бірі кілтті ұрлап алу. Екіншісі сарайдың үстінен түсу.
• Қиын, қиын, Бақытжан. Екінші жол аздап келеді. Бірақ оны біліп қойса, менің жанымды жаһаннамға жібереді. Іш жағындағы ұраның аузында да құлып бар. Ал кілт, меніңше, Аян ағада. Одан кілт ұрлау аспанға құс болып ұшқанмен бірдей, — дедім мен жаңа ғана үміттенген көңілім жабырқап.
• Мен кілтті ұрлауға тырысып көрейін. Сен ойлан, ойлан, балақай. Мәдинаға барып онымен де кеңес. Маған ешқайда шығуға болмайды. Аян ағаны аңдимын. Оның үстіне көкем: «Шөп шабуға барамыз» деген, — деп мен отряд басшысы ретінде соңғы ойымды айттым. Сөйткенше болған жоқ, менің атымды атаған көкемнің даусы шықты.
• Әне, көкем шақырьш жатыр. Сау бол, әзірге!
• Шынында да шөпке кететін болыппыз. Ат арбаны дайындауға бұйрық алдым. Мен, Самат, Жаппар шөп шабуға аттанамыз. Қап! Шөпке кетсек бір аптасыз оралмаймыз. Ал «Тайтері» операциясы тоқтап қалатын болды. Және Аян аға да қарап жатпас. Бәлкім, олар Аждаһа көлге баратын болса ше? Осы ой келген кезде жүрегім зырқ ете түсті. Онда бәрі бітті дей бер. Алтын сандықтарды Аян аға қайда жіберетінін кім білсін?
• Әй, қазанбас! Не ойланып тұрсың? Бар, ана Құланы әкел! — Бұл Жаппар ағам. Құла дегеніміз біздің екі атымыздың бірі. «Е-ей, Жаппар аға-ай! Менің қандай маңызды іспен айналысып жүргенімді білмейсің ғой» деп ойладым мен атқораға жүгіріп бара жатып.

Аяқ астынан зор қуанышқа кенелдім. Ол қуанышты сыйлаған көкем. О-ой, және қандай қуаныш десеңізші! Өмірімде мұндай қуанбаспын. Бірінші қуанышым шөп шабуға бармайтын болдым. Екінші қуанышым Аян ағамен аудан орталығына барамын. Аян аға бір үлкен кісіні қарсы алмақшы. Сол кісіні ауылға ертіп әкелеміз.

Оған дейін менің жұмысым — Аян ағаны аудан орталығында тұратын Ұлжан әпкемнің үйіне апару.

— Аға! Мен он минөтке бір жерге барып келейінші, — дедім Аян ағадан рұқсат сұрап. Ойым Бақытжанға кететінімді ескертіп кету еді.

XII тарау

Аян ағаның әңгімесі. Тәжікстаннан келетін бейтаныс қонақ

Пұшық автобус уақытында келді. Апам мені неғұрлым әдемі киіндіруге тырысты. «Сабаққа киесің» деп тығып қойған көк шалбарымды берді. Әдемі ақ жейдемді үтіктеді. Судай жаңа шәпкімнің күнқағары қандай әдемі десеңізші. Соған қарағанда келетін қонақ бір дәу болуы тиіс. Көкем маған: «Көп шошаңдамауымды және артық-ауыс сауалдар қоймауымды» ескертті. Енді, міне, Аян ағамен қатарласа отырып, аудан орталығына кетіп барамын. Бір жарым сағаттық жол. Терезеден сыртқа қарап отырмын. Теп-тегіс асфальт жолда автобус жүйткіп келеді. Қалың ойдың ортасындамын. Әнеу шуда-шуда бұлттар тура менің ойларым сияқты. Бірде ыдырайды, бірде қалыңдайды.

Аян ағадан білдірмей бір нәрселерді сұрағым келеді. Бірақ бұлдіріп алсам онда бәрі құриды. Келе жатқан адам кім? Оһо, соны сұрайын. Аян ағаға қарадым. Ақшулан сақалы кеудесін жауып, басын тұқыртып көзін жұмып отыр. Ұйықтап отыр ма, әлде мен сияқты ол да ой құшағында ма білмейсің?!

• Аға! Аян аға! — дедім шәңк-шәңк етіп. Ол кісі маған керенау бұрылды. Жақтырмағаны жүзінен көрініп тұр.
• Не дейсің? — деді кейісті үнмен.
• Біздің қарсы алатын кісіміз кім?
• Ол қайтадан көзін жүмды да, күңк ете қалды.
• Онда жұмысың болмасын!
• Мен іштей ашуланып қалдым. «Әлдеқандай болуын. Тұра тұрыңыз. Біз сіздің жоспарыңыздың бәрін әлі-ақ быт-шыт қыламыз, — дедім өзімше іштей кіжініп. Жол бойы неше түрлі жоспар құрдым. Алайда, олардың ешқайсысы да маған ұнаған жоқ. Орта жолда ма, қалғып кетіппін. Біреу нұқып қалғандай болды.
• Тұр! Әй, тұр, балақан! — Аян аға екен. Жан-жағыма қарасам жұрт абыр-сабыр автобустан түсіп жатыр. Апам берген қоржынымды сүйрете-мүйрете Аян ағаның соңынан ердім. Пойыз жолдың анықтама бөліміне келдік.
• Әй, әй, қызым, Тәжікстаннан пойыз қашан келеді? — деді терезеге еңкейіп.
• Түнгі он бірде.
• Е-е, әлі ерте екен ғой. Бала, әпкеңнің үйі қайда? Сонда барамыз. Баста, кәнеки! — деді Аян аға сұңқылдай сөйлеп. Мен қырсығып үндеген жоқпын. Бағанағы ашуым әлі де тарқамаған еді...
• Әпкем мені қуана қарсы алды. Өткенде жездем екеуі Аян ағаға сәлем беріп кеткен.
• Тәуекелжан, көкем мен апай қалай? — деп әпкем амандықты сұрап жатыр. Жездем жұмысында. Өзі кішкентайымен үйде отыр. Бармақтай Серік бізді көріп ол да ыржың-ыржың етіп мәз болды. Біздің бір қонақты қарсы алатынымызды естігенде әпкем:
• Ол кім? — деп таң қалып қалды.
• Менің досым, — деп Аян аға қысқа жауап қайтарды. Әпкем Аян ағаның томаға-тұйық қалпын көріп әрі қарай қазбалаған жоқ.
• Ол Тәжікстанннан келеді, — деп мен сарт еткіздім. Аян аға маған жақтырмай қарап:
• Қайдағы Тәжікстан. Білмейсің бе, тыныш отыр. Ол Ауғанстаннан келеді. Ауғанстан — мазасыз жер. Жиі-жиі соғыстар болып тұрады. Англиямен жүз жылдан аса соғысқан. Орыстармен де көп шайқасты. Сол кезде біз орыстарға қарсы соғыстық. Содан бір шайқаста мен ауыр жараландым. Молда Насырадин мені құтқарды. Өзіне де оқ тиді. Тура бетіне. Жақсылыққа жақсылық. Мені оны қонаққа шақырдым. Біраз бізде болады. Оның қайғысын жеңілдеткім келді. Айтпақшы, орыстар оның Ауғанстандағы үйін, бес баласын, әйелімен бірге өртеп жіберген. Не деген зұлымдық десеңізші?! — деді Аян аға қатты ашуланып. Қатты ашуланғаны соншама тістері сықырлағандай болды. Ағаның бүйтіп ашық сөйлегенін бірінші рет көруім. Мен де қатты ашуландым.
• Қандай обал жасаған. Кішкентай балалардың не кінәсі бар екен? — деп әпкем қатты қынжылыс танытты.
• Сіздің балаларыңыз бар ма? — деп мен сауал қойдым.
• Болған. Үш балам шетінеп кетті. Әйелім соның қайғысына шыдамай ол да өлді. — Аян аға осылай деді де, теріс бұрылып сыртқа шығып кетті.

XIII тарау

Түнгі пойыз. Насыр молда өзбек пе, қазақ па?

Түн. Пойыз күтіп тұрмыз. Қап, қоржын көтерген, арқалаған жолаушылар әрі-бері сапырылысады. Арбакештер жанығып жүр. Шойын жолдың майы ма, әйтеуір, қоңырсы бір иіс мұрнымды жарып барады. Қарама-қарсыдағы прожектордың сәулесінен шимай-шатақ болып жатқан шойын жолдар күмістей жалт-жұлт етеді. Әне, вокзалдан хабарлады. Біздің күткен пойыз жақындап келеді. Жездем Берік те біздің қатарымызда. Түнде вокзалға келіп күріш сатады. Бүгін біз болған соң күрішін үйге тастап кетті. Жер солқылдағандай болды. «Мен келемін! Мен келемін! Жолымнан кет былай!» деп келе жатқан пойыз бір ышқынта айқайлап алды. Біздің жолаушымыз он бесінші вагонда. Қасымыздан тарсылдап вагондар өтіп барады. Біз вагонның нөмірлеріне алақ-жұлақ қараймыз. Пойыздың дөңгелектері шойын жолды қаршылдата шайнап, тоқтады-ау, әрең! Жолаушылармен бірге біз де өз вагонымызға тапыр-тұпыр жүгірдік. Адасып қалам ба, деп қорқып Берік ағадан қалмауға тырыстым.

• Ой, жан досым менің! — Басында сәлдесі, үстінде ұзын шапаны бар адамды Аян аға құшақтап жатыр. Қараңғыда ол кісінің беті-жүзін дұрыс көре алмадым. Әйтеуір, сақалы жоқ. Мұртты кісі. Бізді Аян аға таныстырып жатқанда:
• О-о, яқшы, яқшы! Менің атым Насродин. Насыр десеңіз де болады, — деп өзбекше жауап берген. Өзбек пе деп қалдық. Ал Аян аға:
• Бұл Насыр өзбек арасында кішкентайынан өскен. Содан Ауғанстанда өмірі өткен. Өзі қазақ. Өзі молда. Өзі батыр, — деп Насыр ағаны желпінтіп мақтап жіберді...
• Қатты шыққан дауыстан оянып кеттім. Екі дос қатарласа тұрып намаз оқып жатыр:
•  Алло-оо-акпар! Алла-оо-акпар!
• Дауыстары сондай жағымды. Көкем де бес уақыт намазын тастамайды. Бірақ мына кісілердей мақамдап созып айта алмайды. Менің де ұйқым шайдай ашылды. Аян аға: «Таңертең ерте тұрамыз. Автобус таңғы сегізде жүреді», — деген.
• Насыр ағаның жүннен тоқылған қоржыны бар екен. Екі қалтасы бар. Иығына салып алды. Ыңғайлы. Қоржыны толы түрлі кітап па деп қалдым. Бәлкім, Құран шығар. Арабшаға судай деді Аян аға оны. Мақтаса Насыр аға ыңғайсызданып қалады екен.
• Қойың, қойың, — дей береді аппақ тістерін жарқырата көрсете ыржиып. Қоңқақ мұрны қып-қызыл. Жез мұрты қап-қалың. Шындығында оң жақ бетінде тыртық бар. Оқ тиген. Аздап сылтып басады. Бомбаның жарықшағы сүйегін жаралаған дейді.
• Кешегі пұшық сары автобусқа жайғастық. Берік аға шығарып салды. Алғы жаққа олар қатарлас отырды. Мен тура солардың артына қонжидым. Тағы да жол үстіндеміз. Күн қоңырсалқын. Аздап денем тоңазығандай еді. Автобус жүргеннен кейін жылынып кеттім. Мен неге екенін білмеймін, Насыр ағаның қазақ екендігіне сенбедім. Бұл кісінің мұнда келуінде бір сыр бар. Егер өзі молда болса, яғни мұны Аян аға тайтерідегі дұға жазуды оқу үшін шақыртып отыр. Дұға аралдағы қазынаға жол ашады. Сақтану керек. Мәлика ханшайым алтын сандықтар тағдырын неге оларға тапсырмайды? Яғни, оларға сенбейді. Маған сенім жүктелді ме, мен оны ақтауым тиіс. Арам ниеттілердің жолын қырқа алмасам менің ол сенімді ақтамағандығым. Соңғы кезде күдікшіл, ойшыл болып кеттім. Менің жеке құпиям Насыр молда дұғалардың сырын ашады.

Бұрын, түу, айтуға ұялып тұрмын. Қалай дегенменде оқырманым сізге бір қызық сыр айтқым келеді. Әйгпесе, ішіме сиятын емес. Иә, бұрын мен Мәдина туралы көп ойланатынмын. Мәдинаны білесіз ғой сіз? Жақсы көрем ғой деймін. Ол да кет әрі емес. Өткенде мені қалай қорғағанын білесіздер. Әлде бұл махаббат па екен? Балалардың бәрінен қызғанамын. Оған хат та жазғанмын. Бірақ жыртып өртеп жібердім. Әрине, оны жек көргендіктен емес. Біреу-міреу көріп қоймасын дегенім ғой. Содан батылым жетпеді. Енді өлең жазғым келді. Алғашқы шумақтарын шығарып та қойғанмын. Әрине, үлкен ақындарға еліктейтінім рас. Мына өлең шумағы сізге ұнай ма, айтып көрейін. Басына «М...ға» деп қойдым.

Мен сені сағындым, сәулем, сағындым, сәулем,

Өйткені, жақсы көрем, жақсы көрем.

Сен сұлусың, әлемдегі ең сұлу,

Сөз ақығын сен үшін ерінбей терем.

 

Жүрегім сен деп соғады,

Арнағым келед саған бір әнді.

Әперсем деймін аспандағы жұлдызды,

Тақсам деймін сырға етіп сұлу айды.

Міне, менің өлеңім осылай кете береді. Ұнады ма? Ұнаса да, ұнамаса да өзіңіз біліңіз. Сабақ кезінде Мәдинаны күнде көріп тұратынмын. Көз астыммен қараймын. Тәмпіш танау. Дөңгелек жүз. Сары алтын шашы қандай?! Көздері аспанға ұқсайды. Өзі сондай сезімтал. Менің қадала қарағанымды біліп, ол да маған көгілдір көздерінен нұр шаша жалт етіп қарайды. Мен шыдамай жанарымды төмен түсіремін. Әй, ұялшақпын ғой, ұялшақпын. Әйтпесе, біздің балалар өздерінің қыздарына хат жазып, сезімін әлдеқашан білдірген. Тіптен Бақытжан екеш Бақытжан да Айзадаға жақсы көретінін жеткізіпті. Ал біздің қыздарымызға жоғарғы сыныптың оқушылары да сөз айтып жүрген көрінеді. Мысалға, оныншы сыныптағы тыриған арық қара Сағат менің Мәдинама сөз айтыпты деседі. Оны Бақытжан сол сыныпта оқитын ағасы Ікрәмнан естіпті. Сондықтан тездетпесем болмайды. Көрдіңіз бе, батыл қимыл жасап, Мәдинаны өз отрядыма алдым. Енді махаббаттан да үлкен әрі маңызды мәселе бар. Ол — Тайтері операциясы...

О-о, тоқтаңыз. Менің көз жұмып отырғанымды ұйықтап қалды деп ұққан болуы тиіс, Аян аға артына сақтана бұрылып қарады да, Насыр ағаға бір қызық әңгіме айта бастады. Ал мен, шынында да, «ұйықтап» қалған болдым да, бар зейінімді алдыңғы екеудің әңгімесін тыңдауға бұрдым.

— Насыржан! Сенің келгеніңе қуанып қалдым. Мен де мұнда қарап жатқан жоқпын. Біраз жұмыс істедім. Алтын сандықша да, тайтері картасы да қолымызда. Енді сенің жұмысың дұғалардың сырын ашу, — деді Аян аға.

— Шынында да аралда көп алтын бар ма екен?

Насыр ағаның сөзін қазақшалағанда осындай мазмұнда болды.

— Оған күмәнданба, бауырым. Ол туралы аңыз да бар екен. Ана шал маған қатырып айтып берді. Оны кейінірек ауылға барғасын айтамын. Тайтерідегі салынған аждаһа да аралда шын бар көрінеді. Алтынды қорып жатқан екі басты аждаһа бар. Мына ғажапты қараңыз, аралға ешкім кіре алмайды. Себебі, аралға барған адам жынданып, өзін өзі тырналап, тістелеп өледі. Тіптен Сәбет кезінде Мәскеуден арнайы комиссия келіп, жергілікті адамдардың «ертегісіне» сенбей, аралға қайың салып барады. Ондаған адам аралға кіреді. Сол кезде ғаламат оқиға болған. Аждаһа гүрілдеп, адамдарға от шашады. Жалын тиген адамдар отқа жанып, шыңғырып құзға секіреді. Қайықта қалғандар олардың бір-екеуін ғана құтқарған. Сол бір-екеуінің өзі Мәскеудің жындыханасына түсіпті. Қалғандарын кейін тыржалаңаш күйде көлдің жағасынан тапқан. Үсті бастары қанжоса, тырналған, әлдебір құбыжық тістелеп тастаған. Ашуланған Мәскеу әлгі аждаһаны өлтірмекке бес қаруы сай солдат жіберген. Автоматтан оқты қардай боратып барған солдатың ең соңында біразы қашып, ал аждаһаның оты тигендер құзға құлаған. Бәрі де жаңағыдай қасіретті халге ұшыраған. Әрине, мұның бәрі бір Алланың құдіреті. Одан кейін аралға ешкім бармаған. Көл «Аждаһа көл» деп аталып кеткен, — деп Аян аға қызулана әңгімеледі. «Менің айтқаным дұрысқа шықты. Насыр аға тек қана осы мақсатпен келген» деп ойладым мен.

— Аждаһа көлге өзің бардың ба? — деді Насыр.

— Бардым. Ана шалмен екеуміз барып көмілген алтын сандықшаны әкелдік. Аралға дүрбі салып қарадым. Шалдың айтуынша анда-санда болмаса аралдың айналасы ашылмайды. Қалың көк тұман бүркеп көрсетпейді. Құдайдың құдіреті де сол.

Көлдің айналасы шөл. Сонда су қайдан келіп жатыр? Астында өзен бар дейді. Бәрінен де қызығы аралдың ортасында биік тау бар. Ол тау қайдан өсіп шыққан? Іші толы бұлақ көрінеді. Қазынаға барар жол үңгір арқылы жалғасады. Оның өзі саты-сатыдан тұрады. Әр сатыға шыққанда дұға оқылуы тиіс. Аралға дүрбі салып қарағанда, аждаһа қарап тұрғандай болды, — деп Аян аға қазірдің өзінде әлденеден қорыққандай дір-дір етті.

— Апырмай-ә! Әйтеуір, сен сенімге кірсең бопты. Барған соң ақылдасамыз. Енді ислам дінін бір кісідей білемін деп ойлаймын. Көз ашқалы осы ақ жолда келемін, иншалла. Бір Алла жар болсын!

— Әумин!

Бетін сипап жатып Аян аға мен жаққа тағы да күдіктене қарап қойды. Мен қатты «ұйқының» құшағында едім. Неге «шал, шал» дей береді. «Аға» деп неге айтпайды деп ойладым. Күдік көп. Бірақ түйін де біртіндеп шешіліп келеді. Сонымен бірге мен тағатсыздана күткен қызық оқиға да ақырын-ақырын жақындап қалған сияқты. Ауғанстаннан келген екі қонақтың әңгімелерінің соңы онша қызық болмай кетті. Сол жақтағы қызықтарын айтып жатты. Ара-арасында қарқылдап күліп алады.

 

XIV тарау

Дипломаттың жоғалуы. «Біз!» деген тағы да бір отряд

Насыр молданың келгенін біреу білді, біреу білмеді. Ал біздің үйдегі болған тағы бір елең еткізер оқиғадан жүрт түгел құлақтанып үлгерді. Ол — Аян ағаның бір елі ажырамайтын дипломатының жоғалуы. Кездескен ауылдың әр адамы: «Дипломат табылды ма? » — деп сұрауы тіпті біздің отбасымыздағы адамдардың бәрін мезі етті десе де болады. Ауылдағы тағы бір жаңалық — учаске полициясы болып ауданнан жас жігіттің келуі. Аты — Айдар. Ол қызметке келген күні Аян ағаның дипломаты жоғалды.

Аян аға бұлқан-талқан ашуланып бәрімізден күдіктенді, бәріміздің шаңымызды қақты. Долданса қап-қара болып, түтігіп кетеді екен.

— Сәбет өкіметі сендерді ұрлыққа үйреткен. Орыстың жүрген жері қайдан оңсын? Шалдарың арақ ішеді. Балаларың жалаңаш жүреді. Мұсылманшылықтан кеткенсіңдер, түге. Кәпірдің жолына түскенсіңдер. «Балық басынан шіриді» дегендей басшыларың ауылдағы байлықты талан-таражға ұшыратты. Ұрлықтың көкесі сол. Ал олар болса талтаң-талтаң етіп байып алған. Бейшара жансыңдар. Ал енді менің дипломатымның жоғалуы — бұл деген нағыз ұят нәрсе. Мен полицияға кеттім, — деп ол үйден шыға жөнелді. Көп уақыт өтпей полиция да келді.

Көкемнен бастап тергеуге алды. Тіптен Жаппарды да тергеді. Қатаң, шақ-шақ етеді. Көкем оған болмағаннан кейін айқайлап тастады.

— Әй, әкіреңдеме! Біздің үйден ол депламатыңды ешкім алған жоқ. Егер баяғының белсендісі сияқты әкіреңдей берсең аудан әкіміне бір-ақ барамын. Бізді, ақсақалдарды ол тыңдайды. — Полиция содан кейін барып аздап сабасына келді. Бірақ айтқанынан қайтар емес.

— Ақсақал, әгәрәки осы үйден табылды ғой, ешкімді аямаймын. Бәріңді түрмеде шірітемін. Мына кісі дегенің — алыстан келген қонақ. Қонақты сыйламағанымыз қазақтықтан кеткеніміз. Шынында да бұл ақсақалдың айтқанының бәрі дұрыс. Ауылдың бәрі ұрыға айналған. Вот, шорт! Бірінің малын бірі ұрлайды. Мұндай да ауыл болады екен-ау. Осыдан барып қалай оңамыз! Әй, ел болмаймыз, ел болмаймыз! — деп полиция басын қайта-қайта шайқады. Жас полиция бір дипломат үшін бүкіл ауылды асты-үстіне шығарды. Осы үш күнде талай сиыр, қой ұрлаған ұрылар анықталды. Дипломат операциясы кенеттен үшінші күні аяқталды. Біреулер әкеліп біздің қақпаға әкеліп, іліп кетіпті. Коды бұзылған. Ішіндегі заты сол күйінше тұр. Не үшін ұрлаған сонда? Ішіне бір жапырақ қағаз тастапты. Онда мынадай жазу бар:

«Ей, Ауғанстаннан келген қаңғыбас! Біз сенің неге келгеніңді білеміз. Өзіміздің байлығымызға өзіміз қожамыз. Көліміз де, аралымыз да, құмымыз да, тауымыз да өзіміздікі. Егер ниетің теріс болса, жүрегіңді суырып аламыз. Ал мына шірік дипломатыңның ішінде бірдеңе бар деп дәмеленсек, түк жоқ. Абайлап жүр! Аяғыңды аңдап бас! Біз!»

«Бізі» кім? Көкем мен Аян аға бір-біріне қарады. Аян аға қызарып кетті. «Мәссаған! — деп ойладым мен, — біздің Аждаһа көлдегі байлыққа ұмтылған басқа да тағы бір топ бар. Ол кім?»

Бірақ дипломат табылғаны бәрінен де үлкен қуаныш еді. Әсіресе, біздің отбасымыз үшін. Әйтпесе бар ғой, бәріміз бір-бірімізге күмәнмен, күдікпен қарадық. Тіпті бүкіл ауыл бізге теріс қарап кеткендей. Ас батпады. Үйден береке кетті. Енді бір күнде тазарып шыға келдік. «Ой, айналайын, Біз-ай! Ұры болсаң да адал ұры екенсің», — деді апам.

Мұның бәрі әншейін нәрсе. Қызықтың көкесі алда. Әлгі жас берен полициямыз Сәбет өкіметі кезінде пәлен жыл басқарма болған, біздің ауылдың нәні әрі байы, қазір төрағасы Шортанбайдың өзіне бас салыпты.

— Қашып кеткен қызыл директор Қасқырбай екеуің ауылды тонадыңдар. Вот, шорт! Мінеки, тонаған заттарыңның тізімі. Әгәрәки, қазірден бастап мойындамасаңдар баратын жерлеріңе апарамын, — депті бір қыңбастан. «Үш күн уақыт бер», — деп Шортанбайың ауданға тайған көрінеді. Мінеки, қазақтың Шерлок Холмысы!

Көкем бүгін таңертеңгі шайда қызық ұсыныс айтты.

•  Соңғы үш-төрт күн қиын болды біздің отбасы үшін. Әсіресе, сонау алыстан келген Насыр молданың алдында ұяттымыз. Сондықтан бүгін бір тоқтыны сояйық. Және оның етін үйде емес, дарияның жағасына барып жейік. Сонда барып аздап демалайық, суға түсейік. Қалай мұным, Аянжан?
•  Дұрыс! Туған жердің суына шомылып рахаттанайық. Насыр досым да көрсін біздің дарияны. Бұл — тамаша ұсыныс! — деді Аян аға көкемді құптап. Біз де қатты қуандық. Жүктің бәрін арбаға тиедік. Маған Бақытжан мен Сәду ерді. Насыр молда Құлаға, Аян аға Ақжалға мінді. Өйткені, дария әудем жердетұғын. Көкем ақ есекке аяқ артты. Біз белсебетшілер дарияға алдын ала кеттік. Сәскеде кішігірім көш дарияға бет алды.

Сырдарияның жағасы біраз шегінген. Көкемнің айтуынша бұрын арнасына сыймай бұлқынған дария асау еді. Енді моп-момақан. Талай сырды ішіне бүгіп, әлде де баяу ағып жатыр. Бабаларымыз осы Сыр өзенінің бойында өсіп-өніп, елін жаудан қорғаған. Дария жағасына жайылған дастарханның басында бабаларымыздың ерлігі туралы үш шал біраз әңгіме айтты.

 

XV тарау

«Ауғанстан» отряды жоспар құрды. Арланның ырылдауы

«Алтын сандық» отрядының құрамында өзгеріс. Отрядқа салтанатты түрде ант бергізіп, Сәдуді қабылдадық. Өздеріңіз білесіздер, «Ауғанстан» отрядына да (оны біз солай атадық) Насыр молда келіп қосылды. Қазына іздеушілердің үшінші «Біз!» деген отряды қандай отряд? Олар кім? Бақытжанға осыны анықтау тапсырылды. Сәду екеуміз кілт жасау қамына кірістік. Ешкім жоқ та құлыптың кілтін сұғатын жерін пластилинге түсіріп алу керек. Іш жағына сарайдың оймақтай терезесін пайдаланбақшы едік. Бірақ кеше қарасам, біздің ойымызды оқығандай, сол терезеге көкем темірден тор жасады.

Оған да айла табылды. Алдымен сыртқы есіктің кілті жасалады. Ұраның қақпағының құлпын сыртқы есікті ашып барып пластилинге түсіреміз. Бізге қайткенде де Бақытжанның фотоаппаратымен тайтеріні түсіріп алған жөн. Немесе тайтеріні ұрлауға тура келеді.

Бүгін түнде «Ауғанстан» отрядының мүшелері сарайға жиналды. Жайлап шығып сарайдың оймақтай терезесінің жанына келдім. Күбір-күбір әңгімеден басқа ештеңе естілмеді. Балпиған Арланның жанына келуіме тура келді. Есік сәл ғана ашық. Әңгіме анық естіледі. Сығалап қарадым. Үшеу тайтеріге үңіліп отыр. Әне, көкем сөйлей бастады.

•  Уақытын дәл белгілейік. Алдын ала жақсы дайындық керек. Мен көршінің атын сұрап қоямын.
•  Дұрыс, аға. Ол жағын өзіңіз қамдайсыз. Насыр молда, дұғаларды оқи алдыңыз ғой. Жорықтың тағдырын шешетін сізсіз, — деді Аян аға.
•  Иншалла. Бір Аллам қуат берсін. Әрине, кейбір дұғаларды білмейді екенмін. Оларды жаттауым керек. Міне, қараңыз, аралдың өзіне кіру үшін ұзақ дұға оқылады. Ойпырмай, бір Алланың құдірет күшінде, мейірім шапағатында шек жоқ. Бұл дұғалар тек қана бір Алланың мейірім шапағаты арқылы қиюластырылған. Мұны жасаған адам Аллаға өте берілген, өте құлаған адам. Және сол замандағы Қожа Ахмет Иассауи, Арыстан бап, Ысқақ, Укаш, Ибрагим және басқа да ірі дін өкілдері шыққан. Ислам дінін Азияға келіп жайған адамдардың бірі болуы тиіс. Қасиетті Құранды өте терең білген. Сіздер білесіздер, әл-Фарабиді. Ол кісі — Отырар қаласынан шыққан ғұлама. Мына Шарқала ғұламасының аты-жөні белгісіз. Әйтеуір, бір Алланың мейірім-шапағатына бөленген адам, — деп Насыр молда әңгімесін соза беріп еді, Аян аға бөліп жіберді.
•  Ғапу етіңіз, Насыр молда. Сонымен сізге қанша уақыт қажет? Біз соған сәйкес жоспар құрамыз. Солай емес пе, Нұрғали аға?
•  Солайына солай. Менің ойымша, сол аралыңда алтын деген жетеді. Оның бәрін қалай тасимыз? Өзіміз көтергенімізше алайық та, қалғанын мемлекетке өткізсек қайтеді? Негізі бұл байлық халыққа берілуі тиіс, — деді көкем өзінше әңгіме бастап. Аян аға ұшып тұрды.
•  Аға, мұныңыз қалай? Сіздің мемлекетіңізге кеткен нәрсе еш уақытта қайта оралмайды. Бұрын Сәбет өкіметі кезінде менің зерттеуімше қазынаны тапқан адамға сол қазынаның жиырма бес пайызын береді екен. Ол заң әділ түрде жүзеге асып жүр ме, білмеймін. Менің білетінім қазір оған байланысты заң жоқ. Бұрынғы заңдар күшін жойған. Әлі де бойын тіктей алмай жатқан жас мемлекетті сырттан да, іштен де тонаушылар көп. Сондықтан бұл алтын халыққа еш уақытта бұйырмайды. Егер біз мемлекетке берсек бұл ғаламат байлық тістегеннің аузында, ұстағанның қолында кетеді. Қазір сіздің мемлекеттің басында отырғандардың біразы байлар. Олар байлықты өздері алу үшін ешкімді аямайды. Тіптен жаңа өзіңіз айтып отырған халыққа да аяушылық жасамайды. Егер аяушылық жасаса, осындай дәрежеге жетесіз бе? Әрине, жоқ. Біз бұлай жасаймыз. Барлық алтын үшке бөлінеді. Үшке бөлінгеннен кейін Насыр молда екеуміз өзімізге тиесіліні алып кетеміз. Содан кейін қалған өзіңізге тиесілі алтынды мемлекетке өткізесіз бе, әлде халыққа бересіз бе, онда шатағымыз жоқ, — деп Аян аға ұзақ сөйлеп кетті. Осы бір қабағы түксиген қарапайым ғана адамның білгірлігі, тереңдігі, заңды жаңғақша шағатыны мені таң қалдырды. Енді көкем ұшып тұрды:
•  Айналайын, бауырым-ау, соншама жылдар бойына бірімізді-біріміз жоғалтып алдық. Енді қауыштық па дегенде мұның не? Кететінің қалай? Жасың да жетпіске келді. Енді ар жағында қанша өмір сүресің? Қазақ айтады мұндайда: «Төріңнен көрің жақын» деп. Байлық деген қолдың кірі тәрізді нәрсе. Кешегі өзің білетін ата-баба байлығы қайда кетті? Анау Мәтмұрат көкемдердің сүйегі қайда қалды? Кетпе, тіптен маған тиесілі алтынды да алшы, — деп көкем шыр-пыр болды. «Менің көкемнің жүрегі үлкен ғой, шіркін!» деп ойладым мен.
•  Аға! Уақыт та, заман да, адамдар да өзгергенін сіздер неге білмейсіздер? Жан-жағыңа қараңыздаршы бір сәт. Басқа мемлекеттер қалай өмір сүріп жатыр? Ондағы адамдар қалай өмір сүруде? Қазір байлық үшін өзге мемлекеттерде ешкімді ешкім аямайды. Тіптен бауырлар да солай. Біз де соған біртіндеп барамыз. Қай жерде өмір сүр, мейлі, сенің қолыңда түк жоқ болса сен адам емессің. Бейшара міскінсің, кім көрінген басынады. Қазіргі заман — аждаһалар заманы. Күшті әлсізді жұтып жібереді. Бай кедейді адам ғұрлы көрмейді. Бұл жерде өмір сүре алмайсың. Әрине, қарапайым адамдардың әлі де көңілі кең. Одан не пайда? Көп ағайындарың мені қонаққа шақыра алмады. Өйткені, қорасында малы жоқ, дастарханында наны жоқ. Ал мұндағы бай адамдар саған өмір сүргізбейді. Қарабайыр капитализммен еш жаққа бара алмайсыңдар. «Фермермін!» деп кеуде қағасыңдар. Қайдағы фермер? Мен талай-талай елдерде болдым. Ол елдердегі фермерлер жұмақта өмір сүріп жатыр. Сендер дозақта өмір сүрудесіңдер. Фермер жоқшылықты емес, тоқшылықты жасайды. Сендер де байлық көп. Ол байлық табандарыңның астында сықыр-сықыр етіп жатыр. Соны көрмейтін соқырсыңдар, өңшең. Мұндай кең байтақ жері, алтыны, күмісі бар ел аш-жалаңаш өмір сүрмеуі тиіс. Ол дәрежеге қашан жетесіңдер, оны бір Алла біледі. — Аян аға үстелді тырс-тырс еткізе саусақтарымен шерткіледі. Бір сәт тыныштық орнады.

— Сені соғыстан басқа түк білмейтін адам деп ойласам, — деп көкем таңданысын жасыра алмады. — Көзімді аштың, інім. Шынында да біз соқырмыз. Немесе табанының астындағысын көре алмайтын көрмәдікбіз. Бізді кеңес дәуірі осылай тәрбиеледі. Соқыр болуға үйретті. Ленинді пайғамбар дедік. Дінімізді ұмыттық. Қаладағылар дін түгілі тілін де ұмытты. Олар бізге өз ата-бабаларымызды надан деп айтқызды. Тегіміз бұратана екенін дәлелдеді. Өткенімізді білетін біздей адамдар ғана омір бойы кеңес өкіметіне ішіміз жылыған жоқ. Маған «Ұлы Отан соғысына бар» деді. Мен барғым келмеді. Өйткені, мен неге орыстардың жерін қорғауға тиіспін? Олар менің әкемді түрмеде өлтірді. Көкем мен шешемнің сүйегі жат жұртта қалды. Сөйтіп мен соғыстан қорыққаннан емес, бәрін білгендіктен бармадым. Кегімді солай қайтаруға шештім. Менің бір ұлым: «Көке, сіз неге соғысқа бармадыңыз? Неге Отанымызды қорғаудан қаштыңыз?» — деп сауал қойды. Кезінде сол балама ештеңе айта алмадым. Бірақ жүрегім ауырып қалды. Өйткені, менің ұрпағым өзімді түсінбейді. Сәбеттің саясаты күшті болды. Ол өз балаңды өзіңе айдап салуға дейін барды. Өйткені, ол ұлым кеудесін орден, медаль толтырып алған өзге әкелерге қызықты. Олар батыр да, мен қорқақ болып шықтым. Көрдің бе, Аянжан. Бұл да бір іштегі жатқан шер ғой. Сен оны түсінесің. Ал кеттік делік. Қайда кетесің? Соншама алтынмен шекарадан қалай өтпексің, жарқыным-ау!

(Көкемнің айтып отырған ұлы менмін. Осыдан екі-үш жыл бұрын солай сауал қойғаным да рас. Көкемді «сатқын» ретінде жек көргенім де рас. Мен қатты ұялдым. Тіптен қап-қазір жүгіріп барып көкемнен кешірім сұрауға сәл қалдым. Жоқ! Жоқ! Кейін. «Қайткенде де көкемнен кешірім сұрауға тиіспін» деп ойладым).

— Пәлі, соны да білмейсің бе? Мұнда бәрі сатылады. Шекарашының тамағы тесік шығар. Біз сырттағылар мұны жақсы білеміз, — деп Аян аға қарқылдап күліп жіберді. — Бұл дегенің әншейін нәрсе. Шетелге қазақтың пойыз-пойыз байлығы кетіп жатыр. Соны кім өткізеді? Әнеу шекарашы өткізеді. Қалтасына азғана доллар салғанына мәз. Міне, сатқынның көкесі солар. Оны сона-ау, жоғарыдағылар көрмей отырған жоқ. Жең ұшынан жалғасу деген сол болады. Ха-ха-ха!

Аян ағаның күлкісінен түннің түңілігі желп-желп етті.

•  Жә-ә, біз мылжыңдап барамыз. Іске көшелік. Сонымен, аға, көлік және басқа мәселелер сіздің мойныңызда. Насыр молда, сізге қанша уақыт керек? — деп Аян аға сабасына түсіп. Насыр аға сәл ойланып тұрды да:
•  Бес күн керек. Ең бастысы бір Аллаға сыйынайын. Жаратқан Ием қолдаса ғана ісіміз оңға басады.
•  Ал ендеше есептейік. Бүгін дүйсенбі. Ертең... — Аян аға күбір-күбір етіп есептеп алды да, — сенбі күні түнде шығып кетеміз. Таң алдында қайыққа мініп аралға бет аламыз. Аға, қайық мәселесі шешіледі ғой.

•  Шешіледі. Сол жерде қорықшының үйі бар. Қайығы жеткілікті. Өткенде келістік емес пе? — деді көкем.
•  Бәрібір. Осы бес күннің ішінде Аждаһа көлге барып, бұл мәселені бір шегелеп қойған жөн. Ендеше, о-о-о, уақыт дегенің төртке жақындапты. Тарайық. Ұраға түсіп мына сандықшаны орнына көмелік. Өте абай болыңыздар. Осы біз тым еркінсіп барамыз. Анау «Біз» деген не пәле? Солар аңдып жүрмесін. Сыртқа бұдан былай күзет қоймасақ болмайды...

Мен одан арғы әңгімені тыңдаған жоқпын. Өйткені, олар апыр-тұпыр тұрып жатты. Зып етіп үйге кіріп кеттім. Енді залдың терезесінен қарап тұрмын. Әне, шықты. Көкем ат қораға кетті. Әне, екеуі тура мен тұрған терезенің жанына келді.

— Насыр, ертең дарияның жағасына барсақ. Сағат онда сонда болайық. Бір жағынан суға түселік, бір жағынан әңгімені өзімізше пісірелік. Мақұл ма?

— Мақұл! — Бұл Насыр аға. Аян аға кілтті қойын қалтасына салды. Арлан ырылдады. Насыр ағаны бөтенсіреп тұр. Соны сезді ғой деймін Насыр аға сылти басып үйге тез кіріп кетті. Мен өз бөлмеме зыттым.

XVI тарау

Менің әкем соғыстан неге қашты? «Біз!» отряды табылды

Ерте тұрдым. Кеше Аян аға «келеміз» деген дарияның ұрымтал әрі қамысы қалың өскен жеріне алдын ала барып жайғасып алмақпын. Киініп, білдірмей шығып кеттім. Ауылдағы ең жел-аяқ баланың бірімін ғой. Діттеген орныма тез жеттім. Қалың қамыс. Әрі дөңестеу жер. Жан-жағым жақсы көрінеді. Әсіресе, дария жақ. Жағалау мен отырған жерден елу-алпыс қадам. Содан кейін ауылдан келетін адамдар екі-үш қадам жерден өтеді. Астым да жайлы. Көгал. Енді міне қалқиып отырмын. Аян мен Насыр ағалар мұнда неге келмек? Қандай құпиясын айтпақ? Маған соны білу керек. Күн мен келгенде салқындау еді. Енді ыситын түрі бар. Тезірек келсе екен құрғырлар. Бір жағынан қауақтай басымның іші сан түрлі сауалдар. Түндегі әңгімелер менің жан дүниемді төңкеріп кетті. Менің бір әдетім өзіме сұрақ қоямын және оған жауап беруге тырысамын. Қазір де солай. Бір жағынан уақыт өтеді. Бір жағынан өзіме өзім сұрақтарға жауап беремін. «Шынында да біздің ауыл неге кедей? Аян ағаның ойлары дұрыс па? Мен кіммін? Көкемді неге ренжіттім? Сатқын деген не? Біз осы қайда барамыз?» Көрдіңіз бе, қаншама сауалдар! Менің ауылым бұрын дүние жүзіндегі ең бай ауыл болатын. Қой да, сиыр да, жылқы да, тіптен түйе де көп еді. Көкем екеуміз бірде жазда Қарақұмға су таситын машинемен барып қайттық. Екі күн, екі түн тынбай жүрдік. Әзер жеттік-ау. Қазақтың даласы қандай кең, жүріп келеміз, жүріп келеміз. Жеткізбейді-ау, жеткізбейді. Бірақ жолда көп қызық көрдік. Бөрітескен деген таудың жанынан өттік. Сонда-ай қорқыныш-ты! Қасқырлар тарпа бас салатындай көрінді. Бұлақтар көп екен. Неше түрлі гүлдер. Ақшатау деген жерге қондық. Ақшатау — айдалаға салған ханның сарайы тәрізді. Алыстан қарасаң кішкентай. Жанына барсаң биі-ік. Бұлағы сыңғыр-сыңғыр ағып жатыр.

Қарақұм дегенің қап-қара құмы бар шөл шығар десем. Ол шөлге онша ұқсамайды. Құмы да қап-қара емес, кәдімгі сары алтын құм. Бірақ мына қызықты сіз көрген жоқсыз. Мұнда күн онша ыстық емес, қоңыржай. Құмын жарты метр қазсаң аржағынан шып-шып етіп мұздай су шығады. Көрдіңіз бе, қандай ғажап?! Ал қойнауында толған мыңғырлаған қой, жылқы. Маң-маң басқан түйелер көп. Мұнда қыста қар екі метр болып жауады. Сондықтан Қарақұмды малшылар тек жайлау ретінде пайдаланады. «Бәрі біздің ауылдың малы», — деп көкем мақтанды. Ауылға Қарақұмнан көп сағыз алып қайттым. Күлмеңіз. Ол жақта дүкен жоқ. Кәдімгі ақ шөптен сағыз ағып тұрады. Алып шайнай бересің. Балаларға да әкеп бердім. Бәрі мәз болды. Айтайын дегенім тәуелсіздік алғаннан кейін әлгі мыңғырған мал көкемнің айтуынша әлдеқайда кетіп қалыпты. Көкемнен «Біз кімнен тәуелсіздік алдық?» — деп сұрадым. «Сонда біздің ауылдың мыңғырлаған малы да тәуелсіздік алды ма?» — деп сұрадым балалық аңқаулықпен. Көкем күлді. «Қазақ елі орыстардан тәуелсіздік алды, балам. Біз өзің білетін Ресей деген елдің жүздеген жылдар бойына отарлауында болдық. Содан енді азатпыз», — деді ол.

Мен ойланып қалдым. «Қалай? Қайтіп? Біздің ауылда орыстар жоқ қой. Отарлау деген не сөз?» Сауалдың маңыздылығы соншама басым дыңылдап кетті. Көкемді қайта мазалауға намысым жібермеді. Шынымды айтсам, ол кезде мен тіптен кішкентай едім. Менің миымда Ленин, октябрят, пионер, революция, Карл Маркс және басқа да сөздер сайрап тұратын. Мен үшін олардан өткен ыстық сөздер жоқ еді. Ленин ата — біз ұлан, Ленин — пайғамбар деп өлеңдер айтатынбыз. Менің ойымша, әлемдегі ең күшті, ең батыр адам Ленин. Одан еткен данышпан, одан өткен ақылды, одан өткен батыр адам жоқ еді мен үшін.

Жақында ғана пионерге өткенмін. Октябрят деген жұлдызшамды ініме бердім. Жұлдызшаның ішінде күлімсіреп Володя деген бала қарап тұр. Ленин бабамның бала кезі дейді. Ал мен қызыл галстук тағып, пионер болдым. Ақ көйлек, қызыл галстук. «Ленин ата, мен сенің ұланыңмын!» деймін мен күбірлеп. Оһо, сіз білмейсіз. Мектепте үлке-ен жиналыс болды. Пионерге қабылданғаннан кейін қызыл туды сүйдік. Ант бердік. Он тоғызыншы май — пионердің туған күні. Қызыл туды желбіретіп кернейлетіп, барабандатып, жерді солқылдата тепкілеп Ленин бабамыздың кеңсе алдында тұрған зәулім ескерткішіне барып гүл қойдық, басымызды иіп тағзым еттік. Кішкентай октябряттар бізге еліктеп олар да сапқа тұрып, жер тепкіледі. Ересек адамдар үйлерінен шығып, қолын бұлғап бізге құрмет көрсетті. Біздің ескерткіш алдында хормен айтқан жалынды сөздеріміздің зор шыққаны соншама аспан дүңгірлеп кетті. «Партия! Комсомол! Пионер!» біз осы сөздерді бірнеше рет барынша айқайлап қайталадық.

Мен ол кезде үшінші сыныпта оқитынмын. Оқу озатымын. Сынып белсендісімін. Ешкімді бет қаратпаймын. Көп ұзамай менімен бірге оқитын Мәдина деген қыз екеуміз аудандық пионерлердің слетіне барып қайттық. Павлик Морозовтың ескерткішіне барып гүл қойдық, ағаш ектік. Павлик Морозовтың батыр бейнесіне қарап: «Сондай болсам» деп армандадым. Болатбек Омаров деген қазақ бала да оның ерлігін қайталапты. Отаны үшін, революция үшін екеуі де әкелерін өлтірген. Алғашқы естіген сәтте жүрегім дір ете қалды. «Әкесін өлтіргені несі?» деген сауал бүкіл денемді, қанымды аралап өтті...

Бұл оқиға мені қатты ойға қалдырды. «Отан үшін отқа түс» деген сөздерді мен осы кезде естідім. Мәселен, Отанына сатқындық жасаған адам анасын өлтіргенмен тең. Павлик те, Болатбек те дүние, байлық үшін отанға сатқындық жасағандарды, яғни әкелерін өлтіруге шешім шығарған. Дұрыс па, бұрыс па? Мен олардың орнында болсам не істер едім? Өз ойымнан өзім шошып кеттім. Әкемді көз алдыма елестеттім. Жо-жоқ!

Жан-дүнием алай-дүлей. Мен әкем туралы құпия сырды білемін. Оны ешкімге айтқан емеспін. Жұрт ол кісіні Нұреке дейді. Осындай құрметті адам Отан қорғаудан қашқан дегенге сенесіз бе? Әрине, сенбейсіз. Басқа балалардың әкелері, аталары Жеңіс күні орден-медальдарын жарқыратып тағып шыққанда, менің жылағым келеді. Содан көп ойландым. Пионер адал болуға тиіс. Сондықтан ішімде сыр сақтағанша оны көкеме айтамын деп ойладым. Көкеме екі сауал дайындадым. Олар мыналар: «Сіз неге соғысқа бармадыңыз? Неге Отан қорғаудан қаштыңыз?» Ақыры бір күні көкем тапшанда демалып отырғанда әлгі екі сауалды қойдым. Көкем жантайып жатқан. Түрі бір түрлі болып кетті. Малдасын құрып отырды да:

— Балам! Мен Отан қорғаудан қашқан жоқпын. Оны қазір түсіндіру қиын. Кейін оныншы сыныпқа барғанда бар құпия сырымды айтып беремін. Мақұл ма? — деді менің басымнан сипап. Басымды изесем де ішімде басқа бір қатал сезім қалыптасып келе жатты.

Ол сезімнен өзім де қорқамын. Әкемді бір түрлі жек көре бастағандаймын. Отанын сатқандар көкеме ұқсай ма? Болатбек пен Павлик те осындай сезімді бастан кешкен шығар. Әрі қарай ойлаудан үрейлене бастадым. Өйткені, мен көкемді ете жақсы көретінмін. Осы жақсы көру сезімінің орнын біртін бірге басқа, тіптен жат, қорқынышты сезім жаулап алып жатқанын білу мен үшін өте қиын да ауыр еді.

Әрине, мен Болатбек, Павлик сынды өз әкемді өлтіруге әрекеттенген жоқпын. Бірімен-бірі таласқан екі ұдай сезімдер жеңе алмады. Ішімдегі құпия сырды да ешкімге айтпадым. Одан бері екі-үш жыл өтті. Тәуелсіздік алдық. Біз комсомолға өтеміз бе деп жүргенде осылай болды. Қызыл галстукті лақтырдық. Бұрын пайғамбар деп дәріптеп жүрген Лениннің өзін кейбіреулер жамандайтынды шығарды. Оның суреттерін қасиетті деп жоғарыға ілетінбіз. Енді аяқ астында жатыр. Түсініп көр. Біз осы қайда кетіп барамыз? Білесіз бе, соңғы бір айдағы біздің үйдегі болып жатқан таңғажайып оқиғалар, әңгімелер менің көзімді ашты. Мен көкемді қайтадан жақсы көре бастадым. Мен өзім кім екенімді, тегім кім болғанын енді білгендеймін. Аждаһа көлдегі жатқан қисапсыз байлықтан да артық байлық менің көкірегіме қайта қонып жатқанын сезгендеймін.

Әзірге алдыма екі мақсат қойдым. Бірі осы Аждаһа көлдегі байлықты қалай да болса халқыма жеткізіп, оны игілігіне жұмсау. Екіншіден, көкемнен кешірім сұрау...

Еһе! Біреулер келеді. Сағат онда келемін дегендер бақандай бір сағат кешікті. Мен ыстықтап не істерімді білмей отыр едім. Сәл болмағанда қайтып кете жаздадым. Дереу тың тыңдадым. Әне, өздері де жақындады. Тура менен үш метр жерден өтті. Аян аға мен Насыр аға. Олар сылп-сылп әуен айтып жатқан дарияның жағасына барды. Шешінді. Алдымен Аян аға, содан кейін Насыр аға суға қойып-қойып кетті. Ой, рахат-ай! Терлеп-тепшіп отырған мен оларға қызыға қарадым. Іле-шала тағы да әлдекімдердің жақындап келе жатқанын байқадым. Әңгімелері де анық естіле бастады. Үш жігіт. Қамыс арасынан әзірге кім екенін ажырата алар емеспін.

— Бұларды біраздан бері аңдып қолға түсіре алмай жүр едік. Ақыры сәті түсті. Әнеукүні дипломатын ұрлап алдық. Бірақ ішінде ештеңе жоқ болды. Менің алаңдайтыным біздің елімізге бұлар неге келді? — деді біреуі. Дауысы таныс. Еңқызығы: «Біз!» деген отрядтың мүшелері осылар екенін бірден аңғардым.

—  Шетелден келгендер біздің байлығымызға қызығады. Бұлар да Аждаһа көлдегі алтынға қызығушылар. Есіңде ме, сонау Англиядан, Германиядан келгендер де Аждаһа көлге ат басын бұрды. Бірақ қорықты. Суға түсіп-түсіп, аралға бара алмады. Бәлкім, солардың тыңшылары емес пе екен? — Бұл жігітті таныдым. Бұрын комсомол комитетінде істеген. Қазір ауыл әкімшілігінде. Аты — Бағдат. Көркемөнерпаздар үйірмесін де басқарады. Домбыра тартады. Жігіттер менің жаныма келіп кідірістеді.

— Неде болса да өздерінен сұрайық. Айтпаса қорқытамыз. Анау қаба сақалдысы Нұрғали ағамның інісімін дейді. Тіпті ұқсамайды. Жұрттың айтуынша аралға апарар тері карта Нұрғали ағада болуы тиіс. Соны қолға түсіру үшін келген шығар. Қазір соның құпиясын білеміз. Кеттік! — Бұл ағаны да таныдым. Аты — Сәрсен. Біздің сыныптағы Бейсеннің ағасы. Бұрын механизатор еді. Енді фермер. Жаңа есіме түсті. Ана үшінші ағаның есімі — Күмісбек. Үшеуі алшаңдай басып шомылып жатқан екеуге бет алды.

Әне, Аян аға бұларға қарсы тұр қасқиып. Мына жерден маған ештеңе естілмейді. Күмісбек аға қолын сілтеп, бірдеңелер айтты. Аян аға басын шайқады, қолын жайды. Бір кезде Сәрсен мен Бағдат Аян ағаны нұқып жібергендей болды. Күмісбек жуан жұдырығын сілтеді. Көзді ашып-жұмғанша ғажайып шайқас басталды. Аян аға Күмісбектің соққысын өзіне тигізбеді. Айқайлап Аян аға бірдеңе айтты да, жолбарысша кейін секірді. Сәт өтпей аяқтарын серпе лақтырып, әдемі қимылдар жасады. Енді бір қарасам үш дәуің сұлап жерде жатты. «Пай, пай! Аян аға каратист екен!» деп ойладым. Екеуі тез-тез киінді. Әне, асықпай аяңдап менің жанымнан өтіп барады.

— «Біз!» дегендері осылар екен. Бірақ абайлау керек. Бұлар көп. Естідің бе жаңа бізге не дегенін? Тайтеріні сұрады. Өте сақ болуымыз тиіс, — деді Аян аға тура менің жанымнан өтіп бара жатып. Мен де басқа бір жалғызаяқ жолмен үйге оқша зуылдадым.

 

XVII тарау

Мәссаған! Аян аға Вашингтонда тұрады. Ұйқының дәрісі

Биік төбенің басында отырмыз. Мен, Мәдина, Бақытжан және Сәду. «Алтынсандық» отрядының мүшелері түгелміз. Мен түнде көргендерімді, естігендерімді баяндадым. Тағы бір бітіргенім сыртқы құлыптың кілт сұғатын жерін пластилинге түсірдім.

•  Олар сенбі күні түнде шығады. Аралға баруға қайық керек. Оны қайдан табамыз? — дедім мен әңгіменің соңында. Сәду қолын көтерді.
•  Қорықшының баласы Марат менің сыныптасым. Екеуміз доспыз. Мен айтсам ол «Аждаһа көлді» бес саусағындай біледі. Бірақ...
•  Неге тоқтадың, Сәду? — дедім мен үзіп алғандай.
•  Маратқа ештеңе айтуға болмайды. Ол біздің отрядтың мүшесі емес қой.
• Дұрыс айтасың. Ол өзі сырға берік пе?
•  Маған қалай сенсеңдер, оған да солай сеніңдер.
•  Мәдина, Бақытжан, сендер не айтасыңдар?
•  Марат бізге өте керек, — деді Мәдина әңгіме желісін үзбей. — Оның үстіне Сәдудің айтуынша ол сенімді бала тәрізді. Отрядқа қабылдағаннан басқа жол жоқ. Тек оны қалай қабылдаймыз? Марат бізден тым алыста ғой.
•  Онша алыс емес. Осыдан қырық шақырымдай жерде. Атпен екі-үш сағатта жетіп барасың, — деді Сәду.
•  Сен оны ертіп келе аласың ба? Сөйлесейік. Егер қарсы болмаса отрядқа қабылдайық, — дедім мен отряд басшысы ретінде соңғы шешімді қабылдап.
• Жәрәйді. Қазір Торайғырды ерттеймін де, зауылдап барып Марат досымды алып келемін. Әрі мен оны сағынып кеттім, — деді Сәду жымиып.

— Ендеше сен сонда заула! Ертең сағат онда осы төбеде кездесеміз. Бақытжан, сен сыртқы кілтті жасауың керек. Бүгін дайын болсын. Ақшаны Мәдинаш жиылған қорымыздан сен өзің бересің, — дедім мен сәл ұялыңқырап. Мәдинаның атына «ш» деген әріпті қалай қосқанымды білмей қалдым. Ол да сезді-ау, маған мейірлене қарағандай болды. Бұл екеуара іркілісімізден Бақытжан құтқарды.

•  Гаражға жарық берсе, Жұбаназар аға кілтті тез жасап береді, — деді ол сенімді түрде.
•  Уақыт өте аз қалды. Бірақ қайткенде де үлгеруіміз қажет. Кеттік онда! — дедім мен сөмкімді қолыма ұстап. Мен Мәдинамен қатарласа жүрдім.

— Мәдинаш! Сен дайынсың ба? Біз саған сенеміз! — дедім даусым дірілдеп.

— Дайынмын, Тәуекелжан. Болмаса әкемнен көмек сұраймын, — деді Мәдина менің атыма «жан» деген тамаша сөзді косып. Мен толқып кеттім. Төмен қарай жүгіре жөнелдім.

•  Мәдинаш, қуып жет! — дедім айқайлап. Қараймын, Мәдина да жүгіріп келеді.
•  Құлаймын, Тәуекелжан. Қатты жүгірмеші, — деді ол өтініп. Мен оны күтіп алдым. Қолынан ұстадым. Саусақтары дір ете қалды. Мен батылданып кеттім де Мәдинаның қолын қысып ұстадым. Ол да қолын жұлып алмады. Енді екеуміз қол ұстасып, қатарласа жүгіре жөнелдік...

Көкем маған тапсырмаларды үйіп-төгіп, өзі Құла атпен бір жаққа кетті. Сірә, Аждаһа келге қорықшыға жолығады, білем. Жаппар екеуміз түнде жасалынып қойған саз балшықтан кесек құя бастадық. Ағаштан жасалған екі қалып бар: бірі төрт көз, екіншісі үш көз. Төрт көзбен мен, үш көзбен Жаппар құяды. Кетпенмен саз балшықты алдымен шұңқырдан шығарып аламыз. Әбден иі қанған балшықты кішкентай төбешік тәрізді үйіп, сыртын бипаздап сылаймыз. Жанына құм төсейміз. Саз балшықты құммен сәл араластырып, қалыптың көздеріне ұра береміз. Күн бірте-бірте қызып келеді. Ал біз басымызда газет шәпкі; жартылай жалаңаштанып алып жұмысты тынбай істеп жатырмыз. Тер сауылдап ағады. Арқамыз күнге шағылысып, жалт-жұлт етеді.

Күн әбден қызды. Біз де аяқтадық-ау. Жаппар сұқ саусағын селтеңдетіп кесектерді санап жүр.

— Ур-ра! — деп ол айқайлап жіберді, — мыңға жақындатыппыз. Күн шыжыды. Аян аға мен Насыр ағалар қараталдың көлеңкесінде шәй ішіп отыр. Мен: «Бұлар не айтады?» — екен деп көзімді өтірік жұмып, құлағымды қалқитып тың-тыңдап жатырмын. Анда-санда қорылдап та қоямын.

•  Енді төрт-ақ күн қалды. Біз әлемдегі ең бай адамдардың қатарына қосыламыз. Вашингтондағы бала-шағамды алып кәрі Еуропаға көшіп келсем деп отырмын. Сен не істейсің, Насыр молда? — деп Аян аға сыбырлап үн қатып. Насыр молда шәйнектен өзіне сырылдатып көк шай құя бастады. Екеуі де сүт қатқан қара шайдан гөрі көк шайды жақсы көреді. Аян аға келгеннен кейін осы көк шайды іздеп, біз ауданға барып алып келдік. Көк шай таусылғанда олар кофе ішеді. Ал мен қазір таң қалғаннан айқайлап жібере жаздадым. «Мәссаған! Аян аға бала-шағам қырылып қалды деп еді ғой. Және Ауғанстаннан келдім деп еді. Вашингтонда тұрады екен. Бала-шағасы бар» деп ойладым.
•  Құдай қаласа, Құдай қаласа, — деп Насыр аға соңғы сөзді соза айтып: — Өзбекстанға барсам деймін. Бірақ әлі ерте. Әлі де сол жерде тұра тұрармын. Шынында да алтынды әкелуге вертолет жалдайтын болдық па?
•  Әрине, оған сөз жоқ. Бәрі-бәрі келісілген. Жексенбіде түнде келеді. Белгіміз үш рет аспанға салют атамыз. Бәлкім, екі вертолет жалдауымызға тура келер, — деген Аян ағаның сөздері мені таң қалдыра түсті. Кенет апамның дауысы шықты:
•  Шәйлерің бар ма, Мырза қайным?
•  Бар, бар, жеңеше! — Бұл Аян аға. Екеуі сәл тынышталып қалды. Сірә, апамның кеткенін күтті. Сөзді қайтадан Аян аға бастады.
•  Нұрғали ағаға көп алтынның қажеті жоқ білем. Мұндағы адамдар қызық. Өздері сіңірі шыққан кедей бола отырып, миллионер бай сияқты қонағынан ештеңе аямайды. Бәрін қонағына береді. Мен өзім қазақ болсам да бұл миыма сыймайды. Қандай ақымақтар?! Мен мұндай ақымақ, дарақы халықты көрмеппін. Ой, Насыржан! Біздің жүрмеген жеріміз жоқ қой. Африкада да болдық. Қазақ елі одан да кедей тұра ма деймін. Әйтпесе, мұнда байлық деген жетеді. Мұнай да, алтын да, бәрі-бәрі бар. Мемлекет басындағы жігіттер халқына жаны ашымайды. Әйтпесе, қазақ елінде кіл миллионерлер өмір сүрер еді, — деді Аян аға өкіне сөйлеп.
•  Дұрыс айтасың. Мен де таң қалдым. Мен талай мемлекеттерде болдым. Мынадай қонақжай халықты көрмеппін. Мен өзбекпін. Өзбектер әлдеқайда қытымыр келеді. Өзің білесің, Америкада да, Еуропада да халықтар адамгершілік пен имандылықтан ажырап қалған. Әлемді қатыгездік жайлаған. Ал менің ойымша бұл жер имандылық, адамгершілік жайлаған бір арал тәрізді болып елестейді. Қай үйіне барсаң да дастарханын жаяды, барын беріп қонақ қылады. Ал ғаламдастыру жүрген елдерде ол мәселе түбірімен жойылған. Тіптен бауырлардың өзі бір-біріне рұқсатсыз қонаққа бара алмайды. Қонаққа барғанның өзінде аста-төк дастархан жайылмайды. Егерде, өзің айтпақшы, бүйтіп дарақылана берсе бұл халық жер бетінен жойылады. Өзің тұратын Америка Құрама штатындағы үндістер елінің аянышты тағдырын жақсы білесің. Жойылды ма сол ғаламат халық? Жойылды. Қазір шөл-шөлейтте аздап жұрнағы қалды. Олар да құриды, жойылады. Қазақ халқын үндістерге ұқсатамын. Енді бір-ақ жол бар, кейінгі ұрпақтың ішінен халқына жаны ашитындары шықса солар ғана құтқара алады. Әй, қайдам?! — деп Насыр аға байқап отырмын, қолын бір сілтеді.

Менің жүрегім дір ете қалғандай болды. Екеудің әңгімесі — бір жағынан қызық, бір жағынан жұмбақ. Айтылған ойлар менің жан дүниемді дүр сілкіндіргендей. Көкем: «Адамда үш көз болады. Оның біреуі көкіректе жатады. Сол көзі ашылмаған жан ол нағыз адам емес» дейтін. Жасырын жатқан көкіректегі көзім ашылып, жан-жағына күн сала қарағандай бейне. Осылай мен терең ойға шомдым. Аян ағаның сөзі ойымды беліп жіберді.

— Өте тамаша айттың, Насыр молда. Менің халқымның алдында не күтіп тұрғанын жақсы білетін тәріздімін. Қазір бұл халық іштей іріп-шіріп жатыр. Мұсылман дініне шабуылды басқа діндер күшейте түсті. Қазақтың жартысы өз тілін білмейді. Білетіндер мен білмейтіндердің арасы ашыла түспек. Мұнда ғаламат бай адамдар бар. Бірақ олар аз. Негізгі халық жоқшылықта тұншығып жатыр. Қысқасы, мен бұл халықтың алдынан ешқандай үміт күтіп отырған жоқпын. Пәлен жүз жыл орыс биледі. Енді мына жақтан алып аждаһа Қытай төніп тұр. Піл сияқты бір күні азғана халықты жаншып жіберуі әбден мүмкін. Осы бір қорғаушысы жоқ аңқау да, момын халыққа көз тіккен ел көп. Ой, Насыр молда, біз қай-қайдағыны айтып мылжыңдап кетіппіз. Сіз шаруаңызға кірісіңіз. Мен үйден барып темекі әкелейін, — деп Аян аға тапшаннан түсе бастады. Оның соңынан Насыр аға да кетті. Ал мен қалың ойдың ішінде адасып кеткендей қозғалмастан ұзақ жаттым. Кешкі тамаққа апам күріш көже пісірді. Мен екі дәудің тамағына ұйқының дәрісін салып үлгердім...

 

XVIII тарау

Қазынаны кім иеленеді? Бес миллионердің серті

Бүгінгі түн беймаза басталды. Бағана кеште алдымен жел тұрды. Содан соң жалба-жұлба бұлт үдере шықты. Жел күшейе түсті. Бұлт кешке жақын қалыңдай түсті. Қазір жел тыншыған. Қалың бұлт қуғыншы жел жоқ болғаннан кейін қайда барарын білмегендей, әрі-бері сапырылысып, сеңдей соғылысады. Сары қауынның үлкен тілігіндей ай анда-санда сол көшкін бұлттың ара-арасынан жылт ете бір көрініп қалады. Бақытжан екеуміз менің бөлмемде отырмыз. Сарайдың сыртқы кілті жа­салыпты. Ана екеуін аңдудамыз. Көкем бағана кештете келген. Содан кейін бір жаққа апам екеуін қонаққа шақырыпты. Сол қонақтан абыр-дұбыр әңгіме айтып, жаңа ғана үйге оралды. Екеуміз дегбірсізденіп отырмыз. Бақытжанның фотоаппараты бар. Бүгін істеген құлыптың кілт сұғар жерін пластилинге түсіріп алсақ, ертең жасалынады. Түнде алтын сандықшадағы тайтеріні суретке түсіреміз. Егер болмаса білдірмей ұрлап аламыз да, күндіз қарап, қайта орнына салу керек.

Көрдіңіз бе, жағдай ауыр. Мұның бәрі әншейін жоспар. Үлгереміз бе, үлгермейміз бе? Уақыт өте тығыз. Мәдинаш та тағатсыздана күтіп отырған шығар.

— Тәуекел! Біз қайткенде де үлгеруіміз қажет. Үлгере алмасақ кейінгі ұрпақ та, Мәлика ханшайым да кешірмейді, — деп еді бағана Мәдина.

Маған үлкен сеніммен қарап отырғанын сезгендеймін. «Иә, бізді ешкім кешірмейді» деп іштей ойладым.

Тып-тыныш. Біз де үнсізбіз. Мен жайлап коридорға шықтым. Жарықты жандырған жоқпын. Қонақтар жатқан залдың есігінен сығалап қарадым. Насыр аға ма, Аян аға ма біреуі қатты қорылдап жатыр. Бақытжанға ым қақтым. Екеуміз мысықша басып, далаға шықтық.

Мені көріп Арлан құйрығын бұлғаңдатты. Еңкейіп жүріп залдың терезесінің алдына жеттім. Ішке сығалап қарадым. Желдеткіштен жаңағы қорыл анық естіліп жатыр. Үйдің ана бұрышында Бақытжан тұр. Егер алда-жалда аналар шыға қалса, ол қайткенде де кедергі жасайды.

Мен сарайдың есігіне екі-ақ аттап жеттім. Жүрегімнің дүрсілі өзіме естіліп тұрғандай. Кілтті алақтап жүріп дұрыс сұқпаппын. Ә, дегенде кептеліп қалды. Жантерім шықты. «Саспа!» дегендей болды біреу. Жан-жағыма қарадым. Ешкім жоқ. Кім ол? Әлде ішкі дүниемнің үні ме? Әйтеуір, осы сыбырдан кейін менде сабырлылық пайда болды. Кілтім де сырт етіп орнына түсті. Құлыпты өте сақтықпен суырдым. Есік ашылар-ашылмастан ішке зып етіп кірдім. Қолымдағы тоқшаммен ұраның аузындағы құлыпты да тез таптым.

Бәрі сәтті болды. Сондай ұшқыр жылдамдықпен әрі сыбдырсыз істегеніме өзім де таң қалдым. Бірақ үсті-басымды тер жуып кетті. Бақытжан мені құшақтап жатыр. Үйге кіргенде әлгі қорыл үдемесе басылмапты. Біз бір-бірімізге қарап, жымыңдап қойдық...

•  Ойпырмай, бүйтіп өмірі қатты ұйықтамаппын, — деді Аян аға таңертеңгі шай үстінде. Насыр молда да:
•  Мен де тас болып қатып қалыппын. Нұрағам оятпаса тіптен таңғы намазым қаза бола жаздады, — деді басын шайқап. Үлкендер өзара күлісіп алды. Біз білмегенсіп шәйімізді ішіп алдық та, төбеге қарай ұштық.
•  Мараттың денесі шып-шымыр. Мұрны тәмпіштеу, көзі бадырайған, беті жалпақтау. Қолының қаруы бар екенін байқатып менің қолымды қысып-қысып қойды.
•  Оһо, күшті екенсің ғой, — деп қалжыңдадым. — Сәду Маратқа бәрін түсіндірдің бе?
•  Түсіндірдім. Менің Марат досым бәріне дайын. Әне, Мәдина да келе жатыр, — деді Сәду нық-нық сөйлеп.
•  Әкем қатаң ғой. Зорға жіберді. Алдағанымды сезсе, мені өлтіреді. Өзімді-өзім сатқын сияқты көремін. Тіпті өтірік айта алмаймын. Ал айта бастасам қарадай қызарып кеткенімді сеземін. Құдай өзі кешірсін. Жағдайларың қалай, жігіттер? — деп Мәдина кешіккенінің себебін түсіндіріп жатыр.
•  Жағдайымыз жаман емес. Міне, Марат та келді. Құранды әкелдің бе, Мәдинаш? — дедім мен тез-тез сөйлеп.
•  Әрине, қасиетті Құран кітабы әрдәйім жанымда жүреді, — деді Мәдина сөмкесін ақтарып жатып.
•  Марат салтанатты түрде ант қабылдады. Мәдина ол ант қабылдар алдында барлық оқиғаны қысқаша айтып шықты. Мараттың көздері от жайнап, Мәдинаның әңгімесін қызыға тыңдады.
•  Қызық әңгіме екен. Мен басқа бір әлемге келгендеймін. Сіздер мені қатарларыңызға қосқандарыңызға шексіз бақыттымын. — Марат әсершіл екен. Осы сөздерді айтқанда көздері жасқа толып отырды.
•  Біз бәріміз қатармыз. Сен деп сөйлей бер, — деп мен содан соң Аян және Насыр ағалардың кешегі шәй үстіндегі әңгімелерін айтып бердім.
•  Осы әңгімелерден кейін мен қатты есейгендеймін. Біздер енді бала емеспіз. Халқымыздың жағдайын біз ойламағанда кім ойлайды? Шынында да біздің халқымыз соншама кедей! Оған кім кінәлі? Үндістер туралы киноларды бәріміз білеміз. Біздің тағдырымыз сол үндіс елінің аянышты тағдырына ұқсас деуде не мән жатыр? Халқымыз болашақта жойылатын, құритын болса, біз несіне өмір сүреміз? Міне, осы сауалдар кешеден бері мені қатты мазалап жүр, — деп достарыма сұраулы жүзбен қарадым. Бәрі де бір сәт үнсіз қалды.

— Олардың айтқаны өмір шындығы, — деді Мәдина. — Біздің халқымыз еш халықтан кем емес. Менің әкем Қасымхан Абай бабамды көп оқиды. Қара сөздерін жатқа айтып отырады. Мен де әкеме еліктеп Абай бабамды оқи бастадым. Қара сөздерінде бабам осындай мәселелерге жауап іздеп, өзі жауап беріп отырған. Шындығында біз көп мемлекеттерден қалып қойдық. Бірақ үйреніп жатырмыз. Абай бабамның кезінде халқымыз көшпелі болған. Егінмен, саудамен, ғылыммен айналыспаған. Мәселен, Абай баба халықты «түзелмейтін қайыршыға» айналдырмайтын амал: «Егін, сауда, кәсіп, ғылым», — деп біледі. Бабамның осы арманы қазір орындалғандай. Өздерің ойланып көріңдерші. Меніңше, қазақ еңбекқор халыққа айналды. Егін еге алады. Ыбырай бабам күріштен, Шығанақ бабам тарыдан дүниежүзілік рекорд жасады. Егер жалқау болса осындай рекорд жасар ма еді?! Малды қазақтан артық бағатын ел жоқ деп білемін. Оған дәлелдің қажеті жоқ. Енді саудагер десе кірпідей жиырылатын ел сауданы үйренді. Неше түрлі кәсіппен, ғылыммен айналысып жүрген жігіттер мен қыздарымыз көп. Тәуекел, Аян ағаның: «Бар байлық табанының астында жатып, соншама кедей болған халықты бірінші керуім» дегені де дұрыс. Қазір елімізде әділетсіздік үстемдік етіп отыр. Осы әділетсіздік құрыса бізге әлемдегі ең бай елге айналуға әбден болады. Абай бабамның мына сөздері керемет. Тыңдап көріңдерші: «Құдай саған еңбек етуге жеткілікті күш берді. Бірақ сен еңбек етпейсің. Құдай саған ғылым берді. Бірақ сен оқымайсың. Құдай саған сана берді, сен оны жоғалттың. Сен ерінбей еңбек етсең, шыдамдылықпен іздеп, пайдалы жұмыс жасасаң — бай болар едің» деген ескертпелерден халқым сақтанып жүрсе, болашақ жер бетінен жойылмайды, ешкімнің жемі болмайды дер едім. Тәуекел, сенің халқыңды ойлап мазасызданғаның маған қатты ұнады. Абай бабам: «Қары қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді» депті. Көп уайымға беріле бермей осыны ойлайық...

Мәдина жымия түсіп, әңгімесін аяқтағанда мен таңданып оған қарап қалыппын. Бақытжан жақсы сауал қойды:

— Мәдина! Сен өте жақсы айттың Абай бабамның айтқан жазын келтіретін кім? «Егер ол жазды» жасайтын адамдар болмаса «қыс» өмір-бақи тұра беруі мүмкін. Солай емес пе?

Мәдина күлді де:

• Ол жазды келтіретін біз. Оны бізге шетелдерден біреу келіп жасап бермейді. Біз жастар жасауымыз тиіс, — деді шешендерше қолын көтере сөйлеп.
• Тамаша! — дедім мен орнымнан ұшып тұрып: — Мәдина, саған көп рахмет. Менің ойларыммен сенің ойларың үндес жатыр. Көп нәрсеге көзім ашылып келеді. Мен де Абай бабамды көп оқимын. Енді одан сайын терең оқуға тырысамын. Абай бабамның жаңағы дана сөзін сендермен бірігіп әрі қарай жалғастырғым келеді. Құдай бізге бабаларымыз көп ғасырлар бұрын тастап кеткен байлығын сыйлайын деп отыр. Менің мазасызданатын жерім осы. Осы мол байлықты қалай халықтың игілігіне айналдырамыз? Ертең бе, әлде үш-төрт күннен кейін бе, біз, осы отырған бесеуміз сандық-сандық алтынға ие болдық делік. Әрі қарай ол байлықты не істейміз? Мемлекетке өткізсек ол байлық «тістегеннің ауызында, ұстағанның қолында» кете ме деп қорқамын. Сендердің ойларың қалай дедім орныма отырып жатып. Әдемі самал соғып тұр. Кешегі алба-жұлба бұлттарды түнде біреу сыпырып алып, әлдеқайда апарып тығып тастағандай. Қазір аспан тап-таза. Күн күліп тұр. Менің сауалым енді бірнеше күннен кейін әрқайсысы бір-бір миллионер болуы мүмкін достарымды қатты ойландырды. Сәлден кейін Сәду әдетінше сәз сөйлеуге рұқсат сұрап, қолын көтерді.
• Меніңше, бұл өте көп байлық. Социализм кезінде біз тапқан байлығымызды басымызды көп ауыртпай мемлекетке өткізер едік. Тәуекел, сенің күдігің дұрысқа айналуы әбден мүмкін. Біз қазір, Аян аға айтпақшы, жабайы капитализм дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Бұл байлықты бөліп-бөліп алуға толық хақылымыз. Бірақ біз өйтпейік. Бабаларымыз бұл байлықты халыққа берілсін деп қалдырыпты. Біз сол бабалар үкімін орындауымыз керек. Бірақ қалай, қайтіп деп отырмыз. Солай емес пе?
• Солай, — дедік біз қосарлана. Сәду сөзін жалғастырды.
• Егер байлыққа қолымыз жетсе ешкімге жарияламай қоя тұралық. Ел ол жерге баруға қорқады. Ал біз ол алтынды халқымыздың игілігіне қалай пайдалану жағын ойланамыз, жолын іздейміз. Бәлкім, менің ойыма бұл қазынаны ортақ есепшот, ортақ фирма ашып, бесеуміздің атымызға жаздыруымыз керек пе? Міне, олай етсек осы жерде жазбаша түрде ант қабылдамаса болмайды. Менің ойым осы, — деді Сәду ересектерше ой түйіп.

— Сәдудің сөзіне келісетін жерім — әзірге табылған қазына жөнінде ешкімге тіс жармау. Шындығында біз мұндай мол қазынаны пайдалану жөнінде өте сауатсызбыз. Бәлкім, халқына адал, таза жолды ұстаған бір тәжірибелі кісіні табармыз.

Бұл — Мәдинаның пікірі.

— Ант қабылдадық па адал болған жөн. Мұндай байлықты халыққа тең бөліп беру біздің қолымыздан әзірге келмейді. Мүмкін қазынаға қолымыз жеткеннің өзінде бір-екі жыл бойына тоқтай тұрып, оны қалай пайдалану жөнінде нақты шешімдер қабылдамасақ бізді халқымыз да, әруақ та кешірмейді.

Бұл — Бақытжан тоқтаған кесім.

— Ғасырлар бойына ешкім бара алмаған қазынаға қол жеткізу бақыты бізге бұйырса ол зор мәртебе. Бұл ойыншық емес. Зор мемлекеттік іс. Атымыз тарихта қалады. Көп ойлануымыз, көп толғануымыз қажет.

Қатарымызға жаңа қосылған Марат осылай толғана сөйледі.

•  Мен сіздерге қосыламын, — дедім мен де толқи сөйлеп. — Әлі де ақылдасармыз. Негізінен бір пікірге тоқталық, қазынаны тапқанымыз жөнінде ешкімге айтылмайды. Әзірге құпия түрде қалады. Әрине, бұл қазынаның бір ширегі тапқан адамдарға тиесілі шығар. Бәрі заң жүзінде шешілуі тиіс. Басты нәрсе, басты күрес, басты мақсат бұл қазынаның халқымыздың игілігіне жұмсалуы үшін қасық қанымыз қалғанша күресеміз. Осыған дайынбыз ба?
•  Әрқашан да дайынбыз! — Бесеуміз пионерлерше бар дауыспен осылай жауап бердік...

XIX тарау

Көкемді шағатын жылан. Бабаларға адалдық

Үйге келсем Жаппар жалғыз өзі мықшыңдап кесек құйып жатыр. Мен де зымырап келіп, көйлегімді шеше беріп едім, көкем ұстап алды.

— Балам, мұның қалай? Сен өзің шынында да соңғы кезде қаңғыбас болып барасың. Қайда болдың? Ұят қайда? — деді ашулана сөйлеп. Көкем бізді ұрмайтын. Осындай сөздерден кейін-ақ мен де, бауырларым да тентектіктерін, қателіктерін қайталамайтын. Аузыма мынадай өтірік сап ете түсті:

•  Бақытжанның үйіне түнде барып едім, ұйықтап қалыппын, — дедім басымды төмен тұқыртып.
•  Рұқсат қайда? Кімнен сұрандың? — деп көкем де жөпелдемелетті. Мен де қыңбадым:
•  Сіздер қонаққа кеттіңіздер ғой. Ал біз маңызды мәселемен айналыстық.
•  Ол қандай мәселе?
•  Айтуға болмайды. Ол — құпия.
•  Құпияшылын. Бар! Бұдан бұлай қайталама! Ана Жаппарға обал болды ғой тіптен.
•  Мақұл, көке! — деп оңай құтылғаныма қуанып, далаға атып шықтым. «Өтірікші болып барамын. Ұят-ай!» деп ойладым.
•  Тал түс. Бүгін дайындаған балшықты әрең бітірдік. Жаппар ренжіп жүр. Үсті-басымның балшығын құдықтың мұздай суына шомылып, тазалап алдым. Бір сапар кесе қатықты сіміріп жібердім де, тапшанға келіп қисайдым. Әбден шаршаған болуым керек. Көзім ілініп кетіпті. Даңғұр-дұңғыр дауыстан ояндым. Көкем, Аян аға және Насыр молда шәй ішіп отыр. Самауыр ыңылдап ән салады.

— Түнде қонақтан шаршап келіппін. Аздап мызғып алсам, Айеке, рұқсат па? — деді көкем тұруға қомданып.

— Барыңыз, барыңыз. Біз көк шай іше тұралық. Көкем кетті. Мен «ұйықтап» жатырмын.

•  Шалдың кеткені дұрыс болды, — деді Аян аға сыбырлай сөйлеп. — Бағана поштаға барып, шекарадағы жігіттеріме телефон соқтым. Барлық жағдайды айттым. Бүгін түнде сағат он екі-бірдің кезінде мерседеспен ауылдың шетіндегі каналға біздің жігіттер келеді. Сонда барамыз. Үнсіз атылатын автоматтар, тапаншалар әкелмекші. Жұмыс біткеннен кейін үш рет салют атамыз. Әзірге бір вертолет келеді. Сол жете ме? («Ойпырмай, деп ойладым мен. Не деген ғаламат күш?! Ол күш кім?»)

•  Жетеді. Жетпесе тағы келер. Ең бастысы, Аждаһакөлді басып алу ғой. Ана ағаңды не істейміз? — деді Насыр молда.
•  Шу шығармау үшін аздап алтын берерміз. Ал көнбесе өз обалы өзіне, — деп Аян аға немқұрайды жауап бере салды. «Өз обалы өзіне». Ол не деген сөз? Өлтірмекші ме? Шошып кеттім. Жо-жоқ! Жол бермеймін. Ең бастысы, бүгін сарай біздің қолымызда.
•  Жәрәйді, ол шалдың жарасы жеңіл. Өзін аяйсың тіптен. Бізге қаншама қызмет жасап жатыр, — деді Насыр молда.
•  Бұл — Насыр молда.

— Тәйірі, бізді кім аяйды сонда? Ол шалдың көкейін тескен алтын. Осыдан ана адыра қалғыр аралда алтын болмай қалса екеуіміздің де басымыз кетеді. Бұл сәтті қаншама жылдар күттік. Кеңес өкіметінің құруын қаншама тіледік десеңші?! Енді теңдесі жоқ байлық қолыма тигенде аянарым жоқ, Насыр молда! Байлық дегеннің күшін білесің ғой. Осы үшін мен не істемедім айтшы өзің — деп аяқ астынан Аян аға жыланша ысылдады. «Не деген қатыгез жансыз, Аян аға. Байлық үшін өз бауырыңызды да аямауға барсыз. Бетіңіз адам, ішіңіз жылан екен ғой. Көкем байғұс қалай байқамаған? Сіз үшін ол кісі жүрегін жұлып беруге бар. «Ауғанстанға бауырым кеткен» деп жылап отырғанын талай көрдім. Ал сіз... сіз...» Көзімнен жас парлай жөнелді. Қыстығып жатырмын. Сәл болмаса даусым шығып кетер ме еді, кім білсін?! Сыртқы қақпа ашылып, көрші кірді шелегі салдырлап. Біздің құдықтан су алуға келеді. Арлан зеңбірекпен атқандай екі рет күмпілдете үрді...

Түнді адамдар өздерінің жасырын істері үшін пайдаланады-ау, сірә. Бақытжан екеуміз тағы да түн жамылып, терезеге қарап телміріп отырмыз. Ана екі зұлым адамның шығуын күтудеміз. Кілт қалтада. Сағат он екіден асты. Сәду мен Марат каналға бағана кеткен. Келетін кімдер? Олар не айтады? Аса сақ болуын тапсырғанбыз.

•  Әне, шықты, — деген Бақытжанның сыбырына елең еттім. Екі сұлба қақпаға қарай кетіп барады. Тез-тез басып ә дегенше көзден ғайып болды.
•  Кеттік. Фотоаппаратыңды ұмытпа! — дедім мен. Көкем жатқан бөлмеге қарай келемін. Ол кісінің ұйықтағаны қызық. Әр бес минут сайын «ух!» деген әлсіз дауыс шығарады. Осы дыбыс шығып тұрса, көкем түйе басып кетсе де селт етпейді. Сәл күттім. Мен күткен «У-ух!» деген дыбысты естуім мұң екен, қуанып кеттім. Әй, аңқау көкем-ай!

Арланның басынан сипадым. Алып, дәу ит — біздің үйдің көп жылғы досы. Қартайыңқырап қалды байғұс. Бұл жолы екеуміз де кірдік. Қорыққанымыз ұраның құлпы ашылмай ма деп едік. Тез ашылды. Сарайдың есігін іштен бекіттік. Ұраға кірген соң жарықты жақтым. Алтын сандықшаны ұраның бұрышына көміпті. Көкемдердің бабалар аманатына адалдығы таң қалдырады. Небір қиын-қыстау кезеңдерде де, аштан өлейін деп жатқан сәттерде де алтынмен қапталған сандықшаға тиіспей осы күнге жеткізуі ғаламат емес пе?! Ап-ауыр... Алтын сандықша ашылған кезде шыққан дыбыстан Бақытжан екеуміз шошып кеттік. Жылан ба, әлде аждаһа ма ысылдап тұрған тәрізді. Сәт өтпей ол қорқынышты дыбыс басылды. Тайтері қатталып жиналыпты.

— Биссмилаһи-Рахмани-Рахим!

Сандықшадан бипаздай алып тайтеріні жерге жайдық. Мені таң қалдырғаны терінің екі бөлігі білінбестен кірігіп кеткен. Ғасырлар бойына сақталған карта алдымызда жатыр. Екі басты Аждаһа. Мынау — көлдің сызбасы. Ортасындағы арал. Аржағында Мәлика ханшайымның бейнесі. Арабша жазулар. Бағыттамалар. Сона-ау аржағынан күн шығып келеді. Суретші жаңа ғана салғандай. Сурет бояуы қанық, мөлдіреп тұр. «Ғаламат! Ғаламат!» деп Бақытжан екеуміз арбалғандай күбірлей беріппіз.

•  Бақытжан-ау! Іске кіріс. Ана зұлымдар келіп қалуы мүмкін. — Селк ете қалған Бақытжан фотоаппаратын кезенді. Сырт-сырт! Жарқ-жұрқ! Тайтерінің ғажап суретін әбден түсірді.
• Тәуке! Жаман шықпайды, білем, — деп Бақытжан досым күбірлеп қояды. Тайтеріні қайтадан тез жинап, сандықшаға салдық. Орнына білдірмей көмдік.

XX тарау

Мәлика ханшайымның ескертпесі. «Атпаңдаршы, ағалар!»

Бәрі ғажап бітті. Бақытжан екеуміз құшақтасып, секіріп-секіріп алдық. Ол сурет шығаруға үйіне кетті. Мен төсегіме жатып, ойланып жатырмын. Аждаһа көлге шабуыл жасайтын тарихи сәтке бар болғаны екі-ақ күн қалды. Мәдинаш үлгере ме? Үлгермесе не істейміз? Аңқау көкемнің жағдайы не болмақ? Оны ана зұлымдардан қалай құтқарамыз? Өзімнің әлсіздігіме, қауқарымның жоқтығына қатты күйініп жылап жібердім. Мен көкемді қалай жақсы көремін?! Кезінде босқа жазғырып, кінәлаппын-ау, жан көкем!

— Кешірші, көке мені. Менің жүрегім уланса не істейін? Көзімді соқыр еткен қара күштерге лағнет! Мен сізді сонда тірілей өлтіріппін-ау. Тіптен бар ғой, сізді өлтіргім келгенін айтсаңызшы. Кешір, көке, мына ақымақ ұлыңды. Өзің сақ бол! Қасыңдағы бауыр емес, ол жылан. Алтын үшін кез келген уақытта сізді шақпақшы. Сізге қалай айтсам екен бәрін?

Осы сауалдардың жауаптарын таба алмай жатып ұйқыға кеткенімді сезбей қалыппын... Әлде өңім бе? Мәлика ханшайым тәжісінің маңдайындағы көгілдір тасы жарқырап, қасымда жүрелеп отыр. Алақаны қандай жұмсақ. Әрі жып-жылы. Сол жылылық бүкіл денемді әлдилеп, рахатқа бөлейді.

•  Тәуекелжан! Көкең сені кешіреді. Дұрыс байқапсың, Аян жаман адам. Сен асықпа! Жұмбақтардың шешуін шетінен тауып жатырсың. Енді сәл шыдасаң бәріне қанығасың. Енді жақсылап тыңдап ал. Кешегі төбедегі жиналыстарың маған ұнады. Ол байлықтың иелері сендерсіңдер. Тек адалдықтан тая көрмеңдер. Мәдина досыңның дұғаны оқуға шамасы жетпес. Оның әкесі арапша өте сауатты адам. Сол кісіні «Алтын сандық» отрядына қабылдаңдар. Аждаһа елінде ол — алтын сатып кәсіп қылған кісі. Дініне берік, иманына адал. Көкеңнің өміріне шынында да қауіп төніп тұр. Ол кісіні де өздеріңе алыңдар. Шындықты айт. Ол кісі аралға бармасын. Өздерің де ол күні аралға жақындамаңдар. Ертеңіне түнде ғана аттаныңдар. Тағы бір есте тұтатын нәрсең өздерің күнде баратын төбе қасиетті төбе. Ол жерде Шарқала болған. Кейін сол төбенің биігіне үлкен ескерткіш орнатыңдар, — деді Мәлика ханшайым жылы сөйлеп.
•  Мақұл, мақұл, аналардың анасы. Ханшайым ана, мен сізге осылай деп ат қойдым. Ол менің жүрегімнің үні. Сізге көп рахмет. Менің үстімдегі ауыр жүкті оп-оңай алып тастадыңыз. Сіз менің ең жақсы көретін досым Мәдинашқа ұқсайды екенсіз. Ханшайым ана жүзінен нұр төгіліп жымиып қойды.
•  Рахмет, балам. Енді ұйықта. Жақсы демалып ал! Сау бол! Мен төсегіме еріксізден-еріксіз жайлап жаттым.

— Сау болыңыз, ханшайым ана!

•  Ол кісі жайлап, сыбдырсыз шығып кетті. Мен қайтадан тұрып терезеден қарадым. Әне, қос салт атты алқара аспанда ұшып барады...
•  Тәуекел батыр, тұрыңыз, — деген дауыстан ұшып тұрдым. Жанымда Сәду мен Марат отыр. — Қатты ұйықтайды екенсің. Әзер ояттық қой.
•  Тү-үу, түс екен ғой. Жақсы түс көрдім, жігіттер. Өздерің амансыңдар ғой, — деп мен жаңа ғана ханшайым сипаған басымды ұстадым. Жан-жақ жап-жарық.
•  Тоңып кеткен шығарсыңдар. Шәй дайындайын, — деп едім ол екеуі:
•  Қажет емес. Тоңғанымыз рас. Ол ештеңе емес. Сендер бәрін бітірдіңдер ме? — деді менің әңгімемді естігісі кеп. Ал мен олардың әңгімесін естігім келіп барады.

— Бәрі жақсы. Жүріңдер баққа барайық, — дедім мен де асыға-үсіге тұрып жатып. Бес минуттан кейін үш дос бақта отырдық. Аулада апамнан басқа ешкім жоқ. Мен бастан кешкен оқиғаны баяндап бердім.

•  Мұны түс деп айтуға болмас. Тура өңіңдегі сияқты екен, — деді Сәду басын шайқап. Біз ертерек барып жасырынатын жер іздедік. Әрі қарадық, бері қарадық, көпірдің астынан басқа қауіпсіз жер таппадық. Көпір бірақ өте аласа. Оның астында басыңды судан қылтитып қана отырасың. Оның үстіне қалың қамыс. Жарты сағаттан кейін тура көпірдің үстіне машина келіп тоқтады. Үңіліп қарап едік — шетелдің машинасы. Еқі ұзын бойлы жігіт түсті де, каналға беті-қолын жуып алды.
•  Шефтің айтқан көпірі осы болар. Аржағында ауыл көрініп тұр», — деді біреуі.
•  Иә, осы жер. Қателескен жоқпыз. Күтейік. Шеф айтқан вертолет сақадай дайын ба өзі? Кеше сұрап еді, саған айтуға ұмытып кетіппін, — деді екіншісі үсті-басының шаңын қаққылап.
•  Дайын, бәрі дайын. Сигналды күтіп отыр, — деп айта беріп еді, екіншісі киіп кетті.
•  Келе жатыр! Қару-жарақты дайындайық. Әй, бұл басқа кісілер. Әне жасырынды. Өздері үшеу. Жігіттер! Біз сендерді көріп отырмыз. Шығыңдар, әйтпесе, атамыз! — деді ол айқайлап.
•  Байқа! Ауылды оятасың. Ату деген болмасын! — Олар ауыл жаққа тасұр-тұсыр ете жүгіріп кетті. Шақ-шұқ дауыс. Көпірдің астынан басымызды қылтита қарап едік, ештеңе көрінбеді. Төбелес болып жатқан сияқты. Дүрс-дүрс еткен соққылар, ыңқылдаған дабыстар, боқтық айтқан адамдар. Бір кезде бәрі басылды. Дабыр-дұбыр сөйлесіп, енді бері келе жатыр. Біз қайта орнымызға бардың. Сенің Аян ағаңның даусын таныдық. «Бұлар бізді аңдығалы көп болды. «Біз!» деп өздеріне ат қойыпты, жүдә. Осымен екінші рет қолға түсіп отыр. Не істейміз бұларға? Әлде итше атып тастау керек пе?» — деді ол ашуланып. «Біз!» отрядының біреуі «Атпаңдаршы, ағалар!» — деп жалынды. Аян ағаның бір жігіті тіптен қатігез екен: «Қақ маңдайдан атып бұлардың миын шашу керек. Сөйтіп, каналға тастай салайық. Кім біліп жатыр?» — деді. Ең соңында: «Біз!» отрядының адамдары «Бұдан былай Аян ағаның жұмысына араласпаймыз!» — деп уәде берді. «Ант ішіңдер!» — деген бұйрық естілді. «Ант ішеміз!» — деді олар хормен.
•  Түу, өздері қорқақ екен ғой. Әншейінде үшеуі ауылдың жігіттерін қырып жібере жаздайды, — деді Тәуекел Сәдудің сөзін бөліп.

— Қорқақ болғанда қандай! Бостандыққа жібергеннен кейін ауылға қарай үшеуі тұра жүгірді.

•  Екі бала рахаттанып күліп алды.
•  Оһо! Бақытжан келеді, — деді Тәуекел ұшып тұрып. Бақытжан көңілді.
•  Жақсы шықты. Міне, қараңдаршы! Тіптен арабша жазулары да анық. Мәдинаға да оқуға жеңіл, — деп ол шығарған суреттерін жайып салды.
•  Мә-ә, міне, ғажап! Мына суреттерді қалай әдемі салған-ә?! — Сәду мен Марат таңданып жатыр.
•  Сендер тайтеріге салған түрлі-түсті суреттерді көрсеңдер тура бүгін салғандай жарқырап тұр. Ғасырлар бойына қалай сақталып келген десеңші! Мен ойлаймын бұл — тек бір Алланың ғана құдіреті. Енді біз бұны Мәдинаға жеткізейік. Көрсін. Бақытжан сен оны жеткізіп таста, — дедім мен.
•  Бақытжанға түндегі көрген түсімді, Сәдудің айтқан әңгімесін қысқаша айтып бердім.

— Олар қатты дайындық жүргізіп жатыр. Қару-жарақтары бар. Абайлаңдар. Сәду мен Марат қарулардың қайда тығылғанын біледі. Көкеме бүгін барлығын айтуым керек. Бақытжан сен осы жағдайларды айта отырып, Қасымхан ағаны түстен кейін сағат алтыда қасиетті төбеге ертіп кел. Мен көкемді ертіп барамын. Жиналыс жасайық. Үлкен кісілермен әбден ақылдасып алғанымыз жөн, — дедім орнымнан тұрып жатып...

XXI тарау

Күдік. Кешірші мені, көке!

Көкемді жеке шығарып алу маған оңайға соққан жоқ. Ана екеуі маған әлденеге алаңдаулы көрінді. Қабақтары қату. Аян аға маған күдіктеніп қарайтын сияқты. Мен, әрине, не болғанын білмеймін. Әлде біздің бүгін түнде ұраға түскенімізді біреу көріп қойды ма?

Кесек құю науқаны бітіп, бүгіннен бастап қауындықтағы арам шөпті отаймыз. Қолыма кетпен алып жұмысқа кіріскенсіп жатсам да, бар ойым көкеммен қалай оңаша сөйлессем деймін. Сәду Маратты алып үйіне кеткен. Аздап демалып алмақшы. Кенет қызық болғанда көкем мені өзі шақырды. Мен жүгіріп жетіп бардым.

•  Жүр, балам, үйге. Әңгіме бар, — деді салқын сөйлесіп.
•  Жәй ма, көке? — дедім мен сыр тартпақ болып. Ол кісі үндемеді. Біз залға кірдік. Онда Аян аға мен Насыр ағалар отыр екен.
•  Есікті жап! — деді Аян аға сызды үнмен. — Отыр!
•  Ішім бірдеңені сезгендей. Көкем орындыққа барып отырды. Мен тізерледім. Сәл-пәл үнсіздік орнады.
•  Сен бала, шыныңды айт! Біз бәрін білеміз, — деді Аян аға. — Бүгін түнде қайда болдыңдар?
•  Үйде болдым, — дедім мен Аян ағаға тура қарап. Ол кісі менің көзімнен сыр оқымақшы болып қадала қарады. Мен де батылдық танытып, көзімді тайдырмадым. Екеуміз бір-бірімізге қадала қарап қалдық. Менің осы жерде пионер болғанымның пайдасы тиді. Ол шыдамай көзін тайдырды. Бұл менің алғашқы жеңісім еді.
•  Өтірік айтпа! Сендер түнімен ұйықтамай ұрлық жасадыңдар, — деді Аян аға.
•  Қандай ұрлық? — деп мен таңданғанымды білдірдім.
•  Қарашы білмегенсуін. Сарайға кірдіңдер. Ұраға түстіңдер. Біз бәрін білеміз, — деді ол айқайлап сөйлеп. Көзі ежірейіп кеткен.
•  Онда менің не шатағым бар? Не ұрлауым керек?
•  Мен де қайтпадым. Сөйлеген сайын мен күшейіп, оның даусы бәсеңсіп бара жатқандай.
•  Мойындамайсың-ә? Нұрғали аға ұлыңыздың ұраға түскені дәлелденген жоқ па? — Аян аға көкеме қарады.
•  Біреу кірген деп отырсыңдар ғой. Егер ол рас болса дәлелденген. Тәуекелжан, ұраға түстің бе, шыныңды айтшы? — деп көкем жылы сөйлеп.
•  Көке, мен ұрадан не аламын? Онда қазір жейтін нәрсе де жоқ қой. Мен ешқашан да ұрлық жасамаймын. Жасаған да емеспін. Сіздер маған жала жауып отырсыздар, — деп мен шыр-пыр болдым. Бәрі үндемей қалды. Насыр молда:
•  Ұрламаса, ұрламаған шығар. Бүлінген ештеңе жоқ. Бәрі орын орнында тұр. Босқа кінәламау керек, — деді Аян ағаға қарап.
•  Шынында да менің балаларым ештеңе ұрлаған емес, ұрламайды да! Қаршадай баланы соншама қысқаның не, Аянжан-ау? — деді көкем қолын жайып.
•  Жәрәйді, ойлан, бала. Ертең ұрлығың ашылып жатса, маған өкпелеме. Аямаймын, Қытайда білесің бе, ұрлық жасаған адамның қолдарын кеседі, — деді Аян аға маған сұқ саусағымен сес көрсетіп.
•  Ал мен ойланып қалдым. «Қалай білген? Өтірік айтқаным ұят болды-ау. Әсіресе, көкемнен. Күнәға әбден баттым-ау!» Есік алдында тұрмын. Ойымда тағы да көкем.

— Неғып тұрсың, балам? — деген көкемнің даусынан селк ете қалдым.

•  Жәй, көке. Сізбен жеке әңгімелессем деп едім.
•  Жәрәйді, жүр.
•  Көкем қолын артына салған күйі бақтың тереңіне қарай жүрді. Мен артынан ердім. Міне, екеуміз қатарласа отырмыз.
•  Не айтайын деп едің? — деп көкем маған еңсеріле бұрылды. Мен осындай сәтті жібергім келмей тез-тез сөйлей бастадым.
•  Көке, мен бәрін білем. Аян ағаның неге келгенін, Аждаһа көл жайлы, ол туралы сіз айтқан әңгіменің, аңыздың, ұрада не жатқанын бәрін-бәрін білемін. Оның бәрін тыңдадым. Бәрінің куәсі болдым.
•  Көкемнің жүзінде таңданыс. Маған тіптен үрейлене қарағандай.
•  Оны қайдан білдің? Қайда-ан?! — деп ашулана дауыстап жіберді. Ал мен, керісінше, сабырлы қалпыма түстім. Көкем менің сөздерімді алғашқыда ашулана тыңдағанмен, менің айтқан әңгімелерім неғұрлым тереңдеген сайын жүзіне қызығушылық, тіптен ризашылық сезімі пайда бола бастағанын біліп отырдым. Бұл маған өзіме-өзім сенуіме әрі сөздерімді ның-нық айтып, оқиғаларды ширата айтуыма одан сайын шабыттандыра түсті. Көкем менің әңгімемді бөлмей тыңдады.
•  Көке, мен соңғы бір айдың ішінде қатты есейіп кеткендей болдым. Халқымның болашағы үшін сізді бірнеше рет алдағанымды біліп отырған шығарсыз. Әсіресе, осыдан төрт-бес жыл бұрын кеңес империясы тәрбиесінің бүкіл денеме у болып жайылғаны соншама сізді жек көргенімді, тіпті, өлтірмекші болғаныма не айтар едіңіз? Кейін өскен, есейген сайын, әсіресе, қасиетті төбедегі Аян ағаға айтқан әңгімеңіз мені басқа бір күйге түсірді. Мен сізді түсінбегенімді, жүрегіңізді мәңгіге жаралағанымды және алдыңызда күнәға батқанымды білгенде жылап та алған кездерім болды. Көке, мені кешіріңізші. Сіз нағыз батырсыз мен үшін. Мен сізді енді түсіндім. Кешіріңізші... — Сезімге берілгенім соншама жылап жіберіппін.
•  Оның не, балам-ау. Тұр, тұра ғой. Жылама, ұят болады. Сен жігіт емессің бе? Мен оның бәрін түсінгенмін. Сені баяғыда кешіргенмін, ұлым! — деп көкем де тебіреніп кетті-ау, сөзінің аяғын айта алмай кемсеңдеп жылап тұрды. Мен көкемнің құша­ғында тұрып, әзер өзімді бастым. Әкелі-балалы екеуміздің түсініскеніміз қандай жақсы болды десеңші! Бойым жеңілдеп, арадағы қара перде сырылып түскендей бейне.
•  Көке, «Алтын сандық» тобы сізді кешкі алтыға қасиетті төбеде болатын жиналысымызға шақырамыз, — дедім мен салтанатты түрде. — Сіздің өміріңіз қауіпте тұрғанын өзіңіз біліп отырсыз. Қасыңыздағы екеу алтын, байлық үшін сізді өлтіруден де тайынбайды.
•  Оны бір Құдай біледі, балам. Айтқаның өте дұрыс. Бабаларымыз қалдырған байлық тек біздікі ғана емес, ол халықтікі. Менің көзімді бауырыма деген бауырмалдық сезімі соқыр еткенін жаңағы сен айтқан әңгімеден кейін аңғардым. Аянды әлі де жамандыққа қимаймын. Оны уақыт көрсете жатар. Ол уақыт сыны тіптен жақын қалды. Маған кешке дейін уақыт бер. Ойланайын, — деді көкем менің басымнан сипап. Көкем кетіп бара жатып кейін бұрылды:
•  Балам өзің де байқа. Сендердің ұраға түскендеріңді біліп отыр. Ұраның қақпағына қылдан белгі қойыпты. Екіншіден, ұраның топырағына түскен сенің аяқ киіміңнің ізін көрдік. Бүгін түнде қасыңа Бақытжанды алып жат. Кім білсін, ескерткенім ғой.
•  Көке, қорықпаңыз. Бір Алла қолдасын бізді, — дедім үлкендерше дауысымды жуандатып.

 

XXII тарау

Ажал аралға барып қайтқан адам. Жоспар

Біз көкемнен бұрын кетіп қалдық. Себебі, ана екі дәу біліп қоюы әбден мүмкін. Қасиетті төбеге бізден де бұрын Қасымхан аға мен Мәдинаш келіп отыр екен. Қасымхан аға арық қара кісі. Бойы шәргелтай. Молдалығынан бөтен ауыл ол кісінің ұсталығын мойындаған. Совхоз күшінде тұрғанда ұстаханасы бар еді. «Есік, терезе дейсіз бе, бәрін істейді. Кейін де біраз айналысты. Қазір ауылдың молдасы.

— Балам, — деді менің сәлемімді алып тұрып, — сендер жас емессіңдер. Қазақ «он үште отау иесі» деп босқа айтпаған. Үлкен, жауапты жұмысты қолға алыпсыңдар. Адалдықтарыңа сүйсіндім. Бір Алла қолдасын сендерді. Менің Мәдинаш қызым да қуанып жүр.

— Әке, біз ақ жолдан таймауға ант еттік. Халқымызға қызмет ету жолы бізді адастырмайды ғой деп ойладық. Әсіресе, қазір. Кім көрінген келіп байлығымызды алып кетіп жатыр. Неге олар әкетуі тиіс? Оларды осы атамекенінен қуған кім? Оның иесі біздер қашанғы бейшара бола береміз? Бабаларымыз ол байлық үшін жанын, қанын берді. Сіздер не көрмедіңіздер? Біздің көкемдердің көрген азаптарын қайда қоямыз? Біздің, әрине, әлі балалығымыз да бар. Бұл сауалдарға жауап беру бізге әлі де қиын. Бірақ мәңгі-бақи бала болып қалғандар да бар. Білімді болсақ дейміз. Ұлтымызды сүйіп, оны биікке сүйресек дейміз, — деп мен толғана сөйлеп кеткенімді сезбей де қалыппын. Мен емес өзге біреу сөйлеп тұрған сияқты. Мәдинаш бастап бәрі қол шапалақтап жібергенде бетім ду ете қалды.

•  Концерт қойып жатырсыңдар ма? — деп көкем де келіп қалды. Екі ақсақалымызды ортаға алып біздер ұзақ отырдық. Мен бәрін де әңгімелеп бердім. Мәлика ханшайым туралы түсімді, оның сөздерін де, ескертулерін де айттым.
•  Көке, сіз ханшайымның айтуы бойынша аралға кірмеуіңіз керек. Менің ойымша аналарға еріп барсаңыз сіздің өміріңізге зор қауіп бар. Олар сәтсіздікке ұшырауы тиіс. Ханшайым ол жөнінде айтпаса да солай ойлаймын, — дедім сөзімнің соңында.
•  Тәуекелдің айтқаны дұрыс. Тек біз Аян аға мен Насыр молданың тыққан қаруын алып алайық. Кім білсін қауіп төнсе қорғануымыз керек шығар. — Бұл — Бақытжан.
•  Біз де солай ойлаймыз. Қару артықтың етпейді, — деді Сәду мен Марат.
•  Балалар, бұларың дұрыс, — деді көкем. — Бірақ аралға қалай кіресіңдер? Сендерде тайтері жоқ. Бар болғанның өзінде оны кім оқиды?
•  Бір Аллам қолдаса мен және қызымыз екеуміз оқимыз, — деп Қасымхан аға орнынан тұрды. — Бақытжан балам әдемі, анық етіп түсіріпті. Бүгін күні бойы осы жазылған қасиетті дұғаларды оқумен отырмыз. Мен бұрын Аждаһа көл туралы көп аңыздар естуші едім. Басыма көп сауалдар келетін. Мұның не құпиясы бар? Адамдар неге жынданып өледі? Бұл қандай құдірет? Аждаһаларды оқпен, бүгінгі заманның қару-жарағымен адамдардың ала алмауы неліктен деп ойлайтынмын. Соның құпиясын осы дұғалар ашты. Бір Алланың құдіретті күші бұл. Басқыншылықтың құрбанына айналған құлдарына бір Аллам мейірім-шапағатын төккен. Мұны өзі ғұлама, өзі діндар, тіптен өзі әулие-көріпкел адам жүзеге асырған. Егер біз бабаларымыз қалдырған осы аманатты жүзеге асырсақ онда бақыттымыз. Біздің арамызда теріс ниетті адамдар болса қазіргіден бастап кетсін. Теріс, бұзық ниетті адамдар онда барса, өледі. Ал мен қолымнан келгеннің бәрін істеймін. Тіптен осы жолда өлуге де бармын.

Біраз уақыт үндемей қалдық. Мен момын ғана кісінің сөздеріне қатты риза болдым. Ханшайымның айтқанының дәл келгеніне таң қалдым. Көкем қолын көтеріп, сөз сөйлеуге ниеті барын білдірді.

— Қасымхан әкелерің өте дұрыс айтты. Мен сол аралға барып қайтқан адаммын. Бірақ Аллам менің жанымды алмады. Бабаларымның аманатын сендерге жеткізсін деп мені тірі қалдырған болуы керек деген ойға келіп отырмын. Әйтпесе, аралға барған із бар да қайтқан із жоқ. Ол жаққа барған адам тірі оралған емес. Адамдар ол аралдың тегін емес екенін, онда ғаламат байлық барын біледі. Білгеннен кейін отқа ұмтылған көбелек тәрізді сол аралдың құпиясын ашуға, ана көп байлықты иеленгісі келеді. Сөйтіп талай адамдар өмірден өтті. Ал аралдың кілті біздің ұрпақтың, яғни біздің бабамыз аманат етіп қалдырған алтын сандықшадағы тайтеріде жатыр. Ол аманатты жоғалтпай, ұрлатпай осы күнге жеткізгеніме қуаныштымын. Мен қазір өліп кетуге даярмын. Халық Құдай барына, бір құдіретті күштің барына, бізді бір тылсым күштің басқарып отырғанына сенбейді. Сенсе де толық сенбейді. Міне, мына құдіретті күштің таңғажайыбына қалай сенбессің. Әнеу жоғарыда халықты басқарып отырған адамдар осы құдіреттен, Құдайдан қорқу керек. Сонда ғана біздің елімізге әділеттілік келеді. Әділеттілік келді деген сөз мына жеріміздің байлығын, игілігін халық көреді деген сез. Әділеттілікпен бірге халқымыздың жаншылып жатқан рухы оралады. Бір Алланың құдірет күші емей немене әу баста әулие-көріпкел: «Аралдың құпиясын ашатын, бір байлықтың құлпын ашатын бір бала болады», — деп айтқаны дәлме-дәл келе жатқан жоқ па? Ол сөзді әулиеге бір Аллам айтқызып отыр. Енді менің айтпағым мен сексенге жақындадым. Жоқшылықты да, ауырлықты да, аштықты да мына басымнан өткізген адаммын. Маған байлықтың қажеті жоқ. Ол байлықтың қызығын сендер көрулерің тиіс. Тек сақ болыңдар. «Алтын көрсе, періште жолдан таяды» деп бекер айтылмаған. Мына аралдағы көп байлықты аштық делік. Ертең ол байлықты не істейміз дегендерің дұрыс. Тапқаннан кейін де, меніңше, елге жария етпейміз. Себебі, ол байлық кім көрінгеннің қолында кетпесін. Біз соған басымызбен жауап береміз. Зерттейік, білікті, адал, таза адамдарды тартайық. Менің айтар пікірім осы, — деді көкем ұзақ-сонар сөйлей келіп.

— Дұрыс, дұрыс, — десті отряд мүшелері. Аждаһа көлге барудың жоспары жасалды. Ертең көкемдер кетеді. Артынша біз шығамыз. Көлдің жағасында отырып оқиға барысын бақылайтын болдық. Оның арғы күні ажал аралына біз де сапар шегеміз.

 

XXIII тарау

Өліктер келеді... Атылмаған тапанша

Дабыр-дұбыр дауыстан оянып кеттім. Айнала қап-қараңғы. Бақытжан ұйықтап жатыр. Терезеден қарап едім — сарайдың жарығы самаладай жанып тұр. Әне, алдымен Насыр молда шықты ақсаңдап. Одан кейін көкем мен Аян аға көрінді. Мен дереу залға қарай жүгірдім. Олардың әңгімесі сол жерден жақсы естіледі. Мәссаған, анаң қара! Аян ағаның қолында тапанша!

•  Сен бәрін білесің. Бүгін кешке балаң екеуің қайда барып келдіңдер? Құран ұстап ант берген жоқсың ба? — деді Аян аға тапаншасын қолында ойнақшытып.
•  Ант бергенім рас. Ол сырларды мен ешкімге айтқан жоқпын дедім ғой саған. Неге қайталай бересің? Кешке құрдасымның үйіне барып келдім. Мен тұтқындағы адам емеспін, жарқыным, — деп көкем де дес бермей жатыр.
•  Ұраның қосымша кілті бар сенде. Балаң ұраға қалай кірді? Ол сандықшаны ашып, тайтеріні неге көрді? Балаңның аяқ киімінің ізі тайға басқан таңбадай болып жатқанын көрдің ғой?.. Көрдің. Ертеңгі операциямыз сәтсіз шықты бар ғой, өз қолыммен сені атамын. Маған білесің бе, алтын, алтын керек! Ол алтын тек менікі.
•  Немене алтын бауырдан артық па? Және алтын сенікі емес, ол қазақ халқынікі! — деп көкем ызаланып, оның сөзін ортасынан бөліп жіберді.
•  Еһе, міне, шын бейнең, шын сөзің енді шықты. Көрермін ертең қолыңа алтын тигенде қалай сайрағаныңды. Бауыр, бауыр деп қалыпты ғой. Ертең-ақ ұмытарсың бәрін. Алтын үшін мені таспен басыма бір перуден де тайынбайсыңдар. Білем, сендердің талайыңды көргенмін. Ал халық дейтін халық бар ма? Ол — жоқ. Қазақ деген халық баяғыда өлген, өшкен. Мынау халық па? Ха-ха-ха! Ол — тобыр. Тобыр еш уақытта халық болған емес. Ол да бір, құл да бір. Кәнеки, шындықтың бетіне тура қарайықшы. Кім кедей? Қазақ — кедей. Қай ұлттың жастары жұмыссыз қаңғып жүр? Қазақтың жастары. Жастар, әй, шал, болашағың емес пе? Болашағың осындай болса, әр жағың не болмақ? Халықтікі, халықтікі дейді ғой. Ондай халқыңа түкірдім. Оған мынау да жоқ ! — деп Аян аға долданып көкеме қолын шығарды.
•  Қой, Аян, нең бар үлкен кісіде, мұсылманшылығың қайда? Сіз де қойыңыз. Ұят болады. Ертең үлкен жұмыс атқарайын деп отырмыз, — деп Насыр молда араша түспегенде көкем де таяғын көтеріп ұмтылып келе жатыр еді.
•  Әй, Аян! — деді көкем дауыстай сөйлеп, — Құдайдан қорықпайды екенсің. Мына түріңмен ұзаққа бармайсың. Алтын-алтын деп жүргенде сүйегің жат жерде шіріп қалады-ау деп қорқамын. Өй, атаңа нәлет!
•  Әй, шал, не деп тантып тұрсың? — деп Аян аға тапаншасын кезеп өңмеңдеп келе жатыр еді, Насыр молда жібермеді.

— Қой, қой, Аян! Сабырға кел!

— Тұра-тұр, шал! Ертең, ертең болсын сенімен ісім! Көкем кетіп қалды. Мен өз бөлмеме жүгірдім. «Не деген зұлым адам. Жүрмеген жері, көрмеген пәлесі жоқ болар. Жаңа көкемді атып жібере жаздады-ау», — деп күбірледім.

— Ол не айқай! — деп жатыр апам.

— Не жұмысың бар? Ұйықтай бер, — деді көкем. Мені неше түрлі ойлар мазалады. Ұйықтай алмай дөңбекшідім. Бақытжанды қарашы, рахаттанып ұйықтауын. Аян ағаның жаңағы айтқан әңгімелері қандай қорқынышты?.. «Өлгені, өткені несі? Біз ше? Ауыл ше? Қалаға барсаң қаптаған қазақтар. Қаңғыбасы несі? Құлы, тобыры несі?» Бәлкім, шындығы да бар шығар. Көкем жауап таба алмады білем. Бұрылып кетті ғой. Қатты ашуланды. Біздің ауылда күшті-күшті жігіттер көп еді. Солардың көбісі қалаға барып сіңіп кетті. Бәлкім, қаңғыбастар солар ма? Шетелде жүріп осының бәрін Аян аға қайдан біледі?

Өзен екен деймін. Жоқ, өзен емес, кеуіп қалған аңғары. Мен, көкем, Сәду жане Қасымхан ата әлдебір жаққа кетіп барамыз. Аяқ астымыз құм. Кәдімгі сусыма құм. Әзер жүріп келеміз.

Жан-жағымыз қалың ағаш. Ағаштар биік-биік. Аспанмен астасып жатыр. Алдымызда бізге қарай біреу жүгіріп келеді. Алғашқыда күкірттің шырпысындай болатын. Бері қарай жақындаған сайын үлкейе берді. Аян аға ғой. Ол кісі көз алдымызда тез-тез өсе бастады. Лезде дию ма, дәу ме, соған ұқсаған алып адамға айналды. Жоқ. Бір кинода көргенім есіме түсті. Ұмытпасам Кинг-Конг қой деймін. Аян ағаның бойы содан бір кем емес. Аяқтары жуан. Алып екі ағаштың діңі сияқты. Кенет Аян аға күле бастады.

•  Ха-ха-ха! Ей, пенделер! Арттарыңа қараңдар. Өліктер келеді. Мәссаған, тірі адам сияқты. Бірақ өліктер! Қарадық. Бәріміз қарадық. Артымызда қарақұрым адамдар келеді. Шаштары жоқ. Кіл жалтыр бастар. Бастары төмен салбыраған. Түрлері қап-қара. Жоқ, көкпеңбек! Көздері үңірейген. Жалаңаш. Қабырғалары ырсиған. Іштері қабысқан. Бұттарында тор-тор труси. Бәрі біп-бірдей. Жалаңаяқ.
•  Ей, шал! Қазақ халқы деп қақсайсың. Әне, қазағың. Бәрі өлген. Бәрі өшкен. Құр сүлдерлері келеді емес пе? Қарашы. Олар құлдар. Бұл өзен аңғары қандай өзен екенін білесің бе? Бұл сенің — Сырдарияң. Қаны кепкен Сырдария. Осы өзен аңғарымен ақырзаманға барасыңдар. Баратын жерлерің ақырзаман! Ақырзаман! Ха-ха-ха! Жан-жағымыздағы биік-биік ағаштар алып адамдарға айналып кетіпті. Олар да қарқ-қарқ күледі. Алақандарыммен құлағымды тарс бітеп алып алға қарай жүгіргім келді. Жүгіре алмаймын. Аяқтарым құмға батып кеткен. Батып барамын.

— Көке-е!

Басымды жастықтан жұлып алсам, түсім екен. Біреу жанымда отыр.

— Неге айқайлайсың? Аян аға! Шошып кеттім.

— Қорқып кеттің ғой. Әрине, қорқасың. Мен сені қорқытамын. Мына пистолетті көрдің бе?

Ол бағана мен көрген тапаншасын көрсетті. Өзі тістене сөйлейді. Ысылдаған жылан ба дерсің өзін.

• — Мына пистолетпен қазір миыңды шағып аламын. Пистолеттің үні шықпайды. Жан керек болса, шыныңды айт. Ұраға неге кірдің? Қалай? Көкең көмектесті ме? — деп маған тапаншаның ұңғысын бұрды. Қалай қорқынышты! Жаным мұрнымның ұшына келгендей. Адам деген осылай өле салады екен-ау?!
•  Бол! Бол! Менің уақытым жоқ. — Тапаншаның ұңғысы жақындап келеді. Міне, қызық! Жанымды алғыш әзірейіл тапанша жақындаған сайын қорқынышым да сейіле бастағандай. Бір ғаламат батылдың пайда болды.
•  Сізден мен қорықпаймын. Мына пистолетіңізден де сескенбеймін. Немене шошаңдата бересіз? — деп тіптен қарсы сөз айттым. Аян аға басын шайқады.

— Қарай гөр батырын. Мә, ендеше!

•  Ол қолын сілтей беріп еді, қос қолдап оның жұдырығын ұстай алдым да, тырнағымды батырып жібердім. Қатты ызаландым. Оның үстіне самбомен бір жылдай босқа айналысқан жоқпын ғой.
•  Жібер! Жібер деймін, бөлтірік неме! Егер жібермесең шүріппені басамын, — деп екінші қолымен тапаншасын маңдайыма кезеді. Мен жібере салдым. Оның үстіне оның жұдырығы гүрзідей жуан әрі қатты екен. Осы кезде таяғын тықылдата басып көкем келіп қалды.
•  Балада нең бар, Аян? Мен қазір полиция шақырамын. Бүкіл ауылды көтеремін, — деді көкем оны қорқытып. Бақытжан да ұшып тұрды.
•  Не болды, Тәуке? Кім тиісіп жатыр? — деді ол қоқилана айқайлап.
•  Мен бәрібір шындықтың түбіне жетуге тырысамын. Маған сендер ештеңе жасай алмайсыңдар. Өңшең ақымақтар!

Тапаншасын шыр айналдырды да, еденді дүңк-дүңк басып Аян-дию залға кіріп кетті.

 

XXIV тарау

Мұздай қаруланған капитан. Жорыққа дайындық

Бақытжан екеуміз ерте тұрдық. Әдетімізше бір-бір сапар кесе қою қатықты тартып алдық. Тәттісін-ай! Күні бойы қарның ашпайды. Кешегі келісім бойынша Мәдинаштың үйіне жиналамыз. Мәдинашты күнде көргім келіп тұрады. Неге екенін білмеймін, жүрегім лүп-лүп етіп тұр. Жеткенше асығып келемін. Мәлика ханшайымға ұқсайды. Қаншама ғасырлар өтсе де не деген ұқсастың, не деген жалғастық десеңші! Сонда мен Қазанғап бабама ұқсаймын ба? Әйтеуір, бір жерім ұқсайтын болар. Бұл ойыма өзімше масаттанып қалдым. Тезірек жігіт болсам, Мәдинашты алыстарға алып кетсем. Шіркін, кемемен мұхиттарды жүзсек. Мұхиттың көз жетпес айдынына қолтықтаса қарап тұрған өзім мен Мәдинашты көріп келе жатқандаймын...

•  Әй, Төуке! Тәуке деймін! Саған не болған? Құлағың керең болып қалған жоқ па? — деп Бақытжан иығымнан түртіп, маған үңіле қарап тұр.
•  А! А! — деймін мен алақтап.
•  Е-ей, ойшылым-ай! Бағаналы бері әңгіме айтып келемін. Ал сен болсаң...
•  Не дедің маған? Кешір, ойға түсіп кетіппін.
•  Ертеңгі жорығымызға фотоаппарат апарамыз ба?
•  Әрине, апарамыз. Түсіретін аппарат ешкімнен табылмай ма? — дедім мен тез есімді жинап алып.
•  Табамыз. Нағашы ағамнан сұрап көремін. Әне-е, Сәду мен Марат келе жатыр. Екеуі көңілді ғой, жүдә.
•  Екеуінің көңілді келе жатқаны түнгі тапсырманы ойдағыдай орындапты.
•  Ауыр екен. Арба апарғанымыз жақсы болды. Айтпақшы, түнде масқара бола жаздадық. Алыстан полиция жігітті көріп қалдық. Әзер дегенде тығылып үлгердік, — деді Марат әдетінше екі иығын қозғалақтатып. Жұдырықтарымен ауаны осып-осып алды. Боксқа құмар өзі.
•  Құдай сақтады бізді. Әйтпесе, үш тапанша, екі автомат бар. Және автоматқа ұқсас, бірақ одан кішілеу қос қару да жәшікте жатыр. Оқтар, патрондар, үш-төрт гранат... ой құритын едік. Шынында да Құдай сақтады. Мұның бәрін Аждаһа көлге апармаймыз ғой. Жолға не аламыз, капитан мырза? — деді Сәду қуақыланып.
•  Өзің не ойлайсың, сайыпқыран нояным? — деп қарсы сауал қойдым. Сәду сасып қалды.
•  Мен... мен айтсам. Капитан мырза, мына нояндар бір-бір пистолет алса. Ал капитанға автомат лайықты ғой деймін.
•  Автоматты Марат ноянға тапсырамын. Капитан пистолетпен қаруланады. Кәне, аяқтарыңды нық-нық басыңдар! Бір-екі! Бір-екі-үш! — Үш ноян мен капитанның аяқтарының астынан шаң бұрқ-бұрқ етті.

Мәдинаш гүл суғарып жүр екен. Бізді көріп қуанып кетті. Мәдинаш бәрімізге қолын ұсынды. Ақша жүзі алқызыл нұрға бөленіпті. Осы сәтте қора жақтан Қасымхан ағаның даусы шықты.

— О-о, батырлар келіп қапты ғой.

Біз жамырай сәлемдестік. Бүгін біз Қасымхан ағаның ақылымен үлкен жорық алдында Құдай жолына бір қой соймақшымыз. Әруақтарға бағышталып, Құран оқылады. Бізде сондай дәстүр қалыптасқан, бәріміз Қасымхан ағаның жанына жиналдық. Жорық алдында ол кісі ақыл кеңесін айтпақшы.

— Түнімен ұйықтамадым. Тайтерідегі дұғаларды оқыдым. Барлық жағдайымен сырттай таныстым. Аждаһадан өткеннен кейін де тасты жарып шыққан алып ағашты айналып өтесің. Одан кейін үңгір басталады. Бұл төрт сатыдан құралады. Бірде биікке шығасың, бірде төменге түсесің. Бір жерде тіптен ыстық сулы қазандық та бар. Соған шомыламыз. Әр кедергіден өту алдында дұға оқылады. Бір саңылаудан еңбектеп өтесіңдер. Егер ниетің жаман болса, тас қысып тастайды. Әрі қарай өте алмайсың. Содан ең соңында тас сарайға кіреміз. Ол жерде бабаларымыз қалдырған қазына бар. Сендердің бәрің аралға барарда дәрет алуларың тиіс. Өздеріңді салқынқанды, сабырлы ұстаңдар. Жаман сөз айтылмасын. Өйткені, бұл жер — қасиетті жер. Алтыны алынып, бәрі тазартылған соң бұл өңір бір Аллаға табынатын, күнәдан тазартатын, адам тәніне, жанына шипа болатын мешіт тәрізді қасиетті орынға айналуы тиіс. Қазынаның бір бөлігі осы қасиетті орынның жарақталуына жұмсалады. Себебі, жаңағы айтқанымыздай бұл қасиетті жерде адамның небір ауруларына ем болатын шөптер, шипа су, басқа да нәрселер бар. Тәуекел балам, айтпақшы, біздің ауылдың жанындағы қасиетті төбеге Мәлика ханшайымның аманатын орындап, үлкен ескерткіш орнатамыз. Аждаһа көлге баратын адамдар ең алдымен осы төбеге шығады, әруақтарға Құран бағыштайды, бабаларымызға тауап етеді. Содан кейін ғана барып Аждаһа көлге бет алады. Екеуінің арасы қырық шақырымдай. Бәлкім, кейін асфальт салдырармыз. Содан кейін бір айтатын нәрсе жағадан аралға дейін жол болған. Кейін пенделері маза бермегеннен кейін ол жол бір түнде жойылып кеткен. Сол жолдың сілемі жатқан болуы тиіс. Соны қайта жаңғыртамыз. Міне, мына тайтеріге салған картаны қараңдаршы. Жол бар. Әрине, олардың бәрі болашақтың жұмысы, — деп Қасымхан аға әңгімесін аяқтады.

Біз осы әңгімені аузымызды ашып тыңдап қалыппыз. Ғажайып бір ертегі әлеміне кіріп кеткендейміз. Біраз үнсіздік орнады. Осы әдемі үнсіздікті Марат бұзды.

— Ата, аралға баратын ол жолды мен білемін. Көлге шомылған кезде сол жолмен жүріп аралға жақындап барып қайтатынмын.

Аралға баруға қорқатынмын. Кейде арал жақтан гүрілдеген дауыс шығады. Содан кейін түнде аралға қарап отырсаң бес минуттай аспаннан сәуле түседі, тау жарқырап жанады. Алтын тау тәрізді. Мен оны бірнеше рет байқадым. Бүгін түнде ол көріністі тамашалауға болады. Қорқынышты тағы бір нәрсе түнде әлдекімдер шомылып жатқан сияқты су шолпылдап жатады.

•  Жаңағы сен айтқан жол судың бетіне жақын ба? — деді Бақытжан сөзді бөліп.
•  Айттым ғой, оның үстінен жүрсең су тізеден ғана келеді, — деді Марат.

— Қалай ғажап-ә! — деді Мәдина таңданып.

•  Бұл аралды ел «Алтын тау» деп атайды. Ол атауға енді түсіндім. Аспаннан сәуле түссе онда шынында да бұл қасиетті тау. Ол сәуле Алланың нұры болар. Ал батырларым, бүгін кешке жол жүреміз. Қойымыз дайын тұр. Құдайы жолына, бәлкім, ірі қара немесе жылқы да атауға тиіс едік. Оған шама жоқ. Кейін байысақ көре жатармыз. Ендігі шаруа қараңғы түскеннен кейін ат арбамен қойды қасиетті төбеге апарамыз. Сол жерде шаламыз. Дабырламай, өте сақ қимылдауымыз қажет. Дұрыс па, Тәуекел, бұным? — деп Қасымхан аға маған қарады.

• Дұрыс, ата. Сізбен ақылдасатын бір шаруамыз бізде автомат, пистолет тәрізді қарулар бар. Сақтық үшін оларды аламыз ба?
• Сақтық үшін алуға болады. Бірақ байқаңдар. Кешке жүреміз. Қойдың етін ертең үйдегі апаларың ауылға таратып береді. Біз Шарқала төбесінде отырып, бабаларға бағыштап Құран оқимыз. Сөйтіп жолға шығамыз. Бір Алла жар болсын бізге, әумин!

— Әумин! — дестік біз де бетімізді сипап...

 

XXV тарау

Аян ағаны неге «Қаба сақал» деп атадым? Көпір

Шолғыншылар Сәду мен Марат кешкі онға таман келіп жетті. Өздері ентігіп кеткен. — Олар жаңа ғана үш атпен шығып кетті. Шығар алдында Аян аға қатты ашуланды: «Бұл ауыл шетінен баукеспе. Қай жерге тықсаң да тауып алатын не пәлесі бар? Ә-әй, қорқамын. Бізді аңдушы бар. Ол кім? Әй, шал, сен емессің бе, бәрін айтып жүрген? Сен! Тек қана сен!» деп айқайлап жіберді. Көкем үндеген жоқ. Аян аға жынданып кете жаздады. Нұрғали көкемді иығынан жұлқып жіберді. «Үндемейсің-а! Шындықты бәріміз білеміз. Сол кезде Құдай алдында да, адам алдында да сен жауап бересің. Білесің бе, осыны, ей, шал!» деген кезде Нұрғали көкем де шыдамады білем: «Әй, антұрған! Сен қайда тұрғаныңды біліп қой. Шаңыраққа қара! Мен сенің ағаңмын. Қазақта іні ағаға ешқашан қол көтермеген. Әнеу, ағасын сабаған Қаңтарбайға не болды білесің бе? Қартайған шағында ол қураған ағаштай жалғыз қалды. Сен мына мінезіңмен алысқа бармассың. Енді маған айқайлайтын болсаң мен бармаймын. Маған алтынның бес тиынға қажеті жоқ. Төрімнен көрім жақын адаммын», — деді де теріс айналды, — деді Сәду тез-тез сөйлеп.

•  Ендеше біз бір сағаттан кейін шығалық. Өйткені, ат арба-мен олардан шабандау жүреміз. Қалай, Тәуекелжан, осы ойым дұрыс па? — деді Қасымхан ата маған қарап.
•  Дұрыс. Мәдина, Марат, Бақытжан және сіз арбаға отырасыз. Сәду екеуміз екі атпен сәл алда жүріп отыралық. «Сақтықта қорлық жоқ» дегенім ғой.

Осы кезде үйден Бұлбұл апаның айқайы естілді.

— Неғып жүрсіңдер? Жатпайсыңдар ма? Балалармен бала болып саған не жоқ, шал-ау?

Бұлбұл — Мәдинаның анасы.

— Е-е, бұл енді қоймайды. Екі күн үйде жоқ болсаң, ертең ол бүкіл ауылды шулатады. Сондықтан көрші ауылға екі-үш күнге кеттім деп айтайын. Мәдина, сені де алып кетемін дейін. Қасымхан аға мен Мәдина үйге кірді. Біз жолға қажетті керек-жарақты дайындауға кірістік. Сәду мен Марат екі атты ерттеп әкелуге жөнелді...

Түн. Бүгін күн желкемік. Аспанды бұлт торлап тұр. Ыржия күлген табақтай ай бізді мазақтағандай бір жылт етіп анда-санда көрінеді. Резеңке дөңгелекті ат арба мен екі салт атты болып ауылдан шыққанымызға біршама уақыт. Жол ағараңдап көрінеді. Жолды жақсы білетін Сәду алда, мен артта. Бізден екі жүз метрдей артта Қасымхан аталар келеді. Алда қырық шақырымдай жол бар. Ауылдың сыртындағы қыстаудың жанынан өтіп бара жатқанда байғыз шақырды. Даусы соншама қорқынышты болар ма?!

— Бейшара қызды әкесі неге сонша қарғады екен-а? — деді Сәду аянышты дауыспен.

— «Әке қарғысы оқ» деген рас болар. Менің естуімше, бұл байдың қызы дейді ғой. Ол кездері қыз билігі әке-шешеде екен. Сүю-күю деген болмаған. Қызды атастырып қояды да, кейін уақыты жеткенде жігіт жағы қалың мал төлейді. Қалың мал төлегеннен кейін қыз сол жігіттікі болып есептелінеді. Ешқандай жігіт ол қызға сөз айтуы тиіс емес. Қыз да сезімін тежеп, басқа жігітке қарамайды. Егер де басқа біреулер оған қарамай алып қашатын болса, онда жігіт жағы жесірін даулайды. Кейде мұның арты соғыс болып, кісі өліміне дейін барады. Еһе, мылжыңдап кеттім білем. Мына қыз бір жігітті сүйеді. Оған әкесі риза болмайды. Қыз әкесінің қарсылығына қарамай қашып кетеді. Әкесі өте бай кісі екен. Жігіттерін жіберіп, қызды қайта әкеледі. Әкесі қызын қарғайды. Қызы құсқа айналып кетеді. Халық ол құсты «Бай қызы» деп атайды. Кейін байғыз деп өзгереді. Бұл құс көбінесе ескі иесіз қыстауларды қоныс етеді, — деп мен біраз әңгіме өрбіттім.

— Аянышты тағдыр... Мен бір жағынан бұл құстан қорқамын, бір жағынан аяймын. Ол кезде шынында да қызға қатал қараған-ә? Тәуке, байғыз үстіңнен ұшып өтсе бүкір болып қаласың деген сөз рас па?

•  Рас, үлкендер солай айтады. Айтпақшы, Сәду, «Біз» отрядының жігіттері көрінбей кеті. Олар бізді аңдып жүрген жоқ па?
•  Кім білсін? Бірақ Аян аға әнеукүні оларды көпірдің жанынан ұстағанда қатаң ескерткен: «Егер сендер бізді аңдуларыңды қоймасаңдар сендерді отбастарыңмен қырып тастаймыз», — деген. Меніңше, олар қорқақ жігіттер. Қайта бас көтермейді.
•  Жәрәйді, ендеше. Арбаның салдырынан байқап келемін. Олар жақындап қалды. Жүрісімізді тездетейік. Үшке дейін қайткенде де сонда болуымыз тиіс...

Сәду алда. Оның мінгені — күрең торы. Менің астымдағы — Ақжал. Бақытжанның тұлпары. Біраз желіп-желіп алдық. Енді бірсыдырғы аяңдап келеміз. Аспан бұлтты. Бағана ауылдан шығарда тырс-тырс тамшылар тамды да, қайта қоя салды. Жаңбыр жауса жол лайсаң болып жүру қиындайды. Сырдың сазы желімше жабысады. Екеуіміз де үнсізбіз. Неше түрлі ойлар мазалайды. Қатты толқып келемін. Қорқамын да бір жағынан. Міне, көптен күткен жорық үстіндеміз. Мәлика ханшайымның түсімде айтқан сөзі дәл келсе екен. Алтын тау аралына баруды ол кісі неге екінші күнге қалдырды? Жалпы түске сенуге бола ма?

Кешегі түсім қалай қорқынышты? Қаба сақалдың күлкісін-ай! Бұл түс нені меңзейді сонда? Бәлкім, осы жорығымыздың күлі көкке ұшатынын меңзегені ме? Түу, аузым қандай жаман еді! Көкем айтушы еді ғой: «Қандай түс көр мейлі, оны жақсылыққа жору керек», — деп көкем туралы ойлап кеттім. Ана қаба сақал жазым етпесе болғаны деп уайымға берілдім. Осы сәт Сәдудің жіңішке даусы мені селк еткізді.

• Тәуке, ұйықтап кеткен жоқсың ба? Атыңды қамшыла! Арт жақтан арбаның даңғырлағаны естіледі. Алда сәл жүрсек көпір бар. Тар көпір. Дария суы азайғанымен бізді жұтып жіберуге шамасы жетеді, — деп ол өзінше әзілдеп күлгенсіді.
•  Қой, өйтіп әзілдеме. Мен де тура жаңа түсімді жаманға жорыдым. Бірақ өзімді ұрсып-ұрсып алдым. Сенде өзіңе-өзің ұрыс.
•  Тәуке, сен дұрыс айтасың. Әй, Сәду оңбаған! Көзің көкшиіп, қай-қайдағыны айтасың.

Дария баяу ағып жатыр. Кей-кейде суды шолпылдатып балықтар ойнайды. Маса мұнда қалың. Ызылдап бізге лап берді. Ені бір мәшине сиятындай бұл көпір ертеректе салыныпты. Ескі көпір. Жолы ойқыш-ойқыш. Қап-қараңғы түнде өтіп бара жатқаннан кейін бе, кеудемді қорқыныш кеуледі. Су перісі шыға келіп, аттан жұлып алатындай бейне. Дарияның осы жерінің арнасы тар. Соғыс кезінде астықты батысқа күні-түні осы көпірден таситын болған. Үлкен көпір салынғаннан кейін қараусыз қалыпты.

Міне, дарияның арғы бетіндеміз. Сәду екеуміз аттан түсіп, жағалауға бет алдық. Аттарды суғарып алайық деп ойлағанбыз. Едәуір ұзап кеткенбіз бе, біразға дейін арбадағылар көпірге түспеді. Әне біз күткен салдыр-гүлдір еткен арбаның дыбысы да естілді. Олар да аман-есен өтті. Жолдың тура жартысы қалды. Енді бір жортсақ, жетіп қаламыз. Марат күреңге ауысып мінді. Өйткені, бұл жақтағы жолды ол жақсы біледі...

 

ХХVІ тарау

Көл жағалап жүгірген құбыжық адам. Көкемнің әңгімесі

•  Көлге жарты шақырымдай қалдық. Не істейміз? — деді Марат.
•  Қасымхан аталарды күтейік. Көп ұзамай олар да келді.
•  Ата, аздап жақындайық. Содан кейін Маратты көлге жіберейік. Мақұл ма? — дедім мен.
•  Мақұл. Маратжан, өте сақ бол! Сенен күдіктенбейді. Нұрекеңнен жағдайдың бәрін біліп, тез қайта орал. Марат жаяу кетті. Біз аттан түсіп, жиде ағаштары қалың өскен жерге келіп заттарымызды түсірдік. Бұл жерден күндіз ешкім көрмейді. Және жиде ағаштарының арасы көлеңке. Күн ыстықта демалуға ыңғайлы. Біз заттарды Мәдинаға береміз. Ол жайғастырып жатыр.

Маратты көп күттік. Осындай жауапты кезеңде уақыт та өтпейді екен. Ура, әне Марат келеді! Бәріміз Маратты қоршап алдық.

— Олар менің әкемнен барып қайық алыпты. Жаңа ғана Насыр молда екеуі аралға аттанып кеткен. Көкеме «Сен де жүресің!» депті қаба сақал. «Мен осы жерден күтейін. Аттарды қарайын. Бұл жақта ұры көп» деп әзер құтылыпты ол кісі. Көкем: «Заттарыңды, аттарыңды сонда тастап, мұнда келіңдер», — деді.

Міне, атақты «Аждаһа» көлі. Әлденеге ашулы. Толқындары жағаны соққылап, мазасызданып жатыр. Әлде біздің келгенімізді жақтырмады ма? Көкем көлдің құрақты жағасына төсеніш, көрпеше төсеп тастапты.

•  Отырыңдар, балаларым. Қасеке, бір Құран оқып жіберсеңіз. Меніңше, бұл қасиетті арал, — деді көкем бізге орын көрсетіп. Біз тізе бүктік. Қоңыр үнімен мақамдап оқыған Қасымхан атаның даусы зорайып естіледі. Асықпай ұзақ оқыды.
•  Әумин!
•  Қосарлана шыққан жуанды-жіңішкелі дауыстар маған жігер бергендей болды. Бағаналы бергі толқығаным, қорыққаным бір сәтке шегініп кеткендей. Алайда әлдебір ғаламат оқиғаны күткендей көңілде алаңызу сезімі бар. Елеңдеп отырмыз.

— Жарты ғасыр бұрын үш жігіт тура осындай жазғы уақытта көлдің жағасына келіп тізе бүгіп едік, — деді көкем әңгімесін бастап. — Қарап отырғанша сол оқиғаны сендерге айтып берейін. Марқұм Әлігер деген жігіт Құран оқыды. Күшіміз бойымызға сыймай жүрген шағымыз. «Адамдар жынданып өледі, Аждаһасы адамды жұтады, сиқырлы арал екен» деген әңгімелерге сенген жоқпыз. «Оның бәрі өтірік. Қазір аждаһа деген жоқ. Болса мына дойыр қамшымызбен қақ бастан бір-ақ переміз», — деп бөстік. Аралдан алтын әкеліп, байығымыз келді. Содан не керек, үшеуміз бір қайыққа мініп, аралға жүзе жөнелдік. Күндіз. Жайма-шуақ. Жағаға қайығымызды байлап тастадық.

Бірінші келуіміз. Құдай тағаланың құдіреті ғой. Шөлдің ортасында көл. Көлдің ортасында тау. Жағадан қарағанда өздеріңіз байқаған шығарсыздар, тау сағымға оранып дұрыс көрінбейді. Ал аралдың жағасына аяғымыз тигенде Алтын таудың сұлулығына таң қалдық. Сұлу қызды көргендей тіліміз байланып, бір сәт тұрдық. Күрегейлей қоршаған көкшіл тау. Ортасында қыздың емшегіндей тағы бір шықтау. Неше түрлі құстар сайрайды. Шөптің неше атасы бар. Хош иіс. Біз неде болса да әлгі ортадағы шықтауға қарай жүрдік. Үш жүз-төрт жүз қадам жүрген соң жіңішке жол бар екен. Неде болса да деп сол білте жолмен төмен түстік. Білте жолмен келе жатқанда зәреміз ұшты. Төмен қарасақ басың айналады. Құз. Ар жағы көрінбейді. Құласаң бітті — сүйегіңді таба алмайсың. Жарты шақырымдай ма, әлде одан да көп пе, әйтеуір, біраз жүрдік. Ешқандай аждаһа көрінбеді. Қалт-құлт басып төменде жатқан жайпауыт алаңға қалай жеткенімізді білмедік. Неге екенін білмедік, шаршап қалдық. Құз бітіп, қалың ағаш өскен тоғайға жеттік. Ара-арасында алып ағаштар бар. Сылдырлап бұлақ ағып жатыр. Ал бұл жердің сұлулығына тіл жетпейді. Жан-жағыңнан биік таулар қоршап тұр. Аспан төбемізде жарым жартылай ғана көрінеді. Көгал. Сол көгалға үшеуміз аунай-аунай кеттік. Біреулер қарап тұрғандай әсердеміз. Неде болса да әрі қарай жүрейік деп шештік. Тағы да жалғызаяқ жол. Бұлақтан су ішіп алдық. Суы тап-тастай. Төбемізге бір-ақ шықты. Өмірі ондай мұздай су ішіп көрмеппіз. Су ішкен бұлағымызбен жағалап ішке қарай жүрдік. Биік шыңға жақындадық. Сонау биіктен үңгір көрдік. Үңгірдің аузында тасты жарып әдемі ағаш өсіп тұр. Сізге өтірік, маған шын тастан су ағып тұр. Жиналған суында әдемі балықтар жүзіп жүр. Тағы бір таңғажайып, жоғарыдағы үңгірге шығар тұста тастан баспалдақ жасалған. Сол баспалдақ арқылы жоғарыға өрлейтінімізді ұқтық.

Жақындап едік, жақпар тастан екі басты айдаһардың мүсіні бізге қарап тұр. Аждаһаның әректей ашылған аузынан су бұрқырап ағады. «Бұл аждаһаларды қайдан көрдім?» деген сол кезде сауал пайда болған менде. Кейін бағамдасам, ол тайтерідегі сурет екен. Аждаһалардың аржағындағы тасқа әдемі сұлу қыздың бейнесі қашалып салынған. Басында тәжі бар. Маған бала кезімде оны Жүсіп атам көрсетіпті. Қорқынышым басылды. Ақылдастық та, әлгі тас баспалдақтармен шығып үңгірге кіруге бет алдық. Ал үңгірге кіру үшін алып айдаһардың ұзын имек мойнының астынан өтуің тиіс. Өйткені, жан-жағы биік құлама тау. Міне, баспалдақпен енді жоғары шығамыз дегенде ғаламат оқиға басталды! Алдымен жан шошырлық гүрілдеген дауыс шықты. Аждаһаның даусы! Содан кейін әлгі тас аждаһамыз тірі аждаһаға айналды да, ауыздарынан су емес от лапылдады. Соңынан мен келе жатқанмын. Әлішер мен Сағындықтың өкіріп, менің үстіме құлағанын білемін. Өзім де құлап түстім. Тау азан-қазан жынданып кетті. Жан-жағым әлем-тапырық. Бір қараңғы, бір жарық. Ана екеуіне көзім түсіп кетті. Аузы-бастары күйген. Киімдерінің қайда кеткенін білмеймін, тыржалаңаш. Үсті-бастарынан қан ағып тұр. Менен бұрын тұрып, шығар ауызға безіп барады. Мен де қаштым. Алдымдағы екеу бағанағы келген жалғызаяқ жолмен біраз жүгіргендей болды да, содан шыңғырып құзға қарай құлады. Мен әлгі жалғызаяқ жолдан қалай өткенімді білмеймін. Бір сұлу қыздардың арасында жүргендей болдым. Енді бір есімді жисам қайықтың үстінде жатырмын. Төрт-бес үстері жүн-жүн, маймылға ұқсаған адамдар қайықты итеріп келеді. Әлгілер маған ыржың-ыржың етеді. Мен де күлемін. Олар мені көтеріп жағаға лақтырып жіберді. Бағанағы сұлу қыздар қоршап алды. Билейміз бе, күлеміз бе білмеймін. Кейін көкемдер мені көлдің жағасында ыржың-ыржың күліп жүгіріп жүрген жерімнен ұстапты. Байлап-матап ауылға әкеліпті. Ана екеуінің денелерін кейін көлдің жағасынан тауыпты. Олар жағаға қалай шықты? Түсінбеймін. Өйткені, олардың құзға қарай құлағанын өз көзіммен көрдім ғой. Әлде құздың түбіндегі ағын су әкелді ме көлге? Ол осы күнге дейін жұмбақ. Мені бір күшті бақсы емдеді. Одан кейін көлдің жағасына келгенім болмаса, аралға аттап басқан пенде емеспін. Бірақ менен кейін де талайлардың аралға барып, Әлішер мен Сағындық тәрізді жағаға өлі денелері шыққанын еститінмін. Бес қарумен барған Кеңес одағының солдаттары да тірі оралған жоқ. Тірі оралған жалғыз мен тәріздімін.

Көкемнің әңгімесі мынадай бұлтты қараңғы түнде тіптен қорқынышты әсер қалдырды. Бәріміз дірілдеп отырмыз.

— Қорықпаңдар. Қорқытайын деп айтқан жоқпын. Бәрін білсін деп айтып отырмын. Сағаттарың қанша болды, балаларым? — деді көкем жайбарақат насыбай атып отырып.

— Сағат бестен кетті, — деді Мәдина.

— Көке! — деді Марат оқыс дауыстап, — Арал жақтан гүрілдеген дауыс шығып жатыр!

Бәріміз құлақ түре қалдық. Көлдің шуылынан басқа шынында да бір гүрілдеген дауыс шығып жатқандай:

— Иә! Иә! Сол дауыс! Аждаһаның дауысы!

Көкем ұшып тұрды. Қорқынышты дауыс тез басылды.

— Оларды да қабылдамады. Мәлика ханшайымның айтқаны дәл келді, — деді көкем. — Қасеке! Жігіттер, ендігі үміт сендерде. Бір Аллаға сыйынып кешке қозғаламыз. Сондықтан қазір барып демалайық. Қарауыл қойыңдар. Аттарды қалың жиденің ішіне апарыңдар. Аналарды іздеп вертолет келуі мүмкін.

Біз кейін қарай жүрдік. Бағанағы тоқтаған жерімізге келдік. Таң сібірлеп атып келе жатты. Әркім әр жерге ұйықтауға бейімделді. Мен қарауылға тұрғым келіп еді, көкем: «Өзім тұрамын», — деді. Көзім ілініп кетіпті.

•  Оян, оян, балам! — Көкем иығымнан қозғап оятып тұр. Гүрілдеген дыбыс шығады. Қасымхан аға да оянған. Таң атып кетіпті. Жап-жарық. Аждаһа көлдің үстінен инеліктей болып вертолет ұшып жүр.
•  Көрінбеңдер. Ағаштың түбіне қарай жасырыныңдар! — деді көкем. Вертолет ұзақ айналды. Салют атылмады. Яғни, белгі жоқ. Ақыры үмітін үзді-ау, әлгі вертолет көкжиекке сіңіп жоқ болды. Біз піскен етті нанға қосып соғып алдық та, көл жағасына қарай қозғалдық.
•  Әнең қара! Әнең қара! — деген Сәдудің жан айқайы естілді.
•  О не? О не? — деп қалдық біз. Көл жағалап біреу келеді. Қалт-құлт етіп әзер жүреді өзі.
•  Бұл кім?
•  Біз жақындағанда бір құбыжық адамды көрдік. Үсті-басы жалба-жұлба, қан-қан. Бет аузынан түк жоқ. Біз жақындаған сайын ол шегіншектей берді. Көздері таныс. Бірақ үрейге толы. Мәдина теріс бұрылды. Біз де қорқып тұрмыз. Бір кезде әлгі адам өзінен өзі сақ-сақ күле бастады. Күлкісі қандай жаман!
•  Мынау, Аян ғой, Аян! — деді көкем таңданып. Даусынан оны мен де таныдым. Сақалы қап-қара. Күйген. Көкем Аян ағаға қарсы жүрді.
•  Әй, бері кел! Бері кел!

Анау күлкісін тиып шегіншектей берді. Шегіне берем дегенде аяқтары шалынысып шалқасынан түсті. Тұрайын деп еді, тұра алмады. Көкем жанына барып, бетіне үңілді. Мәдинадан басқамыз Аян ағаның қасына жиналдық. Ақыл-есі түзелді ме, адам сияқты сөйлей бастады.

— Әй, шал! Сен мені кешір. Мен сенің інің емеспін. Ініңе ұқсайтын адам ғанамын. Сенің ініңді өлтірген менмін. Өлтіріп тайтеріні алдым. Алдап бар сырын айтқызғанмын. Ініңнің сүйегі Иранда жатыр. Менің ойым мол қазынаны иелену еді. Өзіңді де өлтіргім келген. Бірақ ойым жүзеге аспады. Теріс пиғылды адамды мұнда кіргізбейді екен. Енді өзің ие бол. Тайтері аралда қалды. Сол жерден табарсың. Менің бала-шағам бар. Олар Вашингтонда тұрады. Кездесе қалса, сәлем айтарсың. Әдіресі дипломатттың ішінде. Ол да аралда. Сен мені кешіре алсаң, кешір. Сен, шал, байқа! Әлі де менің көкжал достарым көп. Алтын іздеп осында тіміскілеп келуі әбден мүмкін, — деді де оның түрі қайтадан бұзыла бастады. Көздерінде үрей тұнып тұр. Жерді қолдарымен тырмалай бастады.

— Сендер кімсіңдер? Кетіңдер! Кетіңдер, құбыжыңтар! А-а-а! Дауысынан көл жаңғырықты. Бір ғаламат күшпен ұшып тұрды. Мұнда қалт-құлт етіп әзер келген құбыжық адам, аяғы-аяғына тимей көл жағалап жүгіре жөнелді. Әп-сәтте көзден ғайып болды. Біз аңтарылып тұрып қалыппыз.

— И-ә-ә, мен қалай білмей қалдым-ә? Пиғылы жаман адам еді, жазасын алды. Менің бауырымды өлтірген жүзі қара осы екен-ау. Мен кешірермін. Бір Аллам кешірер ме оны? — Көкем толғана сөйлеп, басын шайқап, тұрып қалды...

 

 

XXVII тарау

Бұл соңғы жорығымыз ба? Ордалы жылан

Оқырман, жалыққан жоқсыз ба? Өмірді мен құпияға толы үлке-ен алтын сандыққа теңер едім. Ал сіз ше? Соңғы бір-екі айда мені есейткен талай таңғажайып оқиғалар өтіпті. Олармен бірге өмір теңізінде өсіп те, шынығып та келемін. Биыл он төртке толдым. Жігіт болғаным емес пе, көкем айтқан көкірегімдегі үшінші кезім де ашылғандай. Өмір барған сайын қызық болып барады. Кинолар мен кітаптардағыдай адам сенгісіз шытырман оқиғалардың ішіне гүмп етіп кіріп кеттім. Есіңде ме, оқырман, әу баста сіздерді екі жұмбақ адаммен таныстырғаным. Босқа таныстырмаппын. Сол екеу біздің ауылға сыртқы әлемнің біз білмейтін көп сырларын және ең бастысы тайтеріні алып келді.

Олар болмағанда Алтын тау аралына жорықты бастамас та едік. Қасиетті тайтерінің жартысы бүкіл әлемді кезіп келіп, ақыры өзінің атамекеніне оралды. Одан кейінгі оқиғаны жақсы білесіз. Аждаһа көлдің құмдауыт жағалауында жатқан менің ойымда не бар дейсіз ғой?! Кеше ғана «алтын-алтын» деп қақсап, сол байлық үшін ешкімді де аямайтын, енді бейшара құбыжық бейнеге айналған қаба сақалды ойлап отырмын. Көл жағалап қайда безіп кетті? Насыр молда қайда? Біздің ендігі тағдырымыз не болмақ? Әнеки, байқаған боларсыз, сауалдар әлі де жетерлік. Әзірге олардың жауабы да күңгірт. Менің қуанғаным, көкем дін аман болып шықты. Мәлика ханшайымның ескерткені қандай жақсы болды десеңші! Иә-ә, құпияның кілті әне-еу көк сағымға оранған сиқырлы дейсің бе, әлде жұмбақ арал ма, әйтеуір, небір сырға толы Алтын тауда жатыр. Оның бар сырын бір барып қайтқан көкемнің өзі де білмейді.

Бүгін соңғы жорығымызда (бәлкім, соңғы емес) ол сыр ашыла ма, белгісіз. Бірақ біздің дайындығымыз жаман емес. Марат, Сәду екеуі көлдің арғы бетіндегі үйінен екі қайық әкелді. Аралдың қашықтығы үш шақырымдай. Ал көлдің суы жып-жылы екен. Түске дейін суға түстік. Сәскеге жетпей күн ысып кетті. Қос ақсақалымыз бен Мәдинаш ұлы сәскеде аттарымыз тұрған жиде ағаштарының арасына кетті. Біз де көп ұзамай сонда жөнелдік. Келсек, олар иісін бұрқыратып тамақ пісіріп қойыпты. Ашқарақтана тамақ жеп алдық. Таза ауада жеген ас қандай сіңімді. Қасымхан аға шәй ішіп отырғанда өзінің ойын айтты:

— Ал, жігіттер! Көптен күткен тарихи сәт келді. Барлығына да дайын болуымыз тиіс. Өздеріңді өте сабырлы ұстаңдар. «Алтын сандық» деп аталатын жорығымыз сәтті болғай. Нұрекең екеуміз ақылдаса отырып, күн ысуы қайта бастаған шақта қозғалайық деп ұйғардық. Сағат бесте қайыққа отырайық. Әлі де оған төрт сағаттай уақыт бар. Аздап мызғып алыңдар, батырларым. Тәуекелжан, шамдарың, арқандарың дайын ба?

— Бәрі дайын, ата. Аттарымызды осында қалдырамыз ба?

— Әрине, солай. Жиденің ішінде болғаны дұрыс. Әрі көлеңке, әрі ешкім көрмейді.

Қатты ұйықтап кетіппін. Үзік-үзік беймаза бір түс көрдім. Насыр молда биік таудың басында отыр екен. Үстінде аппаң киімі бар. Біреу тауға жанталаса өрмелеп барады. Қолында қылыш. Онысы күнге шағылысып жарқ-жұрқ етеді. Насыр молданы өлтірмекші-ау, сірә. Мен де бір таудың биігінде бәрін бақылап, көріп отырмын.

— Насыр молда-а! — деп айқайладым, — Абай бол! Сені өлтірмекші-і!

Насыр молда мен жаққа жалт қарады. Ол баскесерді көрді де жалма-жан үлкен тасты алды да, төменге қарай жіберіп қалды. Жо-жоқ, үлгере алмады! Әлгі баскесер оған дейін қолындағы қылышын Насыр молдаға зымыратты. Әне, қылыш барып Насыр молданың дәл кеудесіне кірш ете қадалып, бойлай кірді. Насыр молданың:

— Аһ! — деуге ғана шамасы келді де, тасымен бірге төмен қарай құлады. Әлгі баскесер маған қарады да, жұдырығын түйді. Аян — қаба сақал. Таныдым. Кенет... ол қап-қара қүсқа айналды. Гүрілдеп қорқынышты дыбыс шығарып, әне маған қарай ұшып келеді. Екі көзінен от шашады. Тырнақтары ұзын. Мен қолыма іліккен таспен оны ұрмақшы боламын. Тасым айдалаға кетті. Үйдей үлкен қарақұс маған төніп, жақындап келеді. Өлдім ғой деп ойладым. Сол сәт ту сыртымнан ызыңдаған бір нәрсенің дауысын естідім. Жебе! Көзді ашып-жұмғанша әлгі жебе құстың дәл кеудесіне қадалды. «Кім бұл?» деп жалт қарасам дәу салт атты кісі тұр екен артымда. Басындағы дулыға мен үстіндегі сауыты жарқ-жұрқ етеді. Мені құтқарған бұл кім? Сөйткенше болған жоқ әлгі құс төмен қарай самолет тәрізді гүр-гүр етіп түтіні шұбатыла құлдилай жөнелді...

Оянып кеттім. Көкем мен Қасымхан ата Аждаһа көл жаққа қарап тұр. Шынында да гүр-гүр еткен дыбыс шығады.

— Аналарды іздеп қайта келген ғой. Алтынның буы жібереді дейсің бе? — дейді көкем.

Тікұшақ көлді қайта-қайта айналды. Алтын таудың дәл төбесіне түйіле төніп, көп тұрды.

Ештеңе таба алмады-ау, алып инелік сәлден соң көзден ғайып болды. Сағат төрт. Біз жинала бастадық. Мінеки, көлдің жағасында алқалай отырмыз. Қасымхан ата Құран оқыды, Алладан жәрдем тіледі. Бәріміз де толқып тұрмыз. Жорық басталды! Біз қос қайықпен Алтын тау аралына бет алдық.

Аралға аман-есен жеттік. Оның көгалына табанымыз тиді. Көкем алға түсті. Қайықтан заттарымызды тез-тез алдық та, көкемді алға салып, алдымызда жатқан жотаның биігіне бет алдық. Жарқ етіп шыға келген сұлу табиғатқа таң қалдым. Көкпеңбек биік тау көрініс берді. Жап-жасыл әлем. Салқын сабаты самал есті алдымыздан. Көк шалғын шөп. Неше түрлі құстар сайрайды. Шөптің биіктігі тура менің бойыммен бірдей.

Биік жотаға әрең шықтық. Көкем «тоқтайық» деп белгі берді. Қанша қунақ болғанымен кәрі адам ғой. Кәдімгідей ентігіп, шаршап қалыпты.

•  Көке, шаршадыңыз ба? — деп орамалыммен көкемнің маңдайының терін сүрттім.
•  Шаршасам шаршайын. Бабаларымыздың аманатын орындасам, сол кезде өліп кетсем де арманым жоқ.
•  Оһо, қараңызшы, әне! Жан-жағын күрегейлей әсем де биік таулар қоршаған аңғардың сұлулығын сөзбен айтып жеткізе алмаспын. Бәлкім, тауда тұрғандар мұндай көріністерді күнде тамашалайтын шығар. Ал дарияның жағалауында, шөлде өмір сүріп жатқан біз үшін бұл ғажайып көрініс. Бәріміз Алтын таудың сұлулығына арбалып қалғандай біразға дейін үнсіз тұрып қалдық. Кілем сияқты құлпырған көгалға жантайдық. Жан-жағын су қоршап жатқан Алтын тау бар жұмбағы мен құпиясын ішіне бүгіп, шалқайып жатысы мынау.

— Ендігі жоспар мынау, — деп бастады сөзін көкем, — әнеу шоқыны көріп тұрсыңдар ғой. Соның қамшылар жағынан жалғызаяқ жол басталады. Сол жол жетектеп төмендегі алаңға, үңгірге апарады. Бірақ ол жолмен жүру оңай емес. Бір адам ғана жүретін жол тар әрі оның оң жағында құз бар. Ең бастысы, қорықпаңдар. «Сақтықта қорлың жоқ» демей ме? Ұзын арқан алайық. Соны қазір шығарыңдар. Жүруге ыңғайлы болсын.

Арқанымыз дайын. Жігіттердің арқасында бір-бір рюкзак. Бір-екі сөмкеміз де бар. Қажет болады-ау деген заттардың бәрін алуға тырысқанбыз.

— Аян айтқан алтын сандықша үңгірдің аузында жатқан шығар. Қасеке, бата беріңіз. Содан кейін қозғалайық.

•  Әмин! — Бет сипап, іштей Аллаға сыйындық.

Көкем тағы да жол бастады. Тырнадай тізіліп жотадан төмен түсіп барамыз. Төрт жүз қадам жүргеннен кейін шоқыға тірелдік. Ар жағы құз. Біз бір-бірімізге қарадық.

— Қорықпаңдар, батырларым! Еріңдер соңыма! Арқаннан ұстаңдар. Қасеке, сіз ең соңында жүресіз. — Көкемнің нық даусы мен күлімдеген жүзі бізге зор күш бергендей. Мен көкемнен кейін жалғызаяқ тас жолға түстім. Менің артымда Мәдина. Алғашқыда қорыққан едім. Жалғызаяқ жолмен бір адам еркін жүреді. Кәдімгі бұдыр-бұдыр көк тас. Шөп тастың өзін жарып шығыпты. Жүрген сайын жол біртін бірге еңістене береді. Абайламасаң аяғың тайып кетуі кәдік. Өте сақ жүріп келеміз. Ар­қанның ұшы көкемде. Төменге қарамауға тырысамын. Сөйте тұра Мәдинаны ойлаймын. Кенет:

— О-ой! — деген Мәдинаның жіңішке даусы естілді. Жүрегім зу ете түсіп, артыма жалт қарадым. Аяғы сәл-пәл тайып кеткен сияқты ма? Мәдина маған қарап, басын изеді.

— Тәуке, жүре бер! Бәрі дұрыс, — деді жәй ғана ол.

•  Не болды? — Бұл көкем. Жолбасшымыз маған бұрыла қарап тұр.
•  Көке, бәрі орнында. Алаңдамай жүре беріңіз, — дедім мен. Біздің аяғымыз тиген қиыршық тастар төменге суси жөнеледі. Тіптен бір ірірек тас құзға қарай домалап кетті. Жарты шақырымдай жерді бір сағаттан аса уақыт жүрдік. Туһ, жеттік-ау ақыры. Бір-бірімізді құттықтап, құшақтап жатырмыз. Қорыққанымыздан әрі қысылғаннан болар, үсті-басымыз тер-тер. Шаршағанымызға қарамай жан-жағымыздағы ғажап көріністерге таңданып қарай береміз. Үлкен көгалды алаңқай. Әрірек сылдырап бұлақ ағады. Неше түрлі хош иісті гүлдер. Алып ағаштар. Тіп-тік биік шыңдар жан-жақтан анталай қоршап тұр. Көгілдір аспан жарым-жартылай ғана көрінеді.
•  Жылан, жыланды қара! — Бақытжан айқайлап жіберді.
•  Кәне, кәне!
•  Бәріміз көрдік. Алып кәрі ағаштың тесігінен бір дәу жылан тілін жалаңдатып бізге қарап тұр.
•  Ойбай, мына жақта көп жылан! — Мәдинаның ащы даусы бәрімізді селк еткізді. Ысылдаған дыбыстар үрейімізді ұшырды. Ағаш-ағаштың қуыстарынан әлгіндей үлкенді-кішілі жыландар бізге қарап айбат шегеді.
•  Ордалы жылан. Осы өңірдің иелері ғой. Қорықпаңдар! Қасеке, Құран оқып жіберіңіз, — деді көкем жайбарақат түрде. Міне, ғажап! Құран оқылғаннан кейін түсі суық жыландар індеріне кіріп-кіріп жоқ болып кетті.
•  Ешкілерді қараңдар! — деген Мараттың даусы шықты. Аңғардың арғы бұрышынан дәу тастың үстінен екі ешкіні көрдік. Сәл тұрды да, олар секіріп-секіріп көзден ғайып болды.
•  Тау ешкілері ғой. Бұл жер нағыз жер жәннаты екен, — деді Қасымхан ата жан-жағына сүйсіне қарап.
•  Кеш түспей үңгірге қарай жылжиық. Кәнікей, жиналайық, батырлар!

Көкемнің дауысы тауды жаңғырықтыра саңқылдап естіледі.

 

XXVIII тарау

Үңгір ішіндегі ғажайып оқиғалар. Қоштасу

Жетеуміз тастүйін болып талайдың басын жұтқан аждаһалы үңгірге жақындап келеміз. Көкем мен Қасымхан ата алда. Ол кісілерден кейін келе жатқан менің жүрегім дүк-дүк соғады. Қанша білдірмейін десем де бәрінің де жүздерінен үрей белгісін көргендей боламын. Бұлақтың сылдыры, ағаштардың желмен шуылдағаны, құстардың сайрағаны ғана естіледі. Әне, көрінді! Мәлика ханшайымның тасқа ойып салған бейнесі бірден көзіме шалынды. Бер жағында екі басты тас аждаһа. Тістері ақсиған аждаһаның ауыздарынан бұрқ-сарқ су ағып тұр. Тасты жарып шыққан ағаш үңгірдің дөңгелек аузы үңірейіп көрінеді. Баспалдақтың жанындағы жартастың кішкентай тесігінен су сыздықтап ағады. Әлдекім әдейілеп қашап жасағандай тас науада су шүпілдеп толып тұр. Ішінде әдемі-әдемі балықтар жүзіп жүр. Аждаһаға қарай тас баспалдақтар жасалыпты. Біз осы баспалдаққа жақындап келіп тоқтадық.

Міне, ғажайып! Баспалдақтың оң жақ бүйіріндегі төртбұрышты тақта тастың үстінен алтын сандықшаны көрдік. Көкем тізе бүгіп отырды. Біз де көкемнің істегенін қайталадық. Көкем кеудесіне қолын салып, басын иіп, дауыстап сөйлей бастады.

— Я, Алла! Я құдіреті күшті, мейірімі мол, Алла тағалам! Біз сенің құлыңбыз! Біз мұнда жақсылық ниетпен келіп отырмыз. Өзіңнің мархабатыңмен, өзіңнің мейір-шапағатыңмен бабаларым аманат қылып, кейінгі ұрпағы үшін жанын құрбан етіп, мол қазына тастап кетіпті. Өзіңнің сүйген құлдарың, бабаларымның аманатын орындауға келдік. Мархабатыңның есігін аша көр, ия, Алла! Бізді естіп, бізге өз кеңгішілігіңмен мейіріңді мархабат ет! Өзіңнің рахматыңа, сыйынамын, о, рахым етушілердің Рахымдысы! Ия, Жаратушы пәруардігер! Бізді өз жібергендеріңнен қауіпсіз ете гөр! О, Алла! Өз іліміңнен қайыр тілеймін! Өз құдіретіңнен қуат тілеймін. Өйткені, өзің бар ілімді игергенсің, ал біз болсақ игермегенбіз. Өзіңнің ілімің ғайыптарды да орап алады, яғни құпиялардың да білгірісің. О, Алла! Өзің қолда, өзің қолда!

Көкемнің даусы бара-бара зорайып, аңғарды жаңғырықтырды. Сәл үнсіз отырды да, орнынан тұрып алтын сандықшаны біздің алдымызға әкелді. Ішін ашып еді, ысылдаған үн шықты. Тайтеріні алып, біз екеуміз көгалға жайдық.

— Ал, Қасеке, ендігі сөз өзіңде. Кірісе бер!

Қасымхан ата бірдеңе деп күбірлеп, тайтеріге қарап ұзақ тұрды. Содан тізе бүкті. Біз де ол кісі тәрізді тізерлеп отырдық. Ұзақ Құран оқыды. Содан кейін қолын жайып, мінәжат етті.

— Ал тұрайық. Тәуекел мен Бақытжан мына тайтеріні алыңдар. Шамды, арқанды, басқа керек-жарақтарды ұмытпаңдар. Соңымнан еріңдер! Бисмиллаһи-Рахмани-Рахим! Я, Алла, Өзің қолда!

Ол кісі баспалдаққа аяғын салып еді, гүрілдеген дауыс шықты. Аждаһа қозғалды! Екі аузынан бізге қарай су шаша бастады.

— Қорықпаңдар! Бұл су бізге қуат береді. Үңгірге қарай өтіңдер!

Қасымхан атаның соңынан үсті-басымыз су болғанына қарамай жүре бердік. Аждаһаның иір мойнының астымен ағаш өсіп тұрған кішкентай алаңшаға жиналдық.

• Я, Алла, өзіңе шексіз шүкіршілік еттік. Рұқсатын берді бізге, рұқсатын берді! — деп көкем жылап тұр.
•  Жыландарды қараңдар! Үңгірдің аузында қаптап тұр! — деді Сәду көзі бақырайып. Үңгірдің аузында жыбырлаған үлкенді-кішілі жыландар қаптап кетіпті. Жайлап бізге қарай жылжып келеді.
•  Тайсалмай қарап отырыңдар. Тайтеріні менің алдыма жайыңдар! — Қасымхан атаның алдына Бақытжан екеуміз тайтеріні тез жайдық. Ол кісі қолына тасбиғын алып, елдебір дұғаларды оқып отыр, оқып отыр. Ирелеңдеген жыландар бізге жақындаған үстіне жақындап келеді. Олар тайтеріге жақындап келді де тоқтады. Түрлерінің суығын қарашы! Қарап тұрды-тұрды да, біреу команда бергендей кілт кейін бұрыла бастады. Тез-тез жылжып, тастың қуыс-қуысына кіріп лезде жоқ болды.
•  О-о, құдірет!
•  Көкем қолын кеудесіне салып отыр. Біз де тас мүсін болып қатып қалғандаймыз. Қасымхан ата қолын жайып, бетін сипады.
•  Кеттік, алға! Үңгірге кіреміз, — деді ол кісі салтанатты түрде. Орнымыздан әзер тұрдық. Қорқыныштан болар. Алға жылжыдық. Төрт-бес қадам жүріп ішке кірдік. Биік үй төрізді. Тағы да баспалдақ. Ішкері жаққа, биікке қарай көтерілген.
•  Шамдарыңды жағыңдар!

Шынында да үңгірдің ар жағы қараңғы екен. Қасымхан ата алға түсті. Дөрекі қашалған баспалдақтармен жоғары көтеріліп келеміз. Кенет бір нәрсе тарс ете қалды. Алда кетіп бара жатқан Қасымхан атаның жан даусы шықты.

— Бәрің де отырыңдар! Тез-тез!

Жанталаса отырып үлгірдік. «Гуу!» еткен дыбыспен бірге үстімізде бірдеңе жанып жатқандай.

— От! Жалын! — дестік біз сыбырлап. Бізден бір метрдей биікте от жанып тұр. Қызуы бет қаратпайды.

— Қозғалмаңдар!

Бұл Қасымхан атаның дауысы. Біреуіміздің салдыр-гүлдір етіп шамымыз жерге түсті. Қасымхан атаның тағы да ащы даусы шықты:

— Тәуекел! Тайтеріні әкеліңдер!

Біз бүкеңдеп тайтеріні жайдық. Бақытжан екеуміз шамды жағып тұрмыз. Бірақ онсыз да жан-жағымыз жап-жарық. Бетіміз, арқамыз күйіп барады. Қасымхан ата Құран оқып отыр. Біршама уақыт оқыды. Әзер шыдадық. Міне, ғажап! Жалын сыртқа қарай лап беріп, әп-сәтте жоқ болып кетті.

— Ойпырмай, күйіп қала жаздадық қой.

Көкем кирелеңдеп орнынан әзер тұрды. Мәдина мен Марат көмектесіп жатыр.

•  Тайтеріні қашан да әзір ұстаңдар. Кеттік! — деді Қасымхан ата. Жан-жақ қап-қараңғы. Біздің жарықтарымыз ғана қараңғылықты үркітіп, жылт-жылт етіп келеді. Бұл жолы ұзағырақ жүрдік. Көкем шаршады-ау, ырс-ырс етеді.
•  Абайлаңдар! Ешкім менен озбасын. Алдымыздан құрдым кездесуі мүмкін. Екінші алаңқайға шықтық. Сатыр-сұтыр етіп төбемізде құстар ұшып жүргендей. Мен және Бақытжан Қасымхан атадан екі қадамдай кейін келеміз.
•  Тоқта! — Қасымхан ағаның ащы айқайы бізді селт еткізді. — Алдымызда құрдым!

Жарығымызды жерге бағыттадық. Шынында да құрдым! Бәріміз иіріліп тоқтап қалдық. Екі ортадағы құрдым-құдықтың ені үш метрге жуық. Әрі қарай қалай өтеміз? Біреу төменге тас тастады. Сәлден кейін ғана барып шолп еткен дыбыс шықты. Яғни, төменде су ағып жатыр.

— Тайтеріні жайыңдар!

Біз оны тездетіп атаның алдына жайдық. Жарықты күшейтіп, үлкен шамды жақтық. Ата үңіліп біраз отырды. Тізерлеп отырған күйі күбірлеп, әлденелерді оқыды. Сірә, дұға болар. Күбір-күбір... бір кезде жер қозғала бастады. Әлдеқайда кетіп бара жатқандаймыз. Осындай ғаламатты естідіңіз бе? Астымыздағы тас алға қозғалуда. Құрдым кішірейе берді, кішірейе берді. Біз арғы жаққа қосылдық. Қасымхан ата:

•  Я, Алла, Өзіңе шүкіршілік еттім! — деп бет сипады. Тұрып алға қозғалдық. Тағы да биікке. Көкемді Сәду мен Марат екі жағынан ұстап келеді.
•  Шаршап келе жатқаным жоқ. Шүкір, бір Аллам маған қуат берді, — дейді көкем. Әзер дегенде бір алаңқайға жеттік. Ар жағында үлкен екі тас. Бір-біріне сүйеніп тұрғандай. Екі ортасында саңылау. Бір адам сияр-сыймас. Тайтеріні жайып, тағы да тізерлеп отырдық. Тіземе қиыршық тастар батты. Тазалаған болдым. Бәрібір батады. Шыдаймын ғой... Қасымхан ата әдеттегіше тайтеріге анда-санда бір қарап алып, дұға оқиды. Әне, бітті. Бәріміз бетімізді сипадық. Ал екі тастың арасындағы саңылау ашылмады.
•  Бұл екі тастың біреуі әке тас, бір ана тас деп аталады. Мынау әке тас. Бәріміз тұрып сәлем берейік. Қараңдаршы, бес саусақ сиятындай бес тесік бар. Бес саусақтарыңды салыңдар.
•  Ассалаумағалейкум! — деп Қасымхан ата өзі саусақтарын салып тұрып сәлемдесті. Шынында да бес тесік. Бәріміз сәлемдестік.
•  Мына қараңдаршы, Ана-тастың үстінде тас табақ жабысып тұр. Мынау қамырға ұқсайды. Енді бұлай істейміз. Саңылауды көрдіңдер ғой. Осы саңылау арқылы ар жаққа өтеміз, — деді Қасымхан ата.
•  Сыймаймыз ғой, — деді Сәду таңғала сейлеп.
•  Мәселенің өзі осында жатыр. Тайтерідегі жазу бойынша бұл жерден әрі қарай ниеті, ішкі жан дүниесі таза адамдар ғана өтеді. Ниеті бұзық адамдар ешқашан да етпейді. Солай, бұл жердің заңы қатал. Қазір мен бастаймын. Өте алмасам осында қаламын. Мен өте алмасам Мәдина тайтерідегі дұғаларды өзің оқисың. Бисмил-лаһи-Рахмани-Рахим деп бастайсыздар. Ал мен кеттім. Я, Алла, қолдай гөр! — деп жалбарына бастады. Көзінде жас. Саңылауға барып тұрып еді, қос тас қозғалғандай болды да, қолдарын жоғары көтерген Қасымхан ата әрі қарай жүре бастады. Бір кезде жоқ болып кетті. Бірақ даусы естіліп тұр. Бір минөттей уақыт өтті. Бір кезде ар жақтан атаның қуанышты даусы естілді.
•  Өттім. Тәуекел, тайтеріні ал. Шамдарды ұмытпаңдар! Одан кейін көкем кетті.
•  Я, сәт! Я, Алла!
•  Ол кісі ұзақтау өтті. Үшінші Мәдина. Бәріміз өттік. Мен өтіп бара жатқанда бір жерде екі жақтан тас қысқандай болды да, әйтеуір, жіберді-ау. Қатты қорықтым. Бұл жолы бір адам ғана сиятындай үңгірдің ішінен біраз жүрдік. Екі жағымыз жақпар тас. Не көп, өрмекшінің ұялары көп екен. Көпке дейін жоғары көтерілмедік.
•  Алдарыңда биік дөңеске шығасыңдар. Абайлап, сақ жүріңдер! — Бұл атаның даусы. Үңгір кеңіді. Сол жерден биікке шыға бастадық. Баспалдақ жоқ. Біреулер қарап тұрғандай сезімде болдым. Біреулер сыбырлағандай, күбірлегендей ме? Алдымыздан таза ауаның лебі есті. Судың сылдыры естілді.
•  Тоқтаңдар! Алдымызда өзен! Отырыңдар, тізе бүгіңдер! Тайтеріні әкеліңдер! — Қасымхан ата дұға оқыды.
•  Бәрің аяқ киімдеріңді шешіңдер. Алдымен, Нұреке, сен өтесің. Судың дәл ортасында қараңыздар, екі тас шұңқыр тұр. Бірінде ыстық су, бірінде мұздай су. Мұздай суда жыландар шығуы мүмкін. Қорықпаңдар. Ниеті бұзық адамдарды ғана шағады. Киімдеріңізбен алдымен мұздай суға, содан соң ыстық суға түсесіздер. Шомылмаған адамдарды үлкен тас сарайға өткізбейді. Артық-ауыс сөйлемеңдер. Жаңа байқаған боларсыздар, біреулер сөйлегендей болды ғой. Бұл жердің иелері бар. Ал, Нұреке, баста!

Көкем дайын тұр екен. Біз демеп көмектестік. Өзеннің суы мөп-мөлдір. Су астында әдемі тастар ма, әлде алтын ба, жалт-жұлт етеді. Су көкемнің тізесіне де жетпеді. Екі қазан шұңқыр екі метрдей жерде. Әні, бірінші қазаншұңқырға түсті. Бір адам еркін сияды және бір құдіретті ұста шұңқырды әдемі, дөп-дөңгелек етіп жасаған. Көкемнен кейін мен бардым. Өзен суы тастай. Табаныма тас батама деп едім, ғажап, жұп-жұмсақ. Бірінші тас қазанның суы мұп-мұздай болғанымен денеме жайлы тиді. Менің қорыққаным, жыландар. Шынында да қайдан пайда болғаны белгісіз, үлкен ақсары жылан шыға келді. Өмірімде бұлай қорықпаспын. Бірақ намысқа тырыстым. Жылан маған тиіспеді. Судан да суық па деп ойладым. Ішімнен жанамалай орап арқама қарай кетті. Көзімді тарс жұмып алдым. Көзімді ашсам — жоқ!

Екінші қазаншұңқырдың суы тым ыстық емес. Шым-шым. Бір түрлі ұйқым келді. Денем рахаттанып, шыққым келмей қалды. Бәрі-бәрі жақсы өтті. Ең соңында қалған Мәдина қорқатын болар деп ойлағанмын. Жоқ! Содан соң Қасымхан ата.

Дірдіктеп тоңамыз деп ойлағанмын. Қайдағы, денем жеңілдеп, қыз-қыз қайнады. Өзеннің ар жағы кең екен. Бес-алты метр. Әрі қарай жүрген сайын кеңіген сияқты болды. Екі-үш минөттей жүрдік.

•  Тізе бүгіңдер. Құран оқимыз, — деді ата жәймен ғана. Бірақ даусы ап-анық естіледі.
•  Алдарыңа қараңдаршы! Бір кісілер тұрған сияқты. Одан қорықпаңдар. Олар тас бейнелер. Мұнда піл де, аю да, түйе де, ат та бар. Адамның тас мүсіндері де кездеседі. Орталарында да-тархан. Ол — қазақтың, халқымыздың береке, ырыздық дарыған дастарханы. Тайтеріде солай жазылған. Ал жүріңдер, сол қасиетті дастарханнан дәм татайық. Шынында да ата айтқан әлгі нәрселердің бәрі бар екен. Таң қалдық. Әне, құлағы салбырап піл, оның қасында шөгіп түйе жатыр. Аю, қасқыр, ат... араларында дастархан. Әрине, бәрі тас. Нан, табақ, бәрі самсап тұр. Біз дәм татқандай ырымын жасадық.
•  Ал енді біздің алдымызда үлкен сарай бар. Ішінде не бар екенін білмеймін. Алтын сандықтар болуы мүмкін. «Алтын көрсе періште жолдан таяды» дегендей сасып қалмаңдар. Бұйырғаны болады. Ал, кеттік!

Тас баспалдақтармен жоғары көтерілдік. Ата тайтеріні алдына қойып, өте ұзақ отырды. Тізелеріміз ауырып кетті. Шыдадық. Бір кезде сықырлаған үн естілді. Алдымыздағы үлкен қақпа жайлап ашыла бастады. Ар жағы жап-жарық екен. Үлкен сарай. Колонкалар. Колонкалардың бер жағында ай бейнесі тұр. Ай астында арабша жазулар. Бәріміз тізерлеп отырмыз. Жарық айдан келіп жатыр. Төбеде айна тәрізді дөңгелек жарқырауық зат тұр. Ата әлгі жазуларды оқи бастады.

— Ей, пендем! Бұл тас сарайға біз болашақ ұрпақ үшін көп қазына қалдырдық. Ол қазына тек қана халық игілігі үшін жұмсалуы тиіс. Қара ниеттілер мұнда ешқашан кіре алмайды. Қазынаның кілті — ішкі дүниеңнің тазалығы. Ислам діні имандылыққа, адамгершілікке, тазалыққа тәрбиелейді. Бүкіл әлем осы дінге табынсын. Бір Аллаға ғана сыйыныңдар! Сонда сіздің жолыңыз болады, ұрпағыңыз өркендейді.

Бәріміз үнсіз қалдық. Орнымыздан тұрдық. Ата бастап залға аяқ бастық. Залдың ортасында текше тас. Оның үстінде алтын кітап жатыр.

— Құран! Қасиетті Құран! — Екі ақсақалымыз тізерлеп отыра кетті. Жылап отыр. Біз де отырдық. Менің де ішкі жан дүнием босап, жылағым келді. Көздерімнен жас еріксіз ағып, бетімді жуды. Бір қарасам бәріміз жылап отыр екенбіз. Біз бақыттан жыладық. Біз жеңіске жеттік. Ғасырлар бойына ешкім жете алмаған қасиетті сарайда отырмыз енді. Одан өткен бақыт жоқ.

Қасымхан ата тұрып, Құранды ұстап маңдайына тигізді. Бәріміз де қаз қатар тұрып осы салтанатты рәсімді қайталадық. Жан-жағымыздың бәрі текше-текше жиналған сандықтар. Бір сандықты ашып көрдік. Іші толы сары алтын тастар. Алтынды бірінші көруіміз. Алтынның буы болады деп еститінбіз. Көңіліміз жадырады. Көңілдендік. Құшақтастық, бір-біріміздің бетімізден сүйдік.

•  Біз — баймыз. Біздің халқымыз бай. Енді осы байлықты, қазынаны сол халқымызға жеткізудің қамын қылайық, — деді көкем тебірене сөйлеп.
•  Иә, ендігі мақсат солай. Әзірге бұл байлықты тапқанымыз жөнінде ешкім білмеуі тиіс. Кәне, қасиетті Құранға жақындайық. Қолымызды тигізіп ант етейік.

Бәріміз үйіріліп ортаға жиналдық.

— Ант етеміз! — Бәріміздің сөзіміз бір шықты. Сарайды жаңғырыңтырдық. Осы байламға тоқтап, серт етістік. Алда біздің алдымызда бұдан да өткен, бұдан да қиын сулар, мақсаттар тұрғаны анық...

Біз үңгірден шыққанда тас төбеде табақтай ай тұр екен. Түн ортасы ауған. Бұлақ сылдырап ағып жатыр. Тамылжыған табиғат жанымызды әлдилейді. Бойымыздан ауыр жүк түскендей жеңілдеген біз осында қонуға ұйғардық. Өйткені, біз ауыр шайқастардан әбден қалжыраған жауынгерлер сияқты едік...

Оқырманым! Менімен бірге болып, менің қиындығыма, басымнан кешкен оқиғаларыма ортақтасқаныңызға кө-өп рахмет. Өзіңізбен қимай қоштаса отырып, осымен хикаямды үзсем деймін. Болашақта бұл хикаяға сізбен бірге қайта оралатыным хақ. Өйткені, өмір өзені тоқтамайды. Біздің «Алтын сандық» тобының мүшелерінің саны да өсер деген үміттемін. Және қарап та қалмаймыз. Сегізінші мүшесі етіп өзіңізді қабылдаймыз. Әзірге аман-есен болалық!